№145 (29126) 1 ТАМЫЗ, СЕЙСЕНБІ 2017 ЖЫЛE-mail: info@egemen.kzwww.egemen.kz TWITTER.COM/EGEMENKZFACEBOOK.COM/.EGEMEN.KZ

1919 жылғы 17 желтоқсаннан

шыға бастады

ЖАЛПЫҰЛТТЫҚ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ГАЗЕТ

EUR/KZT 382.81 USD/KZT 326.74 RUB/KZT 5.5 CNY/KZT 48.47ВАЛЮТАЛАРДЫҢ РЕСМИ (НАРЫҚТЫҚ) БАҒАМДАРЫ:

РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ

ЗЕРДЕ

РУХАНИЯТ

8-бет

9-бет

ҚОҒАМ

3-бет

САНАҒА СӘУЛЕ ТҮСІРУ

6-бет

ҒАСЫР ҒҰМЫРҰзақ жасаудың сыры неде?

ШАРҒЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ШЫТЫРМАН ТАРИХЫ

«Еуразия-2017» кинофестивалі: ӘЛЕМДІ ОТБАСЫ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ АЛАҢДАТАДЫ

АСТАНАҒА АПАРАР ЖОЛ

8-бет

Жақсыбай САМРАТ

ШЫНДЫҚ ЖОҚ ЖЕРДЕ...

6-бет

Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ

––––––––––––––––––––––––––Елімізде кәсіпкерлікті дамытуға ынта зор. Соның бір дәлелі – «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасының жүзеге асы-рылуы. Бұл кәсіпкерлікке қолдау к­рсетіп, тынысын кеңейтуге жасалған тиімді тетіктердің жиынтығы. ––––––––––––––––––––––––––

Динара БІТІК,«Егемен Қазақстан»

Ресми мəліметке сүйенсек, шағын жəне орта бизнес кəсіпорындары өткен жылы жалпы сомасы 17 трлн теңгеге тауар өндірген. Бұл мұнай өндіру көрсеткіштерінен де біршама асып түседі. Ал еліміз ІЖӨ-дегі шағын жəне орта бизнес үлесі 23,1 пай ызды құрады. Сондай-ақ, шағын жəне орта кəсіпорындарда 3 млн адам жұ мыс істейді екен. Ұлттық экономика ми нистрлігінің мəліметінше, шағын жəне орта кə -сіпкерлік өнімін шығару халықтың жан басына шаққанда əр адамға 1 млн теңгені құраған. Кəсіпорындардың көбісі Алматы мен Оңтүстік Қазақстан облыстарында шоғырланыпты. Жалпы, 2016 жылы еліміздің ІЖӨ-сі 46 трлн теңгені құрады. Ал халықтың жан басы-на шаққанда ІЖӨ 2,6 млн теңге болды. ІЖӨ-нің 25 пайыздан астамы өнеркəсіпке тиесілі. Əрине, бұл көрсеткіштерге қол жеткізуде кəсіпкерлікті қолдау бағдарламаларының үлесі зор.

Шағын жəне орта кəсіпкерлікті да-мыту халық шаруашылығын дамытуға, əлеуметтік проблемаларды шешуге, жұмыспен қамтылған қызметкерлер са-нын ұлғайтуға айтарлықтай əсер ететіні анық. Сондықтан да болар кəсіпкерлікті мемлекеттік қолдау əрдайым өте өзекті мəселе. Осы мақсаттағы «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы Елбасының «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның

жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауын жəне Қазақстанның 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарын іске асы-ру үшін əзірленген болатын. Бағдарлама екі кезеңге жоспарланды. Бірінші кезең 2010-2014 жылдар аралығында өтті. Мұндағы алғашқы 2010 жыл бағдарлама міндеттемелерінің шешілуі, яғни жаңа бизнес-бастамаларды қолдау, кəсіпкерлік секторды сауықтыру, шетел-ге тауар шығарушыларды қолдау сияқты

үш бағыт бойынша іске асырылған қанатқақты жыл болды. 2011-2014 жыл-дары міндеттемелердің шешілуі жаңа бағдарламаларды қолдау, шетелге та-уар шығарушыларды қолдау сияқты екі бағытты қамтыды. Ал 2015 жылы басталған екінші кезең 2020 жылға дейін жалғасады. Бұл жаңа бағдарламаларды қолдау, шетелге тауар шығарушыларды қолдау сияқты екі бағытты көздейді.

Кəсіпкерліктің көкжиегі кеңейіп

келе жатқаны жайлы мəліметті «Даму» кəсіпкерлікті дамыту қорының деректері де дəйектей түсетіндей. «Даму» қоры-ның төрағасы Абай Сарқұловтың ай-туын ша, 2016 жылдың өзінде ғана «Да му» қорының қолдауын көрген кəсіп орындар 4 трлн теңгенің өнімін шы ғарған. Кəсіпорындардан түскен са-лық көлемі жылына 253 млрд теңгені құ райды.

«Біздің шағын жəне орта кəсіпкерлік

саласын қолдауға бағытталған бас та-ма ларымызды «сапа» жəне «сан» деп си паттауға болады. Болашақта қыз мет-терді автоматтандыру деңгейін кө теріп, ұсынатын өнімдер санын арттырып, шағын жəне орта кəсіпорындар үшін қаржы супермаркетін құрып, мик ро-қаржыландыру көлемін арттырып, бей қаржылық қолдау көрсету аясында кəсіпкерлерді оқытуды жоспарлап отыр-мыз», – дейді басқарма төрағасы А.Сар-құлов. Жалпы, аталған қор арқылы 1997-2007 жылдар аралығында 2,6 мыңнан ас там жобаға қолдау көрсетіліп, берілген несие сомасы 27,5 млрд теңге болған. Бұл кезеңде Қазақстандағы ішкі жалпы өнімдегі шағын жəне орта кəсіпкерлік үлесі 10,7 пайызды құраған. «Даму» қо-рының филиалдары да осы кездері құ-рыла бастаған еді. Ал 2008-2009 жылдар аралығында екінші деңгейлі банктерге шарттасып қаржы салу бағдарламасы енгізілді. Соның арқасында 10 мыңнан ас там жоба қолдау алып, берілген не-сие сомасы 521 млрд теңгені құрады. Қазақ стандағы ішкі жалпы өнімдегі шағын жəне орта кəсіпкерлік үлесі 17,7 пайыз болды. Сондай-ақ, 2010-2015 жыл дар аралығында «Даму» қоры «Биз нестің жол картасы-2020» мемле-кет тік бағдарламасында пайыздық мөл-шер лемені субсидиялау жəне кепіл-зат жетіспеген жағдайда кепілдік беру құрал дары бойынша оператор болды. «Нұрлы жол» бағдарламасы аясын да өңдеу өнеркəсібі саласындағы кəсіп-орын дарды 6 пайыздық жеңіл несие-мен қам тамасыз ету қолға алынды. Осы уақыт аралығында 27 мыңнан астам жоба қолдау алып, берілген несие со-масы 2,1 трлн теңгені құраған.

Ұлттық экономиканың жетекші күші

(Соңы 4-бетте)

КӨКЕЙКЕСТІ

Гүлайым ШЫНТЕМІРҚЫЗЫ,«Егемен Қазақстан»

Таза ауа мен табиғаттың, қоршаған ортаның жайлылығы əркім үшін де алаңсыз өмір сүруде ең басты қа жет-тіліктердің бірі. Технологияның қа-рыштап дамып, өндірістің қарқыны артқан бүгінгі күні əлемде экологиялық ахуал дың ақсап тұрғаны жасырын емес. Тіпті басқаны айтпағанда, кең қол даныстағы жəне қолайлы сана-латын полиэтилен ыдыстардың өзі табиғатқа қаншалықты зиян əкелетіні белгілі. Біз мұндай жағдайда қоршаған ортаны қалай қорғап, өзімізге жəне болашақ ұрпаққа алаңсыз өмірді қалай сыйлай аламыз? Бұл – бүгінгі күннің басты мəселесі.

Жер асты байлықтарымен қуантып, жер үсті сұлулығымен сүйсінтетін Маң ғыстаудың экологиялық ахуалы қан дай? Əрине, жер жүзінде бар мəсе-леден сырторай, жұмақта өмір сүріп отырмағанымыз белгілі, демек эколо-гиялық проблема түбекті айналып өтіп кете алмайды.

Маңғыстаудағы экологияны ауыз-ға алғанда, алдымен тілге оралатын тұс – «Қошқар ата» улы көлі – ра-диациялық қалдықтар қоймасы. «Айта-айта Алтайды, Жамал апам қар тайды» демекші, бұл тақырып Маң ғыстауда маңыздылығы жағы-нан да, аңыздылығы жағынан да ба рын ша танымал тақырып. Кеңес одағы кезінде «Ұйқылыдағы» уран кенішін игеру салдарынан пайда болған улы көл көлемінің өсуі Одақ тараған соң тоқтаған өндіріспен бірге тоқтады. Жыл сайын көлге өндірістен құйылатын 25 миллион текше метр су тоқтаған соң, көл көлемі тартылып, жан-жағы жалаңаштана бастады. Бұл өз кезегінде топыраққа сіңген, құрғаған улы, зиянды тұнбалардың

желмен бірге ұшып, ауаға, ауа арқылы қоршаған ортаға тарауына ұласты. Тек 90-шы жылдардың орта тұсындағы Азот-түк зауытынан əкелінген фосфат қалдығы зиянды топырақтың біраз жерін жауып, жағдайды біраз оңалта түскен. Алайда, зиянды қалдықтардың алдын алмаса арты ауыр зардаптарға соқтыруы мүмкін екенін аңғарған елі-міз көлді залалсыздандыру, тұмшалау жұ мыстарын қолға алғанына да он-шақты жылдың жүзі болды. Төрт бір-дей бағдарламаны жүзеге асыруды мақсат еткендер алдымен зауыттың

қалдықтары жатқан, радиациялық фон аса жоғары болып тұрған 24 гек -тар жердегі қалдықтарды көміп, сыр-тынан қалыңдығы 25 сантиметр ар-ма тураланған бетонмен, оның үстінен таза топырақпен 1 метр қалыңдықта жапты. Келесі жылы мұндай жұмыстар тағы да 31 гектар жерге жүргізілді. Екін ші бағдарламада көлдің суы тар тылып, жалаңаштанған 2700 гек-тардай жерін рекультивациялау болса, қаланың тұрғын аймағынан шық-қан қалдық суларды тазалап, «Қош-қар ата» көліне айдау шараларын

жүргізу үшінші бағдарламаға жүк. Ма мандар, жылына 8,5 миллион тек ше метр су айдалып тұрса, көл суы ның табиғи булануының орнын тол тырады деп есептейді. Улы көл айна ласындағы топырақ құрамына ау-қымды мониторинг жүргізу төртінші бағдарламаға міндет болған. 2015 жыл-дан бастап улы қалдықтар мен ауыр металдардың жан-жаққа тарамауы үшін 8 гектар аумаққа жыңғыл мен сексеуіл егілген.

Маңғыстау экологиясы:мәселе және міндет

(Соңы 10-бетте)

Сурет «Егемен Қазақстанның» архивінен алынды

2 1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛСАЯСАТ

Қымбат ТОҚТАМҰРАТ,«Егемен Қазақстан»

Бiлiм және ғылым министрлiгi Балалардың құқын қорғау комитетi әдетте жаңа оқу жылының басталу-ына бiр ай қалғанда «Мектепке жол» жалпыреспубликалық қайы рым­дылық акциясын өткiзедi. Биылғы акция 1 тамыздан 30 қыркүйекке дейін «Менiң таңдауым – балаларға көмек көрсету!» ұранымен өтедi. Екі ай бойы жүргізілетін ауқымды шараның мақсаты – әлеуметтік жағдайы төмен отбасылар мен қараусыз қалған балаларды мек-тепке дайындап, қажетті құрал­жабдықтарын алып беру.

Орталық коммуникациялар қызметінде өткен брифингте Бі­лім және ғылым министрлігі Бала­лар дың құқын қорғау комитеті төраға сының орынбасары Мәншүк Әбдікәрім жылдан жылға акция ның ауқымы кеңейіп, тұрақты демеу­шілер мен меценаттардың қатары артқанын жеткізді. Былтыр 320 мың балаға жалпы сомасы 2 млрд 468 млн теңгенің көмегі көрсе тіліпті. Көмекке мұқтаж балалар ға көмектесу жағынан Жамбыл, Қарағанды, Қызылорда, Ақтөбе об лыстары көш бастаған. Бұл өңiр лерде 30 мыңнан астам бала «Мек тепке жол» акциясына қатысып, мектепке қажетті керек­жарақтармен қамтамасыз етіліпті. Ал акция аясын-да қаржы тарту жағынан Алматы, Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан облыстары алдыңғы лек-тен көрінген. Әр өңір шамамен 500 млн теңгеден астам қаражат тартып, көмекке зәру жеткіншектерге мектеп құралдарын алып берген.

Мәншүк Әбдікәрімнің айту-ынша, биылғы акция барысында оқушылардың жаппай мектепке баруына айрықша көңіл бөлінбек. Былтыр көрінген жерде түнеп, қараусыз қалған 280 бала анық­талған екен. Биыл осындай әлеу­меттік себепке байланысты сабақ тан қалу жағдайларын болдыр мау үшін рейдтік шаралар ұйым дас тырылатын болады. Тиісті мамандар пәтерлерді, саяжайларды аралап, ата­анасының бақылауынсыз қалған балаларды іздестіреді.

Әлбетте, балалардың қуанышы – қуаныштардың төресі. Жағдайы төмен отбасылардың балаларына көмектесіп, сауап алғанға не жетсін?! Бірақ жылт еткен жақсылығын жұртқа жариялап, соның есебінен өзіне жарнама жасағысы келіп тұра­тын адамдар да жоқ емес. Был тыр осы акция аясындағы қайырымдылығын жариялы түрде жасаймын деп, бала­лар мен ата­аналардың намысы-на тиіп кеткен оқиғалар болғаны есімізде. Осыдан сабақ алған ми­нистр лік өкілдері енді қайырым ды ­лық көмек ешқандай салтанатты түр­де немесе мектептегі сап түзеуде тап­сы рылмау жөнінде өңірлерге нұсқау хат жолдапты.

Негізі, «Мектепке жол» акция­сына кез келген жағдайы жоқ отба­сылар қатысып, көмек ала алады. Ол үшін 8­7172­74­25­28 нөмірлі же дел желіге хабарласуы керек. Ал әлеу меттік ахуалы төмен отбасы­ларға көмектесемін деген ақ ниетті аза маттар болса, 8­7172­74­21­40 теле фонына хабарласып, қол ұшын бе руге болады.

Брифингте еліміздегі мек теп­тердің жаңа оқу жылына дайындық барысы, мектебі жоқ ауылдың ба-лаларын орталықтарға тасымалдау мәселесі де айтылды. Министрліктің мектепке дейінгі және орта білім департаментінің директоры Зейнеп Мақсұтованың мәліметінше, рес­публика бойынша биыл 369 мың бала бірінші сыныпқа барады деп жоспарлануда. Жаңа оқу жылы-на мектептердің материалдық­техникалық базасы да, кадрлар құрамы да дайын. Бүгінде барлығы 325 мың педагог болса, 1 қыркүйекте 10 мыңға жуық жас маман мектеп-терге жұмысқа қабылданбақ.

Жалпы, биылғы 27 шілдедегі көрсеткіш бойынша, 46 мектеп жабылса, есесіне 16 жалпы білім беретін мекеме ашылған. Жаңа оқу жылында еліміз бойынша 75 жаңа мектеп іске қосылады деп күтілуде.

Бүгінде 22 мың 278 оқушы ав-тобуспен мектепке тасымалданады. Осы мақсатта 768 автобус дайын тұр екен. Оның 42 пайызы соңғы бес жылда жаңартылса, былтыр 23 жаңа автобус сатып алыныпты.

Президенттің салиқалы сая-саты бір кездері төрткүл дүниені дүрбелеңге салып, белең алған қаржылық және экономикалық дағ дарыстан елімізді еңселі кейіпте алып шықты. Сол жыл дар­ға белгіленген әлеуметтік қолдау­лар да бәсеңдеген жоқ. Қайта Ел­ба сының биылғы «Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсе кеге қабілеттілік» атты Жолдау ында ел дамуының негізгі тетік теріне басымдық берілді. Нәти же сінде өндіріс өркендеп, ауыл ша руашылығы саласында жаңа жо балар іске асты. Әсіресе Прези дент ғылым саласына ерек-ше мән беріп, ел дамуының, мем-лекет өркендеуінің негізі сонда жат қанын айтты.

Мемлекет басшысы өзі нің Жол­дауында елімізде эконо ми каның жеделдетілген техно ло гиялық жаңғыртылуы барысына баса на-зар аударған болатын. Сон дай­ақ, елімізде онлайн­сау да, мобильді банкинг, цифр лық қызмет көрсету секілді ден сау лық сақтау, білім беру ісінде қол да нылатын және басқа да перспек тивалы салаларды дамыту дың жолдарын айқындап берді. Осыған орай, «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасы арқылы цифрлы индустрияны дамыту басқа да салаларға тың серпін береді. Бұл бағыт жаңа замандағы технологиялық жетістіктерді, оның ішінде ІТ саласын өндіріске кеңінен енгізуге мол мүмкіндіктер ашпақ. Жалпы, Елбасы Жол дау­ында айтылған мәселелер әлемдік бә секеде қазақстандық үлгіні қалып тастыру болып табыла-ды. Жол даудың түпкі мақсатына үңіле қарасақ, бұл жердегі ой халық тың өмір сүру деңгейін жоға ры сатыға көтеруге және көпте ген әлеуметтік мәселелердің оң ше шімін табуға негізделіп отыр. Бұл орайда Елбасы ұсынған негізгі бағыттар мен мемлекеттік бағдарламалардың да қоғам үшін айтарлықтай маңызы бар.

«Нұрлы жер» бағдарламасы, әсіресе өңірлердің әлеуметтік­экономикалық тұрғыдан дамуына

оң әсерін тигізіп отыр. Айталық, Жамбыл облысында бүгінде аталған бағдарлама аясында 80 пәтерлі 4 үй салынуда. Сонымен қатар, Тараз қаласынан 14 және 15­шағын аудандардың салынуы да талай тұрғынның баспана мәсе­лесінің шешілуіне оң ықпал етеді. Сондай­ақ, өңір өндіріс саласын-да да өркендеп келеді. Облыста жұ мыс істеп тұрған «Қазфосфат» жауап кершілігі шектеулі серіктес­тігі мен «ЕуроХим» тыңайтқыш­тар зауытының өзі Елбасы Жол­дауында айтылған өзекті ойлардың жемісі деуге болады.

Елбасы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бә секеге қабілеттілік» атты Жол дауында мемлекет дамуын кезең­кезеңімен саралап көрсет ті. Мемлекет бас-шысы «Қазақстан ның Бірінші жаңғыруы бәріміздің есімізде. 25 жыл бұрын КСРО­ның қирандысынан шығып, өз жолы-мызды қалай бастағанымыз жа-дымызда тұр. Сол кезде біздің буын іргетасынан бастап қолға алып, әлем картасында болмаған жаңа мемлекет құрды» деп атап көрсетті. Ал «Екінші жаңғыру «Қазақстан­2030 Стратегиясының қабылдануымен және жаңа елор-да – Астананың салынуымен басталды. Оның нәтижелі бол­ғаны дау тудырмайды. Еліміз экономикалық тұрғыдан артта қалған аймақтан шығып, әлемдегі экономикасы бәсекеге қабілетті 50 мемлекеттің қатарына кірді», деді. Расында да Елбасының межелі міндеті нәтижелі болды. Еліміз тәуелсіздік алған аз ғана уақыттың ішінде әлемдегі дамыған мем-лекеттермен тереземіз теңесті. Өңірлердегі инвестициялық жо-балар, іске қосылған зауыттардың өзі өндірісте де бәсекеге қабілетті екенімізді дәлелдей түседі. Мәселен, Жамбыл өңірінде бала-малы қуат көздерін өндіру қолға алынған. Бұл өз кезегінде еліміздегі жасыл экономиканың өркендеуіне, кең қанат жайып жаһандық бәсекеге қабілеттілігінің артуы-на оң серпін береді. Сондай­ақ,

тұрғындар үшін де электр қуа­тының тиімділігін арттырады.

Өз Жолдауында Елбасы ал­ды мызға жаңа міндеттер қойды. Қазақстанның енді Үшінші жаң­ғыруға бағыт алуы Елбасы айтқан еңбек өнімділігін арттырумен ұштасып жатыр деуге болады. Президент Жолдауында еңбек нарығын жаңғырту жайын айта келіп, «Жаңа технологиялардың енгізілуіне байланысты дәстүрлі салаларда еңбек ресурстары бо-сап қалатын болады. Сонымен бірге, жаңа индустрия құрып, да-мыту жұмыспен қамтудың және азаматтардың нақты табысын өсірудің қосымша мүмкіндігі болуға тиіс» деп еңбек нарығын жаңғыртудың жолын ұсынды. Елбасы тапсырмасына сәйкес, өңір лерде де өңір дамуының негіз­гі жоспарлары жасалып, бүгін гі таңда нақты жұмыстар жүзе ге асу-да. Жамбыл өңірінде де ең бек на­ры ғын қалыптастыруда айтар лық­тай жұмыстар атқарылып отыр.

Қазақстан бүгінде дамудың даңғыл жолына түсті. Президент өз Жолдауында «Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенінің болашағы зор» деп атап көрсетті. Бүгінгі таңда ауыл шаруашылығына да дендеп көңіл бөлініп, әсіресе ау-ылды жерлердің жағдайын көтеру жолында ауқымды жұмыстар жа-салып келеді. Мемлекеттік «Ал­тын асық», «Сыбаға» бағдар ла­маларының өзі ауылды жерлерде және елді мекендерде мал басының артуына сеп болып, сапаға көшудің көрнекті үлгісін көрсетуде. Жалпы, Елбасының «Қа зақстанның Үшінші жаң ғыруы: жаһандық бәсекеге қабілет тілік» тақырыбындағы Жолдауы – қазақ елінің алдына қойылған ұлы міндет. Маңызды құжатта ел да муының негізгі жол-дары айты лып қана қоймай, оның тетік тері де қарастырылған. Ел эконо микасының дамуына үлес қосқысы келетін әрбір азамат үшін елімізде тіршілік көздері кеңінен пайдалануға жетеді. Бұл орайда, Қазақстанның болашағы зор деп нық сеніммен айтуға болады.

Елбасының өзі де «Бізде уа­қыт талабын лайықты қабыл алып, елімізді одан әрі жаңғырту жө­нін дегі міндеттерді орындаудан басқа жол жоқ. Біздің ұлы хал­қымыз бірегей тарихи мүмкін­дікті толықтай пайдалана ал а­тынына сенемін», деген бола тын. Сондықтан да алдағы асқа ралы міндеттер арқылы біз өз бола­шағымызды қалыптастыра аламыз деп білемін. Жолдауда мемлекеттің одан әрі дамуы үшін қажетті нұс­қа лардың бәрі де айтылған. Мәсе­лен, киберқылмыспен күрестің маңыздылығы, сыбайлас жемқор­лықтың себептері мен алғышарт­тарын анықтай отырып оларды жою, терроризммен күрес сияқты нақты тапсырмалар қоғам үшін аса өзекті. Экономиканың дамуына, әлеу меттік саланың өрістеуіне де мей лінше жағдай жасалғаны ай­ты лып отыр. Жолдаудың маңыз­ды лығы жөнінде де Жамбыл облы ­сында бірқатар бастама кө теріліп, халықтан кеңінен қолдау тап-ты. Ел де мемлекеттік бағдар ла­малардың игілігін көріп, шаруа­ла рын шалқытып отыр. Алдағы бағ дарымызды айқындап, бағы­ты мыз ды белгілеп берген Жол дау­дың жалпақ жұртшылыққа қолдау, демеу болатынына сенім мол.

Тағы бір айта кететін маңызды тұс – Жолдауда айтылған адами капитал сапасын жақсарту. Бірлік пен тұрақтылықты насихаттаған мемлекет ретіндегі бұл бастама әрине, бірінші кезекте азаматтардың құқығын қорғауды басшылыққа ала-ды. Қоғамның басты байлығы адам болып саналатындықтан, адами ка-питал сапасын жақсартудың тиімділігі мол. Елбасы Жолдауы осындай негізгі идеяларымен де, берік құрылымымен де еліміз үшін аса маңызды.

Ғалымжан САҒЫНТАЕВ, «Азия газ құбыры» ЖШС

бас директорының бірінші орынбасары, Жамбыл

облыстық мәслихатының депутаты

Жамбыл облысы

Азамат ҚАСЫМ, «Егемен Қазақстан»

Жаңа кәсіпорындар, жаңа еңбек орындары

Ежелден өндірісі өркен жайған өңірде соңғы жылдары өндірістің тұрақты өсімі анық байқалады. Өткен жылы Аягөз ауда-нында Ақтоғай кен байыту комбинатының құрылысы аяқталған болатын. Индустриялық дамудың жарқын үлгісі болып табылатын бірегей кешенде бүгінде 715 адам еңбек етеді. Сонымен қатар, заманауи, жаңа технология-ларды қолдану арқылы Бақыршық кен байыту кешенінің алтын кен орнын қалпына келтіру жұмыстары қарқынды түрде жүргізілуде. Он жылға жуық уақыт қараусыз қалған кен орны 2018 жылдың соңына қарай іске қосылады деп жоспарланған. Бұдан бөлек 434 млрд теңгенің 11 индустриялық жобасы ағымдағы жылы облыстың дамуына өз үлесін қоспақ, бұл өз кезегінде 3 мыңнан астам жаңа жұмыс орнының ашылуына мүмкіндік бермек.

Елбасының тапсырмасына сәйкес өңірде отандық ғылымның әлеуетін арттыруға да ерекше мән беріліп келеді. Осы ретте облыс­та төрт мақсатты ғылыми­технологиялық бағдарлама әзірленіп, оған құны 7 млрд теңгені құрайтын 10 жоба енгізілген екен. Қазіргі таңда жоғары ғылыми­техникалық комиссия жеті жобаны 3 млрд теңгеге қаржыландыруға шешім қабылдаған көрінеді. Қалған үш жоба кәсіпорындар (Казцинк, ТМК, ҮМЗ) және «НАТР» АҚ қаражаты есебінен іске аспақ. Бұлардың арасында танталды облыстың ме-дицина саласында кеңінен қолдану жобасы да бар.

38 қанатқақты кооператив құрылады

«Аграрлық сектор экономиканың жаңа драйверіне айналуы керек» деген еді Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында. Бұл бағытта да аймақта жүйелі жұмыстар жүргізіліп жа-тыр деуге болады. Биылғы жылдың 6 айын-да өңірдегі жалпы өнім көлемі 7 млрд теңге өсіммен 106 млрд теңгені құрады. Облыс сүт өндіруден республикада көш бастап келеді. Енді әлемдік тәжірибені ескере отырып сүт қабылдау пункттерінің негізінде кооперация құру жұмыстары қолға алынбақ. Бұдан бөлек жеке қосалқы шаруашылықтарда отардың өнімділігін арттыру, тауарлы­сүт фермаларын дамыту мақсатында шағын несиелер берілуде. Несиелеу сомасы 6 млрд теңгені құрап отыр. Сүт қабылдау зауыттарының жүктемесі 2015 жылы 29 пайыз болса, өткен жылы 40 па­йыздан асты. Ендігі меже – алдағы біржарым жылда 60 пайыздан асыру. Ол үшін қалалар мен аудандарда ағымдағы жылы 38 қанатқақты кооператив құрылуы тиіс. Сонымен қатар, биыл құрамына 16­дан кем емес жеке қосалқы шаруашылық кіретін 132 кооператив құру жоспарланған. Осы жылы 18 тауарлы­сүт фер-масын салу және қайта құру, 10 сүт қабылдау бекетін ашу қарастырылған. Қазіргі кезде об-лыста 53 сүт қабылдау пункті жұмыс істеп тұр. Алғашқы жартыжылдықта 8386 тонна сүт жиналыпты.

Инвестиция игілігіЭкономиканы дамытудың басым ба ғыт­

тары инвестиция тарту, бизнес ортаны кеңей­ту, азық­түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етумен бірге ынтымақтастықты арттыру және елі­міздің өзге өңірлерімен алыс­берісті нығайту екені белгілі. Бұл бағытта облыс Алматы қала сының, Солтүстік Қазақстан, Жамбыл, Павлодар, Алматы облыстарының бизнес қауымдастықтарымен кездесулер өткізіп, меморандумдарға қол қойды. Мәселен, Алматы қаласы мен Шығыс Қазақстан арасындағы тау-ар айналымы 2015 жылы 967 млн теңге болса, қазіргі уақытта 3,2 млрд теңгеге дейін жетіп,

өзара алыс­беріс үш есеге артыпты. Облыс бұл бағыттағы жұмыстарды одан әрі жандан­ды рып, мегаполис халқын ет өнімдерімен қамтамасыз етуді жоспарлап отыр. Өңірдің тауар өндірушілері үшін Қазақстанның барлық облыстарының және шекаралас мемлекеттердің нарығына шығуға мүмкіндік бар. Шекаралас мемлекеттер демекші, биыл Мемлекет басшысының тапсырмасымен елімізге шетел инвесторларын тарту үшін «KAZAKH INVEST» деп аталатын ұлттық компания құрылған болатын. Құрылғанына 2­3 айдың жүзі ғана болған бұл компания Қазақстанға инвестиция тарту мақсатында шетелдік 22 компаниямен ынтымақтастық жөніндегі келісімге қол қойыпты. Ал ұлттық компанияның Өскемендегі өкілдігі Қытайдың Шыңжан­Ұйғыр автономиялы районы-на барып, сондағы бизнесмендерге Шығыс Қазақстанның инвестициялық әлеуетін та-ныстырыпты. Нәтижесінде сол елдің «Huahe in ternational» атты консалтингтік компания­сымен Қытай инвесторларын өңірге тарту жөнінде келісім жасасып қайтыпты. Облыс орталығындағы өкілдік осындай жұмыстарды басқа да елдермен жүргізбек ойда.

Әуе көлігінің әлеуеті артадыПрезидент биылғы Жолдауында логис ти­

калық инфрақұрылымды дамыту мәселесіне де ерекше тоқталған еді. Қазіргі уақытта аймақта жол дармен қатар әуе көлігі инфрақұрылымын дамыту бойынша үш жоба іске асырылуда. Се мей әуежайының ұшу­қону алаңы, басқару жо лы, ал Өскемендегі әуежайдың сағатына 200 жолаушыға қызмет көрсететін терминал құ­рылысы мен халықаралық әуежайдың аэровок-зал кешенін қайта жаңғырту жұмыстары жүр­гізіліп жатыр. Облыс орталығындағы әуежайда біржарым айдан соң бүкіл әлемде қолданылып жатқандай қол жүктерін беретін айналмалы автоматтандырылған жүйе іске қосылады. Өңір аумағы арқылы 1243 шақырымды құрайтын темір жол желісі өтеді, олардың бой-ында 24 вокзал орналасқан. Аталмыш саланы дамыту үшін былтыр 323 миллион теңге субси-дия бөлінген. Әуе көлігін қолдауға облыстық қазынадан биыл 182 миллион теңге қаржы қарастырылыпты. Семей мен Өскеменнен бөлек Зайсан мен Үржардағы әуежайларға да жөндеу жұмыстарын жүргізу көзделген.

Шығыс Қазақстан облысы

Орталық Азия-Қытай қатынастары талқыланды

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Алматы қаласында Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Қоры жанындағы Әлемдік экономика және саясат институтының (ӘЭСИ) ұйымдастыруымен «2017 жылдың мамырында өткен «Белдеу және жол» форумының қорытындысы шеңберінде Орталық Азия елдері мен Қытай арасындағы өзара ықпалдастықтың болашағы» тақырыбында дөңгелек үстел өтті.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Экстремизм мен терроризмге қарсы іс­қимыл жөніндегі мем­лекеттік бағдарлама аясында білік ті теолог, дінтанушы, психолог және діни бірлестіктер мен үкіме ттік емес ұйымдар өкілдерінің қаты суы мен жүр гізілген жұмыс осындай нә ти же­лерге қол жеткізуге мүмкіндік берді.

Қазақстанда оңалту жұмыс тары­на Астана, Алматы қалалары ның және облыстардың Дін істері бас­қар ма лары мен оңалту орталықтары жұмыл дырылған. Атап айтқанда, барлық өңірлерде Діни проблемалар­ды зерттеу орталықтары, «Насихат» консультациялық­оңалту орталығы» (Көкшетау қ.), ҚМДБ жанындағы О.Есен ұлы атындағы оқу­оңалту ор­та лығы, «Нұрлы білім» ҚБ (Қараған­ды қ.), «Аңсар» ақпараттық­талдау ор та лығы» (Ақтөбе қ.), «Шапағат» дес трук тивтік діни ағымдардан зар дап шеккендерге көмек көрсету (Аты рау қ.) орталықтары жұмыс істейді.

Аталған оңалту орталықтарының қызметі экстремистік сипаттағы

деструктивтік діни ағымдардың ық­палынан зардап шеккендерді оңалту және бейімдеу арқылы халықтың ради калдану деңгейін төмендетуге бағытталған.

Сондай­ақ, ақпараттық түсіндіру және оңалту жұмыстары қылмыстық­атқару жүйесі мекемелерінде де жүргізілуде. Өңірлік Дін істері басқар ма ларымен ағымдағы жылдың бірінші жартыжылдығында 3888 кездесу ұйымдастырылып, оған 18 000­нан астам адам қамтылған. Оның қорытындысы бойынша 264 адам өздерінің деструктивтік діни көз қарастарынан бас тартты.

Еске сала кетейік, Дін істері жә­не азаматтық қоғам министрлігі уәкі­летті және жергілікті атқарушы орган­дармен бірлесіп радикалды және деструктивтік діни идеоло гия ның ықпалына түскен тұлғаларға тео ло­гиялық және психологиялық оңалту жұмыстарын ұйымдастыру бойын ша кешенді шаралар қабылдауда.

«Егемен-ақпарат»

«Мектепке жол» қайырымдылықтан басталады

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Бүгін – «Мектепке жол» акциясы басталды. Он жылдан бері үзілмей келе жатқан қайырымдылық шарасы аясында биыл тұрмыс жағдайы төмен отбасылар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған 300 мыңға жуық балаға әлеуметтік көмек көрсетілмек.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––Мемлекет басшысының «Қазақ стан-ның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бә секеге қабілеттілік» атты биылғы Жол дауында жүктелген міндеттерді жүзеге асыру бағытында аймақта ауқымды жұмыстар қолға алынып жатыр.–––––––––––––––––––––––––––––

Жиында ӘЭСИ директоры Ержан Сал тыбаев бүгінгі таң да «Белдеу және жол» атты қытай­лық бастаманың дамуы аясында Қы тай­Орталық Азия пішіміндегі бай ланыстар ұлғайып келе жатқа­нын айта келіп, «Орталық Азия аймағының барлық елдері Шығыс­тағы көршімен тығыз қарым­қа ты­наста. Аймақтағы елдер алдында олардың экономикалық және көлік­инфрақұрылымдық дамуын арт-тыратын жаңа мүмкіндіктер пайда болуда», деді.

Дөңгелек үстелге қатысушылар Орталық Азия аймағындағы елдердің Қытаймен серік тестігі, арадағы инвестициялық әріптестіктің қазір­гі ахуалы, өңір мемлекеттері мен ҚХР ара сында жиі туындайтын түйткілді мәселе лер, сонымен қатар, Қытайдың «Белдеу мен жол» бастамасының болашағы секілді тақы рыптарды талқылады.

Басқосуда Қырғыз Рес пуб ликасы Страте гиялық зерттеулер ұлттық институтының дирек торы Азамат Дикамбаев, Тәжік стан Президенті жанындағы Стратегиялық зерттеу­лер орта лы ғының анализ және бол-жау басқармасының басшысы Аб­дулло Хаким, Қазақстан Прези­денті жанындағы ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері Константин Сыроеж­кин, «ChinaCenter» Қазақстан­Қытай серіктестігі халықаралық орталығының бас директоры Әділ Каукенов, Қоғамдық мәселелер анализі орталығының директоры Меруерт Махмутова, «Эксперт­Казахстан» іскерлік журналының бас редакторы Сергей Домнин және тәуелсіз сарапшы Александр Князев, Бахтиер Эргашев (Өзбекстан Республикасы) өз ойларын ортаға салды.

«Егемен-ақпарат»

Жат ағымдардан бас тартуда

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Жыл басынан бері деструктивтік діни ағымдардың қызметінен зардап шеккен 1134 адам оңалтылды. Бұл радикалды және деструктивтік діни ағымдардан зардап шеккендерге көмек көрсету орталықтарының белсенді жұмысы нәтижесінде орындалды. 2017 жылдың бірінші жартыжылдығында ел аумағында 5000-нан астам іс-шара өткізіліп, оған 6630 адам қамтылды.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Үшінші жаңғыру аясындағы ауқымды жұмыстар

Жаңа жобалар іске асты

––––––––––––––––––––Е л б а с ы Н ұ р с ұ л т а н Назарбаевтың әрбір дәс-түрлі Жолдауы мен ел да муының тірегіне айнал-ған мемлекеттік бағдар-ламаларды іске асы-руға орай ұсынған негіз гі бағыттары қай уақыт та болмасын өзінің ерек ше-ліктерімен дараланып, зор қолдауларға ие бо лып келеді. Өйткені, Елба-сының Жолдауда айтыл-ған жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы ойла-ры мемлекетімізді үлкен даму жолына бастады.––––––––––––––––––––

1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛ 3

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері, ғалым, абай-танушы Қайым Мұхамедхановтың еш жерде жарияланбаған хаты табылды. Бұл хат �зінің шәкірті Шаймардан Хайруллинге жазылған екен. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Хатта:«Қадірлі інім Шаймардан!

Семей. 30 март 1984.Сенің 6 мартта жазған ха тың-

ды, одан кейінгі екінші хатың-ды жəне Бəтен келіннің сəлем-демесін де алдық. Бір кездегі ұстазыңды ұмытпай хат жазып, хабарласқаныңа рақмет!

Бəтен келінге, балаларыңа сəлем айт. Мен сені ұмытқаным жоқ. Жақсы оқитын шəкіртім болдың. Келешегіңнен үміт күтіп, əдебиетші-ғалым бо-лар деп ойлайтын едім. Абай му зейінде ғылыми қызметкер болып істей бастағаныңды да ұмыт қам жоқ. Оған да 34 жыл болып қалыпты. Біз де есен-сау мыз. Өзім сол институтта-мын. Екі балам пединститутта, бір балам педучилищеде сабақ береді. Үшеуі Семейде бас-қа қызметте. Енді үш баламыз Алматыда. Бəрінің жоғары дəре-желі білімі бар. Бір ортаншы ұлы мыз осыдан екі жыл бұрын қайтыс болған. Қарлығаш – ең кен жеміз. Жеңгең – Фархинұр.

Міне, біздің қысқаша хал-ахуалымыз. Абай музейінде істеген адамдарды ұмытпапсың. Борис Александрович Акерман үлкен ғалым адам еді. Ол кісі қайтыс болған. Сəулет

Дөнентаева (Сəбит Дөнентаев ақынның қызы) Совет қыз мет-кері болып кеткен еді. Алматыда тұрады. Қазір пенсияда. Əдеби зерт теу ісімен шұғылданады екен сің. Оныңа қуаныштымын. Жаз ған мақала, жинаған мате-риал дарыңды мүмкін болса маған жібер.

Хабарласып тұрарсың. Ағалық көңілмен – Қайым

Мұқамедханов.Р.S. Ескерткіш болсын деп Мұхтармен бірге түскен су-

ре тімді жібердім» – делінген екен.

Қайым ұстаз шəкіртіне: «Мен сені ұмытқаным жоқ. Жақсы оқи тын шəкіртім болдың. Келе-шегіңнен үміт күтіп, əдебиетші-ғалым болар деп ойлайтын едім» – дегені сайып келгенде үлкен көрегенділік, талантты тани білу қабілетінің бой көрсеткендігі болғаны даусыз.

Сөзіме дəлел: облыстық «Қы-зыл ту» газетінде (қазіргі «Сары-арқа самалы») 1988 жылы 22 мау сым күні Шаймардан Хай-рул линнің «Ақын Бақы» атты мақа ласы жарық көреді. Атал-мыш мақаласын: «Ел аузында сақталып қалған көпшілікке белгісіз шешендер мен ақын-дардың сөздерін жинауда кейінгі

кезде батыл қадамдар жасалып жүр. Мен де өз тарапымнан осы бір игілікті іске əдебиетші ре-тінде үлес қосу ниетімен ақын Бақы Сартаевтың ел аузында сақ талған шығармалары ту-ралы бірер сөз жазбақпын», деп бас таған екен. Мақалаға қарулы көзбен зер тастамасақ та, жер гілікті фольклор екені бесе неден белгілі. Ақын Бақы Сар таевтың қай жерде туып, қай жерде жерленгені жай-лы да Шаймардан ағамыз өз

мақаласында сөз еткен екен. Əлі де ізденіс үстінде жүр ген дігін тілге тиек етіп, ақын хақын-да біле тін адамдар болса, ма-қала авторы на хабар беруін де сұраған. Оған қоса, Май аудан-дық «Шамшырақ» газетінің 1984 жылғы 4 тамыз күні жарияланған нөмірінде «Шешендерден сөз қалған» мақаласы да заты бө лек əдебиетшінің жұмысы.

Шаймардан Хайруллин Павлодар облысы, Май ауда-ны «Қызыл құрама» ауылында

(қазіргі Баскөл) бірнеше жылдар төңірегінде мұғалімдік қызмет атқарған. Əдебиетке деген ерек-ше махаббатының арқасында бо-лар, көптеген əдеби кітаптарды том-томымен жинастырған екен. Сол кітаптардың арасы-нан 1940 жылдары жарық көр-ген, латын əліпбиімен жазыл-ған кітаптар да жолықты. Əр кі тап тың арасынан сол жылдар-дағы басылымдардың, атап айт қанда, «Лениншіл жас», «Қа зақ əдебиеті», «Қазақстан

мектебі», «Қазақстан пионері» сияқты газет, журнал бет терін-дегі əдебиетке қатысты мақала-лардың қиындылары көптеп кездеседі.

Қайым Мұхамедхановтың: «Əдеби зерттеу ісімен шұ ғыл-данады екенсің. Оныңа қуа-ныш тымын. Жазған мақала, жина ған материалдарыңды мүм-кін болса маған жібер. Хабар-ласып тұрарсың» деген сөз-деріне қарағанда ұстазы мен шə кірті хəл сұрасқан хаттар жа-зысып қана қоймай, əдеби зерт-теу жұмыстары жөнінде талай сырласқан көрінеді.

Жазған мақалалары өзі туған өңірінің алып тұлғалары жа-йында болғандықтан болар, Шаймардан ағаның бойынан асқақ патриоттық сезім бай қа-лып-ақ тұр. Тіпті, Елбасы мыз-дың «Болашаққа бағдар: руха-ни жаңғыру» атты мақала сын да «Ту ған жерге деген сүйіспен ші-лік Туған елге – Қазақстанға де-ген патриоттық сезімге ұла сады.

Патриотизм кіндік қаның тамған жеріңе, өскен ауылыңа, қалаң мен өңіріңе, яғни туған жеріңе деген сүйіспеншіліктен басталады» деген тармақтардың кездесетінін ескерсек, осындай ақын ағамыздың ғылымға де-ген, туған жерінің əдебиеті мен тарихына деген сүйіспеншілігі, ізденімпаздығы қазіргі жастарға ғана емес, аға буын өкілдеріне де үлгі-өнеге болары сөзсіз.

Бәкіжан К КІМ,Халықаралық «Қазақ тілі»

қоғамының Павлодар облыстық басқармасының

мүшесі

Қайымның хаты

Жанбол ЖЫЛБАЕВ,Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының президенті

Қай ұлтты болсын қорғап, сақтап қа ла тын халықтың саны емес, оның мəде ниеті. Ана тілінен, төл мəде ние-тінен, тарихи жадынан, салт-дəстүрінен ажы рап қалған жүздеген ұлттар мен ұлыс тар тарих сахнасынан із-түзсіз жоға лып кетті. Жаһандану дəуірінде бұл қауіпті де қорқынышты үдеріс күшейе түсуде. Сондықтан ұлттық құн ды лық тарымызды, халқымыздың бойын дағы асқақ рухты, жоғары адами қадір-қа сиетті нығайтып, келер ұрпаққа жеткізу – баршамыздың асыл парызы-мыз. Бізге ұлттық рухтың биіктігі, төл мəдениетіміздің тереңдігі қажет.

Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы «Мəңгілік ел» жалпыұлттық идеясы аясында білім беру процесінің тəрбиелік əлеуетін арттыруға, оқыту мен тəрбиенің кіріктірілуіне, тəрбие əдіснамасын, мазмұны мен құрылымын жаңартуға бағдарланған тəрбиенің тұжырымдамалық негіздерін əзірледі. Білім жəне ғылым министрінің бұйрығымен бекітілген бұл құжат білім беру жүйесінде тəрбиенің даму перспек-тивасын, басым бағыттарын, тəрбие мақсаттарын, міндеттерін, бағалау өлшемдерін жəне механизмдерін анықтайды.

Академия əр оқу жылында Қазақ с-тан ның жалпы орта білім беретін ұйым-дарында оқу процесін жəне тəрбие жұмысын ұйымдастырудың ерек ше-ліктері туралы əдістемелік нұсқау хат, 1 қыркүйек – Білім күніне арналған бі рыңғай білім сабағын өткізу бойын-ша əдістемелік құрал əзірлейді. Білім беру ұйымдарында «Мəңгілік ел» жалпыұлттық патриоттық идеясының негізгі принциптерін іске асыру бойын-ша республикалық онлайн-конфе рен-ция сы өткізіледі.

Рухани жаңғыруды жүзеге асырудың шешуші бағыттарының бірі – білім беру жүйесі. Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Табысты болудың ең іргелі, басты фак-торы білім екенін əркім терең түсінуі керек. Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында білім əрдайым бірінші орында тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бəрінен биік қоятын ұлт қана табысқа жетеді», – деді. Тереңнен тамыр тартқан қазақ тілін біртіндеп латын əліпбиіне көшіру, ағылшын тілін жаппай жəне жедел үйрену жаһандық əлемге еркін кірігіп, жұмыс істеудің басты шарты екендігін жеткізді.

Осы орайда, академия Назарбаев Зияткерлік мектептерімен бірлесе оты-рып мемлекеттік жалпыға міндет ті білім беру стандарттарын жасап, жа-ңар тылған білім мазмұны бо йынша

үлгілік оқу жоспарлары мен оқу бағ-дар ламаларын жетілдіру жұмыс та рын жүргізуде. Оқыту мақсаты білім алу-шыға да, мұғалімге де ортақ болуы тиіс.

Өткен оқу жылында білім мазмұнын жаңарту аясында қорытынды ат-тестаттау форматының өзгергені белгілі. Мемлекеттік бітіру емтиха-ны ретінде қазақ тілі мен əдебиеті пəнінен эссе жазу мұғалімдер мен оқушылар үшін жаңа формат болып табылады. Мұғалімдерге əдістемелік қолдау көрсету мақсатында көмекші құрал ретінде əдістемелік нұс қаулық əзірленді. Əдістемелік нұс қаулықта эссе термині, түрлері, құры лы мы, ерекшелігі, талаптары жəне оның шығармадан айырмашылығы жө нін де түсінік берілген. Сонымен қатар, эссе тақырыптары, оны бағалау кри те рий-лері жəне эссе жазу үлгісі ұсы нылды.

Ана тілінің қадірін түсіну, əр адамға туған тілінде жазылған кітапты оқудан басталады. Бұл орайда, білім мазмұны арқылы бала рухын тербететін, ар-намыс сезімін оятатын, білуге, күш-қайратын шыңдауға ұмтылдыратын, өз бойынан ата-бабасының қаны мен рухын сезінетін, өз халқының би, ба-тыр, шешен, даналарының өнеге-үлгісін ұстанатын, елінің тағдырына, тари-хына жанын тебірентетін, ол – əдеби көркем шығармалар, шешендік сөздер екендігі белгілі. Сол себепті, баста-уыш сыныптан-ақ негізі қалануы тиіс маңызды міндеттің бірі – оқушылардың оқу дағдысын, оқу жылдамдығын дұрыс қалыптастыру.

Академия ұсынған жалпы орта, негізгі орта жəне бастауыш мектеп тер-дің оқыту тілі деңгейлері бойынша оқу нормативтері туралы əдістемелік құрал да қамтылған тақырыптар баршы-лық. Нақтылай түссек, оқу мəтін-дерінің түрлері мен техникасы, əдіс тері қарастырылып, жоғары, негізгі жəне бастауыш мектептердегі оқу норма-тивтері; бастауыш сынып оқушы лары-ның оқу жылдамдықтарын тексеруі бо-йынша ұсынымдамалар берілген.

Сонымен қатар, академия білім мазмұнын жаңарту бойынша «Қазақ тілін екінші тіл ретінде оқытудың тиім ді əдіс-тəсілдері» тақырыбындағы

əдістемелік оқыту семинарын респуб-лика өңірлерінде өткізуге ұйытқы болды. Дамыған елдердің білім беру жүйесіндегі ерекше маңызды мəсе-лелердің бірі – оқытудың жаңа тех-нологияларын меңгеру. Жаңа тех-нологияларды меңгеру барысында педагогтардың білім, білік, дағдыларын күннен күнге арттыру жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі кезде қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқыту əдістемесі жаңартылуда. Басты салмақ оқытудағы коммуникативтік қарым-қатынасқа түседі. Жаңартылған білім мазмұнының оқу бағдарламалары осы қағидаға бағытталған. Əр педагог сабақ өткізген кезде оқушыларға сапалы білім беру үшін жаңа технологияларды пайдалана отырып, сонымен қатар, компьютерді, интерактивті тақтаны қолдану ар қылы білім берсе, оқушылардың қызы ғу-шылығы арта түсері анық. Оқытудың жаңа педагогикалық технологиясы – мем лекеттік тілді деңгейлеп оқыту

– қазақ тілін шын мəнінде терең білуге əкелуі тиіс.

Мемлекет басшысы ұсынған «Туған жер» бағдарламасы – өскелең ұрпақты

патриотизмге тəрбиелеуге бағытталған аса маңызды еңбек. Мақалада айтылған сындарлы ойлар мен ұсыныстарды еске-ре отырып, 5-7 сыныптарда «Қазақстан тарихы», «Қазақ əдебиеті», «География» жəне «Музыка» оқу пəндерінің шегінде 20 сағат көлемінде «Өлкетану» пəнін оқыту көзделіп отыр. «Өлкетанудың» оқу бағдарламасына сəйкес оқушылар туған жер əлемін ойын, қарым-қатынас, оқу, жобалау іс-əрекеті жəне саяхаттар арқылы танып, біледі.

Қазақ жəне орыс тілдерінде «Орта мектепте «Өлкетану» курсын оқытудың əдістемелік негіздері» атты құрал əзірленді. Онда əдістемелік құралдың мазмұны «Өлкетану» курсы жəне оның жасөспірімдерді тəрбиелеудегі маңыздылығы; орта мектепте өлкетану жұмысын жоспарлау, мазмұнын іріктеу жəне ұйымдастырудың əдістемелік негіздері, тағы басқа тақырыптарды қам тыды. Сонымен бірге, «Шағын жинақты мектеп мазмұнының аймақ тық компонентін жетілдіру» атты əдісте-мелік құрал да дайындалғанын еске сала кетейін.

Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы 2017 жылғы Білім күні Мемлекет басшысы Н.Ə. Назарбаев-тың «Болашаққа бағдар: рухани жаң-ғыру» атты мақаласы бойынша 10-11 сынып оқушылары жəне колледждер мен жоғары оқу орындарының 1-2 курс студенттері үшін «Туған жер – Туған ел» тақырыбында бірың ғай инте рак-тивті сабақ өткізудің тұжырым дамасын ұсынып отыр. Сабақтың негізгі идея-сы – рухани жаңғыру құнды лық тарын кеңінен тарату. Мақсаты – еліміздегі үшінші жаңғырудың əрбір қазақ-стандықтың тұлғалық өсуіне беретін мүмкіндіктерін талқылау. Нəтижесінде үшінші жаңғырудың мəтініндегі

тұлғалық өсу идеялары негізге алын-ды. Бірыңғай сабақтың негізгі қағидасы – жоғары сынып оқушылары мен сту-денттер үшін бұл сабақ бүкіл оқу жылы бойы өзінің тұлғалық өсуінің бастау сəті болып табылады.

Сабақ арнайы дайындалған бей-нефильм көру, фильм идеясы мен желісін шағын топтарда талқылау, нəтижесін сынып болып талдау бөліктерінен тұрады. Бейнефильмге Елбасы белгілеп берген жаңғырудың алты бағыты – бəсекеге қабілеттілік, прагматизм, ұлттық бірегейлікті сақтау, білімнің салтанат құруы, Қазақстанның революциялық емес, эволюциялық да-муы, сананың ашықтығы арқау болады. Сабақтың соңғы бөлімінде оқушылар мен студенттердің тақырыпқа байла-нысты идеялары мен жобалары ортаға салынады. Бірыңғай сабақты жүргізетін сынып жетекшілері мен топ кураторла-ры үшін көмекші құрал əзірленетінін де айта кетейік.

Алғашқы сабақтың тақырыбы таң-дал ғанда Президент Н.Назарбаевтың бағ дар ламалық мəндегі мақаласындағы: «Пат риотизм кіндік қаның тамған жеріңе, өскен ауылыңа, қалаң мен өңі-ріңе, яғни туған жеріңе деген сүйіс пен -ші ліктен басталады. Сол себепті, мен «Туған жер» бағдарламасын қолға алу-ды ұсы намын. Оның ауқымы ізінше оп-оңай кеңейіп, «Туған елге» ұласады», – деген салиқалы ойы басшылыққа алынды.

Елбасы ұсынған ұлттық рухани жаңғыру бағдарламасын толығымен қолдаймыз. Ендігі басты міндет – қоғам-ды рухани жаңғыртудың ауқымды идея лары мен тағылымы мол тұжы рым-дамалық тəсілдемелерін терең зерделеу жəне өмірге тезірек енгізуді ұйым дас-тыру болып табылады.

Санаға сәуле түсіру

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Мемлекет басшысы Н. .Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы – к�птен бері к�кейімізде жүрген мәселелерді к�терген, халқымыз үлкен рухани серпіліспен қарсы алған бағдарламалық құжат. Елбасы осы іргелі еңбегінде елімізде ұлттық бірегейлікті сақтай оты-рып, үшінші жаңғыруды жүзеге асырудың шарты ретінде: «Қазақстанның мемлекеттілігін күшейтуде, бәсекеге қабілеттілігін арттыруда қазақ халқының ұлттық кодының сақталуы ерекше маңызды» – деді. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

АНА ТІЛІНІҢ ҚАДІРІН ТҮСІНУ, ӘР АДАМҒА ТУҒАН ТІЛІНДЕ ЖАЗЫЛҒАН КІТАПТЫ ОҚУДАН БАСТАЛАДЫ. БҰЛ ОРАЙДА, БІЛІМ МАЗМҰНЫ АРҚЫЛЫ БАЛА РУХЫН ТЕРБЕТЕТІН, АР-НАМЫС СЕЗІМІН ОЯТАТЫН, БІЛУГЕ, КҮШ-ҚАЙРАТЫН ШЫҢДАУҒА ҰМТЫЛДЫРАТЫН, ӨЗ БОЙЫНАН АТА-БАБАСЫНЫҢ ҚАНЫ МЕН РУХЫН СЕЗІНЕТІН, ӨЗ ХАЛҚЫНЫҢ БИ, БАТЫР, ШЕШЕН, ДАНАЛАРЫНЫҢ ӨНЕГЕ-ҮЛГІСІН ҰСТАНАТЫН, ЕЛІНІҢ ТАҒДЫРЫНА, ТАРИХЫНА ЖАНЫН ТЕБІРЕНТЕТІН, ОЛ – ӘДЕБИ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАР, ШЕШЕНДІК СӨЗДЕР ЕКЕНДІГІ БЕЛГІЛІ.

Таңбалы тас

4 1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛЭКОНОМИКА

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Батыс Қазақстан облысындағы «Батыс Марқа Ламб» ЖШС дайындаған 18 тонна жаңа сойылған бағлан қозы еті Иран Ислам Республикасының астанасы Тегеранға ж�нелтілді. Ақтауға дейін авток�лікпен апарылған алғашқы партия әуежайдағы алғашқы рейспен Тегеранға жеткізіледі. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Қазақстанда қазір мыс �ндіретін кәсіпорын к�шін бастап тұрған Жезқазған мыс қорыту зауыты әлемге әйгілі, алғашқы ондықтың бел ортасынан ойып орын алған. Ол Одақ кезінде-ақ т�рткүл дүниеге танылған.Кенші ж�нелткен жентек-жентек кенді баптаған байытушының құнарлы концентратынан металлург әрқайсысының салмағы 60 килодай тартатын шақпақ мыс шығарады. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Ақжайық ауданының орта-лығынды орна лас қан «Батыс Марқа Ламб» ЖШС өкіл і Рақымжан Смағұл ұлы ның ай-туынша, қазақ стан дық өндіріс орны Ирандағы ет өнімі бойынша ең ірі «Санайе» компаниясымен келісімшарт жасасқан.

– Біз Иран еліне тұңғыш рет экспортқа ет шығарып отыр-мыз. Ирандық əріптестерімізбен жасасқан келісімшарт бойын-ша алдағы бір жыл ішінде 1500 тонна тоңазытылған қозы етін жеткізуіміз керек. «Санайе» ком-па ниясының басшылығы етті апта сына үш рет жөнелтуімізді талап етіп отыр. Бұған біз де тех-ни калық тұрғыдан дайынбыз, – дей ді Рақымжан Смағұлұлы.

Жылына 5 мың тоннаға дейін тоңазытылған қозы етін дайын-дай алатын қуаты бар кəсіпорын 2015 жылы іске қосылған бо-латын. Жалпы құны 2,8 млрд теңгеге бағаланған кəсіпорында 1,6 млрд теңгенің құрал-жаб дығы орнатылған. Бес гектар ау мақ-ты алып жатқан өндірістік ке-шенде бəрі де толығымен ав то-маттандырылған. Мал сою жə не ет өңдеу желісінде қой союд ан бастап ет өңдеуге дейінгі жо ғары технологиялық талаптар сақ-талады. Ауысымына 1 400 бас қой сойылады. Дайын өнім тапсырыс берушіге тоңазытылған түр де не-месе жіліктеліп, қорапқа салынған күйінде жеткізіледі. Мұнда 3 айдан 1 жасқа дейінгі қозы сойылып, етін мұзда қа тыр май, тоңазытып қана вакуум ды қап тамада сақтайды. Мұндай тə сілмен сақталған жас ет та би ғи құндылығын жоймай,

өте дəмділігімен тұтынушы тал-ғамынан шығады екен.

Əу бастан-ақ өнімінің кемінде 70 пайызын халықаралық на-рық қа, шетелге өткізуге бағыт-таған «Батыс Марқа Ламб» кəсіп-орны бүгінде етті тұрақты түр де Ресейге жеткізіп отыр. Соны мен қатар, Қытай Халық Рес пуб ли-ка сымен ұзақмерзімді ке лі сім-шарттар жүргізіліп жатыр екен. Ке ліссөздер ойдағыдай болса, қыр күйектің соңына қа рай Қы-тай ға да ет экспорты бас тал мақ.

– Қазақстандағы мал еті өте құнарлы. Сондықтан екі ел ара-сын дағы достық байланысты пай даланып, əріптестік қатынас орнатып отырмыз. Алғашқы өнім жіберілді. Енді аптасына үш мəр те марқа етін қабылдауды жос парлап отырмыз. Бұл жұмыс жыл бойына жалғасады. Мұндай əріп тестік екі жаққа да тиімді деп ойлаймыз, – дейді ирандық ком-па нияның өкілі Хади Хададзе.

Ирандық комиссия құра мын-да келген ветеринар дəрігер мен арнайы имам мал сойылатын жерде болып, мал сойылған кез-де мұсылмандық шарттардың

сақталуын да қадағалауына алған.– Өткен жылы Иран еліне са-

парымызда жоғарыда аталған иран дық белді компаниямен ке-лі сімге келген болатынбыз. Əри-не, бұған Елбасының Иранға ба-рып, сол елдің басшылығымен кездесуі, соның нəтижесінде екі ел арасындағы қатынастың одан əрі бекуі себеп болды. Екін ші жағынан, біздегі мал ша руа шылығы жақсы дамыған. Ет өнімдеріміз экологиялық таза, сапалы. Бізге тек тұрақты тұ ты нушы керек еді. Жыл бойы на ауқымды жұмыс атқарып, ен ді алғашқы өнімді жөнелтіп отыр мыз. Бұл үлкен жұмыстың нə тижесі. Бұл – өңіріміздегі ша-руа қожалықтары үшін үлкен мүм кіндік. Енді отандық өнімді шет елдерге тұрақты экспорттау үшін барлық тиісті шаралар ды ұйымдастырып, жан-жақ ты қолдау көрсететін боламыз, – дей ді Батыс Қазақстан об лы сы н ың əкімі Алтай Көлгінов.

Батыс Қазақстан облысы

Суреттерді түсірген Айбатыр НҰРАШ

(Соңы. Басы 1-бетте)

Шамамен 3,2 млн адам ша-ғын жəне орта кəсіпкерлік са-ласына келген екен. Елдің ішкі жалпы өніміндегі ШОБ үлесі артты. Барлық облыс ор та -лықтарында «Кə сіп кер лер ге қызмет көрсету ор та лық та ры» ашылып, аудандар да кə сіп -к ер лерге қызмет көр се те тін 14 мобильді орталық құ рыл ды.

2015 жылы Үкімет «Бизнес-тің жол картасы-2020» бағдар-ла масын жетілдіріп, «Бизнестің жол картасы-2020» бизнесті қол дау мен да мытудың бі ры ң-ғай бағдар ла масы» болып бекітілді. «Даму» қоры қар жы-лық агенті болса, «Ата мекен» ұлт тық кəсіпкерлер па латасы мен əкімдіктер – опера торлары. 2016 жылы «Даму» қоры өңір, ауыл, моно жəне шағын қала-лар дағы кəсіпкерлерді белсенді түр де қаржыландыра баста-ды. Бұл – Алматы мен Астана қа ласы жəне басқа да облыс əкім ші ліктерімен бір лесіп жы-лына 8,5 пайыздық же ңіл-дікпен несие лен діру бағ дар-ламасы болатын. Мик ро қар-жы ландыру, факторинг, фран-чайзинг бағдарламалары да іс ке қосылды. Кəсіпкерлерге қыз -мет көрсетуде жаңа əдістер қол -даныла бастады. Атап айт қанда, «Да му Блиц» тех но ло гия сы іске

қосы лып, ке пілдік беру құралы бой ынша өтінішті автомат-тандыру іске қосылды. Осы уақыт тан бас тап 2017 жылдың шілде айына дей інгі аралықта 45 мыңнан астам жоба қолдау алды. Берілген несие құны 3,4 трлн теңгені құрады. Осы-лайша, 1997 жыл мен 2016 жыл аралығында «Даму» қоры ак-тивтері 4,2 млрд теңгеден 349,4 млрд теңгеге дейін өсті. Осы уақыт ішін де жеке капитал 119 млн теңгеден 98,7 млрд теңгеге дейін көтерілген.

А л к ү н і к е ш е ғ а н а , Астанада «Ұлы дала елі» III форумы аясында 28-30 шілде ара лығында ұйым дастырылған отандық тауар өнді рушілердің республикалық көр месіндегі сан алуан отан дық тауар лар -дың өзі елдегі кəсіп кер ліктің көр кей іп, өркен жайып келе жатқанын тағы бір айғақтады. Онда қордан қолдау алған 350-ден астам кəсіпорын бас қосты. «Қазақстанда жасалған» деп атал ған көр меде тамақ өнер кə-сібі, құрылыс сала сы өнімдері, жи һаз шығару, киім-кешек, арнайы техника мен құрал жаб дықтар, зергерлік бұйым, кə десый мен полиграфиялық өнім дей сіз бе, бəрі бар. Бұл, əрине, кə сіп керлікке жасалған қам қор лық тың шынайы көрі-нісі.

Ұлттық экономиканың жетекші күші

Тегеран Оралдан 1 500 тонна ет алады

Ізденіс ізіƏңгімені шихта дайындау буы-

нынан бастайық. Өйткені, байыту фабрикасынан келген концен т-рат осында мыс алатын ши-кізатқа – шихтаға айналып, одан əрі балқыту цехына жө нел ті леді.

Кəсіпорынның табалдырығы іспетті шихта дайындау цехында кон центратты кептіру үдерісін жақ сартуға жəне жабдықтың бей-берекет бұзылуын болдырмауға мүм кіндік беретін бірқатар тех-ни калық шара жүзеге асырылу-да. Жалпы, келешекте мұндағы тех нология түбегейлі өзгертіледі.

Өндірістік буында күкірт қыш қылы цехының өзіндік орны бар. Конвертор мен рудо тер-мия лық пештен бөлінген газды тұ ту мен осы цехқа жеткізгенге дейінгі аралықтағы үдеріс толық ав томаттандырылған. Газды ба-рын ша кəдеге жарату арқылы ай-на лаға таралуын азайтуға қа тыс-ты көлемді қайта құру жұ мы сы жүр гізілуде.

Біреуі анау-мынау өндірістік буыныңды он орап алатын-дай үш бөлімшеден тұратын балқыту цехын «металлургиялық өндірістің өзе гі» деп əспеттесек, артық емес. Зауыт өндірісіндегі өркенді өз геріс балқыту буыны-нан бастау алып жататыны да сондықтан.

Көпшілік көзбен көрмесе де, көңілінде берік ұялаған кү рең қызыл балқыма осында алы нады.

Одан анод негізін құй ып, элек-тролиздеу цехында өң деу ден өткеннен кейін барып Ар қадағы Жезқазғанды əлемге та ныт қан саф алтындай сары мыс тұ тынушыға жол тартады.

«Анау-мынау өндірістік бу ы н-ыңды он орап алатындай» ай-тулы үшеудің алғашқысы – элек-тр пе ші бөлімшесі. Онда əр қай-сы сы 168 шаршы метр ау мақ ты алып жатқан үш фазалы, алты электрод ты, биіктігі – 4,5, ені – 7, ұзындығы 24 метрлік қуат ты екі пеш тұр.

Қызуға төзімді бетонмен қап-талған, төңірекке бейберекет газ таралмауы қарастырылған оған ти елген шихта мен крем-ний диоксиді (флюс) оттегі айдау арқылы қорытылып, құрамында мыс, темір мен күкірт бар штейн пеш тің түбіне шөгеді. Ал, флюспен біріккен қалғанынан шлак түзіледі.

Əдетте құрамында 40%-60% мыс болатын штейн конвертерде балқытылып қара мыс алынады, ол анод пешінде одан əрі тазар-тылады. Тұнған шлак өн дірістік қалдық қоймасына жө нел тіледі. Балқыту буынын да ғы конвертер мен анод бөлімшесі бүгінде бі-рік тірілген.

Қуатты кəсіпорында алатын өзін дік салмақты орны бар бұл ұжым шуақты шақты да, қиын кез еңді де көрді. Дағдарыстың дүр белеңін қажымас қажыр-қай-ратпен, үздіксіз ізденіспен жең-ді. Жаңашылдыққа ұмтылды,

же тіс тікке жігерленді. Өндіріс мə дениеті көтерілді, қолмен ат-қа рылатын жұмыс көлемі кеміді.

Түпкі өнімнің тұсауы кесі-ле тін тұс – электролиз деу цехы. Мұн да шақпақ мыстың сапасын арт тыруға бағытталған электро-лит температурасын реттейтін жə не оның құрамындағы бел сен-ді затты бақылайтын автомат ты желі өндіріске енгізілген. Бұл электролизші жұмысын ай тар-лық тай жеңілдетеді.

Соны соқпақТегі темірдің түбі тозатыны

түсінікті. Оның үстіне өндірістегі технологияның табандап тұрып қалмай, жетілдіріліп отыратыны тағы мəлім. Демек, уақыт талабы-на сай заманауи жүйелі жаңғыру – табиғи заңдылық. Жез қазғандық металлургтердің де мақсаты – өндірісті жаңғырту жо лымен жаңа жетістікке жету.

2013 жылы қыркүйекте «Қазақ мыс» басшылығы Жез-қаз ған мыс қорыту зауы ты-ның жұ мы сын тоқтатты. Ма-ман дар дың мəлімдеуінше, мұн-дай шешім мыс балқыту қуа-тын дамыту келешегін зерттеу қорытындысына сүйеніп қа был-данды. Дегенмен, осы «кон с-ервациялау» кезінде көп ші ліктің көңілін күпті қылғанын білеміз.

Бірақ босқа алаңдапты. Кə-сіп орынның уақытша тоқтап тұруы жұмысшы жалақысына кесірін тигізбеді. Өйткені қай-та құру кезінде оның əлеу-мет тік əсерін əлсіретпеу үшін «Қазақмыс» басшылығы пəр-мен ді қолдау көрсетіп, орташа жа лақы кəсіпорын қайта қатарға қо сылғанша сақталды.

Зауыт шақпақ мыс шы ғар ма-ған шақта жұмыс күші нің бір бө-лігі концентрат тиеуге тартылды.

Күкірт қышқылы цехы Бал қаш тан келген шикізатты байыту фаб-рикасына айдап, за лал сыздан-дырумен айналысты. Қал ғаны кəсіпорынды қаңтаруға қа тысты шараны атқарды.

Бір жылдың көлемінде за-уыт қайта қатарға қосылды. Оған бірнеше фактор ықпал етті. Со-ның ең бастысы – мемлекет та-ра пынан көрсетілген қолдау. Со -сын металл нарығындағы əлем -дік жағдаяттың жақсаруы. Осы -ның негізінде тиісті шешім қа -былданды.

Өндірісте оңай шаруа жоқ. Дегенмен, маман біліктілігіне за-уытты қайта қатарға қосу кезінде кез дескен ағымдағы қиындық ке-дергі келтіре алмады. 2014 жылы 15 қыркүйекте №2 пеш қыз дыруға қойылып, 18 қазанда қа ра мыс алды. Қарашаның ал ғаш қы апта-сында шақпақ мыс шы ғарылды.

Қысқасы, кəсіпорынды қайта қатарға қосу кестеге сай жүрді.

Қазір кəсіпорын бұрынғы пирометаллургиялық тəсілмен тау арлы өнім шығарады. Тү сі-нік ті тілмен айтсақ, алдымен мыс концентраты электр қуатымен балқытылады, сосын алынған балқыма отпен жəне электро-лит ертіндісімен одан əрі та-зартылып, сосын шақпақ мыс шығарылады.

Құнарсыз шикізат өңдейтін гидрометаллургиялық техноло-гияны өндіріске енгізу жұмысы одан əрі жалғасуда. Кенді ке-шен ді өңдеудің тиімді техно-ло гиясын жасаған – ресейлік «РусРедМет» ҒЗБ-мен білек бі-ріктірген «КазГидроМедь» ком-паниясының ғылыми-зерттеу орталығы.

Келешекте құнарсыз кеннен алынған қара мысты гидро м е-тал лургиялық өңдеудің техн о-логиясын тексеретін əмбе бап қондырғы монтаждалып, өнім -ділігі сағатына 5 тонна кон центрат шығаруға жететін тə жірибелік за-уыт салынады. Оның жобасын ресейлік «РИВС-про ект» жасады.

Гидрометаллургиялық өңдеу технологиясын «соны соқпақ» десек орынды. Ол, ең алды-мен, баланстағы жəне балансқа алынбаған кенді, бұрын есептен шығарылған қорды, ұзақ жыл жиналған өндірістік қалдықты аз шығынмен өңдеуге мүмкіндік береді. Сөйтіп, кəсіпорынның өндіріс көлемі ұлғаяды.

Жезқазған аймағында жұмыс істеп тұрған кеніш ғұмыры ондаған жылға ұзарады, эколо-гия лық жағдай жақсарады. Шақ-пақ мыстың өзіндік құны 1,6 есе арзандайды. Келешегі ке-лісті кəсіпорынның ұжымы бо-л а ша ғына селкеусіз сеніммен қарайды.

�лібек �БДІРАШ,журналист

Өндірісті жаңғырту соқпағы

1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛ 5ЭКСПО-2017

Топтаманы әзірлеген Асхат РАЙҚҰЛ, суреттерді түсіргендер Ерлан ОМАР, Орынбай БАЛМҰРАТ, «Егемен Қазақстан»

Көрме жұмысының алғашқы ап-тасында күніне 23 мың адам келгені

ес ім і зде . Ал 10 маусымнан 30 шілдеге дейінгі он күн ішінде шара

көрермендерінің саны 1 794 132 адам-ды құрады. Бұған дейін халықаралық мамандандырылған ЭКСПО-2017 көрмесіне келушілер саны – 2 000 000, ал кіріп-шығу көрсеткіші шамамен 5 000 000 болады деп болжанған еді.

Есепті кезеңде көрме кешенінің ең көп тамашаланған нысандарының көшін тағы да «Нұр әлем» павильоны бастап тұр.

Екінші орында – коммерциялық пави-льондар, үшінші – «Шелл» балалар зерт-ханасы, төртінші – Балалар паркі. Бестікті тақырыптық С3.5 павильоны түйіндейді. «Дю Солей циркінің» ғимараты – алтын-шы орында. Амфитеатр, тақырыптық С 2.4 павильоны, шығармашылық энер-гия аймағы және АРТ-орталық алғашқы ондыққа кіреді.

Келушілер ең көп тамашалаған павильондардың қатарында ең алды-мен «Африка плазасы» ауызға ілігеді. Екінші – Үндістан, үшінші – Египет, төртінші – Түркия, бесінші Ресей па-вильондары тұр. Таиланд, Жапония, Өзбекстан, Әзербайжан, Сауд Арабиясы Корольдігі павильондары келесі бестікті рет-ретімен еншілейді.

Салтанатты жиында Ақпарат және коммуникациялар министрінің орынбаса-ры Қайрат Балықбаев сөз сөйледі. «Лесото – Африкадағы таулы аймақта орналасқан жалғыз мемлекет. Туристер мұнда әсем таулы шатқалдары мен көз сүріндірген сарқырамаларын көруге барады. Бұл елдің балық аулау әдісі де әлем халқының наза-рын аудартып отыр», деді ол.

Лесотоның сауда және өнеркәсіп министрі Тефо Мапасела мемлекеттің ЭКСПО-2017 халықаралық маман дан-дырылған көрмесіне қатысуына мүм-кіндік берген Қазақстанға шынайы ризашылығын білдірді. «Бізге көр-сетілген материалдық-техникалық қол-дау дың арқасында әлем халықтарына энергетикалық сектордағы инновациялық

мүм кіндіктерімізді, сонымен қатар, «Ас-пан корольдігінің» әдемілігі мен кө рік-ті орындарын көрсетудеміз», деді өз кезегінде Тефо Мапасела.

Лесото өкілі ЭКСПО қонақтарын еліне туристік сапармен келуге шақырды. «Сіздер онда бес жұлдызды қонақ үйге немесе туристерге арналған жайларға ор-наласа аласыздар. Базото – әсерлі табиғи көріністерімен және мәдени мұраларымен танымал. Ол жақта атпен серуендеу-ге, құстарды бақылап, балық аулауға, шаңғымен сырғанап, таулы аймақтарға қыдыруға болады», деген африкалық мей-ман қазіргі уақытта Лесото тау-кен қазба

өнеркәсібінде алмас өндіруден 7-орынға көтерілуді мақсат тұтқанын айтты. «Біз әлемде жоғары бағаланатын үздік, ең үлкен, сапалы алмастардың бірін өндіреміз. Лесотода өндірілген алмастардың ірілері де бар. Қазіргі таңда «Лесото уәдесі» – 603 каратты, «Браун Лесото» – 601 карат-ты, «Лесото мұрасы» – 493 каратты және «Лесели ла Леценг» 478 каратты құрайды. Лесото жақұтының 1 караты шамамен 2 500 долларға тең», деді Тефо Мапасела.

Лесото ұлттық күнінің ресми ашы-лу рәсімінен кейін африкалық әртістер баянның сүйемелдеуімен ән салып, өздерінің ұлттық билерін биледі.

ЭКСПО көрмесіне келушілер екі миллионға жуықтады

«Аспан корольдігі» – Астанада

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––10 маусымнан 30 шілдеге дейінгі аралықта ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесіне 1 794 132 адам келіпті. «Астана ЭКСПО-2017» ҰҚ» АҚ баспасөз қызметінің мәліметінше, 24-30 шілде күндері елордадағы мамандандырылған шараға 309 832 адам келген. Яғни, орташа есеппен күніне 44 261 қонақ көрме табалдырығын аттаған. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Шара барысында Италия павильонында «Бионет» ком-па ниясының өнімдері көр-сетіліп, «Болашақ энергия-сы мен» үндесетін жаңа бас - т амаларының тұсауы кесіл ді. Бұл ұжым осыған дейін био -органикалық қалдықтарды өң -дей отырып, жаңа баламалы қуат көзін өндірген. Енді осы жо баны олар біздің елде ұй ым-дастыруды көздеп отыр.

«Біз қазір зауыттың орнын анықтауымыз керек. Содан кейін басқарушы компания-лармен келіссөздер жүреді. Ал соңғы жылдары бұл компа-ния 10 жоба жасаған. Қазір со-ның үшеуімен жұмыс істеуде. Сондықтан, италиялықтарға сенім артуға болады», дейді « K A Z N E X I N V E S T » Ұ К төрағасының орынбасары Нұрсұлтан Жиенбаев.

Биоөндіріске 45 миллион еуро бөлмек

––––––––––––––––––––И т а л и я н ы ң « Б и о н е т ЭсЭрЭл» компаниясы елі мізде ашылатын био-өн діріске 45 миллион еуро көлемінде инвестиция сала ды. ЭКСПО-2017 ха лықаралық көрме сі нің кең сесінде екі жақ ке лі-сімге келіп, құжат тарға қол қойылды. ––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесі төрінде Лесото Корольдігінің ұлттық күні мерекеленді. Әлемге «Аспан корольдігі» деген атпен белгілі ел Африканың Басуто үстіртінде орналасқан. Мұнда алмас, жүн, бидай мен көкөніс экспорты дамыған. Лесото әлемде алмас өндіруден 9-орында тұр. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

6 1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛҚОҒАМ

ОЙЛАСУ

АДАМДЫҚ АЙНАСЫ

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Кімнің болсын ұзақ өмір сүруді қалайтыны айдан анық. Бірақ жасырып қайтеміз, күнделікті күйбең тіршілікпен жүріп көбіміз көп жасаудың қарапайым ғана қыр-сырына жеткілікті мән бермейтініміз жасырын емес. Таза ауа мен судың, жалпы, қоршаған ортаның адам өмірінің ұзақ болуына әсері бар екендігі даусыз. Бірақ, мұнымен қоса көп жасау өзімізге тікелей байланысты екеніне көңіл бұра қоймайтынымыз тағы бар. Осыны Астанада өткен геронтологтардың ІІ Еуразиялық съезіне қатысқан ғалымдар баса айтқан еді. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Шындық жоқ жерде...

Бұрындары біреулердің қажыр­лы лықпен тындырып тастаған бір ісін көргенде немесе көп алдында қас қайып тұрып айтып салған қа ра қыл ды қақ жаратындай батыл сө зін естігенде «Әй, азамат екен, нағ ыз жі­гіт екен!» деп жапа­тармағай ри за шы­лық білдіріп, таңдай қағып таң қал­ғандай болып жатушы едік.

Тіпті негізінен алғанда формальды түрде өтетін жиналыстардың өзін де кейбір адамдар ойларын ашық біл діріп, белгілі бір лауазым иелерінің атына сыни пікірлер айту арқылы көң ілсіз жиындарда қалғып-шұлғып отыратын қалың жұртты бір серпілтіп тастайтын. (Бірден ескертейік, бұл жерде әңгіме белгілі бір мақсатты көздейтін оппо-зиция өкілдері туралы болып отыр ған жоқ). Неге екенін қай дам, соңғы жыл-дары осындай таң дандырарлық, таң қа-ларлық жайттар тым азайып кеткенге ұқсайды. Әй теуір «азамат» деген сөздің біртін деп қол даныстан шығып бара жатқаны анық.

Рас, бүгінде қоғам өзгерді, қоғаммен бірге адам өзгерді. Қоғамымыз нарық экономикасы деп аталады. Бұл сы-пайы атауы. Тура мағынасында алсақ – ақшаға қараған тірлік. Ал ақшаға қараған тірлікте азаматтықтың да, ер-лік тің де қажеті шамалы. Керісінше, бұл жерде қулық-сұмдық, алдау-арбау әлдеқайда тиімдірек. Осындай айла-шарғылар арқылы ғана көп «шаруаны тындырып», көксегеніңе жете аласың. Алда-жалда азаматтық танытамын дей қалсаң жағдайым мүшкіл болды дей бер. Сауда-саттық пен азаматтық екі бөлек нәрсе. Сондықтан саудада азамат бола-мын деген адам банкротқа ұшырайды. Әрі кеткенде тапқан-таянғаны тамағына ғана жететіндей күйде күн көреді. Ал саудаға барған адамның ең алдымен байып кетуді ойлайтыны еш құпия емес.

Ертеректе бір қонақта болған кез-ім де сонда отырғандардың бірінің өзі -нің дүние-мүлкі, дәулеті, «игі жақ сы-лармен» қарым-қатынасы туралы әң-гімелегені есімде. Ондай «кәсі п пен» өмі рі айналысып көрмеген діктен шы ғар, жа ңағы кісінің айтқандарын онша ұға қоймаған едім, сондықтан әңгімеміз де жарасып кете алмаған. Бүгінде мұндай әңгімелер дағдылы көрініске айналды.

Осындайда «Бір үйде жиюлы екен қазына мал, Көрсетті бәрін біз ге ақ-сақал шал...» деп келетін Сұлтан мах мұт Торайғыровтың белгілі өлеңі көкейге оралады. Бір замандар да осы өлеңді байлыққа, әсіресе бі реу лер ді қанау ар-қы лы келетін бай лыққа қы зықпау керек деген тұр ғы дағы насихат ретінде пай-даланушы едік, қазір өзіміз де сол жи ған-тер ге ні мен мақтанатын шалдың кебін кие бас та дық. Неге екені белгісіз, осындай шы лқыған байларды ешкім де әй, аза-мат екен деп айтпайды. Әрі кетсе «Е, ол ші ріген бай ғой, жинаған үстіне жинап жатыр, тоятын түрі жоқ» дейді де қояды.

Сонда «азамат», «ер жігіт» деген сияқты мадақ сөздерді енді кімдерге арнап айтуымыз керек. Рас, өмірде ба-тылдығымен де, батырлығымен де көз-ге түсіп жүрген жігіттер бар. Он дай лар не әскери өмірде немесе бейбіт тұр -ғын дарды өрт, су тасқыны сияқты түр-лі табиғи апаттардан құтқару ке зін дегі ер л ік терімен танылып жүр.

Бірақ біздің айтпағымыз ол емес. Біз күнделікті тіршілікте, бір қарағанда елеусіздеу көрінетін істерде азаматтық мі нез көрсетіп жататын қарапайым адам дар жөнінде сөз қозғап отырмыз. Он дай ларды батыр деуге де келмейді. Олар негізінен ешкімнің ала жібін атта май, адал еңбегімен күн көріп, сол ар қылы қалың жұртшылықтың құр -ме тіне бөленіп, көптің бірі болып ар а- мызда жүрген өзіміз сияқты жан дар. Жайшылықта олар көзге де түсе бер -мейді, өйткені өзгелерден ерек ше лен-бей ді. Тек қандай да бір мәселенің ту-ра сын айтып, әділдіктің туын биікке кө теретін сәттерде ғана белсеніп шығып, жал ғандық пен жарамсақтықтың бел омыр тқасын үзеді. Бұрын әйтеуір, солай бол ғаны анық.

Бүгін ше? Бүгін шырылдаған шын -дығың да, турап түсер тура лы ғың да ешкімге керек болмай қал ған сықылды. Оның есесіне, реті келсін-келмесін бір-бі рімізді көзі міз ді бақырайтып қойып мақ тау, түй ме дей ді түйедей қылу, ләббай лап басы мыз жерге жеткенше иі лу сияқты «өнер лер» өрге шығып тұр. Бір кездері бі реу лерді көзінше мадақтау әдеп тілік бо лып есептелмейтін. Қазір ол өсу дің, бе дел жинаудың бірден-бір жо-лы на ай налды.

Мейлі ғой, әркім барымен ба-зар дегендей, кім-кім де өз білгенімен өмір сүреді. Оларға жөн үйретейін деп жатқан біз де жоқ. Біздікі әйтеуір, «ба-тыр халық болғанбыз, намысқой халық бол ғанбыз» деп кеуделерін ұратын кейбір ағайындарымыз істің шынайы жай-күйін бағамдар, бәлкім тәубені түсінер деген ой. «Шындық жоқ жерде сұм дық көп» деген екен баяғы өткен ата-бабаларымыз. Құлақ естіп, көз көр-ме ген небір сұмдықтардың жиілеп ба-ра жатқаны да рас. Оның үстіне на ғыз ер-азаматтар көбейіп жатса олар дың ұрпаққа үлгі болары да анық. Бас қаны былай қойғанда, оның өзі келе шек буынға «Біз бұл өмірде қыруар жұ мыс-тар тындырған, сөзіміз бен ісімізде ал-шақ тық болмаған халықпыз» деген сөзді ұял май айту үшін де керек.

Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ,«Егемен Қазақстан»

–––––––––––––––––––Семей-Курчатов жолы-ның бойында Ертісті ен жай лаған ауылдың бі-рі – Бөдене. Елуінші жыл дары 5 колхозды ор тақтастырып, ша руа -шы лығы мың ғырған бұл сов хоз бүгінгі таңда ала-қан д ай ғана ауыл. –––––––––––––––––––

Ғасыр ғұмырҰзақ жасаудың сыры неде?

Ғалым ОМАРХАН, «Егемен Қазақстан»

Ұзақ жасау – қазіргі кезде жер шарындағы барлық дерлік мем лекеттердің бас қатырып отыр ған мәселелерінің бірі. Мұ нымен арнайы ғылыми-зерт теу институттары айналы-сып отыр. Қазір осы саланың жай-жапсарын жақсы білетін ға лымдар мен мамандардың шо ғыры қалыптасты. Қазақ-стан да да солай.

Ұзақ өмір сүретіндердің алдыңғы легінде – жапондар. Бұл елдің 50 мыңнан астам тұр ғыны жүз жастан а сқан. Мұнд ай дерек басқа еш қандай мем лекетте тір ке ліп отырған жоқ. Рас, ға сыр жасағандар қай мемлек ет те бол са да бар. Бі рақ, сон ша лық ты көп емес. Мә се лен, Қазақстанда олардың қа тары сау сақпен санарлықтай ғана. Еуропа мемлекеттерімен са лыс тырғанда, біздің елдегі ор таша өмір ұзақтығы ең соңғы орын да. Бұл көрсеткіш бойын-ша да жапондар бірінші орын-да – ондағы орташа жас – 83. Мамандардың есептеуі бойын-ша, Қазақстандағы қазіргі ор-таша жас – 72. Ал, Швейцария тұрғындарының жартысына жуығы сексеннің сеңгіріне шыққан қарт адамдар. Бірақ, олар кәрілікке мойынсұнып отырған жоқ, ұзақ өмір сүруге деген құлшыныс-жігерлері жоғары екенін байқатып отыр. Саламатты өмір салтын ұстанған белсенді іс-қи мыл адамдары қоғамның бар лық саласына етене араласа ды. Олардың ұзақ жасау ы ның себеп-салдары неде? Қазақ-стан дықтардың да осындай дең гейге жетуіне мүмкіндік бар ма? Бар. Ол үшін, бірінші ке зекте, осы саланың жай-жап сарын жан-жақты зертте-ген ғалымдардың пікіріне қа ра ғанда, тағамның нәрлі, ден саулыққа пайдалы, бой-ға сіңімді болғаны жөн. Осы-ған жете мән берілсе, тіп ті жүз жастың өзі шек болма-уы мүм кін. Мәселен, Қазақ-стан мен Ресей ғылым акаде-мия ла рының академигі, ме-дицина ғы лы мының докто-ры Төрегелді Шар мановты білмейтін жан кем де-кем шығар. Ол кісі 87 жасқа қадам басып отыр. Өте ширақ, сергек.

Жүріс-тұ ры сына қарасаңыз елудің айналасындағы жігіт ағасы ма дер сіз. Академик ағамыз үшін де 100 жасыңыз шек емес. «Мен де ұзақ өмір сүруді қа лайтын адамның бірімін. Оны сөз жүзінде ғана емес, күн делікті ісіммен дәлелдеп жүр мін», дейді Т.Шарманов.

Ол адамның ұзақ жасау мүм кіндігі шексіз екендігін дәлел деп келе жатқан ғалым. Геро нтологтар адам өмірін мей лінше ұзартуға бола тынын ғы лыми тұрғыда тұжы рым-дау мен бірге, бұл мәселеде өз-дері үлгі көрсетіп отыр. ТМД ел де рінде де осындай мысал көп. Айталық, Украинаның ме ди цина ғылымдары ұлттық ака демиясының құрамында Чеботарев атындағы Герон-тология институты бар. Осы саланың біл ікт і маманы С.М.Кузнецованың ақ па ра-

ты на қарағанда, институттың бас шылығында болған герон-то логтардың барлығы да 90 мен 100 жас аралығында өмір сүрген. Олар адамдардың ұзақ өмір сүруіне болатындығын дәлелдеді. Өздері үлгі көрсетіп, осы мақсатта аянбай тер төге еңбек етті. Сөздері мен ісінде алшақтық болған жоқ.

Академик Шарманов та осы сапта. Адамдардың өмі-рін ұзарту мен жақсарту жо-лын да терең білімі мен мол тә жірибесін сарқа жұмсап, еселі де өнегелі жұмыс жа-сап келе жатқан геронтолог Шарманов ұзақ жасаудың сы-ры дұрыс тамақтану екенін айтудан шаршаған емес. Ол бие сүтінен дайындалатын тағамдар балалардың да, ере-сек тердің де ағзасына өте пайда лы екенін тәжірибе жүзін-де дәлелдей білді. Қарттар үйіндегі 200 адам бие сүтінен дайын далған тағамдарды тұ-рақ т ы пайдаланғаннан кейін ден сау лықтары айтарлықтай жақ сарған. Қымыздан дайын-дал ған балмұздақтың да өте

пай далы екенін тағамтану академиясының маманда-ры дәлелдеп берді. Өйткені, оның құрамында қант жоқ. «Сиыр сүтінен дайындалған бал мұздақ адам ағзасында х о-лес териннің көбеюіне әке луі мүмкін. Оның адам ден сау-лығына қаншалықты зиян ды екенін өздеріңіз де бі ле сіз дер», дейді академик Т.Шар ма нов.

Қымыз ақуызға және дәру-мендерге бай өнім екені әл-деқашан дәлелденген. Амин-қышқылы жеткілікті, өте сіңімді тағам түрі. Оның құ-рамында түрлі дәрумендер мен фолий қышқылы бар. Яғни, бір сөзбен айтқанда,

қымыз табиғи байытылған таза өнім. Сондықтан оның емдік қасиеті өте жоғары. Қымыз түрлі созылмалы дерттерге қарсы күресуге тиімді, ши-палы әрі қышқылтым сусын. Сол себепті де оны үз бей, ұдайы пайдалану адам ден-сау лығының жақсы болуына мүм кіндік береді. Шұбат тың да пайдасы осындай. Араб-тар шұбатты мәңгілік жас тық элик сирі, қуат көзі санайды. Бұл тегіннен тегін емес. Шұ-бат т ың әсіресе, бауыр мен ұй қы безі ауруларын емдеуге пай дасы өте зор.

Әр адам күн сайын 2 келі кө ле мінде тағам қабылдайды екен. Кей жағдайда бұл мөл-шерден де асып кететіні жасы-рын емес. Мамандардың есеп-теу інше, орта есеппен ал ғанда адам өзінің өмір сүруі ке-зінде 70 тонна тағамды ішіп-жейтін көрінеді. Әрине, осын -шама тағам сіңімді болса жақ-сы. Асқазан-өт, ішек жол-дары арқылы өтетін азық-түлік дұ рыс қорытылмаса,

оның пайда сы нан зияны көп. Сондықтан та ғамның адам ағзасына пайдалы, сіңімді болғанын ойлаған жөн. Осыған мән бергенде ғана адам артық салмақ қоспайды. Өйткені, семіздік түрлі ауру лар ға шалдығуға әкеледі. Сон дық тан тағам түрлеріне, оның пай дасы мен зиянына күн де лікті өмірде маңыз берген жөн.

Нәрлі тағамға көкөніс, же-міс-жидек, дәнді дақылдар, бұр шақ тұқымдас өнімдер және адам денсаулығына қа-же т ті дәрумендер мен ми не-рал ды заттарға бай басқа да азық-түлік жатады. Ал, нәрсіз та ғамдар жоғары температу-рада өңделгендіктен оның құра мындағы пайдалы заттар жой ылып, тіпті зиянды, уыт-ты азық-түлікке айналады. Рас, мұндай өнімдер дәмді. Тез той-ындырады. Бірақ, оның адам денсаулығына пайдасынан зия-ны басым. Бұл – тағамтануды зерттейтін қазақстандық қана емес, шетелдік ғалымдардың да тұжырымы. Олар ұсынып отырған денсаулыққа пайда-лы өнімдер – көкөніс, жеміс-жидек, майлылығы төмен сүт тағамдары. Көкөністердің кө-бінде май мен калория аз. Хо-лес терин жоқ. Сондықтан да оны күн сайын пайдаланған өте пайдалы. Бірақ, өкінішке қарай, ғалымдардың осындай кеңестеріне құлақ аспай, «қа-зақ тар шөп-шаламға жоқ» де-ген ұстанымда болатындар аз емес. Иә, қазақ ешқашан ет тен бас тартпайтыны анық. Де ген-мен де диетологтардың да ұсы-ныс-пікірлерін ескерген ар тық болмас еді.

Күнделікті өмірде байқап жүрміз, басқа жақты қайдам, қазақстандық тұтынушылар май лылығы жоғары сүт өнім-де рін алуға тырысады. Сауда орындарының да мамандары бұл сөзімізді растай алады. Тіп-ті шайға қату үшін де көбіміз қою, майлылығы жоғары сүт пен кілегейді қалайды екенбіз. Әдет те майлылығы жоғары сүт өнімдерінің құрамында

қа нық қан май, холестерин мол бола тынын ғалымдар дәлелдеп қойған.

Мамандар ұнтақ түріндегі сүт ті мүлдем пайдаланбауға ке ңес береді. Себебі, өңдеуден өтк ен құрғақ сүтте дәрумендер мен микроэлементтер жойы-лып кететін көрінеді.

Жасырып қайтеміз, осының бә рін көп адамдар біледі. Біле тұра осыған аса мән беріп жат-қ ан дар шамалы. Біз калориясы жо ғары, ас қорыту органдарына ауыртпалық түсіретін ет, ұн-нан тағамдарына бейім еке німіз рас. Оны күн сайын мөл шерден тыс пайдаланамыз. Аста-төк ет тағамдарын тоя жейміз. «Жақсы ет қалғанша, жа ман қарын жа-рылсын» дейтіндер де бар. Көп адам дар дың созылмалы сырқат түр леріне, қан-тамыр, жүрек ауру ларына шалдығуының түп төр кіні осында.

Қазақстанның қай қа ла-сында болсын, аттап бассаң, хот-дог, гамбургер, пицца си я - қты адам денсаулығына зи-янды тағам түрлерін сататын сау да нүктелері көп. Көрсең көзің қызығатын бұл тағамдар адамды тез семіртеді, адамның ас қо рыту жүйесін түрлі сыр-қат қа шалдықтырады. Дәрі-гер лер де, мамандар да дабыл қағып, бұл жайлы сан мәр те айтса да, етіміз үйреніп кет-кен бе кім білсін, бәрібір осын-дай тағамды пайдалану шы лар қатары көбеймесе, азаяр емес. Оның салдары тез арада ба й - қалмағанымен, уа қыт өте ке-ле көрініс береді. Әри не, еш-кімнің де ауырмауына ті лек -теспіз, бірақ соның ал дын алу ға қам жасағанымыз жөн шы ғар.

Бір сөзбен айтқанда, дұ рыс тамақтану мәдениетін қа лып-тастырған жөн. Бұл ден сау-лығымыздың жақсы болып, ұзақ жасауымызға жол ашады.

Жүз жасағыңыз келеді ме? «Әлбетте» дейтініңіз анық. Ен деше жоғарыда айтылған мәселелерге ерекше мән беріп, тиіс ті қорытынды шығар ға ны-мыз абзал.

Бесқарағай ауданының Да-лон ауылдық округіне қа рас ты осы елді мекенде үс ті міздегі жыл дың шілдесінде өнегелі бір іс тің куәсі болдық.

«Ұмытпаңдар біздерді» атауы мен мәрмәр тастан жа сал-ған қабырға тақтаға 580 адам ның аты мен тегі жазылып ты. Олар – осы өңірден Екінші дү ние жүзілік соғысқа аттанған боз дақ тар, тыл-да еңбек еткен ар дагерлер, соғыс қасіретін тар тқан ата-аналар. Яғни, «Біз дер ді ұмытпаңдар» де-ген сөз осы 580 адамның атынан айты лып тұр әрі осы сөз сол жан-дар дың көкейінде бір ге кет кен арман да болуы мүм кін…

Ең ғажабы, осы 580 адам-ның есімін мәрмәр тақ таға жаз ды рып, орнатуды қа ра-пай ым зейнеткер, 82 жастағы адам ның бір өзі ғана қолға алуы. Зейнетақысын жерлес-тер рухын көтеруге арнаған ақ-сақалдың есімі – Төлеген Тұр-сынханұлы. Ұзын-ырғасы 1,5 миллион теңгенің шаруасын бір өзі мойнына алуының «сы-ры неде?» деген сауалға жауап із дегенімізде Төлеген ақсақал еш те ңе жасырмады.

– Адамның жасы ұлғайған сайын соңымыз қалай болады екен деп көбірек алаңдайды еке нсің. Оның үстіне алдыңғы жы лы едеуір сырқаттанып жа-тып қалдым. Аурухана төсегіне та ңылған жанның басына не ке ліп, не кетпейді дейсің. Кө-кей ді кернеген көп сұрақтың не гізгісі «Әй, Төлеген! Міне, сен де сексеннен асып бара-сың. Осы уақытқа дейін не бі-тір дің, не тындырдың? Оны қа зіргі ұрпақ біле ме? Ке шегі за мандастарың қайда? Сә ле-мің ді беріп, батасын алатын

ақ сақалдар ортамызда неге жоқ? Қонақ шақырсаң үйге сыймай кететін достар мен үлкендер қайда? Осы секілді сауалдарды өз-өзіме жиі қоя бас тадым. Жасыратын несі бар, бәрі де біртіндеп ғайып бо лып, өзіміз де жар жағасына жа қындап қалыппыз. Осы ау-ыл ды өркендеткен, шаруасын шалқытқан ағаларымның, от кешкен майдангерлердің, за-ман дастарымның ерен ең-бек тері мен есіл есімдерін ел есін де қалдыру бәлкім менің бо рышым болар. Сол үшін

со лардың соңында қалған шы-ғармын деген ой иектей түсті. Сөйтіп, қолымнан келгенше бір әрекет қылайын деп осы ша руаны қолға алдым. Өзі м-нің таза ниетім болған дық тан ешкімнен көмек сұрап, еш-кімнің мазасын алған жоқ-пын. Зейнетақымды, аздап жи нағанымды, балаларымның қос қанын барлығын осыған са лып 1 жыл уақыт көлемінде жа сап шықтым. Ниетімнің тү-зулігін түсініп, көп жағдайда Асан Омаров, Жұмағазы Оразов, Қалияс Жұмабай

сынды ауылдас бауырларым ақыл-ке ңестерін аямады, – дейді Төлеген ақсақал.

Төкеңнің айтуына қараған-да, тізімге енгендердің көбінің аты-жөні туралы қазір еш жер-де сақталған құжат та жоқ. Сол себепті де ол білгені мен түй генін тасқа басып, қа ғаз-ға түсіріп кетуге шешім қа -былдаған. Мәрмәрдан қа быр -ға тақта орнатумен бірге «Бө -денелім – елім менің» ат ты кітап та жазып тастапты. Ба-ла күнінен еңбекке араласып, ауылдың тұңғыш механизатор-лары қатарында тер тө гіп, кей ін Дегелеңде көлік жүр гі-зу шісі, 1968 жылдан 12 жыл «Атомкөл» директоры болған Төлеген аға 7 сыныптан артық бі лімі жоқ екенін де жасырмай-ды. Бірақ, бір өңірдің жер-су атаулары мен адамдар есімін, та рихи, естелік әңгімелерді жат қа соғу табиғат берген зе-ректік, құйма құлақтық қасиет болса керек.

Қай тұрғыдан алсақ та Төлегендей ауыл ағасының ізгі ниетпен атқарған бұл ша-руа сы ел бірлігін арттыра тү-сіп, рухани жаңғыру, ұр пақ са бақтастығы секілді құн ды-лық тардың қанат жаюына өз септігін тигізетіні анық.

Қайрат ЗЕКЕНҰЛЫ

СЕМЕЙ

СУРЕТТЕ: Асан Омаров пен Төлеген Тұрсынханұлы

Зейнетақысына ескерткіш тақта орнатты

НӘРЛІ ТАҒАМҒА КӨКӨНІС, ЖЕ МІС-ЖИДЕК, ДӘНДІ ДАҚЫЛДАР, БҰР ШАҚ ТҰҚЫМДАС ӨНІМДЕР ЖӘНЕ АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫНА ҚА ЖЕ Т ТІ ДӘРУМЕНДЕР МЕН МИ НЕ РАЛ ДЫ ЗАТТАРҒА БАЙ БАСҚА ДА АЗЫҚ-ТҮЛІК ЖАТАДЫ.

1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛ 7КЕЛБЕТ

ӨНЕГЕ ӨРНЕКТЕРІ

Қорғанбек АМАНЖОЛ, «Егемен Қазақстан»

Ал енді бұған айғақ қайда дейсіз-ау, жайшылықта аңғал да сенімпаз, тек осындайда жоқ жерден күмәншіл бола қалатын айналайын ағайын. Айғақты да алдыға жайып салайық. Ол дегеніңіз – қазақтың соңғы екі, үш ға сыр лық қатпарлы қым-қи-ғаш та ри хын қопарған, мұрағат де-рек терінің қазаққа, ұлтымыздың ұлық тұл ғаларына қа тысты мәйек-маржанын сүзіп қотарған, қазақ және орыс тілдерінде шығарылған қалың-қалың 28 том! Мұның сыртында жанкештілікпен барабар ғаламат еңбек жатқанын дүлей дәлдүріш қана ұқпас. Бұл томдарға енген мұрағаттық материалдар, құжат-деректер соңғы жиырма шақты жыл бойы үзіліссіз Мәскеу, Санкт-Петербург, Омбы, Новосібір, Барнаул, Алматы, Семей, тағы басқа қалалардың 20-дан астам архивтерінің айлар бойы шаңын жұтып, көз майын тауыса отырып тірнектеп жиналды. Ең ғажабы сол, бұл күндерде сексеннің сеңгіріне шыққан Болатбек ағамыз осы жаны сүйген жұмысты соншалықты ықы-лас-ынта, құштарлықпен әлі де әрі қарай жалғастыруда. Қиындығына қара майды. Артық-кемі жоқ, ар-хив адамы. Архив – ағаның екінші үйі. Қазақтың нөмір бірінші архива-риусы демеске, толайым толассыз тау қопарған әрекетіне таңданбасқа әддіміз жоқ.

Тәйір-ай, біздің таңданысымыз асса жай адами эмоция, інілік ілти-пат, пенделік көңіл күйі болар. Біз емес, бұл кі сі нің еңбегі елеулі екен-дігін, қазақтың тарих ғылымына ай-тар лықтай үлкен үлес қосқандығын, қаншама жаңалықтар ашқандығын ардақты абыз академиктеріміз, ғұ-ла ма докторларымыз, құрметті про-фессорларымыз, ақын-жазушы зия-лыларымыз айтып, мойындап, ақыр ая ғын да, танып, бағалап қойған екен. Жай ауыз екі сөзбен емес, қол-да рын қойып, мөрлерін басып, жаз-баша пікірлерін білдірген. Осы қа тар дан Са лық Зиманов, Рабиға Сыз дықова, Серік Қирабаев, Сейіт Қасқабасов, Шот-Аман Уәлиханов, Еренғайып Шайхутдинов, Аманжол Қошанов, Төлтай Балақаев, Сағындық Кенжебаев, Тұрсынбек Кәкішев, Мекемтас Мырзахметов, Нәбижан Мұқаметжанұлы, Мақаш Тәтімов сынды ғылым саңлақтарын, Әзілхан Нұршайықов, Кәукен Кенжетаев, Кәкімбек Салықов сынды әдебиет-мәдениет ақсақалдарын көрер едік. Олар Бөкеңді басқа ғалымдардың қырық жылына барабар, бір өзі бір институттың еңбегін атқарыпты дей -ді. Осын дай әйгілі адамдар тарапы нан зор ырзашылықпен жоғары баға лан-ған еңбек шын мәнінде де татымсыз, арзымайтын дүние болмаса керек-ті.

Енді сол еңбектердің атын атап, түсін түс теу дің кезегі келгендей. Әр-қай сы сы қорғасын салмақпен қол тарт қан кет пек тей кітап тардың атау-ла ры ның өзі-ақ қазақ тарихының байырғы қара орманына жетелеп кіргізіп жібергендей. Аралай бергің келеді. Қызықтап, көріп, танысып, жемісін тере бергің келеді, ата-баба, ел мен жер тарихының бұрын бел-гісіз болып келген, жаңа табылған қа зы на-деректеріне, қою сырлары-на қаныға бергің келеді. Ол алтын көмбелі, рухыңды атқа қондырар ашамайлы кітаптар: «Абыралы – Сарыарқаның кіндігі», «Тәттімбет – Мәди», «Кенесары – дала марша-лы», «Абыралы көтерілісі», «Халық жаулары», «Билер», «Батырлар», «Хандар», үш томдық «Абылай хан», үш томдық «Әбілхайыр хан», «Шапы рашты Наурызбай батыр», «Тұң ғыш Президент – Нұрсұлтан», «Барақ сұлтан сатқын емес, нағыз батыр», «Жанқожа батыр», «Кәмпес-келенгендер» (130 адам), үш томдық «Алаш», тағы басқалары 15 жылдан бері бірер жыл аралатып, жүйелі түрде үздіксіз шығып жатыр. Күні бүгінге дейін барлығы 28 томы жарық көрді. Оларды кітап етіп бастыру мен тарату бөлек хикая.

Бір таңқаларлығы, Болатбек Нәсе-нов зерттеушілікпен шұғылдан ған 18 жылдың ішінде Ресей мен Қазақстан архив терінде та бан аудар май 12 жыл жұ мыс істеген. Соның ішінде Алматы дағы мемлекет тік архив-те ұзын-ырғасы 5 жыл, қауіпсіз-дік коми те тінің архивінде – 4 ай, Мәс кеудің 7 архивінде – 2 жылдай, Санкт-Петербургтің 3 архивінде – 3 ай, Новосібір архивтерінде – 2,5 жыл, Омбы мұрағаттарында – 4 ай, Семейдің облыстық, қауіпсіздік басқармасы, түрме және қалалық ми-лиция архивтерінде 1,5 жыл отырып, аса бағалы деректерді жинауынан да асқан табандылығы танылып тұрған жоқ па. Сөйтіп, осы табандылықтың арқасында ғалымдарымыздың қолы

жетпей, ал баз біреулері жай бетінен қалқығанына мәз болып бос домбы-тып жүрген мыңдаған құжаттарды қолымен көшіріп, қаншама құнды фотосуреттер алады, жүздеген хат-тар дың араб әліпбиіндегі, көне орыс- славян тіліндегі хаттарының көшір-мелерін алып, оларды орыс және қа зақ тіл деріне аударады. Мұндайда қызғаныш етерлік қызыл иттен ада, көңілі кең дала Тұрсынбек Кәкішев аға сияқты ірі ғалымдар Бөкеңе: «Қа-ра ғым, біздің архивтерде қырық жыл тырбанғанымыздан әлдеқайда артық іс бітіріпсің» деп қуаныш-разылығын да білдірмей қалмаған-ды. Ал енді архив құжатын оқу үшін қиналғанда өзінше алфавит түзіп, ескі славян тілінен орыс тіліне, одан қазақ тіліне 10 мың беттен артық аудармалар жа-сауы да ғылымға берілгендіктің бір үлгісі емес пе.

Мұхтар Мағауиннің «Архив хи-каясы» атты ертеректегі әңгімесінің мұрағатпен мидай араласқан бір кейіп кері: «Менде бәрі бар!» деп кет-кен екен. Сол айтқандай, біздің Болат-бек ағамызда да бәрі бар, архивтен тап паған, көшіріп, суретке түсіріп, не бол маса өзінің ақшасына сатып алма ған нәрсесі кемде-кем. Бір ғана айырмашылығы, Мағауин кейіпкері тапқанының бәрін жұмыртқасын қызғанған күрке тауықша қорып ба-уырына басып, ешкімді жолатпаса, ешкімге көрсетпесе, Бөкең архивтен ашқан бар қазынасын, құнды құжат-деректерін, мәйекті мәліметтерін түгелдей ел игілігіне, қазақ ғылымы-ның игілігіне жарқыратып жайып са лып отыр, «Қарақтарым, алың дар, оқыңдар, зерт теңдер, еңбек қор ғаң дар, осы ме нің тап қан дарымды ғы лым игі-лі гіне жаратыңдар» деп қан ша ма бай мұ раны қаттап-шоттап, өз қаржысына кітап қып шығарып, қолымызға беріп, елдің бар өңірлерінің кітапханаларына таратып отыр. Қараулық жасап, қызғаныш ету ойында да жоқ. Ғалым іні-қарындастарға, балаларына шын ықыласпен риясыз рұқсатын беріп отыр. Әйтеуір қазақ ғылымының көсегесі көгере берсін дейді. Міне,

нағыз алғаусыз адалдық, ақсақалдық!Тұрсынбек Кәкішев: «Нәсенов

шы ғар ған әрбір томды докторлық дис сер та цияға лайықты реферат, мо но графия деп санауға болады» де ген па йымды пікірін жазып қал-дырған екен. Ендеше, келешекте Бөкең кітаптарында жинақталған, әлі зерт айналымына түспеген қыр-уар тың материалдар негізінде док-торлық, кандидаттық диссертация-лар қорғалып жатса құба-құп. Ал Болатбек Жарылғасынұлының өзіне ғылыми жұртшылықтың өтініш-тілегі мен осыншалық ұлан-ғайыр ең бегі ескеріле отырып, Білім және ғылым саласындағы қадағалау жә не аттестаттау комитетінің 2005 жыл-ғы 26 наурыздағы шешімімен тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесі беріліп қойылған. Сонымен бірге, ол кісі Семейдегі Шәкәрім атындағы және М.Әуезов атындағы университеттердің құрметті про-фессоры. Әрине, еңбектің осылай еленгені де бір ғанибет.

Енді бір мезет Нәсенов мұрағат-шылдығының қаузаған тақырыбы, қозғаған сеңі, ашқан мағлұматтарына зер салып байқайық. Олар ХVIII ға-сыр дың бас кезінен бастап ХХ ғасыр-дың 60-шы жылдарына дейінгі екі жүз елу жылдық бірнеше дәуірлік уақыт кезеңдерін, осы кездегі елеулі тарихи оқиғаларды қамтиды. Жұрт-шылыққа бұрын беймәлім болып келген мың даған хат, құжаттар. Қа-зақ даласында хан дықтың жойы-луы, алғашқы округ тік приказдар, аға сұл тандардың сай лануы, болыс-тар, Ресейдің отар лық саясатының қитұрқылары, қара шекпендердің келуі туралы қан шама жаңа мәліметтерді айналымға қосты. Меккеге барушы-лар, аға сұлтан Құнанбай, Тәттімбет, Мәди, Абай туралы бұрын-соңды белгісіз құжаттарды тапты. Сондай-ақ 1916 жылғы көтеріліс, 1928 жылғы кәмпеске, 1931 жылғы көтерілістер, 1937 жылғы «халық жауы» атанып, жазықсыз құрбан болған боздақтар ту-ралы еш жерде кездеспеген құжаттарды тұңғыш жариялады. Мұның көпшілігі тарихшы қауым үшін жаңалық еді.

Бөкеңнің ізденісі одан әрі тереңдей берді. Мұрағаттарда Абылай хан, Әбілхайыр хан, Барақ сұлтан, Төле би, Қазыбек би, Бөгенбай батыр, Қабанбай батыр, Шақшақ Жәнібек тархан, Бөкенбай батыр, Есет батыр, Кенесары хан, Жанғожа батыр, тағы басқа ардақтыларымыз туралы көптен-көп белгісіз жайлардың бетін ашты. Солар жайында шұғыл мақалалар жа-риялады, кітаптарына енгізу арқылы халыққа жеткізді. Әсіресе, Төле би мен Қазыбек бидің 10 шақты хатын, Рыс құлов пен Жандосовтың тер геу-шіге берген жауаптарын, Шәкә рімге байланысты құпия істерді табуы, ел кітапханаларында жоқ 22 кі-таптың көшірмесін әкелуі, Абайдың Петербургтен келген архиереймен пікірталасы – бәрі де қазақ ғылымына Бөкең салған олжалар, құнды ғылыми жаңалықтар деп қабыл алынды.

Әрине, бір мақалада мұрағатшы Нәсеновтің жиған-терген мүкәммалын түгел шолып шығу мүмкін емес. Теңіз дәмі тамшыдан біліне жатар деп үміттенеміз. Ал бұдан әрі біз Бөкеңнің тек жинаушы, жадағай мұрағатшы еместігін баса айтқымыз келеді. Ол сонымен қатар архивтерден тапқан аса құнды мағлұмат-деректерін зерде көзінен өткізіп, зейінге жеткізген, пай-ымды пікір-тұжырымдар айта білген іргелі ізденуші, зерделі зерттеуші деңгейіне де көтеріле алды. Бұл – өмір бойы қаржы-салық саласында істеген Болатбек Жарылғасынұлының бұралаң-қылтасы көп, тайғақ кешулі ғылым жолындағы тағы бір ерлігі

деп санағанымыз абзал. Өзге емес, өз маңдай терімен шаң қауып өзі жи наған аса бай деректердің негізінде жазылған салиқалы ғылыми танымдық мақалалары республикалық «Егемен Қазақстан», «Қазақ әде-биеті», «Ана тілі», «Айқын», «Прези-дент және халық», т.б. газеттерде, «Мысль», «Ақиқат», «Алаш», «Дара-боз» жур налдарында он бес жыл бойы жү йелі жарияланып келеді. Мұн дай мәйекті, ғылыми тұрғыдан дәйек ті мақалаларының саны 200-ден асқан, тек дерекпен сөйлейтін ақиқатшыл архивші ғалымның әрі ғылыми, әрі азаматтық белсенділігі еш күмәнсіз. Айталық, Әбілхайыр ханды өлтірген Барақ сұлтан емес, бәсентиін Сырымбет батыр екендігін Б.Нәсенов бұлтартпас айғақтармен дәлелдеп, тарихшылар арасындағы ұзақ жылғы сан-саққа жүгіртілген дау-дамайға нүкте қойды. Қабанбай батырдың қайда жерленгені тура-лы қисындары құлаққа қонымды. Сонымен бірге, Абылай ханның Ресей империясымен 2 рет, Қытай боғдыханымен 2 рет келісімшарт жасасып, қоластарыңыздамыз деп есептегені сол заманның халықаралық талап-шартына сәйкес «Әскери одақта болдық» дегені екендігін де біздің ав-тор өзіне тән табанды ықтияттылықпен дәлелдей білген. «Жай архивші ғой» деген желеумен Бөкеңнің тарихшы ғалымдығын мойындағысы келмей-тін кейбір ғалымдардың өздері жаңа-ғыдай тың деректерді одан бұрын тауып, жаңалықты бұрын ашса қайда қалыпты деген базынамызды да осы арада айтпай тұра алмадық. Ал қайран Тұрсекең Кәкішев ағамыз: «Оның ғылымға қосқан жаңалықтары өте мол. Ғалымдар дұрыс пайдала-на білсе, Болатбек мұрағаттардағы көптеген құжаттарды Омбыдан, Мәскеуден, Санкт-Петербургтен қазақ жеріне, әрбір ауылға көшіріп алып келді десек те қателеспейміз» деп бір-ақ қайырып турасын айтып, Нәсеновтің шын ғалым ретіндегі әділ бағасын береді.

Олай болса, біз де көңілде кіршік қалдырмай, ақырына дейін әділін

айтып бағайық. Бөкең осы істі бастаған кезде: «Бұрынғы қаржы-салық маманының қолынан мұндай, тарихқа қатысты талыстай кітаптарды шығару қайдан келеді, мұның түбінде бір шикілік бар» деген сыңайдағы неше саққа жүгірткен сенбестік, күмән-күдік туғызарлық әңгімелер де қоса шыққан. Бірақ Тұрсынбек Кәкішев сынды біртуар азамат ағалар Нәсеновтің жалған емес, атақ-даңқ үшін жүрген көлденең көк атты емес, нағыз қара терін сыпырып еңбек етіп жүрген шын ғалым, адал архивші екенін әдейілеп тексеріп анықтаған. Тіпті, ғылымдағы тазалықты әркез қызғыштай қорыған Тұрсекеңнің дүмпуі қатты болған осы мәселеге ден қойғаны соншалық, Бөкең Қазақстан елшілігіндегі бір бөлмеде тұрып Мәскеу архивтерінде жұмыс істеп жатқан кезінде іздеп барып кездесіп, Нәсеновтің ғылымдағы нәмарт емес, мәрт екендігіне, архив ісіндегі адалдығына, архивтің өз ада-мы екендігіне көзін әбден жеткізген соң шын көңілден разылығын ай-тып, ақсақалдық, абыздық ақ бата-сын берген ғой. Осы Тұрсекеңдей ақниет ағалардың ақ батасы, сенімі мен қолдауы Бөкеңді әу бастағы әзиз мұратына жеткізіп те келеді деуіміз керек.

Ендігі бір әңгіме қаржыгер Болат-бек Нәсеновтің архивке, сол арқылы қазақтың тарих ғылымына қалай келген дігі хақында. 1939 жылы жа-зық сыз сотталып, бір жылдан кейін ұрып-соғу, ауыр жұмыс азабынан Саха линде өлген кеңестік қызыл қу ғын-сүргін құрбанының тұяғы Болат бектің алдынан үнемі «халық жауының баласы» деген кемсіту, қорлық шыға береді. Сол үшін мектеп бітірерде озат оқушы алтын медаль-ден қағылады. Ташкенттің қаржы-экономикалық институтында оқып жүргенде де әкесінің «халық жауы» екендігі алдынан шығып, жандәрмен жоғарыға жазып ізденіп, ақталған қағазын әкеліп көрсеткенше оқудан шығып қала жаздайды. Осы жағдай кейін партияға өту кезінде де кедергі болғанға ұқсайды.

Осылай әке тағдырына, оның не үшін «халық жауы» атанғанына қызығушылығы туады. Әкес і Жарылғасын Нәсеновке «жапон агенті, жасырын ұйым мүшесі» деп тағылған абсурд айыптың ақиқатын ес біліп, етек жапқан кезде Семейдегі, Алматыдағы ҰҚҚ архивтерінен анықтайды. Соған қоса туған жері Абыралыдан «халық жауы» деп сотталған 118 адамның ісін тік көте-ріп көшіріп алады. Сол арқылы Абыралы көтерілісінің жай-жапсарын қопарады, жеке кітапқа қотарады. Одан әрі барған сайын иіріміне тар-тып, еліктіре құлшындырған қазақтың басқа да қилы тарихына тереңдей берген екен. Сол еңбектің 28 томдық толайым түйінін, міне, көзбен көріп отырмыз.

Сөз соңында Бөкеңнің өмір бойы қаржы-салық саласында абыройлы қызмет істегенін, жоғары лауазым-дарда болғанын, кандидаттық дис-сертация қорғағанын, 1989 жылы Қазақстанның тұңғыш Салық заңының жобасын дайындауға жетекшілік еткенін айтқан лазым. Алпысыншы жыл дардың ортасында бірер жыл Семей дің облыстық газетінде әдеби қызмет кер болып, журналистикаға да ат ізін салады. Сол тұста қаладағы шұ ға комбинатының қазақ қыз-келін шектерін жұмысқа алмайтын шови нист директорының кежірлігін тойтарған күрескерлігі де бір үлгілі тәмсіл. Иә, Бөкеңнің тектілігі та-мырда, қанында жатыр. Архивке де алып келген сол күрескерлігі, қия-нат қа төзбестігі, зияттылығы. Қазір-де Мәскеу, Санкт-Петербург, Алматы мұрағаттарынан азапты еңбекпен олжалап алған құжаттарды сөйлетіп, Қазақ мемлекетінің Керей хан заманы-нан бергі салық саясатын, одан 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісін зерт-теп, зерделей келе, сол тақырыптарда бірнеше том кітап дайындау үстінде. Иә, Болатбек Нәсенов архивтің де, ғылымның да өнегесі мол өз адамы...

Архив адам

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Қазақта архив қазынасын ақтаруға жан-тәнімен берілген жанкешті кім десеңіз, әлбетте, әуелі әйгілі абыз ғалым Әлкей Марғұлан есімі ауызға алынса керек. Архив ісінің қызығы да, шыжығы да көп деседі. Азабы да мол, жанға қуаныш сыйлайтын ғажабы да жетерлік. Міне, осы азап пен ғажапты өз басынан қатар кешіріп, қаптал арқалап жүрген қаранар қажырлы қазіргі қазақ қаржы-салық саласының ардагері, тарих ғылымдарының докторы, құрметті профессор Болатбек Жарылғасынұлы Нәсенов деп айта аламыз. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Темір ҚҰСАЙЫН,«Егемен Қазақстан»

Облыс орталығы маңайында орналасқан Жаңа-қоныс ауылындағы орта мектеп үйі әбден тозығы жетіп, ескіріп қалған соң бүгінгі заманға сай сәні мен сәулеті келіскен 600 орындық сыңғырлаған жаңа мектеп ғимараты бой көтеріпті. Ал босап қалған бұ-рын ғы мектеп үйі ескі әрі тар демесеңіз іргетасы мық ты, күр делі жөндеу жүргізсе әлі де біраз жыл пай далануға тұрарлықтай екен. Осы мәселенің ше-шімін Новый ауылдық округі ақсақалдар кеңесінің төрағасы Сағынай Құсайынов ұсыныпты. Ол тек ұсы ныс жасап қана қоймай, ескі мектептің бүгінгі ұр-пақ мүддесіне қызмет жасауына тікелей бастамашы бола біліпті. Сөйтіп ел ішінде абырой беделі жоғары адамгершілігі мен кісілігі мол Сағынай қажының қолдауының нәтижесінде аталған нысан күрделі жөндеу жүргізілген соң 523 жеткіншекті қабылдай алатын балалар шығармашылық үйіне айналыпты. Егер Сәкең бұл іске белшеше кіріспегенде ескі мектеп талан-таражға түсіп, оның материалдары ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кеткен болар еді деді ақсақалдар. Қазіргі күні қайта жаңғыртылған ғимарат өзінің мүмкіндігін толық пайдаланып отырғаны да ақсақалдардың «Егеменге» келуіне түрткі болыпты.

Орталықта 28 үйірме жұмыс істейді екен. Шығар-машылық үйінде балалардың сабақтан тыс уақыттарын тиімді түрде өткізуіне, өнердің тілін тауып, спорт-пен шұғылдануына барлық жағдайлар жасалып-ты. Бұл орталық ашылып іске кіріскеннен кейін де Сағынай қажы олармен байланысты үзбепті. Күрес кілемін және автобус алып беруге септігін тигізіпті. Бүгінде құрылғанына бір жыл толып отырғанын шығармашылық үйінің тәрбиеленушілері осы қысқа уақыт ішінде 28 республикалық және халықаралық жүлделерге ие болыпты.

Біл ім саласы ардагерлерінің айтуынша, Сағынай қажының ұрпақ тәрбиесіне тигізген шапағаты тек б ір шығармашылық үй імен шектелмейді. Бұған дейінгі өтпелі жылдардың күрделі кезеңдерінде Нұрашасай мектебінің орта мектеп мәртебесіне иеленуіне де ықпал жасапты. Бұл үшін қажетті делінген барлық жөндеу жұмыстарын тікелей өзі басқарыпты. Осы арқылы 40 жұмыс орны ашылған. Әрі әрбір ұстаз бен тәрбиеші жеткіншектерді тәрбиелеу секілді сүйікті ісімен айналысуларына мүмкіндік алыпты.

«Сағынай Құсайынов адамдарға тек жақсылық жасау үшін жаратылған жан. Ол талай адамдардың сауабын алды. Қамыққанды жұбатты. «Жанам деген жүректерге от берді», «Жақсының жақсылығын айт – нұры тасысын» дегендей біз «Егеменге» ел үшін еңбектенуден танбайтын Сәкеңнің, Сағынай қажының үлкен жүрегі туралы айту үшін келіп отырмыз. Біз осындай абзал да асыл азаматтың есімі «Егеменнің» бетінен көрініс тапқанын қалаймыз», деді олар атта-нар сәтте.

Біз де ақсақалдардың тілегін газетімізге жолда-ғанды жөн көрдік.

Ақтөбе облысы

«ЕГЕМЕНГЕ» ЕЛДЕН КЕЛДІ

Сағынай қажы талайдың сауабын алды

––––––––––––––––––––––––––––––––––«Егеменнің» Ақтөбе облысындағы тілшілер қосынына жастары жетпісті еркін еңсерген ел ағалары келді. Өздерін Сәрсенғали Досмағамбетов және Жолдығали Қылышбаев деп таныстырды. Екеуі де зейнет жасына дейін педагогика саласында қызмет жасапты. Содан соң келген шаруаларын айтты. Олардың бас басылым өкіліне айтайын дегендері жеке бастарының қамы мен мүдделері емес, бүгінгі жеткіншектер тәрбиесіне қатысты мәселелер болып шықты. Қос ақсақалдың әңгімесінің түйіні төмендегідей.––––––––––––––––––––––––––––––––––

ЕНДІГІ БІР ӘҢГІМЕ ҚАРЖЫГЕР БОЛАТБЕК НӘСЕНОВТІҢ АРХИВКЕ, СОЛ АРҚЫЛЫ ҚАЗАҚТЫҢ ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНА ҚАЛАЙ КЕЛГЕНДІГІ ХАҚЫНДА. 1939 ЖЫЛЫ ЖАЗЫҚСЫЗ СОТТАЛЫП, БІР ЖЫЛДАН КЕЙІН ҰРЫП-СОҒУ, АУЫР ЖҰМЫС АЗАБЫНАН САХАЛИНДЕ ӨЛГЕН КЕҢЕСТІК ҚЫЗЫЛ ҚУҒЫН-СҮРГІН ҚҰРБАНЫНЫҢ ТҰЯҒЫ БОЛАТБЕКТІҢ АЛДЫНАН ҮНЕМІ «ХАЛЫҚ ЖАУЫНЫҢ БАЛАСЫ» ДЕГЕН КЕМСІТУ, ҚОРЛЫҚ ШЫҒА БЕРЕДІ. СОЛ ҮШІН МЕКТЕП БІТІРЕРДЕ ОЗАТ ОҚУШЫ АЛТЫН МЕДАЛЬДАН ҚАҒЫЛАДЫ.

Айнаш ЕСАЛИ,«Егемен Қазақстан»

Ел мен елдің байланысын бекемдеуге бағытталған мұндай бастамаларға Мемлекеттік орталық музейі ұдайы ұйытқы болып жүргені аян.

Бұл көрменің мәнісі мынада. Абсолютті монар-хиялық басқару жүйесін ұстанатын Сауд Арабиясы тарихының жарқын тұстарынан сыр шертетін көрмеде Сауд Арабиясының үшінші королі Фейсал ибн Абдул-Әзиз Әл Саудтың (1906-1975 жж.) тұтынған жеке зат-тары мен оған қатысты мұрағаттық құжаттар қойылды.

1964-1975 жылдары билік құрған Фейсал ибн Абдул-Әзиз Әл Сауд «Саудиттер» әулетінен шыққан. Саудиттер әулеті шамамен 1446 жылдан бастау алады. Қазіргі таңда елдегі абсолютті билікке ие жалғыз отбасы, ал Сауд Арабиясы әулет атымен аталатын әлемдегі үш елдің бірі (басқалары – Лихтенштейн және Иордания).

Король Фейсалдың билігі жүрген дәуірдің мұра-сы ұлан-ғайыр: жаһандануға бағытталған ауқым ды реформаларды жүргізудің нәтижесінде Сауд Ара-биясының қоғамы түбегейлі өзгергені белгілі. Елде жос парлау жүйесі бекітілді, сол кезде қабылданған салмақты заңдарға Сауд үкіметі бүгінде де жаңа заң жобаларын дайындауда иек артады. Фейсал ибн Абдул-Әзиз Әл Сауд өз елінде бірқатар ауқымды саяси және экономикалық реформаларды табысты жүзеге асырып, елдің әлеуетін арттыруда үлкен іс тындырған кемел басшы, ұлы мәртебелі король болды. Осындай дарынды басшы, дара тұлғаның елі үшін тындырған әрбір ісі халықаралық деңгейде терең танып білуге, зерттеп зерделеуге әбден лайық.

Көрме Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен Король Фейсал атындағы Исламдық зерттеулер орталығымен бірлесе ұйымдастырылды.

Көрме екі ел арасындағы саяси-экономи ка-лық ықпалдастықты нығайтуға, мәдени ынты-мақтастықты қалыптастыруға бағытталған.

АЛМАТЫ

Саудиттер әулетінің сыры

––––––––––––––––––––––––––––––––––Алматыдағы Қазақстан Рес пуб ликасы Мемлекеттік орталық музейін де Сауд Арабия-сы ның аса мәртебелі королі Фейсал ибн Абдулл- Әзиз Әл Саудтың жеке жәді герлерінің не гі зінде «Әл Фейсал: әділдік пен батылдық жолы» ат ты көрме ашылды.––––––––––––––––––––––––––––––––––

8 1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛЗЕРДЕ

АЛЫСТАҒЫ АҒАЙЫН

«Үрейлі қазақтар»Қазіргі таңда еліміз шека ра­

сы нан тыс жерде 5 млн қанда­сымыз өмір сүріп жатыр. Соның ішінде 1 миллионнан астам қазақ көрші Ресей территория­сында. Осылардың бір парасы – Ресей Федерациясы Алтай Республикасының Усть­Кан ауданы (Кан­Оозы) Шарғы ауылының қазақтары. Шарғы елді мекенінің орысша атауы – Черный Ануй.

Бұл өлкеде қазақтар қалай пайда болды? Әрине, бұл сұрақ бізді де қызықтырмай қоймады. Өткен күзде шарғылық қандас­тарға арнайы ат басын бұрдық. Бар дық, көрдік, тағдыр­тарихы­на назар аудардық...

Шарғы қазақтары туралы көлемді зерттеу жасаған ғалым Ресей Ғылым академиясы Фи­ло логия институтының этногра­фия секторының ғылыми қыз­меткері И.Октябрская ханым. Осы кі сінің 2005 жылы Ново­сібірде жа рық көрген «Кре­щеные казахи Алтая. Конфес­сиональный фактор в этниче­ский истории ХІХ­ХХ веков» атты еңбегінде Ануй өзенінің бойындағы Шарғы жеріне қа­зақтар ХVІІІ ғасырдың екінші жар тысында, яғни 1760­70 жыл дары қоныстанғаны жай­лы ай тылыпты. Сол сияқты, 1990­шы жылдардың соңында Ресей Ғылым академиясы Сібір бөлімшесі Филология инсти­тутының аспирантурасында оқы ған жас ғалым Ти мур Ко­зе ревтің 1997 жылы «Шал қар» газетінде жарық көрген «Тұ­раты қазақтары» атты зерттеу еңбегі бар. Осындағы деректе – Шар ғы өңіріне қазақтар қо­ныс танғанына 250 жылдан асты делінген.

Жоғарыдағы құжаттар Шар ­ғы қазақ тарының қоныс та ну т арихы тым тереңде жат қа нын көрсетсе, жергілікті қандас­тарымыздың айтуы бойынша, сонау ерте кезде бір жігіт көңілі жарасқан қызды айттырып қойған жерінен алып қашып, осында келіп тығылған­мыс. Бұлардың соңынан ұлықтардан жәбір көрген немесе барымта­сырымтаға байланысты елден қашқан, ХІХ ғасырдың басын­да патша үкіміне қарсы келіп жандаралдың кәріне ұшыраған қазақтар келіп қосылып, уа қыт өте келе бір қауым елге ай нал­ған. Әкімшілік жағынан Том гу­берниясы Бийск уезіне қараған.

Бұл қазақтар өте бір шұрайлы қонысқа иелік еткендіктен, әрі пат шалық Ресей саясатына қар­сы лық танытушы адамдар то­бынан болғандықтан орыстың бар лаушы­саяхатшылары ның (Ф.М.Краев, Г.О.Оссовский, С.П.Звягин, Н.В.Томашкевич т.б.) на зарында болған. Өйт кені, бұл батыр қазақтар маңа йын­дағы қалмақ­хакас тектес терді қойдай өргізіп, қозыдай жуса­татын болған. Тіпті кейбір жаз­балардан Ануй бойында «үрейлі қазақтар» өмір сүретіні жайлы деректі көруге болады.

Қазірдің өзінде шарғы лық­тар дың бойынан байыр ғы батыр аталарының міне зін аңғаруға болады. Біз жолық тырған бір қария бала күніндегі хикаяла­рын айтып еді, расында адам таңданарлық ерлікке толы екен.

Шоқындыру науқаныТарих үшін айта кеткен жөн

шығар, патшалық Ресей өз ота­рындағы халықтарды шоқын­дыру ісін қолға алып, 1719 жы лы Сенат бұратаналарды шоқын­дыру арқылы орысқа айнал­дыру мәселесін мемлекеттік дә ре жеде күн тәртібіне қойды. Сөй тіп, 1731 жылы Сенаттың қасы нан «Шоқындыру кеңсесі» құрылып, 1846 жылы Қазан қаласында руханият (духов­ный) академиясы ашылды. 1861 жылы академияның «Мұсыл­маншылыққа қарсы күрес» кафедрасы пайда болды. 1864 жылы 20 желтоқсан күні Сібір қазақтары әскери губернаторы тарапынан Батыс Сібір генерал­губернаторына «қазақтар арасы­на христиан дінін тарату жайы» дейтін құпия жоспар ұсынылды. 1865 жылы наурыз айында І Александр патша қазақ тарды шоқындыру һәм орыс тандыру құжатына қол қой ды. Бұл құжат бойынша шо қындыру және оры­стандыру ісі асықпай жүйелі жүргізілуге тиіс болды.

Осы шоқындыру әрекеті ең әуелі Шарғыда шалқып жат қан

қа зақтарды шарпыды. Осы мақ­сатта шоқындырудың «Алтай миссиясы» құрылып, орталығы ретінде Бийск қаласы таңдалды. Сөйтіп, 1870 жылдардан бастап Шарғының қазақтарын шоқын­дыру ісі қарқынды жүргізілді.

ХХ ғасыр басында халықтың көз­құлағы саналған «Қазақ» газе тінің 1917 жылғы №235 са­нын да Том губерниясы, Бийск уезі, Шарғы ауылында тұратын Иван Семенович Кусков деген қазақ тың (қазақша аты­жөні – Са ғындық Тұяқұлы) мақаласы жарияланған. Онда: «Біз 100 үйден астам қазақ бармыз. Ата­бабамыз орысқа кіріптар болып шоқынып кетті» деп мұңын шағып, барша қазаққа хат жол­

дапты (Мәмбет Қойгелдиев. Алаш қоз ғалысы. Алматы, «Санат», 1995 ж. 76­б).

Жоғарыдағы Алтай миссия­сы негізінде 1882 жылы Се мей облысында қазақтарды шоқын­дыратын «Қазақ миссия сы» құрылып, Ямышевка (Тұз қала) бекінісінде жұмысын жүр гіз ген. Осы іске шарғылық ағайындарды тартқаны бай қалады. Қалай де­сек те, қазақ тари хында алғашқы шоқынған бауыр ларымыз осы­лар болғаны анық.

Шарғы қазақтарының діни ахуалын ұзақ жыл зерттеген И.В.Октябрская ханым мына бір қызық деректі келтіреді. Оның айтуынша, қазақтар хрис­тиан дінінің негізі икондарға бір сыйынып алып, артынан қо лын жайып өздері білетін аят­дұғаларды оқып, тәңірден қазақша медет тілейтін болған. Осыған қарағанда мұндағы қан­дастарымыз қос дінді қойырт­пақ құлшылықта болған тәрізді. Жалпы, ресейлік шоқындыру саяса тының ұстанымы – жат дін дегілер христианды қабыл­даған жағдайда олардың аты­жө нін орысшалау болатын. Бұл үр діс Шарғыда толық жүзе ге асты деу ге болады. Қазіргі таң­ның өзінде бұл қандастардың құжаттық аты­жөні негізінен орысша.

Шарғылық қазақтардың бір­

лі­жарымы болмаса, түгел дей шоқынбаған сыңайлы. Қар­сылық танытқандар көп бол­ған. Яғни, шоқынғысы келме­гендер Шарғыдан түп қопа ры­лып көшкен. Олар тым ұзап кет пей, қозыкөш жерге қоста­рын тігіп, жаңадан тағы қазақ ауылының іргесін қалаған. Ол қазіргі Тұраты ауылы. Осында олар тірлігін түзеп, үйір­үйір жылқыларын күзеп, күллі Том губерниясын қымызбен қамдап отырған. Том архивтерінде бұлар дың қымызы жайлы жақсы мәлі меттер сақталған.

Қазақ автономиясына артылған үміт

Ресейдегі патшалық би лік­тің іргесі сөгіліп, қабыр ға сы қа­қы раған 1917 жылдары бұрын­ғы бодан халықтар еркіндікке ұмтылды. Осылардың қатарын­да қазақ оқығандары да ел болу­дың қамын күйттеп, 1917 жылы 5­13 желтоқсан аралығында Орынборда жалпы қазақ съезін шақырады. Жиынға Самарқан облысы мен Алтай губерниясы (бұл губерния 1917 жылы Том губ. бөлініп, жаңадан құрылған) атынан – 58 өкіл, әртүрлі қазақ ұйымдарынан – 8 өкіл, арнайы шақырумен – 15 адам, барлығы 81 адам қатысқаны жайлы та­рихтан жақсы білеміз.

Осындағы мәртебелі жиында шар ғылық өкілдер атынан сөз алған Сағадат Шағимар да нов деген азамат Алтай губер ния сы Бийск уезіне қарас ты қазақ тарды Қазақ автономиясының құрамына алу жайлы ұсыныс айтып, онысы бірауыздан мақұлданған көрінеді.

Сөйтіп, Қазақ автономиясы құрамына – Бөкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария, Ферғана, Самарқан облыстары, Амудария, Закас­пий облыстарындағы қазақ уездерімен қатар Алтай губер­ниясындағы шарғылық қазақтар да кірген.

Бұл деректен біз шарғылық ағайындардың ұлт мәселесінде қырағылық танытып, сонау итар қа сы қияндағы Алтайдан алты мың ша қырымдық жол Орын борға келіп, жиынға қаты­сып, бүтін қазақтың құрамынан орын алуға деген талпынысын аңғаруға болады. Бірақ Кеңес өкіметі орнауына байланысты Қазақ автономиясы жұмысын тоқтатып, бұл үміт ақталмады.

Тұратылық тұрғындарЖоғарыда атап өткеніміздей,

Шарғы дағы шоқындырудан қаш қан қазақтар Туғанбай жә­не Еле уіс деген адамдардың бастауы мен қозыкөш жер Тұра­ты өзенің бойына келіп қоныс­танып, байырғы ата кәсібі жыл­қы саудасымен айналысып, қы­мыз өндірісін жолға қойған.

Кеңес өкіметі орнап, кол­хоздас тыру жүргізілген тұс та өңірдегі ең бай шаруа шылық осы Тұраты болыпты. Бұлардың шат­шадыман өмі рін 1937

жылғы репрессия талқандап кет­кен сыңайлы. Бұрында «барым­ташы немесе үрейлі қазақтар» деген аты бар ағайындарымызды қынадай қырған. Осы жылда­ры тек Тұратыдан 61 адамды «халық жауы» деп ұстаған. Осылардан 2 ер, 1 әйел адам ғана тірі келіп, 58­і атылған. Қалған еркек кіндіктілерді 1941 жылы Ұлы Отан соғысына айдаған. Соғысқа Тұратыдан 74 адам ат­танып, осылардан 4 адам ғана еліне оралыпты.

Бір қызығы, алақандай Тұ ра ­тыдан соғыс жылдары 3 Кеңес Одағының Батыры шық қан. Олар шоқындыру шарасы на қарсы шығып, елді бастап көш­кен Туғанбай мен Елеуістің неме­ре лері – Қадыран мен Жәні бек және ұлты алтай Иван Шуклин.

Қадыран Туғанбаев 1942 жылы майданға алынған. Кеңес армия сының 333­ші дивизия сы, 1116­шы атқыштар полкін де жауын герлік міндетін атқара­ды. 1943 жылы Кеңес ар миясы Днепрге келіп тіреледі. Неміс­тер өзеннің арғы жаға лауына өте күшті қорғаныс шебін орна ­тып, Кеңес әскеріне қар сы соқ­қы беруге көп уақыт дайын да­лады. Ұлы Отан соғы сы тари­хындағы ең шешуші шайқас­тардың бірі осы. Әскер лер­дің арғы жағалауға аман­есен өтуін қамтамасыз ету 333­ші дивизияға жүктеліпті.

Арғы жағалауда биікте орна­ласқан жау пулеметі Кеңес әс кер леріне оқ бүркіп, аттап бас тырмай қинайды. Жаудың пулеметіне қарсы шапқан қазақ Қадыран граната лақтырып, тажалдың үнін өшіреді. Өзі де

ауыр жараланады. 1944 жылы 19 наурызда Қадыран Туғанбаевқа Кеңес Одағының Батыры атағы беріледі.

Жәнібек Ахатұлы Елеуісов 1925 жылы туған. 1942 жылы 17 жасында майданға сұранады. Оның өтінішін 1943 жылы қа­был дап, 6 айлық мергендер курсы на жібереді. Кешікпей Воронеж майданының 6­шы гвар диялық дивизиясының 25­ші пулемет полкіне коман­дир бо лып барады. 1943 жылы Днепр өзенінен өту кезінде көрсеткен ерлігі үшін Кеңес Одағының Батыры атағына ие бо ла ды.

Жәнібек Ахатұлы 1946 жы­лы майданнан аман­есен ора­лып, туған ауылы Тұратыда орта мек теп директоры болады. 1954 жылы Қазақстанға қоныс аударған. Батырдың балала­ры қазір әртүрлі әскери салада ойдағыдай қызмет етіп жүр.

Қандастардың қазіргі ахуалы

Қазіргі таңда Шарғы елді ме ке ні (Черный Ануй) ауыл дық округтің орталығы. Оған бағы­нышты Тұраты және Қарақол бөлімшелері бар. Округке қа­рас ты 8000­ға тарта тұрғын бар. Осылар дың 30 пайызы қазақ, 30 пайы зы орыс, 30 па­йызы алтайлықтар. Шарғыда Қ.Туғанбаев атындағы 10 жыл­дық орта мектеп жұмыс істеп тұр. Онда 109 оқушы білім алып жатыр. Осылардың 30­ы қазақ. Оқу бағдары түгелдей орыс ша. Мектеп директоры Татьяна Кусакова деген қазақ қызы. Ауыл әкімі де (глава)

Күни па Александровна дейтін қазақ әйелі.

Тұратыда Жәнібек Елеуі­сов тің атында мектеп бар. Бұл білім ошағы бұрын 8 жылдық әрі қазақша білім беретін мек­теп болған. Соғыстан кейін со­нау 1950­ші жылдары Семей өңірінен арнайы мұғалімдер келіп, қазақша сабақ берген. Бұл ұстаздар отау көтеріп, осында қалып қойған. Қазір «азғана үй арғын» деген атаумен ұрпағы өсіп­өніп жатыр.

Соңғы жылдары бұндағы қандастар арасында мұсыл­ман шылыққа бет бұру сияқты жақсы үрдістер жанданып келе­ді. Бұрын мәйіттерді табытқа салып жерлейтін болса, қазір бұл іс тиылған. Кәдімгі мұсыл­манша жаназа оқылады, өлікті кебіндеп жерге тапсырады.

Тұраты ауылында бірнеше жыл бұрын мешіт салынып­ты. Мақаланың басында ай­тып өткеніміздей сонау 1917 жылы «Қазақ» газетіне мақала жіберіп, шоқындыру жайын ай­тып жар салған Сағындық Тұя­құлы дейтін адамның шөбересі Жолдыбай Тұяқов ақсақал мешітте имамдық етіп жүр.

Бір қуанарлық жағдай, мұн ­дағы қандастарымыз бір­бірі мен өте тату­тәтті тұрады. Мұн да ру­жүз деген ұғым жоқ. Тіп­ті он дай сөздерді естімеген. «Руың кім?» десеңіз түсінбеуі мүм кін «сүйегіңді айтшы?» десеңіз біліп тұр. «Керей», «Бу ра» немесе «Сарыжомарт» деп тақ еткізеді. Аман­саулық сұрасқанда «жақсысыз ба?», «жақсымысыз?» дегенді көп ай­тады. Бұл әрекеттері дәл Қобда

(Моң ғолия) және Қосағаш қа­зақ тарына қатты ұқсайды.

Шарғы орта мектебінде та рих пәнінен сабақ беретін Татья на Елеуісова (Жәнібек ба тыр дың немере қарындасы) дейтін қандасымыз мұндағы қазақтардың фольклорын және ру лық тегін қағазға түсі ріп, жи­нап жүр екен. Осы Татьяна ның қолындағы деректерде айтыл­ғандай, Шарғы мен Тұратыда тұратын қазақтар арасында ең көп сүйек (бізше ру) – бура екен. Бура сүйекті адам саны – 420, керей – 310, жарынбет – 300, сары жомарт – 270, тырыс­тамба – 240, төртқара­керей – 200, ма тай – 130, арғын – 60, әже – 60, дәулет – 40, керей­се­банда – 30, жәнібек – 25, уақ – 30, тертол – 25, керей­әже – 20, ке рей­құттыбай – 20, керей­тақ – 15, көнек – 15, сарғалдақ –10.

ТүйінШарғы мен Тұраты қазақ­

та ры ның әзірге қарны ашатын түрі жоқ. Әрбір үйде жүздеген жылқы бар. Өлкенің шөбі шүйгін, топырағы құнарлы. Бірақ, бұнымен мәселе шешіл­мейді. Ендігі күрделі дүние – тіл және оқу мәселесі. Соңғы жылдары Тұраты тұрғындары әкімшілік орталық Шарғыға көп­теп қоныстануына байланыс ты Тұраты орта мектебі жабылуға шақ тұр. Қазір мұнда оншақты ға на бала оқиды.

Екінші бір аңғарғанымыз, қандастарымыздың біз сияқты жолшыбай журналистерге өк­песі бар. Келіп­кеткендер мұн дағы жақсылықты айтпай­ды, «ойбай, шоқынған қазақ­

тарды көр дік» деп жарты әлем ге жар салады. Өткен жыл да ры Тұра ты ауылын­да мешіт тің ашылу рәсіміне барған кереку лік тілшілер «Шоқынған қазақ тар мешіт салды» деген тақы рыппен ақпарат таратты. Осыған рен­жу лі. Өз басым екі ауыл дан шо қы нып жатқан қа зақ ты көрме дім. Бұрын ғы шір кеу ертеде құла ты лып, оның ор­нында қазақ тың қос батырына арнап аллея ашылған.

Шарғы бойын жағалап жүр ген бізге жолай кездес­кен Тау лы Алтай қаласында тұратын Аман келді Қоб­дабаев деген аза мат бы лай деп аманат айтты: «Бұл қан ­дастар баяғыдан бері өз беті ­мен өмір сүріп үй рен ген жан­дар. Сырттан кө мек­қол дау кү тіп, қол жая тын дар қата­рынан емес. Сон дық тан да болар Қазақ станда бо лып жат қан жақ сы лық­жа ңа лық ­тардан бейхабар. Егер сізде р жақтан (Қазақстанды айта­ды) демеу шілер табылып, Отау ТВ немесе Алма ТВ­нің оншақты табақшасын әкел іп , 10 үйге орнатып кетсе болғаны. Сол арқылы «Ұлттық арна», «Балапан» т.б. рухани­ағартушылық ха­бар тарататын арналарды бір көрсетсе жетіп жатыр. Он жылдан кейін шарғылықтар таза қазақ боп шыға келер еді».

Ендеше, халқым дегенде, түн ұйқысын бөліп, қазақ де­генде, қабырғасы қайысатын азаматтар болса бұл соншалық қиын шаруа емес секілді.

Шарғы қазақтарының шытырман тарихы

Астанаға апарар жол

Үлкен дүниенің бәрі ұсақ нәрсе ден басталады. Адамның мәдениеттілігі де солай, қолын­дағы темекі тұқылын бей­бере­кет лақтыра салу ұсақ нәрсе сияқ ты. Бі рақ содан адамның мәде ниет тілігі кө рінеді. Ішкі мәдение ті жоғары, жақсы тәрбие көр ген адам ешқашан қолын­дағы қоқысты шаша салмайды, қандай алыста болса да тастай­тын жәшік іздейді, тіпті таппаса барынша елеусіз етіп, шашылып жатпайтындай қылып тастауға тырысады. Отырған жеріне бей­берекет түкіре беретіндерден де адамның мәдениеттілігі көрінеді. Сол сияқты патриоттық сезім, ту ған елге деген сүйіспеншілік те ұсақ нәр седен аңғарылады.

Бір мысал айтайық, Қызылжардан Астанаға Көкшетау арқылы өзіміздің машинамызбен келетініміз бар. Құдайға шүкір, былтырдан бері Көкшетауды айналып, Астананың үлкен жолына көпір арқылы апара­тын әдемі тас жол салынды. Бұл да болса ел экономикасының нығайып, етек­жеңіміздің жиналып келе жат­қандығының бір көрінісі. Әйтпесе мұн дай екі қанатты даңғыл жол Көк шетауға бұрын­соңды салынған емес еді. Алайда осы жолға шығарда бір әттеген­ай дегізетін іс бар. Әлгі жолға: «Омбыға апарады» деген белгі қойған да Астананы көрсетуді артық санапты...

Рас, бұл жол турасынан Ресейдің Омбы қаласына апарады, бірақ біраз жүрген соң жол айрығы Астананың даңғыл жолына шығарады. Белгіге жазылмаған соң Қызылжардан келе жатқан кейбір жүргіншілер бұл жолдың Астанаға шығаратынын білмей де қалуы мүмкін. Сондықтан тіке жүріп, Көкшетауды кесіп, Астанаға қаланың бұралаң жолымен көп айналып, әуре болып шығуы кәдік. Демек көрсеткіштің орна­тылмауы жолаушыға ыңғайсыздық туғызады.

Бұл бір деңіз. Екіншіден... және ең бастысы сол жол белгісін орнатуға бұйрық беретін жол басқармасының шенеуніктеріне алдымен Астананы ауызға алу керектігі, өз жолының оған апаратындығын мақтан тұту, яғни патриоттық сезім жетіспей тұрған сияқты. Әйтпесе, Қазақ елінің ең басты қаласын алдымен айшықтап көрсетуге тиісті еді ғой?

Жоғарыда айтқанымыздай, осыдан көкшетаулық кейбір шенеуніктердің өз Отанына деген салқын көзқарасын аңғарғандай болдық. Бұл тіпті ұсақ нәрсе емес. Өз Отанына қызмет ететін шенеуніктердің жүрегінде алдымен сол Отанын өркендету мен гүлдендіру идеясы тұру керек қой. Олар мемле­кеттен сол үшін де ақша алады емес пе? Ал Астана жай қала емес, біздің тәуелсіз еліміздің символы. Қазақша айтқанда, қасиет тұтатын белгісі. Оны ардақтау, атағын аспандатуға үлес қосу – жеке құқың ғана емес, азаматтық та, қызметтік те міндетің. «Омбы­Омск» бәлен км» деген жол көрсеткішін жасатқан шенеунік мұндайды ойлап тұрған жоқ, оған тек өз міндетін салдыр­салақ атқарып, бір жол белгісін қойса болғаны. Қызылжардан елордаға жүріп бара жатқан жолаушылар оның Астанаға апаратынын білмей қалса, тіпті мейлі. Ең бастысы, Омбыны көрсетсе бол­ды.

Туған елге деген осыған жауап­ты қызметкерлердің бейжай, тіпті салқын көзқарасы адамға түрлі ой салады. Белгінің жоқтығын әрі­бері өтіп, жол тәртібін бақылайтын, тәртіп бұзғандарға айыппұл салуды көздеп, жиі жүретін жол полициясының қызметкерлері де күнде көреді ғой. Өз қолдарынан келмесе де солар жоғары басшылыққа білдіріп, жол көрсеткішін қоятындарға айтуға тиісті еді. Бірақ оларға да бәрібір, ешқайсысына ештеңе керек жоқ сияқты.

Осы мәселені былтыр да жаз ған едік, бірақ бәрі бәз­баяғы қал пын да тұр. Бәрі де сананың, мәде ниеттің өскен дігінде ғой. Бас шы лар осын­дайға мән беріп, қызметкерлеріне саналы, есті болуды еске салып отыр­са ғой...

Жақсыбай САМРАТ,

«Егемен Қазақстан»

1900 жылы фотограф Н.В. Томашкевич түсірген Шарғы-Тұраты қазақтары

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛ 9РУХАНИЯТ

Нәзира РАХМАНҚЫЗЫ,кинотанушы, өнертану кандидаты

Бірнеше жылдан бері «Еуразия» кинофести валі нің аясында қысқа­метражды және толық метражды фильмдер байқауы қатар өткізіліп келеді. 13 фильм енген биылғы халықаралық толықметражды фильмдер байқауына Сулей ман Сиссе (Мали), Кирилл Разлогов (Ресей), Талғат Теменов (Қазақстан), Эльчин Мусаоглы (Әзербайжан), Русудан Глурджидзе (Грузия), ал 30 фильм енген халықаралық қысқаметражды фильмдер байқауына Ерлан Нұр мұхамбетов (Қазақстан), Иман Камель (Мысыр), Киро Руссо (Боливия), Сергей Дворцевой (Ресей), Луна Ван (Қытай) секілді бел гілі кинематографистер қазылық етті. Бұлар дан өзге ФИПРЕССИ және НЕТПАК­тың құрамы на енген қазылар алқасы да жұмыс істеді.

Сонымен, әлемнің түкпір­түкпірінен келген фильмдер туралы нендей ой түйдік? Еуропа мен Азия елдерінің кинематографистерін қандай мәселелер мазалайды? Бүгінгі тіршілік, әлем, ондағы адамның орны туралы ол фильмдер не дейді? Осынау маңызды мәсе­лелердің түйінін тарқатуда Еуропа мен Азия киносында ұқсастықтар мен айырмашылықтар бар ма? Шын мәнінде, конкурстық бағдар­ламаларда көрсетілген фильм дермен танысқанда, бізді мазалаған да осы сұрақтар болды.

Ең алдымен, сеніммен айта ала тынымыз – толықметражды фильм дер байқауында үздік деген шығармалардың өте көп болуы. Он үш елден келген бұл фильмдердің әрқайсысында, мейлі ол қандай кинематографиялық стиль де түсірілсін, өз еліндегі маңызды деген әлеуметтік, ұлттық, моральдық, психологиялық мәселелердің көрінісінен хабар беретіні байқалды. Мысалы, «Бір күн» (2017, реж. Ли Юн­ги, Оңтүстік Корея) фильмі бір қарағанда, корей киносы мен телесериалдарында өте жиі көрі ніс табатын о дүниелік болған адам­ның елесі туралы секілді көрін­генімен, бүкіл атмосферасы жақы­ныңды жоғалтудың қасіретіне, қи­мастық сезімге тұнып тұрғанын бай қайсыз. Фильм өлім мен қоштасу туралы баяндайды. Режиссердің айтуынша, фильм үш жыл бұрын Оңтүстік Кореяда апатқа ұшыраған «Сеул» кемесінде қаза тапқан адамдардың рухына арналған. «Қаза тапқандардың арасында кішкентай балалар да өте көп болды. Корей қоғамы әлі күнге дейін сол апаттың қасіретін ұмыта алмай келеді. Фильмімде осыны көрсеткім келді», дейді режиссер.

«Жол бекеті» (2017, реж. Фам Хонг Ан, Вьетнам) атты тағы бір фильм Вьетнам еліндегі, әсіресе оның алыс өңірлеріндегі отбасыларда жиі орын алатын ер адамдардың тарапы­нан әйел мен балаларға жасалатын қиянат, қатыгездік, зорлық­зом­былық сияқты мәселелерді баян­дайды. Режиссердің айтуынша, вьет намдық отбасыларда әйелден гөрі ер адам ерекше ықыласқа ие. Яғ ни, отбасы өмірі ер адамның орнатқан қағидаларына толық ба­ғын дырылған. Фильмде осындай отбасылардың біріндегі трагедияны көрсетеді: мүгедек қызының өліміне өзінің туған әкесі себепші болады.

Режиссердің өзі көрерменмен болған кездесуде «Жол бекеті» фильмінің толығымен Вьетнам елінің қаржысына түсірілгенін және түсірілім тобына енген барлық мамандардың вьетнамдықтар екенін мәлімдеді. Мемлекеттік киностудияларда жыл сайын 10­нан астам көркемсуретті, 20 деректі және оншақты анимациялық фильм түсірілетінін, оған қоса же­ке компаниялардан шығып жүр­ген фильмдердің саны жыл өткен сайын көбейіп келе жатқанын ескерсек, бүгінгі Вьетнамда ки но өн дірісіне ерекше назар ауда ры­лып отырғаны байқалады. Кино ­өндірістің дамуы көркемдік са­пасы жоғары фильмдердің жиі түсірілуіне және олардың халық­аралық кинофестивальдерде айтулы жүлделерге ие болуына ықпалын тигізіп жүр. Мысалы, «Қорықпа, Би» фильмі 2010 жылы Канн фестивалінің «Сын апталығы» бағдарламасына шақырылып, екі жүлдеге ие болды. Немесе белгілі режиссер Данг Нят Миньнің «Отты жылдар» фильмінің

Вьетнамда, басқа елдерде өткен фестивальдерде ерекше назарға ілінгенін атап өтуіміз керек. Енді міне, «Жол бекеті» фильмі де бүгінгі Вьетнам киносының жақ сы деңгейде екенін дәлелдеп, «Еура­зия» кинофестивалінде қазылар алқасының арнайы жүлдесін иеленді.

Жалпы, байқауға қатысқан барлық толықметражды (қысқаметражды фильмдердің де басым көпшілігі) фильмдердің негізгі лейтмотиві – шаңырақ, отбасы және ондағы құндылықтар. Бір фильмдерде отбасылық құндылықтар арқылы халық менталитетінің қаншалықты өзгеріске ұшырағанын көрсетсе, енді бір фильмдерде жеке адамның ішкі, сыртқы әлемдегі орны туралы баяндайды. Осы тұрғыдан алғанда, әсіресе, «Анар бағы» (2017, реж. Ильгар Наджаф, Әзербайжан), «Менің бақытты отбасым» (2017, реж. Нана Эквтимишвили, Саймон Гросс, Грузия) фильмдерін ерекше атап өтуіміз керек.

Тбилисиде үш бөлмелі пәтерде 25 жылдан бері ата­анасымен, күйеуі және ер жеткен балаларымен, күйеу баласымен бірге тұрып келе жатқан орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Манананың ішкі сезімдеріне құрылған «Менің бақытты отба­сым» фильмінде ғасырлар бойы мызғымай келген грузин от ба ­сын дағы құндылықтардың, ұлт­тық болмыстың өзгер ге ні өте нәзік иірімдермен көрсетіледі. Кине­матографиялық форма, стиль тұр ғысынан тамаша берілген бұл отбасындағы хикая ондағы тұрып жатқан үш буын өкілдерінің арасындағы рухани байланыстың ажырағанын баяндайды. Отба­сындағы алдыңғы буынның (сек­сенге таяп қалған қариялар) орны

өткеннің жаңғырығы секілді ғана әсер қалдырады. Қариялардың үні әлсіз. Балалары мен немерелері олармен санаспайды, сөзін өткізе алмайды. Ал орта буын өкілдері (Манана мен күйеуі) томаға тұйық, күн сайын қайталанатын бірқалыпты өмірге үйреніп қалғаны соншалық, оны еш өзгерткісі келмейді (күйеуі). Бірақ, отбасындағы бірқалыпты өмір Манананың кенет басқа пәтерге көшуімен бұзылады. Жас буынның (қызы мен ұлы, күйеу баласы) алдыңғы буын өкілдерімен ара­қатынасында да анау айтқандай рухани жақындық сезілмейді. Үш буынның өзара қатынасы әртүрлі дауыста айтылып жатқан хорды еске түсіреді. Бірақ, дауыстар бұзылған, тембр, бояуы тұрғысынан бірімен бірі үйлеспейді. Тіпті грузиндер үшін тек отбасылық қана емес, ұлттық құндылықтардың да керемет үлгісі болып саналатын дастарқан басындағы дәстүр де бұзылған.

Осы фильмнің тақырыбымен үндес тағы бір «Анар бағы» атты фильмде отбасы құндылықтарының күйреуі тіпті жақындарына ғана емес, ұрпақтан ұрпаққа жеткен

аманатқа қиянат жасалатын (12 жыл хабар­ошарсыз кеткен ұлы әкесінің өмір бойы бағып­баптаған анар бағын сатып, ақшасын алып, Ресейдегі жаңа отбасына аттанады) трагедиямен ұласады. Фильмнің өн бойынан А.Чеховтың «Шие бағы» пьесасының тақырыбымен, атмо­сферасымен үндестігі байқалады.

Жоғарыда аталып өткен екі фильмнің тағы бір ерекшелігі – ак­терлік құрамының мықтылығы. Басты кейіпкерлерді сомдаған актерлердің «Үздік ер адам рөлі» («Анар бағы», Гурбан Исмаилов. Фильм бұдан өзге қазылар алқа­сының арнайы жүлдесімен марапат­талды), «Үздік әйел рөлі» («Менің бақытты отбасым», Ия Шульяшвили) жүлделерін иеленуі екі елдің кино­сында да тамаша актерлік мектеп­тің дәстүрі үзілмегенін тағы бір дә­лелдеді.

Жалпы, адам баласы үшін үй сыртқы әлем тудыратын үрей мен қорқыныштан сақтайтын, басына қауіп төнсе қорғана алатын мекені болуы керек қой. Бірақ «Еуразия» кинофестивалінің бағдарламасында көрсетілген фильмдер бұл қағида туралы басқаша пікір туғызады. Яғни, тыныштық бұзылған заманауи әлемде тіпті үй де кейіпкерлеріне қорған бола алмайды. Кейіпкерлер тек сыртқы әлемде ғана емес, үйде де қорғансыз. Өмірдің қиындық­тарымен бетпе­бет келгенде олар үнемі жалғыз. Әрқайсысы өз бетінше қорған іздейді, бірі жеңіліп жатса, енді бірі рухани қорғанысты діннен, махаббаттан т.б. іздейді. Бұл әсіресе, «Ақымақ құс» (2017, Қытай, реж. Хуан Цзи, Рюдзи Оцука), «Тыныштық дауысы» (2017, Үндістан, реж. Биджукумар Дамодаран), «Қарақшы қыз» (2016,

Израиль, реж. Хагар Бен­Ашер), «Аритмия» (2017, Ресей, реж. Борис Хлеб ников) фильмдерінен көрініс тапты.

Италиялық неореализм кино­сының стилін еске түсіретін «Ақы­мақ құс» фильмінің кейіпкерлерін негі зінен қаланың тар, лас көшелері­нен көреміз. Тіпті олар мекендейтін тар үйдің ішінде де көшедегідей үрей, қорқыныш қатар жүреді. Атасы мен әжесінің қолында өскен Линн атты жасөспірім қыз үшін сыртқы әлем де, үй ішіндегі кеңістік те қорған бола алмайды. Қыздың ішкі әлеміндегі мазасыздық үйдегі үлкендердің шарасыздығымен үнемі астарласып жатады. Немесе «Тыныштық дауысы» атты үнді фильмінде табиғаты жайқалған ну орманның ішінде орналасқан, құстың ұясы секілді шағын үй де маскүнем әкесімен бірге тұрып жатқан жас бала үшін бақыттың мекеніне айнала алмайды. Мұнда да әкенің балаға деген жылуы жоқ. Ал бала үшін жұпыны үйде жылы сезімге бөлейтін жалғыз сәт бар: үстел үстіндегі қорапшадағы ойыншықтар, дәптер. Осы қорапшаны жиі­жиі

ашып, ішіндегі заттарды қолына ұстауы – сағым болып алыстан елестейтін балалық шағының жалғыз куәсі іспетті. Ол үшін үй – осы шағын корапша. Бірақ бұл фильмде алдыңғыға қарағанда, үйдің, отба­сының жылуын көрмеген бала үшін қорған бола алатын жалғыз мекен – будда монастырын ұсынады. Жалпы, соңғы жылдары «Еуразия» кинофестивалінің бағдарламасынан қоғам, ондағы жеке адамның орны, әлеуметтік жағдайы, ішкі психологиялық күйі кәдуілгі дәстүрлі үнді фильмдеріне мүлдем ұқсамайтын шығармаларды жиі көріп жүрміз. «Тыныштық дауысы» сондай фильмдердің қатарынан екенін айтуымыз керек.

Атмосферасы үйлесімсіздік пен суық сезімге тұнып тұрған үйдің (пәтердің, бөлменің) бейнесін «Қарақшы қыз», «Аритмия» (ФИПРЕССИ жүлдесінің иегері), қ ы с қ а м е т р а ж д ы ф и л ь м д е р байқауындағы «Үйлесімсіздік» (2017, реж. Виктор Кислов, Ресей), «Саз­махаббат» (2017, реж. Айгүл Ақсамбиева, Қазақстан) т .б . фильмдерінен де көруге болады. Алайда алдыңғыларына қарағанда отандық қысқаметражды фильм соңында байлық пен бақыттың лебі есіп тұрған тағы бір үйдің бейнесін ұсынады. Тек мұндай кеңістік кейіпкерлердің бірін­бірі кешірген соң ғана пайда болады. Яғни, бақытты үйдің кепілі – кешірім деген ой айтылады.

Үй, шаңырақ, отбасы құн­дылықтарын көрсетуде «Еура­зия­2017» кинофестивалінің Гран­при жүлдесін жеңіп алған «Оралман» (2017, реж. Сәбит Құрманбеков, Қазақстан) және екі бірдей жүлдені («Үздік режиссурасы үшін», НЕТПАК) иеленген «Кентавр» (2017, реж. Ақтан Арым Құбат, Қырғызстан) фильм дерінің өзгелерден оқшау тұрғанына назар аударуымыз керек. Рух, еркіндік, бауырмалдық сияқты тақырыптарды арқау еткен «Кентаврда» бас кейіпкердің отбасы (мылқау әйелі мен баласы) өмір сүріп жатқан үйдің іші жұпыны болса да, жылылық, үйлесімділік сезіледі. Әйтсе де фильмнің соңында кейіпкер үшін жұмақпен пара­пар бұл мекен қаңырап, бос қалады (әйелі баласын алып, үйден кетеді). Бірақ ауылдағы қыл көпірдің үстімен үйіне оралған анасының жанында келе жатқан балаға тіл бітіп, «Ата» деген сөзді айтады. Яғни, мұның алдында ғана қаңырап қалған шаңырағының отын сөндірмейтін, әкесінің ісін жалғастыратын ұрпағы оралды. «Кентаврдағы» үй, отбасы – ұрпақ жалғастығы деген мағынада көрініс табады.

Бүгінгі қазақ қоғамы үшін ең өзекті тақырыптардың бірін қоз­ғаған «Оралман» фильміндегі алыс­тағы Ауған жерінен талай қиын­дықты бастан өткеріп, ата меке­ніне сағынышпен оралған кейіп­керлердің әзірге жеке үйі болмаса да, бүкіл қазақ даласын, Қазақ елін өздерінің баспанасындай қабыл­дайды. Олар үшін, ең алдымен, Атамекен қымбат. Жоғарыда аталып өткен фильмдердегідей отбасының күйреуі, психологиялық дағдарыс, күйзеліс секілді сарын бұл фильмде кездеспейді. Керісінше, отбасының ішкі беріктігі, тұтастығы сезіледі. «Оралман» фильмінде үй, шаңырақ – бұл ата­бабаңның кіндік қаны тамған жер, атамекенің деген мағынада ұсынылады.

Байқағанымыздай, екі фильмде де шаңырақ, отбасы мәселелері ұлт тұтастығы, бірлігі сияқты аса өзекті тақырыптармен астарласып, ұштасып жатыр. Яғни халықаралық толықметражды фильмдер бай­қауының бағдарламасындағы бү­гінгі Орталық Азия, соның ішінде қазақ, қырғыз киносы осынысымен ерекшеленді.

Жалпы, биылғы «Еуразия» кинофестивалі жүлде жағынан қазақ киносы үшін жемісті болды. Егер «Оралман» толықметражды фильмдер байқауында Гран­при жүлдесін иеленсе, Қазақ ұлттық өнер университетінің түлегі Мейіржан Сандыбаевтың «Ит» анимациялық фильмі қысқаметражды фильмдер байқауының бас жүлдесін жеңіп алды. Ал жас режиссерлер Шәрипа Оразбаеваның «Сілеусін» және Аян Найзабековтің «Ессіздік» атты жобалары фестиваль аясында өткен «Еуразия спатлайт» питчингінің жеңімпаздары атанды.

– Қазақтың ұлттық ас па­бына деген құштарлық қа­шан пайда болды? Дом быра тартуды қайдан үйрен діңіз?

– Жалпы, музыкаға деген қы зы ғушылығым бала ке зі ­мнен басталды. Түріктің багла­ма деген аспабын үйрену үшін му зыка мектебіне бардым. Мек теп тен үйге келсем, әжем «дом быра тартып берші, ба­лам» деп сұрайтын. Ол кезде дом быраның не екенінен бейха­бармын. Ата­бабаларымыз Ру­мы ниядан Түркияға қоныс ау дарған татарлар екен(Арғы те гіміз Қырымның көшпелі қып шақтары).

Лицейде оқып жүрге нім­де түркі дүниесі музы ка ла­рын зерттейтін фольклор­лық ан сам бльге қатыс тым. Мұс тафа Бұйыр ған есім ді түр кия лық қазақ домбы ра­шы сы мен осы ансам бльде таныстым. Беймәлім ас пап қа қызығушылықпен қарап, Мұс­тафадан атын сұра ғанымда, «қазақтың ха лық аспабы – домбыра» деді. «Әжемнің айта беретін дом бы расы осы екен­ау», деп үй ренуге бел будым. Оның қыр­сырын меңгерген сайын өзіне баурай түсті, қыс қасы, ажырамас серігіме айналды.

– Домбыраны әуесқой­лық пен үй рену бар да, оны кә сіби тұрғыдан шың дау бар ғой. Кәсіби жағы нан же­ті луіңіз қалай қалып тас ты?

– 2000 жылы Ыстанбұлдағы «Қазақ мәдениеті» қоғамына Құрманғазы атындағы мем ле­кеттік халық аспаптары оркес­трінің өнерпазы Дәурен Әлім­б ай келді. Мен ол кісіден Түр­киядан аттанып кеткенінше бір елі ажырамадым десем де болады. Дәурен ағам менің ықы ласымды аңғарып, жөн­жоба көрсетіп, домбыраның қыр­сырын меңгеруге баулы­ды. Дәурен ұстазымнан біраз күй үйрендім. Домбыраға де ген шексіз сүйіспеншілік мені Қазақстанда білім алуға жетеледі. Сөйтіп, Түркіс­тан дағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық Қа зақ­түрік университетінің музы­калық білім бөліміне оқу ға түстім. Халық әртісі Қажыбек Бекбосын, домбырадан сабақ берген Иманәлі Сайманов сияқ ты ұстаздарыма алғысым шексіз. Түркістанда қазақтың дәстүрі мен тіліне әбден қанықтым. Ал домбыра тек шертумен бойға сіңетін аспап емес, оның қадір­қасиетін түсіну үшін қазақтың тілін, салт­дәстүрін жақсы біліп, қазақ сияқты өмір сүру қажет.

– Түркияда соңғы кезде көп шіліктің домбыраға қы­зы ғушылығы жақсы дейді. Мұны түріктердің түпкі тегі­не, төл мәдениетіне деген аң­са ры деп бағалауға бола ма? Қа лай ойлайсыз?

– 2008 жылы Түркияда «Қа зақ мәдениеті» қоғамының жа нынан домбыра курсын ашып, бір жыл сабақ бердім. Теле арналарда домбыра сазы­на орай ха барлар жүргіземін. Расында да, соңғы кезде Түр­кия да дом бы раға деген қызы­ғу шылық артып келеді.

2014 жылы Түркиядағы «Ақ пар тия» саяси ұйымы но ғай ән ші сі Ар сы ланбек Сұл тан бе ковтің «Дом бы­ра» әнін өз де ріне ән ұран етіп ал ғантын. Пар тияның сай­лауалды бейнероликтерінде дом быра сазы, күмбірлеген күй оларды рухтандырып, жігер лендіре түсті. Сол сайлау кезінде домбыра қазіргі пре­зи дентіміз Реджеп Тайып Ер­доған мырзаның да ең сүйікті музыкалық аспабы әрі жанына жақын дүниелерінің бірі бол­ды. Осы сәттен бастап домбы­ра бүкіл түркі азаматтарының бағалайтын, қастерлейтін аспаптарының бірі болды де­сек қателеспейміз.

– Домбыра билікке ұм­тыл ған партияның наси хат құ ра лына айналса, аспаптың да халық арасында кеңінен та ра луына ықпал еткендігі де сөз сіз ғой...

– Ыстанбұлда домбыра дә­ріс теріне қатысушылар са ны барған сайын артып ке ле ді. Танымал әнші Уғыр Ышы ­лақтың осыдан екі жыл бұ­рын шыққан жаңа альбомына дом быраға лайықталған екі әніміз енді. Атақты киногер, «Көкжалдар» сериалының музыкасын жазған компози­тор Гөкхан Кырдардың жаңа кино­сериалында қазақтың күйлері орындалады. Оның та ғы бір аль бомында бірнеше шығармада домбыраны қос­тық. Сондай­ақ, танымал ком­позитор Уғыр Арсланның 2015 жылы шыққан ән альбо­мында да домбыраны қоса оты рып ерекше бір саз туды­рып, жаңа ша бір стильде музы­каны жаңғырту байқалды. Бұл альбомдар көп данамен Тү­рік еліне кеңінен тарап кет ті. Қазақтың киелі қара домбы­расын танытуда, насихаттау да осылайша еңбек етіп жат қан жайымыз бар. Алла бұйырт са, домбыра бұдан былай күллі түркі халықтарына ортақ аспап боларына сенемін. Себебі дом­быра сазында күллі түркі ба­ласын рухтандыратын, бірік­тіретін ерекше бір тылсым күш бар.

– Қазақстандық әріптес­те рі ңізбен байланысыңыз қалай?

– Әрине, байланысымыз жақ сы. Дәурен Әлімбай, Мақ­сат Мұхаметжан, Айгүл Үлкен­баева, т.б. өнерпаздармен ты­ғыз бай ланыстамыз. Мақсат Мұ хаметжан Қызылорда фи­лар мо ниясының оркес трін де қыз мет етеді. Мықты дом­бы рашы. Құрманғазы атын­дағы Қазақ ұлттық консер­ваториясының профессоры Айгүл Үлкенбаева ханым да менің өнерімнің өріс теуіне сансыз көп еңбек сіңірді. Ар­дақты ұстазым («Күй­Ана» деп дәріптейміз ол кісіні). Өз ба сым осындай ғажап тұлға­лармен таныс болғаныма, олар дан сабақ алғаныма қуа­на мын. Биыл 21 наурызда Ал­маты дағы Т.Жүргенов атын­дағы Қазақ ұлттық өнер ака­демиясының шақыртуымен про фессор Қайырғазы Төленің басқаруындағы «Алатау» ан­сам блімен бірге концерттерге қатыстық.

– Жетістіктеріңізге тоқта­лып өтсеңіз...

2008 жылдан бастап «Қазақ мәдениеті» қоғамында домбы­ра үйірмелері тұрақты жұ­мыс істейді. Көп жастар осы үйірменің арқасында дом бы­раның қыр­сырын біршама танып білді. Шәкірттер даярла­дым. Солардың ішінде ең та­лант ты деген үш шәкіртімді ерекше айтуға болады. Олар дом быраны кәсіби деңгейде мең герді. Домбыра үйрену әдіс­темесін дайындадым. Менің 20 жылда жеткен ең үлкен жетіс­тігім осы. Кәсіби тұрғыда дом быра үйренушілерге ар­нал ған әдістемелік еңбек. Бұл ең бек сараптамалық ко мис­сия тарапы нан жақсы баға сын алды. Бұйырса, Білім министр­лігінің бекітуімен баспадан шы ға ды деп үміттенемін.

Концерттерге, кештерге ж и і ш а қ ы р ы п т ұ р а д ы . Домбы рамды қолға алып, же ті п бара мын. Қазақтың қа ра домбырасы мені Түр­кия ға мәшһүр етті. Өнердің құді ретімен екі елдің ара­сында достықтың дәнекері бол ғаныма өзімді бақытты санаймын.

– Әңгімеңізге рахмет.

ӘңгімелескенӘтіргүл ТӘШІМ,

журналист

СӘТІ ТҮСКЕН СҰХБАТ

«Домбыра мені Түркияға мәшһүр етті»

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Түркияда қазақ өнері мен мәдениетін зерттеп, оны жан-жақты насихаттап жүрген жандардың бірі – Седат СОЛАКОГЛЫ. Біз домбыраны жанына серік еткен өнерпазды аз-кем әңгімеге тартқан болатынбыз.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

––––––––––––––––––––––––––––––ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесі аясында өткен XIII «Еуразия» халық-аралық кинофестивалінде 300-ге жуық фильм көр сетіліп, 200-ден астам қо-нақ шақырылған, кинематографис-тер үшін өзін, өзгені таныған нағыз мерекеге айналды. Шара барысын-да Николас Кейдж, Эдриен Броуди, Джон Малкович секілді белгілі кино актерлерімен шығармашылық кезде-сулер өтті.––––––––––––––––––––––––––––––

«Еуразия-2017» кинофестивалі: әлемді отбасы құндылықтары алаңдатады

10 1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛАЙМАҚ

Хамит ЕСАМАН,«Егемен Қазақстан»

Негізінен Әулиеата өңірінің бай тарихы, терең шежіресі жө­нін де нақты хатқа түскен дерек ­тер мен дәйектер баршы лық. Кезін де әлемге әйгілі ғалым дар ­дың өзінің қаламына ілігіп, ең­бегіне арқау болған Тараз тари­хы бүгін де терең қалыпта, ас­қақ биікте. Ал еліміз дамудың даң ғыл жолына түскен шақта өз ге лерге тарихымызды таныту да тағылымды іс болмақ. Осы орайда, Астана қаласында өтіп жат қан ЭКСПО­2017 халық ара­лық көрмесінің еліміз үшін де айтарлықтай маңызы зор. Әлем алдында әрбір қазақ азаматының мақтаныш сезімін оятқан көрме экономикалық, инновациялық әлеуетімізді көрсетіп қана қой­май, тарихымызды танытуға да кең жол ашады. Аталған көрме ая­сында елорда төрінде Жамбыл об­лысының мәдениет күндері өтіп, Астана тұрғындары мен қонақ­тары игі істің куәсі болды.

Жалпы, ЭКСПО халықаралық көрмесін тамашалаушы қонақтар үшін Әулиеата өңірінің тари­хын таныту мақсатында ұйым­дас тырылған іс­шараға Жам был облысының әкімі Кәрім Көкі­рекбаев бастаған жамбыл дық тар келді. Әншілер, ақын­жазу шылар мен суретшілер өз өнерлерін көрсетіп, өңірдің тарихымен де таныстырды.

Ел мерейін асырып отырған ЭКСПО­2017 халықаралық көр­ме сінің құрметіне орай, мамыр айында Тараз қаласынан «Ұлы Жібек жолы. Көне Тараздан ас қақ Астанаға тарту» керуені жол ға шыққан еді. Араға екі айға жуық уақыт салып, Әулиеатаның Бай­зақ, Құлан, Меркі, Мойынқұм жер лерін және Қарағанды облы­сының Балқаш қаласын басып өтіп, Астана қаласына жеткен керуен Астана тұрғындары мен қонақ тарының шынайы ықы ла­сына ие болды. Аталған кер уен ді көпшілік «Ғашықтар сая ба ғында» орналасқан ашық аспан астындағы «Көне Тараз әлемі» тарихи­мәдени экспо зициялық кешенінде күтіп алды. Шара барысында қолөнер ше бер лерінің өнерінен сыр шер­тетін «Шеберлер» ауылы, ұлттық орта лық тардың «Достық» ауы лы, ақ жаулықты әжелердің ән тар туы, «Қарахан мен Айша бибі» көрінісі, «Наз» би ансамблі, Тараз қаласы, Жуалы ауда ны Қазақстан халқы

Ассамб лея сы және М.Х.Дулати атын дағы Тараз мемлекеттік уни­ве р ситетінің және Тараз инно­ва циялық университеті көрке м ­өнер паздарының концерттік бағ­дарламалары мен салт­дәстүр көрі­ністері ұйымдастырылды.

Астана қаласында өткен Жам­был облысының мәдениет күн­дері аясында облыстық тари­хи­өлкетану музейінің «Тараз – тарих тың алтын діңгегі» атты көш пелі көрмесі қойылды. Күні бойы тарихы ғасырлар қой науынан бастау алатын шаһар тура лы му­зей қызметкерлерінің таныс тыры­лы мы да қатар өріліп, мәдени іс­шара ның маңызын аша түсті. «Көрмеде облыстың және екі мың жылдан аса бай, мазмұнды тарихы бар қаланың Сақ кезеңінен Қазақ хандығының қалыптасу кезеңіне дейінгі тарихы қамтылды. Сондай­ақ, көрмеге үш жүзден астам жәдігер қойылды», дейді облыстық мәдениет, архивтер және құжат­тама басқармасының басшысы Дүйсенәлі Бықыбаев.

Бұдан кейін ЭКСПО аумағын­дағы «Амфитеатрда» Жамбыл

облысы өнерпаз дары ның «Әуені әсем Әулиеата» атты мерекелік кон церті ұйым дастырылып, атал­ған мәдени шара Астана аспа­нын әсем күйге бөледі. Мереке лік кон цертте көпшілікке танымал «Тараз» триосы, Бағдат Сәме­динова, Әсел Уашева, Мәди на Сағын бекова, Жанна Асан құлова және өзге де өнер паз дар өнер көр­се тіп, көптің ықы ласына ие болды. Жал пы, ЭКСПО көрмесі аясында өт кен Жамбыл облысының күн­д ерін де облыстың барлық аудан ­дары өнерпаздарының да кон ­церт тік бағдарламалары ұйым дас­тырылды.

Жамбыл облысының мәде ниет күндері аясында ас таналық қауым Астана қала сы ның «Жас тар» теа­трында Жам был об лыстық қазақ драма театры ның сахналауы мен қойылған Арғынбай Бекбосынның «Домалақ ене» тарихи драма­сын тамашалады. Сонымен қатар, Сұлтанәлі Балғабаевтың «Ең жақ­сы еркек» спектаклі де көп тің кө­ңілі нен шықты. Ал «Қазанат» қа­ла лық ипподромы аума ғындағы «Этно ауылда» Жам был облысы

қолданбалы қол өнер шеберлерінің көрмесі өтті.

Жалпы, ежелгі Шығыс әде­биетінде Тараз туралы көп теген деректер бар. Шығыстық поэти­када да Тараз жайлы жиі айтыла­ды. Сондықтан да Тараз шаһары ежелгі шайырлардың мекені ретін­де де көпшілікке белгілі. Өт кен мен бүгінді сабақтастыру мақ сатында және өңірден шық қан шы ғар­машылық иелерін қол дау ора йын­да Астана төрінде бел гілі ақын дар мен әншілердің бір лескен «Бір өлең – бір әуен!» ән­жыр кеші өтті. Оған Астана тұрғын дары да көп­теп қатысып, қазақ поэзия сы ның және ән өнері нің құдіретіне су сын ­дады. Қазақ стан Жазушылар ода ғы төр аға сының орынбасары, ақын Марал тай Райымбекұлы және Ха­лық ара лық «Алаш» әдеби сый лы ­ғының иегері, ақын Ғалым Қали бек Алматы қаласынан арнайы келіп, жас ақындарға қолдау білдірді.

Астана төрінде өткен Жам­был облысының мәдениет күн­дері ән мен жырға толы болды. Астаналық жұртшылық іс­шара аясында Жамбыл өңірінен шық­қан эстрада жұлдыздары Құрмаш Маханов, Досымжан Таңатаров, Индира Расылхан және өзге де өнерпаздардың қатысуымен өткен «Таразым – тарих ақ таңы, Астанам – елдің мақтаны!» атты гала­концертті тамашалады. Сондай­ақ, «Көне Тараздан тағ­зым» хореографиялық компо­зициясы, Жамбыл облысының шығармашылық ұжымдарының «Жамбылым қандай тамаша!» атты шығармашылық концерті, Жамбыл облысы өнерпаздарының «Күй керуені», «Алатау сазы», «Думанды елім» атты концерттік бағдарламалары да қазақ өнерін танытқан таңдаулы дүниелер қатарынан көрінді.

Жамбылдықтар апта бойы ЭКСПО көрмесі аясында Астана төрін ұлы дүбірге бөлеп қайтты. Нәтижесінде өңір тарихы терең танылып, бұл сапар еліміз ғана емес, шетелдік келушілердің де қызығу шылығын тудырды. «Мөп­мөл дір көздің қарасын, Тараз дан ғана табасың» деп ұлы Фирдоуси жырлағандай, Тараз дың тарихы, Әулиеатаның әсем дігі, Жамбылдың жылылығы Астана аспанында өшпестей болып қалды.

Жамбыл облысы

Суреттерді түсіргенАқәділ РЫСМАХАН

(Соңы. Басы 1-бетте)

Осынша жұмыстар жобаланып, жасалғанмен улы көл өзінің зияндылы­ғын, қауіптілігін жойды ма? Мәселе осында. Жойған жоқ, себебі көлден шыққан жағымсыз иіс жүректі айнытып, басты айнал дырады. Соңғы кездері экологтар ол өңір ге мал жайылатынын, ол жердің шөбіне сіңген радиациялық элементтердің малдың еті мен сүтіне дарып, ол арқылы адамға берілуі мүмкін екендігін айтып, дабыл қағуда. Мамандар енді көлдің 50 шаршы шақырым аумағын қиыршық тас араласқан топырақпен көму қажеттігін айтады. Ол үшін уақыт та, қаражат та керек екен.

Маңғыстау өңірінде қазір обыр ауру­лары, қалқанша без – иод жетіспеу шілігі дерті, өзге де сырқат түрлері көбейіп кетті. Аурудың көбеюіне «Қош қар ата» улы көлінің әсері бар шығар, кім білген?..

Эколог мамандар өңірде «экология­лық ахуалды ойдағыдай деп айтуға ауыз

бармайтындығын» айтады. Айту ларын­ша, атмосфералық ауадан алын ған бір­қатар сынамаларда ауада азот қышқылы­ның концентрациясы анықталса, 3 рет фенол мен метан көлемі шамадан жоғары болған. Топырақ сынамасында оның мұнай өнімдерімен, ауыр металдармен бүлін ген фактісі кезіксе, суға жүргізілген сынамалардың біреулерінен мұнай өнім­дерінің жоғары көрсеткіші, марганец, темір, никель, мырыш байқалған. Су дегенде, Каспий теңізі көз алдыңа келе қалады. «Арқада қыс жылы болса, арқар ауып несі бар?» демекші, теңіз қауіп сіз болса, итбалықтар қырылып, «суицид» жасап несі бар?! Осы орайда, елі мізде жалғыз теңіз – Каспийді түбегейлі зерттейтін бірде­бір ғылыми­зерттеу инс ти ту тының жоқтығы жан ауыртады. Ал көрші Ресейде басқа суларын қоспағанда, бір ғана Каспийдің флорасы мен фауна сын, кемелердің қозғалысын, тағы басқа да теңізге қатысты барлық жағдайды зерттеп­қадағалаумен

6 бірдей ғылыми­зерттеу институты айналысып келеді...

17 қап, 11 екі жүз литрлік бөшке мұ­най сіңген майлақы топырақ, 130 тон­на және 500 тонна балластық мұнай сіңген су астының қиыршық тасты топы­рағы секіл ді мұнай қалдықтарын тиеген ресей лік «Аракс» кемесінің Маңғыс­тау ға келіп ұзақ уақыт аялдауы көп ші ­лік ті алаңдатты. Кеме тұрған жер ден су дан алынған сынама қалыпты бо лып танылғанмен, кемеден алынған сы нама метанның қалыпты деңгейден көп­тігін байқатқан. Өңір басшысы Е.Тоғ­жановтың күн ысыған сайын жарылу қаупі жоғарылаған кемедегі мұ най қал­дық тарын залалсыздандыру жұмыс­тарын жүргізуге дереу шешім қабыл дауы тұрғындарды қуантып тастады.

Экология – өмір, экология – болашақ. Оны қорғау, келеңсіз жағдайлардың алдын алу – өмір мен болашаққа жасал­ған қамқорлық. Сондықтан, экология, қоршаған орта мәселесіне немқұрайлы қарамау қашанда негізгі міндет, басым бағыт болуы тиіс.

Маңғыстау облысы

Таразым – тарих ақ таңы, Астанам – елдің мақтаны!

КӨКЕЙКЕСТІ

Маңғыстау экологиясы:мәселе және міндет

Құрылтайдың эстафетасын әр аудан кезекпен қабылдай­ды екен. Бұл жолы Бердюжье ауданы ның әкімшілігі мен осында жұ мыс жасайтын қазақ диаспора өкіл дігі құшақ жая қарсы алып, ерекше қонақ­жайлылық танытты. Алқалы басқосуда сөй леген чешендер Түменнің тор қалы топырағында осымен 21­ші рет өтіп отырған құрыл тайдың ел мен елді бай­ла ныстыратын, халық пен халықты жақындастыратын, жас буынды ана тілі мен ұлттық салт­дәс түрлерін, әдет­ғұрып­тарын ұмыт пауға, танып­білуге ұмтыл дыратын игі шара екенін атап көрсетті. Түмен облыстық қазақ ұлттық­мәдени авто­номиясының төрағасы Есімхан Жантасовтың жалынды сөздері жиналғандарды сүттей ұйытты.

– Жат жерде жүрсек те, еш кем дік көріп отырған жоқ­пыз. Қазақ станның, Ел басы Нұрсұлтан Назарбаевтың шетте жүрген ағайындарға жасап отырған жан­жақты қам­қор лығына шексіз ризамыз. Бұрын жастарымыз ана тілінде сөйлеуге ұялатын. Қазіргі та­лап тары зор. Біз өз тара пы мыз­дан түрлі байқаулар, кон курс­тар өткізіп, қал­қадірімізше мұрын дық болып келеміз, – деді ол.

Теріскейлік делегацияны бастап барған облыстық ассамб­леяның хатшылық меңгерушісі Наиль Салимов екі өңірді шекара

бөліп тұрғанымен, мәдени­рухани тұтастық тереңде жат­қанын, қай салада болмасын берік ынтымақ орнағанын айта келіп, аймақ басшысы Құмар Ақсақалов беріп жіберген ар­найы сыйлықты салта натты түрде табыс етті.

Осында «Регион Тюмень» телеарнасының аға редакторы Александр Лищенкомен таныс­тық. Сөйтсе, ол Қазақстанда дүниеге келіпті. Қазақ елі жай­лы айтқан жылы сөздері жаны­мызға май дай жағып, бардың қадірін біл мей, парқына жет­пей жүрген жер лестерімді еске алдым. Саша кішкентай кезі­нен Абайдың өлеңдерін жат­тап, Құрманғазының күй лерін тыңдап өсіпті. Балалық шағы мұнартып қалған ортасын, құлын­тайдай тебісіп өскен дос ­тарын сағынғаны бірден айтой­лап тұрды. Бірде­бір құрыл­тайдан шет қалмапты.

Түмен төріндегі қазақ тойы­ның ажарын балуандардың күресі, аламан бәйге, дәстүрлі әндер бай қауы, қыз сыны одан әрі аша түсті.

Жырақта жүрсе де, жүрегі ата мекен деп соғатын, тілегі де, тілеуі де ортақ ағайын­дарымыздың тұрмыс­тіршілігі­не қанығып қайттық.

Сағындық МАУҒАЗИН,журналист

Солтүстік Қазақстан облысы

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Қызылжар Ресейдің шекаралас аймақта орналасқан облыс­тары мен, оның ішінде Түменмен ежелден ауылы аралас, қойы қоралас өңір саналады. Осында тұратын қандастарымыз құрылтай өтетіні жайлы сауын айтқаннан кейін қатысуды жөн көрдік. «Бармасаң ағайын да жат болады» деп атамыз қазақ біліп айтқан.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Түмен топырағындағы торқалы той

Өмір ЕСҚАЛИ,«Егемен Қазақстан»

Тарата айтсақ, жаңа жұмыс орындарын ашу арқылы 13047 адам еңбек ету құқына ие болмақ. «Өрлеу» бағдарламасы аясын да тұрмысы төмен отбасылар ды қамтуға бірінші кезекте басым­дық берілген. Осыған орай 270 әлеуметтік келісімшарт жаса­лып, 1200 адам қатысушыға ниет білдірген. Бұрындары бюро краттық кедергілер мен қағаз бастылықтар салдарынан құ жаттарды рәсімдеу бірталай қиындықтар тудырса, қазір бұл үдеріс әлдеқайда оңайланғаны байқалады. Жобаға қатысу үшін отбасы егесі болмаса мүшелері тұрғылықты жердегі жұмыспен қамту орталығына не ауылдық әкімдікке қайрылып, тиісі құжат тарды ұсынса жеткілікті, дейді мамандар.

Бағдарламаның игілігін көру шілер тиімділігін айқын сезініп отырғандарын айта­ды. Атаулы әлеуметтік көмек алушылар арасында еңбекке жарамды тұр ғын дар үлесінің 1,7 пайызға кемуі сөзіміздің бір дәлелі болса керек. Ендігі мақсат кірісі өмір сүру деңгейінен төмен топтағылардың санын 15,1 мыңға дейін азайтуға бағдарланған.

Сөз арасында нәтижелі жұмыс пен қамту және кәсіпкер­лікті дамыту бағдарламасын

жүзеге асыруға республикалық қазы на дан 4,5 миллиард теңге бөлін генін, шағын несиелеу мөлшері 2,5 есеге артып, 2,3 миллиард теңге қарас тырыл­ғанын айта кет кен жөн.

Сол сияқты «Бастау биз­нес» бағдарламасы да өмір ­шең дігін көрсетіп келеді. Оның шеңберінде 920 адамды кәсіп­керліктің қыр­сырына үйрету белгіленсе, үштен бірі қысқа мерзімді курстарды аяқтап шыққан. 30 адам несие алу кезегінде тұр. 5 адам 11 миллион жеңілдікті қаражатқа қол жеткізген. Тұтастай алғанда, жұ мыс сыздар мен өзін­өзі жұмыспен қамтамасыз ететін санаттағылардан алты мыңнан астам қатысушыға мемлекеттік бағдарламалардың жеңілдікті қызметтері ұсынылған. Ауыл шаруашылығын қаржы лық қолдау қорының жергілікті филиалы да белсенділігін күшей те бастаған сыңайлы.

Ведомоство басшыларының айтуларынша, жыл аяғына дейін жұмыссыздар саны – 600, өзін­өзі еңбекпен қамтитын дар 5000 адамға азайып, жалда­малы қызметкерлер 3,5 мыңға ұлғаятын болады.

Жыл басынан бері 13 мың солтүстікқазақстандық жұ­мысқа орналасып, бала­шаға нәпақасын айырып отыр.

Солтүстік Қазақстан облысы

ӨҢІР ӨМІРІ

Екі қолға – бір күрек–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Жыл аяғына дейін өңірде 24172 адамды жұмысқа тарту міндеті қойылып отыр.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛ 11ЖАРНАМА

Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің басшылығы мен ұжымы Қазақстан Республикасының Түркиядағы Елшілігінің Кеңесші-уәкілі Әлімхан Оңғарұлы Есенгелдиевке анасы

Рауфа Қойшанқызы КЕРНЕБАЕВАНЫҢқайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі Қазақстан Республикасы Президенті Іс басқарушысының орынбасары Мұрат Дүйсенбекұлы Әйтеновке анасы

Алтынгүл Дайрабайқызы ТІЛЕУБЕРГЕНОВАНЫҢмезгілсіз қайтыс болуына байланысты қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

Қазақстан Республикасының Мәдениет және спорт министрлігі «Kazakh Invest» ұлттық компаниясы» АҚ Басқарма төрағасының орынбасары Біржан Бисекенұлы Қанешовке анасы

Ұлдаш Ізбасқызы ҚАНЕШОВАНЫҢқайтыс болуына байланысты ауыр қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

«Ұлттық ғылыми медициналық орталық» АҚ ұжымы «ҰҒМО» АҚ медициналық статистика бөлімінің қызметкері Айсұлу Жағыпарқызы Тынысбековаға ұлы

Аблайхан Мұхамеджанұлы ҚУАНЫШЕВТЫҢқайтыс болуына байланысты орны толмас қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

«Батыс Қазақстан облысы бойынша Тексеру комиссиясы» ММ ұжымы мен басшылығы комиссия төрағасы Амангелды Шайхоллаұлы Нұғмановқа зайыбы

Марина Жаңаталапқызы НҰҒМАНОВАНЫҢөмірден озуына байланысты қайғысына ортақтасып шын ниетпен көңіл айтады.

Оразалы Әнел Азаматқызының атына берілген ҰБТ сертифика-ты жоғалуына байланысты жарамсыз деп танылсын.

Кассовый аппарат Меркурий 115Ф, завод.№1304966 от 2014 г. и прилагающийся к нему документы: книга учета наличных денег, книга товарных чеков, регистрационная карточка, ИП Сексембаева, ИИН 800115400693, в связи с утерей считать недействительными. Тел: 87024740115.

Республикалық меншік объектілерін сату Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 9 тамыздағы №920 қаулысымен бекітілген Жекешелендіру объектілерін сату қағидасына сәйкес жүзеге асырылады.

Аукционның өткізілу күні мен уақыты:2017 жылғы 17 тамыздағы Астана

қаласының уақыты бойынша сағат 10.00-ден 17.00-ге дейін.

Астана қаласының мемлекеттік мүлік және жекешелендіру департаменті бойынша

(Астана қаласы, Әуезов көшесі, 14)Сауда-саттықтың бағасын көтеру әдісімен

аукционға қойылады: Теңгерім ұстаушы – «Орталық өңірлік

аэроұтқыр жедел-құтқару жасағы (Астана қаласы)» ММ. Мекенжайы: Астана қ., Дулатов к-сі, 183. Тел. 8 701 943 92 58; 8 701 416 41 66.

1. «Уаз-390902» маркалы автокөлік, м/н 093КР01, 2008 ж.ш. Бастапқы баға – 615 000 теңге. Кепілдік жарна – 92 250 теңге.

2. «Газ-33023» маркалы автокөлік, м/н 094КР01, 1998 ж.ш. Бастапқы баға – 613 000 теңге. Кепілдік жарна – 91 950 теңге.

3. «Ваз-21213» маркалы автокөлік, м/н 089КР01, 2000 ж.ш. Бастапқы баға - 257 000 теңге. Кепілдік жарна – 38 550 теңге.

Теңгерім ұстаушы – «Астана қаласы бойын-ша мемлекеттік кірістер департаменті» РММ. Мекенжайы: Астана қ., Республика даңғылы, 52. Тел. 8 701 318 20 43.

4. «Daewoo Nexia» маркалы автокөлік, м/н 085AS01, 2008 ж.ш. Бастапқы баға – 451 000 теңге. Кепілдік жарна – 67 650 теңге.

5. «Daewoo Nexia» маркалы автокөлік, м/н 024AS01, 2008 ж.ш. Бастапқы баға – 451 000 теңге. Кепілдік жарна – 67 650 теңге.

6. «Chevrolet Aveo» маркалы автокөлік, м/н 219AK01, 2011 ж.ш. Бастапқы баға – 1 142 000 теңге. Кепілдік жарна – 171 300 теңге.

Теңгерім ұстаушы – «Астана қаласының төтенше жағдайлар департаменті» ММ. Мекенжайы: Астана қ., 12 к-сі, №17 өрт сөндіру бөлімі. Тел. 32 14 02, 8 775 990 31 71.

7. «Hyundai Sonata» маркалы автокөлік, м/н 597AT01, 2004 ж.ш. Бастапқы баға – 946 000 теңге. Кепілдік жарна – 141 900 теңге.

8. «Hyundai Sonata» маркалы автокөлік, м/н 584AН01, 2003 ж.ш. Бастапқы баға – 734 000

теңге. Кепілдік жарна – 110 100 теңге.9. «Ваз-21310» маркалы автокөлік, м/н

418АН01, 2006 ж.ш. Бастапқы баға – 538 000 теңге. Кепілдік жарна – 80 700 теңге.

Теңгерім ұстаушы – «Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика Министрлігі статистика комитетінің ақпараттық-есептеу орталығы» ШЖҚ РМК. Мекенжайы: Астана қ., Желтоқсан к-сі, 22. Тел. 55 84 43, 8 701 732 15 63.

10. «Skoda Octavia» маркалы автокөлік, м/н 329АА01, 2003 ж.ш. Бастапқы баға – 635 000 теңге. Кепілдік жарна – 95 250 теңге.

Теңгерім ұстаушы – «Қазақстан Республикасы

Ұлттық қауіпсіздік комитеті академиясы» ММ. Мекенжайы: Астана қ., Шолохов к-сі, 15а. Тел. 76 16 77, 76 16 59.

11. «Volkswagen Passat» маркалы автокөлік, шанақ № WVWZZZ3BZ4P204193, 2004 ж.ш. Бастапқы баға – 1 217 000 теңге. Кепілдік жарна – 182 550 теңге.

12. «Газ-31105-120» маркалы автокөлік, шанақ № 31105050052695, 2005 ж.ш. Бастапқы баға – 221 000 теңге. Кепілдік жарна – 33 150 теңге.

13. «Газ-322132-14» маркалы автокөлік, шанақ № 32210040090053, 2004 ж.ш. Бастапқы баға – 401 000 теңге. Кепілдік жарна – 60 150 теңге.

14. «Toyota Corolla» маркалы автокөлік, шанақ № JTDBZ28E700143358, 2006 ж.ш. Бастапқы баға – 1 132 000 теңге. Кепілдік жарна – 169 800 теңге.

Теңгерім ұстаушы – «Қазақстан стандарт-тау және сертификаттау институты» РМК. Мекенжайы: Астана қ., Мәңгілік ел д-лы, 11. Тел. 8 701 222 86 01, 8 702 999 27 71.

15. «Газ-2705 34» маркалы автокөлік, м/н Z513CO, 2007 ж.ш. Бастапқы баға – 812 000 теңге. Кепілдік жарна – 121 800 теңге.

Анықтама үшін телефондар: 8 (7172) 32-13-33, 32-44-82.

Сауда-саттыққа қатысушыларды тіркеу ха-барлама жарияланған күннен бастап жүргізіледі және аукцион басталғанға дейін екі сағат бұрын аяқталады, содан соң қатысушылар берген өтінімдерін кері қайтара алмайды.

Сауда-сатыққа қатысу үшін кепілдік жарналар мемлекеттік мүлікті есепке алу саласындағы бірыңғай оператордың шо-тына төленеді: Кепілдік жарнаны алушы – «Ақпараттық-есептеу орталығы» АҚ; БСН:050540004455; КНП: 171; Кбе:16;

Б а н к а т а у ы : « Қ а з к о м м е р ц б а н к » АҚ; ЖСК КZ529261501102032004; БСК: KZKOKZKX; «Астана Банкі» АҚ; ЖСК КZ914500339860000351; БСН: ASFBKZKA.

Назар аударыңыз! Қатысушының хабарла-мада көрсетілген талаптарды сақтамауы, сондай-ақ бірыңғай оператордың арнайы транзиттік шо-тына сауда-саттықты өткізу туралы хабарламада көрсетілген кепілдік жарнаның сауда-саттық басталғанға дейін екі сағат бұрын түспеуі тізілім веб-порталының өтінімді қабылдаудан бас тар-туы үшін негіз болып табылады.

Аукционға қатысу үшін мыналарды:1) жеке тұлғалар үшін: жеке сәйкестендіру

нөмірін (бұдан әрі – ЖСН), тегін, атын, әкесінің атын (бар болса);

2) заңды тұлғалар үшін: бизнес сәйкестендіру нөмірін (бұдан әрі – БСН), толық атауын, бірінші басшының тегін, атын, әкесінің атын (бар болса);

3) кепілдік жарнаны қайтару үшін екінші деңгейдегі банктегі есеп айырысу шотының деректемелерін;

4) байланыс деректерін (почталық мекенжайы, телефоны, факс, е-mail) көрсете отырып, тізілімнің веб-порталында алдын ала тіркелу қажет.

Жоғарыда көрсетілген деректер өзгерген кез-де қатысушы бір жұмыс күні ішінде тізілімнің веб-порталына енгізілген деректерді өзгертеді.

Аукционға қатысушы ретінде тіркелу үшін объект бойынша қатысушының ЭЦҚ қойылған сауда-саттыққа қатысуға өтінімді тізілімнің веб-порталында тіркеу қажет.

Тізілімнің веб-порталы автоматты тексеру нәтижелері бойынша тізілімнің веб-порталында көр сетілген қатысушының электронды мекенжа-йына өтінімді қабылдау не өтінімді қабылдаудан бас тарту себептері туралы электрондық хабар-лама жібереді.

Аукционға жіберілген қатысушыға тізілімнің веб-порталы беретін аукцион нөмірі бойынша аукцион залына кіруге рұқсат беріледі.

Аукционға қатысушылар аукцион басталғанға дейін бір сағат ішінде ЭЦҚ мен аукцион нөмірін пайдалана отырып аукцион залына кіреді. Аукцион жекешелендіру объектісінің бастапқы құнын аукцион залында автоматты түрде орна-ластыру жолымен сауда-саттықты өткізу тура-лы хабарламада көрсетілген Астана қаласының уақыты бойынша басталады.

Аукционды өткiзу кезiнде жекешелендiру объектiсiнiң бастапқы бағасы жекешелендіру объектісінің алғашқы бағасына тең болады.

Бағаны көтеру әдісін қолдана отырып аук-ционды өткізу тәртібі:

1) егер аукцион залында аукцион басталған сәттен бастап жиырма минут ішінде қатысу-шылардың бірде-бірі Қағидаға сәйкес белгіленген қадамға жекешелендіру объектісінің бастапқы бағасын арттыру жолымен жекешелендіру объектісін сатып алу ниетін растамайтын болса, онда осы жекешелендіру объектісі бойынша аук-цион өткізілмеді деп танылады;

2) егер аукцион залында аукцион бастал-ған сәттен бастап жиырма минут ішінде қатысушылардың бірі Қағидаға сәйкес белгіленген қадамға жекешелендіру объектісінің бастапқы бағасын арттыру жолымен жекешелендіру объектісін сатып алу ниетін растайтын болса, онда бастапқы баға белгіленген қадамға артады;

3) егер ағымдағы баға артқаннан кейін жиыр-ма минут ішінде қатысушылардың бірде-біреуі жекешелендіру объектісінің ағымдағы құнын арттыру жолымен жекешелендіру объектісін сатып алу ниетін растамайтын болса, онда жекешелендіру объектісін сатып алу ниетін соңғы растаған қатысушы жеңімпаз болып таны-лады, ал осы жекешелендіру объектісі бойынша аукцион өткізілді деп танылады.

Жекешелендіру объектісі бойынша бағаны көтеру аукционы қатысушылардың бірі ұсынған ең жоғары бағаға дейін жүргізіледі.

Жекешелендіру объектісінің бастапқы бағасы бағаны арттырудың кемінде екі қадамына өскен жағдайда ғана жекешелендіру объектісі бойынша бағаны көтеру аукционы өткізілді деп танылады, бұл ретте бастапқы бағаның екі қадамға көтеруді кемінде екі қатысушы жүзеге асырады.

Жекешелендіру объектілерін сату Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 9 тамыздағы № 920 қаулысымен бекітілген Жекешелендіру объектілерін сату қағидасына (бұдан әрі - Қағида) сәйкес жүзеге асырылады.

Тендер 2017 жылғы 17 тамызда Астана қаласының уақыты бойынша сағат 10.00- де www.gosreestr.kz Мемлекеттік мүлік тізілімінің веб-порталында (бұдан әрі – тізілім) өткізіледі.

Тендерге мына объект қойылады:Ұйымның атауы: «Жалын «Журналы»

ЖШС.Ұйымның орналасқан жері: Қазақстан

Республикасы, Алматы қаласы, Пушкин көшесі, 6-қабат.

Қызмет түрі: Жалын журналынын шығару. Сатылатын мемлекеттік қатысу үлесінің,

жарғылық капиталдан %: 100%.Бастапқы бағасы: 45 032 000 теңге.Кепілдік жарна: 6 754 800 теңге.Тендер шарттары: Негізгі қызмет бейінін 5

(бес) жыл бойы сақтау. Тендерді өткізу тәртібі.Егер тендерге тiркелген қатысушылардың

саны екеуден аз болса, онда жекешелендiру объектiсi бiр ғана қатысушыға сатылуы мүмкiн үшiншi сауда-саттықты қоспағанда, тендер өтпеген деп жарияланады.

Егер тендер өтпеген деп жарияланса, сатушы тендердің өткізілмегені туралы актіге қол қояды.

Тендерге қатысуға өтінімдерді ашу сауда-саттықты өткізу туралы хабарламада көрсетілген күн мен уақыт келгенде тізілімнің веб-порталы арқылы автоматты түрде жүргізіледі.

Жекешелендiру объектiсi үшiн ең жоғары бағаны ұсынған қатысушы тендердiң жеңiмпазы деп танылады. Егер тендерде екi және одан көп қатысушының ұсынысы бірдей ең жоғары бағаны қамтитын болса онда осы қатысушылардың ара-сында қатысушылардың басқа өтінімдерінен өтінімі бұрын қабылданған қатысушы тендердің жеңімпазы болып танылады.

Тендердің жеңімпазы сауда-саттық нәтижелері туралы электрондық хаттамаға қол қою үшін электрондық почта арқылы сауда-саттық нәтижелері туралы хабардар етіледі.

Сауда-саттық нәтижелері туралы хаттама тізілімнің веб-порталында қалыптастырылады, оған сауда-саттық өткізілетін күні сатушы мен тендердің жеңімпазы ЭЦҚ-ны пайдалана отырып қол қояды.

Сауда-саттық нәтижелерi туралы хаттама тендердің нәтижелерi мен жеңiмпаздың және сатушының тендер нәтижесi болып табылатын шарттармен жекешелендiру объектiсiн сатып алу-сату шартына қол қою міндеттемесін тiркейтiн құжат болып табылады. Жеңімпазбен сатып алу-сату шартына сауда-саттық нәтижелерi туралы

хаттамаға қол қойылған күннен бастап күнтізбелік он күннен аспайтын мерзімде қол қойылады.

Егер жеңімпаз сауда-саттық нәтижелері ту-ралы электрондық хаттамаға не сатып алу-сату шартына көрсетілген мерзімдерде қол қоймаған жағдайда, сатушы ЭЦҚ-ны пайдалана оты-рып тізілімнің веб-порталында сауда-саттық нәтижелерінің күшін жою туралы актіге қол қояды және осы жекешелендіру объектісі сауда-саттыққа қайтадан шығарылады.

Тендер қатысушыларын тіркеу хабарлама жарияланған күннен бастап 2017 жылғы 17 та-мызда сағат 08.00-де аяқталады.

Тендерге қатысу үшін мыналарды: 1) жеке тұлғалар үшін: жеке сәйкестендіру

нөмірін (бұдан әрі – ЖСН), тегін, атын, әкесінің атын (бар болса);

2) заңды тұлғалар үшін: бизнес сәйкестендіру нөмірін (бұдан әрі – БСН), толық атауын, бірінші басшының тегін, атын, әкесінің атын (бар болса);

3) кепілдік жарнаны қайтару үшін екінші деңгейдегі банктегі есеп айырысу шотының деректемелерін;

4) байланыс деректерін (почталық мекенжайы, телефоны, факс, е-mail)

көрсете отырып, тізілімнің веб-порталында алдын ала тіркелу қажет.

Жоғарыда көрсетілген деректер өзгерген кезде қатысушы бір жұмыс күні ішінде тізілімнің веб-порталына енгізілген деректерді өзгертеді.

Тендерге қатысушы ретінде тіркелу үшін қатысушының ЭЦҚ қойылған нысан бойынша сауда-саттыққа қатысуға өтінімді тізілімнің веб-порталында тіркеу қажет.

Тендерге қатысушылар:1) тендерге қатысушы қол қойған, тізілімнің

арнайы бөлінген веб-парақшасында электрондық конвертке жүктелетін баға ұсынысының;

2) сауда-саттықты өткізу туралы хабарлама-да көрсетілген қатысушыларға (сатып алушыға) қойылатын қосымша талаптарға сәйкестігін рас-тайтын құжаттардың электрондық (сканерленген) көшірмелерін қоса бере отырып, сауда-саттық шартымен келісуді қамтитын өтінімді тіркейді.

Тендердің жеңімпазы сатып алу-сату шар-тына қол қойған кезде сатушыға салыстырып тексеру үшін мынадай құжаттардың:

1) жеке тұлғалар үшін: паспорттың неме-се жеке тұлғаның жеке басын куәландыратын құжаттың;

2) заңды тұлғалар үшін: заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы куәліктің не анықтаманың;

заңды тұлға өкілінің өкілеттіктерін куәлан-дыратын құжаттың, сондай-ақ заңды тұлғаның өкілі паспортының немесе оның жеке басын куәландыратын құжаттың түпнұсқаларын міндетті түрде көрсете отырып, олардың көшірмелерін не

нотариат куәландырған көшірмелерін ұсынады.Тендердің жеңімпазы сатушыға сатып алу-са-

ту шартына қол қойған кезде өтінімге тіркелген құжаттардың тұпнұсқаларын не нотариатта куәландырылған көшiрмелерін ұсынады.

Құжаттардың түпнұсқалары салыстырып тексерілгеннен кейін, бір жұмыс сағаты ішінде қайтарылады.

Кепілдік жарна мынадай деректемелер-ге енгізіледі: «Қазкоммерцбанк» АҚ-да, ЖСК KZ529261501102032004, БСК KZKOKZKX, төлем мақсатының коды 171, бенефициар коды 16, төлем алушы: «Ақпараттық-есептеу орталығы» АҚ, БСН 050540004455.

Тендерге қатысуға өтінім тіркелгеннен кейін тізілімнің веб-порталы үш минут ішінде өтінім берілген сату объектісі бойынша кепілдік жар-наның түсуі туралы мәліметтердің тізілімнің дерекқорында болуы тұрғысынан автоматты түрде тексеру жүргізеді.

Қатысушының Қағиданың 28 және 29-тар-мақтарында көрсетілген талаптарды сақ та-мауы, сондай-ақ арнайы транзиттік шотына сауда-саттықты өткізу туралы хабарламада көр-сетілген кепілдік жарнаның сауда-саттықтар басталғанға дейін екі сағат бұрын түспеуі тізілім веб-порталының өтінімді қабылдаудан бас тарту үшін негіз болып табылады.

Тізілімнің дерекқорында арнайы транзиттік шотқа кепілдік жарнаның түскені туралы мәліметтер болған жағдайда, тізілімнің веб-порталы өтінімді қабылдауды және қатысушыны тендерге жіберуді жүзеге асырады. Тізілімнің дерекқорында бірыңғай оператордың арнайы транзиттік шотына кепілдік жарнаның түскені туралы мәлімет болмаған жағдайда, тізілім веб-порталы қатысушының өтінімін кері қайтарады.

Тізілімнің веб-порталы автоматты тексеру нәтижелері бойынша тізілімнің веб-порталында көрсетілген қатысушының электронды мекенжа-йына өтінімді қабылдауды не өтінімді қабылдаудан бас тарту себептері туралы электрондық хабарла-ма жібереді.

Осыған байланысты, арнайы транзиттік шотқа кепілдік жарнаның уақтылы түсуі мақсатында Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті өтінім бергенге дейін бір жұмыс күнінен кешік-тір мей кепілдік жарнаны төлеу ұсынымын жасайды.

Қазақстан Республикасы Қаржы министр-лігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитетінің орналасқан жері: Астана қаласы, Жеңіс даңғылы, 11, 905-каб.

Тендер өткізу туралы қосымша ақпаратты www.gosreestr.kz сайтынан қарауға болады неме-се 8 (7172)717184, 717189, 717280 телефондары арқылы алуға болады.

«Самрук-Энерго» АҚ журналистер арасында шығармашылық байқау жариялайды.

«Самрук-Энерго» АҚ тәуелсіз Қазақстанның энергетика саласындағы даму мен жаңаруға бағытталған жобаларының жүзеге асуы жайлы жур-налистер арасында шығармашылық байқауы өз жалғасын табады.

Байқауға республикалық, аймақтық, шетел ақпарат құралдарының кәсіби журналистері, штаттағы және штаттан тыс қызметкерлері, оған қоса, интернет журналистері мен блогерлер қатыса алады.

Байқауға 2017 жылдың қаңтар және желтоқсан айының 20-шы жұлдызына дейін бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған материалдар қабылданады: мақалалар, репортаждар, арнайы видеошығарылымдар (ұзақтығы 10 минуттан жоғары емес), сұхбат, очерктер, жарияланған материалдарға интернет сілтемелер. Байқауға жіберілген жұмыстар 10 номинация бойынша келесі тақырыптарға сай қабылданады:

• Энергетиктер кәсіподағы• «Самрук-Энерго» АҚ құрылғанына 10 жыл• Энергетиктің бейнесіҚабылданған жұмыстар келесі талаптарға сай бағаланады:

тақырыптың ашылуы, ақпаратты беру тәсілі, ақпарттың құндылығы, ақпараттың нақтылығы мен дұрыстығы.

Әр номинация бойынша байқау жеңімпаздары марапатталады.Байқауға қатысу үшін журналистерге БАҚ атынан ұсынылған ма-

териал белгіленген өтініш жіберуі тиіс. Оған қоса, жарияланған мате-риалдарды электронды нұсқада немесе қағаз бетіне басылған түрде келесі мекен-жай бойынша: Астана қаласы, Есіл ауданы, Қабанбай ба-тыр көшесі, 15А, Q бизнес орталығы, «Самрук-Энерго» АҚ Үкіметпен байланыс және коммуникациялар кеңсесіне (Журналистер байқауына деген белгімен) немесе a.zhekenova@samruk-energy.kz почтасына жіберу қажет.

Өтініштер 2017 жылдың 20 желтоқсанына дейін қабылданады.Байқаудың қорытындысы 2017 жылдың 31 желтоқсанына дейін

анықталып, жеңімпаздар жарияланады. Жеңімпаздарды марапаттау рәсімі қорытындысы жарияланғаннан кейін бір ай көлемінде болады.

Байланыс телефондары: (8717-2) 692-365; 553-062.

Егер сіз «Егемен Қазақстан»

газетіне жарнама бергіңіз келсе,

мына телефондарға хабарласыңыз:

Астана 37-64-48, 37-60-49.

Электронды пошта: advert@egemen.kz

Алматы 273-74-39, ф. 341-08-11.

Электронды пошта: adv@egemen.kz

АҚПАРАТТЫҚ ХАБАРЛАМАҚазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті аумақтық

департаменттерінің республикалық меншік объектілерін сату бойынша www. gosreestr. kz Мемлекеттік мүлік тізілімінің веб-порталында аукцион өткізетіндігін хабарлайды

НАЗАР АУДАРЫҢЫЗ, САУДА-САТТЫҚ!Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті республикалық

меншік объектілерін сату бойынша сауда-саттықтарды өткізу туралы хабарлайды

«Алиби-Астык» ЖШС (бұдан әрі – Серіктестік) өз қатысушыларына серіктестік қатысушыларының кезек-

тен тыс жалпы жиналысы 04.09.2017 жылғы сағат 10.00-де «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» 1998 жылғы 22 сәуірдегі №220-І ҚР Заңының 47-бабында қарастырылған тәртіпте (бұдан әрі – Заң) мына мекенжайда өткізілетіні туралы хабарлай-

ды: Қазақстан Республикасы, Солтүстік Қазақстан облысы, Тайыншы ауданы, Мироновка а., кеңсе ғимаратында.Күн тәртібінде келесі мәселелер қаралады:1. Серіктестіктің және үшінші тұлғалардың міндеттемелері бойынша

серіктестіктің жылжитын/жылжымайтын мүлкін кепілге беру.2. «Цеснабанк» АҚ алдындағы міндеттемелерін серіктестіктің

және үшінші тұлғалардың орындамауы және/немесе тиісті орындама-уы жағдайында Қазақстан Республикасының аумағында және одан тыс жерлерде кез келген банктердегі (банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардағы) серіктестіктің банктік шотта-рынан ақшаны алу құқығын «Цеснабанк» АҚ-қа беру туралы.

3. Серіктестіктің және үшінші тұлғалардың «Цеснабанк» АҚ алдындағы міндеттемелерін орындамауы/тиісті орындамауы жағдайында кепілге берілетін мүлікті соттан тыс сатуға құқықты «Цеснабанк» АҚ-қа беру.

4. Серіктестіктің атқарушы органына «Цеснабанк» АҚ ұсынатын шартпен банктік займ алу бойынша, жарғылық капиталдағы үлестерді сатып алу бойынша, мүлікті кепілге беруге мәмілелер жасауға барлық өкілеттікті беру.

Серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысы Заңның 45-бабының 1-тармағындағы талаптарға сәйкес өткізіледі.

«Ялтинский-2» ЖШС (бұдан әрі – Серіктестік) өз қатысушыларына серіктестік қатысушыларының кезек-

тен тыс жалпы жиналысы 04.09.2017 жылғы сағат 10.00-де «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» 1998 жылғы 22 сәуірдегі №220-І ҚР Заңының 47-бабында қарастырылған тәртіпте (бұдан әрі – Заң) мына мекенжайда өткізілетіні туралы хабарлай-ды: Қазақстан Республикасы, Солтүстік Қазақстан обл., Ғ.Мүсірепов атындағы ауд., Ялта а., кеңсе ғимаратында.Күн тәртібінде келесі мәселелер қаралады:1. Серіктестіктің және үшінші тұлғалардың міндеттемелері бойынша

серіктестіктің жылжитын/жылжымайтын мүлкін кепілге беру.2. Серіктестіктің және үшінші тұлғалардың «Цеснабанк» АҚ алдындағы

міндеттемелерін орындамауы/тиісті орындамауы жағдайында кепілге берілетін мүлікті соттан тыс сатуға құқықты «Цеснабанк» АҚ-қа беру.

3. Серіктестіктің атқарушы органына «Цеснабанк» АҚ ұсынатын шартпен банктік займ алу бойынша, жарғылық капиталдағы үлестерді сатып алу бойынша, мүлікті кепілге беруге мәмілелер жасауға барлық өкілеттікті беру.

Серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысы Заңның 45-бабының 1-тармағындағы талаптарға сәйкес өткізіледі.

«Червонное-Агро» ЖШС (бұдан әрі – Серіктестік) өз қатысушыларына серіктестік қатысушыларының кезек-

тен тыс жалпы жиналысы 04.09.2017 жылғы сағат 10.30-да «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар

серіктестіктер туралы» 1998 жылғы 22 сәуірдегі №220-І ҚР Заңының 47-бабында қарастырылған тәртіпте (бұдан әрі – Заң) мына мекенжайда өткізілетіні туралы хабарлайды: Қазақстан

Республикасы, Солтүстік Қазақстан облысы, Ғ.Мүсірепов атындағы аудан, Червонное ауылы, кеңсе ғимаратында.Күн тәртібінде келесі мәселелер қаралады:1. Серіктестіктің орналасқан орнының өзгеруі.2. Жаңа редакциядағы жарғыны бекіту/серіктестік жарғысына

өзгеріс енгізу.3. Серіктестік директорына осы Хаттаманың барлық тармақтарының

орындалу өкілеттігін беру.Серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысы Заңның

45-бабының 1-тармағындағы талаптарға сәйкес өткізіледі.

«Авангард-СКО» ЖШС (бұдан әрі – Серіктестік) өз қатысушыларына серіктестік қатысушыларының кезектен тыс жалпы жиналысы 04.09.2017 жылғы сағат 10.00-де «Жауапкершілігі шектеулі және

қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» 1998 жылғы 22 сәуірдегі №220-І ҚР Заңының 47-бабында

қарастырылған тәртіпте (бұдан әрі – Заң) мына мекенжайда өткізілетіні туралы хабарлайды: Қазақстан Республикасы, Солтүстік Қазақстан

облысы, М.Жұмабаев атындағы ауд., Полтавка а., кеңсе ғимаратында.Күн тәртібінде келесі мәселелер қаралады:1. Бұрын жасалған мәмілелерді, атап айтқанда: Серіктестік

қатысушыларының 14.04.2017 жылғы кезектен тыс жалпы жиналысымен қабылданған міндеттемелерді үшінші тұлғаның атқаруы туралы шартты және міндеттемелерді үшінші тұлғаның атқаруы туралы мәмілені мақұлдау туралы.

2. Мәмілелер жасау үшін барлық өкілеттіктерді «Цеснабанк» АҚ ұсынған талаптар бойынша Серіктестіктің атқарушы органына беру туралы.

Серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысы Заңның 45-бабының 1-тармағындағы талаптарға сәйкес өткізіледі.

12 1 ТАМЫЗ 2017 ЖЫЛ

Жалпыұлттық республикалық газет. 1919 жылғы 17 желтоқсаннан шыға бастады.

Меншік иесі:«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» акционерлік қоғамыБасқарма төрағасыДархан ҚЫДЫРӘЛІБасқарма төрағасының орынбасарыАйбын ШАҒАЛАҚБас редакторҚуат БОРАШ

Газет мына қалалардағы:Астана қ., Сілеті к-сі, 30, «Ernur» Медиа холдингі» ЖШС,Алматы қ., Гагарин к-сі, 93 А, «Дәуір» РПБК ЖШС,Қарағанды қ., Сәтбаев к-сі, 15, «Типография Арко» ЖШС,Қостанай қ., Мәуленов к-сі, 16, «Қостанай полиграфия» ЖШС,Қызылорда қ., Байтұрсынов к-сі, 49, «Энергопромсервис» ПФ» ЖШС,Ақтөбе қ., Смағұлов к-сі, 9/2 «Хабар-Сервис» ЖШС, Атырау қ., Ж.Молдағалиев к-сі, 29 А, «Атырау-Ақпарат» ЖШС,Шымкент қ., Т.Әлімқұлов к-сі, 22, «Ernur prіnt» ЖШС,Павлодар қ., Ленин к-сі, 143, «Дом печати» ЖШС,Тараз қ., Төле би д-лы, 22, «ЖБО «Сенім» ЖШС,Орал қ., Достық-Дружба даң., 215 А, «WESTA» ЖШС,Өскемен қ., Абай д-лы, 20, «Печатное издательство-агентство Рекламный Дайджест» ЖШСбаспаханаларында басылып шықты.

Индекс 65392. Аптасына 5 рет шығады.«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ компьютер орталығында теріліп, беттелді. Көлемі 12 баспа табақ. Нөмірдегі суреттердің сапасына редакция жауап береді. «Егемен Қазақстанда» жарияланған материалдарды сілтемесіз көшіріп басуға болмайды. Газетті есепке қою туралы №01-Г куәлікті 2007 жылғы 5 қаңтарда Қазақстан Республи касының Мәдениет және ақпарат министрлігі берген. «Егемен Қа зақ стан» республикалық газеті» АҚ ҚР СТ ИСО 9001-2009 Сапа менеджменті жүйесі. Талаптар» талаптарына сәйкес сертификатталған.

Таралымы 202 360 дана

Нөмірдің кезекші редакторыҚарашаш ТОҚСАНБАЙ

Mекенжайымыз: 010008 АСТАНА, «Егемен Қазақстан» газеті көшесі, 5/13 050010 АЛМАТЫ, Абылай хан даңғылы, 58аАнықтама үшін:Астанада: АТС 37-65-27, факс 8 (7172) 37-19-87; Электронды пошта: info@egemen.kz Интернет-редакция: portal@egemen.kz Алматыда: 8 (727) 273-07-87, факс 8 (727) 273-07-87; Электронды пошта: almaty@egemen.kz Маркетинг бөлімі: Астанада – 8 (717 2) 37-60-49, 37-64-48, advert@egemen.kzАлматыда – 8 (727) 273-74-39, факс – 273-07-26, adv@egemen.kzА Материалдың жариялану ақысы төленген. Жарнама, хабарландырудың мазмұны мен мәтініне тапсырыс беруші жауапты.Газеттің жеткізілуіне қатысты сұрақтар үшін байланыстелефоны: 1499 («Қазпошта» АҚ)

Меншікті тілшілер:Астана – 8 (717-2) 37-54-21;Ақтау – 8 (701) 593-64-78;Ақтөбе – 8 (775) 336-47-57;Талдықорған – 8 (701) 236-76-99;Атырау – 8 (701) 553-36-53;Көкшетау – 8 (707) 778-01-72;Қарағанды – 8 (701) 375-74-34;Қостанай – 8 (701) 150-94-43;Қызылорда – 8 (701) 772-70-74;Орал – 8 (702) 886-01-87;Өскемен – 8 (777) 355-41-14;Павлодар – 8 (777) 449-74-78;Тараз – 8 (705) 915-60-04;Шымкент – 8 (701) 362-63-76; 8 (702) 608-91-98;Петропавл – 8 (777) 197-14-06.

ДИДАР

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»

Жамбыл облыстық тарихи-өлкетану музейі 1931 жылы

ашылған, қазына қорында 65 мыңнан астам жәдігер жинақ-талған, өте бай, мұ ра сы мол мекеме. Музей қыз меткерлері қордан іріктеп, елеп-екшеп

елордаға 400-ге тарта экспонат жеткізген екен. Осылардың іші-нен тарихи маңызы зор, құнды жәдігерлерді көрермен көзайы-мына ұсы ныпты.

Атап айтқанда, көне Тараз шаһарының тарихынан сыр шер-тетін артефактілер, әр жылдары облыс аумағына жүр гізілген қазба жұмыстары нәти жесінде табыл-ған сақ дәуірі нің мұрасы – алтын бұйым дар, қола қазандық, жануар мүсіндері, садақ-жебенің ұштары, сон дай-ақ, ежелгі түркі, караханид,

саманид теңгелерінің аса бағалы топтамалары, үлкенді-кішілі шырағдандар көрме сөресінен орын алыпты.

Әсіресе, Талас өзені бойынан табы лып, тарихта «Талас жазу-лары» деген атпен белгілі V-VII ғасырлар үлесіне жататын көне түркі жазуының тасқа бәдізделген көшірмесі көрме төрінде тұр. Бұл жазуды алғаш 1876 жылдары Әулиеата уезінің басшысы қыз-метін атқарған шығыстанушы ғалым Василий Андреевич Каллаур тауып, пат шалық Ресей түрко логиясын тәнті еткен. Кейін бұл мәтінді белгілі кеңестік түркі-танушы, ленинградтық ғалым

С.Кляш торный оқып, ғылыми айналымға енгізген болатын.

Жалпы, Жамбыл облысы жері нен бұған дейін түркі-қарлық дәуірі не жататын 30-ға тарта балбал тас табылған. Олардың алды Эрмитажға жетіп тынса, соңғы жылдары бір-екеуі Алматы және Астана қалаларындағы үлкен музей лер қорына қабылданған жайы бар. Ал бұл реткі көрмеге Меркі ауда ны жерінде тұрған ірі-ірі 9 бал бал тастың көшірмесі әкеліп қойылыпты.

Бұлардан басқа Жуалы, Бай-зақ ауданы жерінде орна лас қан Жетітөбе обасына жүр гізіл ген қазба жұмысы кезін де табылған

қыш құмыра лар мен алтын бұйым әшекейлер коллекциясын және Қаратау қаласы маңындағы палеолит дәуірінде өмір сүрген адамдар қонысы – Тәңірқазған мен Бөрі қазған нысандарының ар найы жасалған үңгір-қоныс макеті бір көруге тұрарлық дү-ние лер екені анық.

Суреттерді түсіргенОрынбай БАЛМҰРАТ,

«Егемен Қазақстан»

СУРЕТТЕРДЕ: Тәңірқазған мен Бөріқазған нысандарының арнайы жасалған үңгір-қоныс макеті; балбал тастар

КӨРМЕ

Тарих тұнған өлке––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Астана қаласында кезек-кезегімен өтіп жатқан өңірлердің мәдени күндері аясында Жамбыл облыстық тарихи-өлкетану музейінің «Тараз – тарихымыздың алтын діңгегі» атты көрмесі елорда төріндегі әсем ғимарат «Хан Шатыр» ойын-сауық орталығының «Ғашықтар» саябағында ұйымдастырылды. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен «ЭКСПО-2017» бағдарла-масы аясында «Астана Опера» МОБТ-да өткен опера өнерінің ХХV халықаралық байқауы осы жылдың жарқын мәдени оқиғаларының бірі деуге толық негіз бар.

Жыл сайын «Опералияға» қатысу үшін жүздеген үміткерден өтінім түседі, олардың ішінен тек таңдаулы 40 әнші ғана халықаралық қазылар алқасы алдында өнер көрсету мүмкіндігін иеленеді. Бір ай та кетерлігі, вокалдық жарыс әлемнің түр лі қалаларында өткізіліп келеді. Осы жылы 17 елден қатысушы әртістер Ас та -на ға ат басын бұрды. Пласидо Домин го -ның дауыс беруге қатыспайтыны бел гілі, алайда, соған қарамастан опера май тал-маны барлық байқау кезеңінде әнші-лер ге қолдан келгенше көмегін аямай, олар дың шығармашылығы мен өнеріне қа тыс ты ақыл-кеңесін беріп отыруда еш жалыққан жоқ.

Осы орайда айта кететін жайт, ең жас вокал шының Пласидо Домингоның Лос-Анд желес (АҚШ) пен Валенсияда (Испания) ашқан жастар бағдарламасына қатысуға мүм кіндігі бар. Бірақ мұндай бақытқа кім ие бо латынын Домингоның өзі емес, бай қау дың ұйымдастыру коми-теті шешеді.

Дәстүр бойынша байқаудың ақ тық ке-зе ңінің ресми ашылуынан кейін П.До минго «Астана Опера» симфониялық оркестрінің

дирижерлік пультіне жайғасты. Егер алдыңғы кезеңдерде қатысушылардың қазылар алдында 2 туынды орындау мүм-кіндігі болса, шешуші сайыста 14 қаты су-шы бір опера лық ариядан әзірлеген еді.

Сарсуэланы үздік орындағаны үшін 5 қатысушы-үміткер опереттаға жақын болып келетін испан музыкалық-сахна-лық жанрынан бір ариядан орындады. Нәтижесінде Пласидо Домингоның ана-сы, Пепита Эмбил де Доминго сый лы ғы және 10 мың доллар Адела Заха риа ға (сопрано, Румыния) бұйырды, ал маэ-стро Домингоның әкесі, үлкен-Пла сидо Доминго сыйлығы мен 10 мың дол лар-ды Марко Чапони (тенор, Италия) алды.

Рихард Вагнер мен Рихард Штраус операларынан репертуарды үздік орындағаны үшін атақты швед әншісі Биргит Нильсон атындағы қосымша жүлде мен 15 мың доллар көлеміндегі ақшалай қаражат Оксана Секерина (сопрано, Ресей) мен Борис Приглге (бас-баритон, Чехия) бұйырды.

Опера ариялары мен сарсуэла шыр-қалғаннан кейін, барлық қатысу шылар Пласи до Доминго сүйемелдеуіндегі «Астана Опера» оркестрімен маэстроның ұлы, кіші-Пласидо Доминго жазған «Опера-лия ның» ресми әнұранын орындады.

Финалдық кезең аяқталған соң, қазылар алқасы ғана емес, сондай-ақ, көрермендер де сүйікті қатысушысына

дауыс беру мүмкіндігіне ие болды. Алдын ала берілген қызыл және көк түсті карточкаларды байқауға қатысу-шы лардың суреттері бекітілген ар найы қораптарға тастады. «Роликс» ком-паниясының өкілі роликс қол сағаты түрін дегі «Көрермен көзайымы» жүлдесін Мария Мудряк (сопрано, Қазақстан) пен Леон Кимге (баритон, Корея Респуб-ликасы) табыс етті.

Биыл Астанада өткен байқауда маэстро Пласидо Доминго ақтық сайысқа жет кен, бірақ негізгі ақшалай қаражатқа қол жеткізе алмаған әрбір қатысушыны 5000 доллар көлеміндегі ынталандыру сыйлығымен марапаттау туралы шешім қабылдады. Ынталандыру сыйлығына Руперт Энтикнап (контртенор, Ұлыбри-тания), Су Ён Пак (сопрано, Корея), Влада Боровко (сопрано, Ресей), Эммет О’Хэнлон (баритон, АҚШ), Руслана Коваль (сопрано, Украина), Дамиана Мицци (сопрано, Италия) ие болды.

– Көптеген әншілер биік белестерді бағындырып үлгерген болуы мүмкін, бірақ «Опералия» болмағанда олар туралы біз осыншама мол мағлұматқа қанығар ма едік? Міне, бұл «Опералияның» негізгі міндеті – әлемге жаңа әртістерді таныту, олардың есімін барынша паш ету, – деп атап өтті маэстро Доминго.

«Опералияға» КСРО халық әртісі Бибі гүл Төлегенова құрметті қонақ ретін-де шақырылды. Ол әнші, музыкант, ди-ри жер Пласидо Домингоның әлемдік дең гейдегі ерекше дарынды тұлға екенін атап өтті.

– «Опералия» байқауының Қазақ стан-да, елордамызда өткені біз үшін үлкен құрмет әрі орасан зор мақтаныш, – деді өз сөзінде Б.Төлегенова.

Қаршыға КҮЛЕН

ӨНЕР

Доминго даралаған дүлдүлдер Астанада өткен XXV «Опералия» байқауының жеңімпаздарын Пласидо Доминго жария етті

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Опера өнерінің жас өкілдері Адела Захариа (сопрано, Румыния) мен Леви Секхапан (тенор, Оңтүстік Африка) халықаралық «Опера лия» байқауының бас жүлдесін иеленіп, ең жоғарғы 30 мың доллар көлеміндегі ақшалай сыйлықпен марапатталды. Ал екінші орынға, 20 мың долларлық жеңіске Кристина Мхи тарян (сопрано, Ресей) мен Давиде Джусти (тенор, Италия) қол жет кізді. Үшінші орын, 10 мың доллар жерлесіміз Мария Мудряк (со-прано) пен Леон Кимнің (баритон, Корея) еншісіне бұйырды. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Азамат ҚАСЫМ, «Егемен Қазақстан»

Осымен екінші мәрте Барқытбелдің баурайында шымылдығы түріліп отыр-ған халықаралық айтыстың ашылу сал танатында сөз алған Тарбаға тай ауда ны ның әкімі Ділдәбек Оразбаев дүл дүл ақындардың басын қосқан сөз сайысының Елбасының «Руха ни жаңғыру: болашаққа бағ дар» мақа -ласында көрсетілген міндет терді жүзеге асыру аясында ұйым дас тырыл ғанын, бұл шараны осы өңір дің тумалары Тастекеевтер әулетінің қаржы лан дыр-ғанын атап өтті. Әдет тегідей Жүр сін Ерман тізгінін ұстаған, белгілі қалам-гер Еркін Жаппасұлы, ғалым Нәдірбек Әпсәлемұлы, айтыскерлер Серік Қалиев, Дәулеткерей Кәпұлы, теле-жүр гі зу ші Берік Уәли қазылық еткен жыр додасында айтыскерлер туған жер, өскен ел, ұлттық дәстүрлерімізді ұлық-тау, өткенімізді ұмытпау сынды өзекті тақы рыптарды жан-жақты қау зап, көрерменнің ыстық ықыласына бөленді.

Аламан айтысты шырайлы Шым-кенттен келген Қалижан Білдәшев пен алматылық Шұғайып Сезімхан бастады. Екінші жұп болып сахнаға Жайықтың қызы Жансая Мусина мен Өкпетінің өрені Рүстем Қайыртайұлы шыққанда бес мың көрермен орнынан тұрып қол соқты. Қос ақын да жанкүйер күткен сенім үдесінен шығып, қыз бен жігіт айтысының әдемі үлгісін көр сете білді. Түс ауа сахна төріне Алаш тың азулы ақыны Ринат Зайытов пен соңғы жылдары айтыста жүлде бермей, жүйріктігімен танылып жүрген

Керекудің дүлдүлі Аспанбек Шұғатаев шығып, бүгінгі қоғам, заман жайын-дағы ойларын ортаға салды. Ұзын саны 12 ақын қатысқан өнер бәсекесінде Ақ-суат тың тумасы Рүстем Қайыртайұлы бабын да екенін байқатып, бас жүлдені (2 млн теңге) қанжығаға байлады. Бірінші орынды Ринат Зайытов (1 млн теңге), екінші орынды Жансая Мусина (750 000 теңге), үшінші орынды Қытайдан келген қандасымыз Жарқынбек Бердібекұлы (500 000 теңге) еншіледі. Мұхтар Ниязов және Аспанбек Шұғатаев 300 000 теңге-нің арнайы сыйлығына ие болды.

Шара соңында төл өнеріміздің жан-а шыры Жүрсін Ерманмен тілдес кені -мізде, соңғы жылдары айтысты Алматы мен Астанада ғана емес, шал ғай ауыл-дарда жиі өткізіп жүрген дік терін, бұл Елбасының тапсырмасы екен дігін айтты. «Биылғы Ақсуаттағы айтыс былтыр ғыдан өзгеше болды. Айтыс тың демеу шісі Дулат Тастекеев бауыры мыз-дың айтуынша, бұл айтыс жыл сайын дәстүрлі түрде өтеді. Биыл шеттен екі ақын қосылды және жыл сайын қиыр да жүрген талантты ақындарды осын дай дода ларға шақыратын боламыз. Ерек-ше лік деп отырғаным, демеушіміз жыл сайын «Көрермен көзайымы» деген арнайы стипендия тағайындап және сол ақын келер жылға дейін ай сайын 200 мың теңге тұрақты стипендия алып отыратын болады. Бұл, ең алдымен, төл өнерімізге деген үлкен құрмет болса, өзге өңірлерге үлгі боларлық жайт», дейді Ж.Ерман.

Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы

Ақсуаттағы айтыс––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––29 шілдеде Тарбағатай ауданының орталығы Ақсуат ауылында дүркіреген айтыс өтті. «Туған жерге туыңды тік» тақырыбындағы жыр додасына Ринат Зайытов, Жансая Мусина, Рүстем Қайыртайұлы, Қуаныш Шарманов, Қалижан Білдәшов, Мұхтар Ниязов, Аспанбек Шұғатаев, Әсем Ереже, Мақсат Ақанов, Шұғайып Сезімхан, Төлеген Жаманов сынды еліміздің ақындарынан бөлек Ерлан Дәулетұлы (Моңғолия) мен Жарқынбек Бердібекұлы (Қытай) сынды айтыскерлер қатысты. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

1 тамыз 2017 жыл 13РЕСМИ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫҚАРЖЫ МИНИСТРЛІГІНІҢ БҰЙРЫҒЫ

2017 жылғы 15 маусым №384 Астана қаласы

«Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы

министрінің 2015 жылғы 11 желтоқсандағы № 648 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы

бұйырамын:1. «Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру қағидалары» Қазақстан Республикасы Қаржы

министрінің 2015 жылғы 11 желтоқсандағы № 648 бұйрығына (Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерін тіркеудің мемлекеттік тізілімінде № 12590 болып тіркелген, «Әділет» ақпараттық-құқықтық жүйесінде 2015 жылғы 31 желтоқсанда жарияланған) мынадай өзгерістер мен толықтырулар енгізілсін:

көрсетілген бұйрықпен бекітілген Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру қағидаларында (бұдан әрі – Қағидалар):

29-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«29. Ұйымдастырушы баға ұсыныстарын ұсыну мерзiмi аяқталғанға дейiн бес жұмыс

күнi нен кешiктiрмей баға ұсыныстарын сұрату тәсілімен өткізілетін мемлекеттік сатып алу туралы мынадай:

1) бөлiнген сомаларды көрсете отырып, өткізiлетiн мемлекеттiк сатып алудың нысанасы болып табылатын тауарлардың саны, орындалатын жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердiң көлемi туралы мәліметтерді;

2) сатып алынатын тауарлардың, жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің қысқаша сипаттамасын;

3) тауарды беру, жұмыстарды орындау, қызметтердi көрсету орнын;4) тауарды берудің, жұмыстарды орындаудың, қызметтердi көрсетудiң талап етiлетiн

мерзiмдерiн;5) әлеуетті өнім берушілердiң баға ұсыныстарын ұсынуды бастау және аяқтау мерзiмi

туралы;6) техникалық ерекшелігін көрсете отырып, шарттың жобасын веб-порталда қазақ және

орыс тілдерінде орналастырады.Тапсырыс берушілер Қазақстан Республикасының ұлттық және үкіметтік емес стандарттары

болған кезде, оларды көрсете отырып техникалық ерекшелікті әзірлеуі мүмкін.»;60-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«60. Осы Қағидалардың 20-тармағында көзделген жағдайда конкурстық комиссияның

төрағасы болып тапсырыс берушінің бірінші басшысының орынбасарынан төмен емес лау-азымды тұлға айқындалады.

Жергілікті атқарушы органдардың қызметін материалдық-техникалық қамтамасыз ету бойынша конкурс өткізу кезінде конкурстық комиссияның төрағасы болып орталық атқарушы органның жауапты хатшысы айқындалады.

Осы Қағидалардың 22, 24 және 25-тармақтарында көрсетілген жағдайларда конкурстық комиссияның төрағасы болып ұйымдастырушының бірінші басшының орынбасарынан төмен емес лауазымды тұлға айқындалады.

Осы Қағидалардың 21 және 23-тармақтарында көзделген жағдайларда конкурстық комиссияның төрағасы болып тапсырыс берушінің бірінші басшының орынбасарынан төмен емес лауазымды адам айқындалады.

Осы Қағидалардың 26-тармағында көзделген жағдайда конкурстық комиссияның төрағасы болып тапсырыс берушінің бірінші басшысынан не оның міндетін атқарушы тұлғадан төмен емес лауазымды адам не жауапты хатшы немесе жауапты хатшының өкілеттіктерін жүзеге асыратын өзге лауазымды адам айқындалады.»

жаңа 85-1 және 85-2-тармақтармен толықтырылсын:«85-1. Тапсырыс берушіге шарт бойынша міндеттемелерді орындау үшін қажетті

материалдық және еңбек ресурстары конкурстық құжаттаманың ажырамас бөлігі болып та-былатын техникалық ерекшелікте көрсетіледі.

Егер техникалық ерекшеліктің орнына конкурстық құжаттамада заңнамада белгіленген тәртіппен бекітілген жобалау-сметалық құжаттама қамтылған болса қажетті материалдық және еңбек ресурстары құрылыс машиналарының, механизмдердің, автокөлік құралдарының негізгі түрлері мен еңбек ресурстарына қажеттілікті қамтитын жобалау-сметалық құжаттаманың (құрылысты ұйымдастыру жобасы) тиісті бөлімінде көрсетіледі.

Жобалау-сметалық құжаттамада құрылыс машиналарының, механизмдердің, автокөлік құралдарының негізгі түрлері мен еңбек ресурстарына қажеттілікті қамтитын (құрылысты ұйымдастыру жобасы) тиісті бөлім болмаған жағдайда жобалау-сметалық құжаттаманың негізінде осындай қажеттілікті көрсететін құрылыс машиналарының, механизмдердің, автокөлік құралдарының негізгі түрлері мен еңбек ресурстарының тізбесі әзірленеді және жобалаушымен келісіледі.

Бұл ретте құрылыс машиналарының, механизмдердің, автокөлік құралдарының негізгі түрлері мен еңбек ресурстарының тізбесінде әлеуетті өнім берушіде тұрақты негізде жұмыс істейтін аттестатталған инженерлік-техникалық қызметкерлердің болуы туралы та-лап көрсетіледі. Жобалау және құрылыс процесіне қатысатын аттестатталған инженерлік-техникалық қызметкерлерінің көрсетілген қызмет түрлерін жүзеге асыратын басқа ұйымдарда жұмысын қоса атқаруға жол берілмейді.

85-2. Техникалық қадағалау бойынша инжинирингтік қызметтерді көрсету жөнінде мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру кезінде техникалық ерекшелікте тұрақты негізде онда жұмыс істейтін техникалық қадағалау бойынша инжинирингтік қызметтер көрсететін аттестатта-удан өткен инженерлік-техникалық қызметкерлердің әлеуетті өнім берушілерде болуы туралы талап көрсетіледі. Аттестаттаудан өткен инженерлік-техникалық қызметкерлердің қызметтің көрсетілген түрін жүзеге асыратын басқа ұйымдарда жұмысты қоса атқаруына жол берілмейді.»;

119-тармақтың 3) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:«3) шарттың күшіне енген және конкурс жеңімпазы Заңның 26-бабына сәйкес шарттың

орындалуын және (немесе) соманы қамтамасыз етуді өзіне қайтарады.»;140-тармақтың 3) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:«3) біліктілік талаптарына және конкурстық құжаттаманың талаптарына сәйкес келтірілген

әлеуетті өнім берушілердің конкурсқа қатысуға өтінімдерін қайта ұсыну мерзімі өткен күннен бастап бес жұмыс күні ішінде осы Қағидалардың 8-қосымшасына сәйкес конкурс тәсілімен мемлекеттік сатып алудың қорытындысы туралы хаттаманы ресімдейді.»;

150-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«150. Әлеуетті өнім беруші (конкурсқа қатысушы болып танылған) конкурсқа жіберілмейді

егер:1) ол және (немесе) оның қосалқы мердігері не бірлесіп орындаушысы келесі негіздемелер

бойынша біліктілік талаптарына сәйкес келмейді деп айқындалса:Мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйесінде олар туралы мәліметтер расталатын

рұқсаттар мен хабарламалар туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес алынған (бағытталған) рұқсаттардың (хабарламалардың) болмауы. Мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйесінде мәліметтер болмаған жағдайда әлеуетті өнім беруші рұқсаттар мен ха-барламалар туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес алынған (бағытталған) тиісті рұқсаттардың (хабарламалардың) нотариалдық куәландырылған көшірмесін ұсынады;

әлеуетті өнім берушінің сатып алынатын тауарларды өндіруге, қайта өңдеуге, жеткізуге және сатуға, жұмыстарды орындауға, қызметтерді көрсетуге құқығын растайтын патенттердің, куәліктердің, сертификаттардың, басқа да құжаттардың электрондық көшірмелерін ұсынбауы;

мемлекеттік кірістер органының мәліметтері негізінде веб-портал автоматты түрде айқындайтын бір теңге мөлшерінде және одан астам салық берешегінің және міндетті зейнетақы жарналары, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары мен әлеуметтік аударымдары бойынша берешегінің (төлем мерзімі Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ұзартылған жағдайларды қоспағанда) болуы;

конкурстық құжаттаманың 5, 6 және 7-қосымшаларына сәйкес біліктілігі туралы мәліметтерді ұсынбауы;

әлеуетті өнім берушінің конкурстық құжаттамада (аукциондық құжаттамада) белгіленген сатып алынатын тауарлар, жұмыстар, көрсетілетін қызметтер нарығында жұмыс тәжірибесінің болуы бөлігінде біліктілік талаптарға сәйкес келмеуі;

конкурстық құжаттамада көрсетілген, шарт бойынша міндеттемелерді орындау үшін жеткілікті материалдық және еңбек ресурстарына ие болуы бөлігінде әлеуетті өнім берушінің біліктілік талаптарына сәйкес болмауы;

біліктілік талаптары бойынша дұрыс ақпараттың берілмеу фактісі анықталса;банкроттық не тарату рәсіміне жатса;2) егер оның конкурсқа қатысуға өтінімі келесі негіздемелер бойынша конкурстық

құжаттаманың талаптарына сәйкес келмейді деп айқындалса:конкурстық құжаттама техникалық ерекшеліктің орнына Қазақстан Республикасының

заңнамасына сәйкес сараптамадан өткен жобалау-сметалық құжаттаманы қамтыған жағдайларды қоспағанда, техникалық ерекшелікті ұсынбау;

әлеуетті өнім берушінің конкурстық құжаттаманың талаптарына сәйкес келмейтін техникалық ерекшелікті ұсынуы;

конкурста сатып алу мәні болып табылатын жұмыстарды, сондай-ақ конкурстық құжаттаманың 10-қосымшасына сәйкес әлеуетті өнім беруші қосалқы мердігерлерге (бірлесіп орындаушыларға) беретін жұмыстар мен қызметтердің түрлерін орындау жөніндегі қосалқы мердігерлер (қызметтер көрсету кезіндегі бірлесіп орындаушылар) туралы мәліметтерді бермеу (әлеуетті өнім беруші қосалқы мердігерлерді (бірлесіп орындаушыларды) тартқан жағдайда);

қосалқы мердігерлер туралы мәліметтерді берген жағдайда, әлеуетті өнім берушінің қосалқы мердігерлерге (бірлесіп орындаушыларға) жұмыстар көлемінің (құрылыс құнының) үштен екіден астам жиынтығын қосалқы мердігерлікке (бірлесіп орындауға) беру;

конкурстық құжаттаманың және осы Қағидалардың талаптарына сәйкес конкурсқа қатысуға өтінімді қамтамасыз етуді бермеу;

конкурстық өтінімде ұсынылған құжаттар бойынша дәйексіз мәліметтер ұсыну фактісі анықталды;

3) мемлекеттік сатып алуларға қатысуға байланысты Заңның 6-бабында көзделген шекте-улер болса. Заңның 6-бабы 1-тармағының 3), 4), 5), 6) және 8) тармақшаларында көзделген мемлекеттік сатып алуға қатысумен байланысты шектеулер бойынша, әлеуетті өнім берушінің конкурсқа қатысуға өтінімі веб-порталдың автоматты түрде қабылдамауына жатады. Заңның 6-бабы 1-тармағының 7), 9) және 10) тармақшаларында көзделген мемлекеттік сатып алуға қатысумен байланысты шектеулер бойынша, конкурстық комиссия тиісті уәкілетті органдардың интернет-ресурстарындағы ақпаратты қарастырады.»;

155-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«155. Егер әлеуетті өнім берушінің бас мердігер ретінде жұмыс тәжірибесі болған жағдайда,

конкурстық комиссия сатып алынатын жұмыстар нарығында әлеуетті өнім берушінің тәжірибесі болуының әрбір жылы үшін, оның ішінде конкурс мәні болып табылатын жұмыстардың осындай (ұқсас) түрлері бойынша бір пайыз (1 %) мөлшерінде шартты жеңілдік береді.

Егер әлеуетті өнім берушінің қосалқы мердігер ретінде жұмыс тәжірибесі болған жағдайда, конкурстық комиссия сатып алынатын жұмыстар нарығында әлеуетті өнім берушінің тәжірибесі болуының әрбір жылы үшін, оның ішінде конкурс мәні болып табылатын жұмыстардың осындай (ұқсас) түрлері бойынша нөл бүтін оннан бес пайыз (0,5 %) мөлшерінде шартты жеңілдік береді.

Егер бір жылдың ішінде әлеуетті өнім беруші конкурста сатып алынатын, оның ішінде біреуден артық құрылыс объектісінде осындай (ұқсас) жұмыс түрлері бойынша жұмыстарды орындаған жағдайда, конкурстық комиссия келесі әрбір құрылыс объектісі үшін нөл бүтін оннан екі пайыз (0,2 %) мөлшерінде шартты жеңілдік береді. Егер бұл жұмыстарды әлеуетті өнім беруші қосалқы мердігер ретінде орындаса, конкурстық комиссия келесі әрбір құрылыс объектісі үшін нөл бүтін оннан бір пайыз (0,1 %) мөлшерінде шартты жеңілдік береді.

Егер конкурстың нысанасы құрылыспен байланысты емес жұмыстар болып табылған жағдайда, конкурстық комиссия сатып алынатын жұмыстардың түрлеріне ұқсас (сондай) келесі орындалған әрбір жұмыс үшін нөл бүтін оннан екі (0,2 %) пайыз мөлшерінде шартты жеңілдік береді.

Осы өлшемшарттың конкурсқа қатысуға өтінімнің шартты бағасына жиынтық пайыздық әсері он пайыздан аспайды.

Жұмыс тәжірибесінің болуы үшін шартты бағаға пайыздық әсерді конкурстық құжаттамаға 5-қосымшаға сәйкес жүзеге асырылады.»;

174-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«174. Егер әлеуеттi өнiм берушiнiң жұмыстарға арналған қатысуға өтiнiмнiң бағасы

техникалық-экономикалық негiздемеде (жобалау-сметалық құжаттаманы даярлау үшiн) және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сараптамадан өткен жобалау-сметалық құжаттамада (жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарын орташа жөндеуге арналған техникалық құжат) көрсетілген бағадан бес пайыздан астам төмен болған жағдайда, ол демпингтiк болып танылады.»;

175-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«175. Егер әлеуеттi өнiм берушiнiң техникалық-экономикалық негiздемені, жобалау-

сметалық (үлгілік жобалау-сметалық) және қала құрылысы жобалары құжатта маны әзірлеу бойынша қатысуға өтiнiмнiң бағасы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметi саласындағы мемлекеттік нормативтерге сәйкес Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 14642 болып тіркелген Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Құрылыс, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері және жер ресурстарын басқару комитеті төрағасының 2016 жылғы 28 қарашадағы № 232-НҚ бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасында құрылысқа арналған жобалау жұмыстарының құнын айқындау жөніндегі Мемлекеттік нормативке сәйкес тапсырыс беруші есептеген бағадан он пайыздан астам төмен болған жағдайда, ол демпингтiк болып танылады.»;

177-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«177. Осы Қағидалардың 176-тармағында көзделген қызметтерді қоспағанда, әлеуеттi

өнiм берушiнiң қызметтерге арналған конкурсқа қатысуға өтiнiмнiң бағасы конкурсқа бөлінген бағасынан елу пайыздан астам төмен болған жағдайда, ол демпингтiк деп танылады.»;

378-1-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«378-1. Заңның 39-бабы 3-тармағының 6), 7), 15), 28), 50), 51), 53) және 54) тармақшалары

негізінде жүзеге асырылатын мемлекеттік сатып алу жүзеге асырылған кезде Тапсырыс беруші әлеуетті өнім берушіні айқындау үшін тауарлардың, жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің жарнамасындағы, каталогтарындағы, сипаттамаларындағы және Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасына сәйкес көпшілік оферта болып танылған белгісіз тұлғалар тобына арналған басқа ұсыныстардағы жалпыға қол жетімді ақпарат көздерін зерделеу арқылы сатып алынатын тауарлар, жұмыстар, көрсетілетін қызметтер нарығын талдау нәтижелері бойынша айқындалған сатып алынатын тауарлар, жұмыстар, көрсетілетін қызметтер нарығында, оның оның ішінде ұқсас тауарлар, жұмыстар, көрсетілетін қызметтер бойынша қызметін жүзеге асыратын кемінде үш әлеуетті өнім берушіге коммерциялық ұсыныстар беру туралы сұрау салулар жібереді.»;

426-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«426. Тауарларды жеткізген кезде мемлекеттік сатып алу туралы шартты орындау мына-

дай кезекпен жүзеге асырылады:1) жүкқұжаттың түпнұсқасын бере отырып, тауарды жеткізу орнына тауарды жеткізу;2) өнім беруші тауарды жеткізу фактісін растайтын жүкқұжаттың электрондық көшірмесін

тіркей отырып, веб-портал арқылы тауарды қабылдап алу-беру актісін ресімдейді;3) тапсырыс беруші тауарды қабылдайды;4) Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2015 жылғы 9 ақпандағы № 77 бұйрығымен

бекітілген, Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10423 болып тіркелген Электрондық нысанда жазып берілетін шот-фактуралардың құжат айналымының қағидаларына (бұдан әрі - Электрондық нысанда жазып берілетін шот-фактуралардың құжат айналымының қағидалары) сәйкес электрондық шот-фактуралардың ақпараттық жүйесі арқылы жазып берілген электрондық шот-фактураны ресімдеу;

5) тапсырыс беруші жеткізілген тауар үшін ақы төлейді.Осы тармақтың 1) және 2) тармақшаларының талаптары электр және жылу энергиясын

жеткізуге байланысты мемлекеттік сатып алу туралы шарттарға қолданылмайды.»;426-1-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«426-1. Жұмыстарды орындау (қызметтерді көрсету) кезінде мемлекеттік сатып алу туралы

шартты орындау мынадай кезектілікпен жүзеге асырылады:1) веб-портал арқылы орындалған жұмыстар (көрсетілген қызметтер) актісін ресімдеу;2) орындалған жұмыстарды (көрсетілген қызметтерді) тапсыру және қабылдау; 3) Электрондық нысанда жазып берілетін шот-фактуралардың құжат айналымының

қағидаларына сәйкес электрондық шот-фактіралар ақпараттық жүйесі арқылы электрондық шот-фактура ресімдеу;

4) тапсырыс берушінің орындалған жұмыстар (көрсетілген қызметтеры үшін ақы төлеуі.Осы тармақтың талаптары Салық кодексінің 250-бабында көзделген қызметтерді көрсетуге

байланысты мемлекеттік сатып алу туралы шарттарға қолданылмайды.Осы тармақтың 1) және 2) тармақшалардың талаптары есебі сертификатталған есепке алу

жүйелері (аспаптар) арқылы жүргізілетін қызметтерді, оның ішінде коммуналдық қызметтерді (сумен жабдықтау, кәріз, газбен жабдықтау) және байланыс қызметтерін көрсетумен байла-нысты мемлекеттік сатып алу туралы шарттарға қолданылмайды.»;

Қағидалардың 4-қосымшасына:2-тармақтың 2) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:«2) осы КҚ-ға 2-қосымшаға сәйкес, сатып алынатын тауарлардың сипаттамасын және та-

лап етілетін функционалдық, техникалық, сапалық және пайдалану сипаттамаларын қамтиды. Бұл ретте техникалық ерекшелік Қазақстан Республикасының техникалық реттеу саласындағы заңнамасында белгіленген талаптарға қайшы болмауға тиіс. Қажет болған кезде техникалық ерекшелікте нормативтік-техникалық құжаттама көрсетіледі.

Тапсырыс берушілер Қазақстан Республикасының ұлттық және үкіметтік емес стандарттары болған кезде, оларды көрсете отырып техникалық ерекшелікті әзірлеуі мүмкін.

Жобалау-сметалық құжаттаманы талап ететін жұмыстарды мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру кезінде техникалық ерекшеліктің орнына КҚ белгіленген тәртіпте бекітілген жобалау-сметалық құжаттаманы қамтуға тиісті;»;

71-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«71. Өнім беруші мемлекеттік сатып алу туралы шарттың орындалуын қамтамасыз етудің

мынадай түрлерінің бірін:1) тапсырыс берушінің банктік шотына не мемлекеттік органдар және мемлекеттік ме-

кемелер болып табылатын тапсырыс берушілер үшін Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасында көзделген шотқа енгізілетін кепілдік ақшалай жарнаны;

2) қағаз жеткізгіштегі банк кепілдігін не Қағидаларға 22-қосымшаға сәйкес электрондық құжат нысанында таңдауы мүмкін.

Тапсырыс беруші енгізілген шарттың орындалуын қамтамасыз етуді, сондай-ақ осы Заңның 26-бабына сәйкес соманы (болған кезде) шартта көрсетілген мерзімде немесе өнім беруші шарт бойынша өз міндеттемелерін толық және тиісінше орындаған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде өнім берушіге қайтарады.»;

Конкурстық құжаттамаға 2-қосымша, Сатып алынатын тауарлардың, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің техникалық ерекшелігі, осы Бұйрыққа 1-қосымшаға сәйкес редак-цияда жазылсын;

Конкурстық құжаттамаға 4-қосымшасының:Конкурсқа қатысу туралы келісімінің жетінші бөлігі мынадай редакцияда жазылсын:«Біздің өтініміміз конкурстың жеңді деп танылған және мемлекеттік сатып алу туралы шарт

жасалған жағдайда біз конкурстық құжаттамада көрсетілген мөлшерде мемлекеттік сатып алу туралы шарттың орындалуын қамтамасыз етуді, сондай-ақ Заңның 26-бабына сәйкес соманы (бар болса) енгіземіз және мемлекеттік сатып алу туралы шартты орындауға байла-нысты ақпаратты ашуға (тауарларды жеткізуге арналған жүкқұжат (акт) келісім білдіреміз.»;

Конкурстық құжаттамаға 5-қосымша осы Бұйрыққа 2-қосымшаға сәйкес редакцияда жазылсын;Конкурстық құжаттамаға 6-қосымша осы Бұйрыққа 3-қосымшаға сәйкес редакцияда жазылсын;Конкурстық құжаттамаға 8-қосымша осы Бұйрыққа 4-қосымшаға сәйкес редакцияда жазылсын;Конкурстық құжаттамаға 9-қосымша алынып тасталсын;Қағидаларға 9-қосымша:2-тармақтың 2) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:«2) осы АҚ-ға 2-қосымшаға сәйкес, сатып алынатын тауарлардың сипаттамасын және та-

лап етілетін функционалдық, техникалық, сапалық және пайдалану сипаттамаларын қамтиды. Бұл ретте техникалық ерекшелік Қазақстан Республикасының техникалық реттеу саласындағы заңнамасында белгіленген талаптарға қайшы болмауға тиіс. Қажет болған кезде техникалық ерекшелікте нормативтік-техникалық құжаттама көрсетіледі.

Тапсырыс берушілер олар болған кезде Қазақстан Республикасының ұлттық немесе үкіметтік емес стандарттарын көрсете отырып, техникалық ерекшелікті әзірлеуі мүмкін;»;

Аукциондық құжаттамаға 2-қосымша осы Бұйрыққа 5-қосымшаға сәйкес редакцияда жазылсын;

Аукциондық құжаттамаға 7-қосымша алынып тасталсын;Қағидаларының 17-қосымшасында:Бір көзден алу/тікелей мемлекеттік сатып алу туралы шарт жасасу жолымен бір көзден

алу тәсілімен мемлекеттік сатып алу жүргізу қорытындысы туралы есепте «* бұл мәтін осы Қағидалардың 360-тармағы 2-1) тармақшасында және 378-4-тармағында көрсетілген жағдайларда көрсетіледі.» мәтін мынадай редакцияда жазылсын:

«* бұл мәтін осы Қағидалардың 360-тармағы 4) тармақшасында және 378-4-тармағында көрсетілген жағдайларда көрсетіледі.»;

Қағидаларының 22-3-қосымшада:Көрсетілген қызмет актісінің Шарт бойынша ақпарат кестесі мынадай редакцияда жазылсын:«

Шарт бойынша ақпарат1 Жалпы мәлімет

Шарттың

жалпы құны *

Аванстық

төлемдер

сомасы ***

Шарттың қолданылуынан бастап төлем

сомасы***

Бұрын актілен

гендердің сомасы***

Жұмысты орындау мерзімін өткізіп не міндеттемелерін

тиісінше орындамаған (ішінара орындамаған) үшін тұрақсыздық айыбының (айыппұл, өсімпұл)

сомасы***

Мерзімі өткен

күндердің

саны***

1 2 3 4 5 6

2 Шығыстардың бірыңғай бюджеттік сыныптамасының коды: Бағдарлама/Кіші бағдарлама/Ерекшелік***

3 Осы акті бойынша іс жүзінде көрсетілген қызметтер (болған кезде техникалық ерекшелігіне, тапсырмасына, қызметтерді орындау кестесіне сәйкес олардың кіші түрлері бөлінісінде қызметтердің атауы)***Атауы* Қызмет

көрсету күні/

кезеңі

Өлшем бірлгі*

Саны* Баға, теңге*

Сома, теңге*

ғылыми зерттеулер, маркетингтік,

консультациялық және өзге де қызметтер туралы есеп

(күні, нөмірі, парақтар саны) (болған жа,дайда)****

1 2 3 4 5 6

1

…

4 Өнім берушіге аудару талап етiлетiн сома***

»;Қағидаларының 22-4-қосымшасы осы Бұйрыққа 6-қосымшаға сәйкес редакцияда жазылсын;Қағидаларының 22-5-қосымшасы осы Бұйрыққа 7-қосымшаға сәйкес редакцияда жазылсын.2. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң Мемлекеттiк сатып алу заңнамасы

департаментi (С.М. Ахметов) заңнамада белгiленген тәртiппен:1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;2) осы бұйрықты мемлекеттік тіркеген күнінен бастап күнтізбелік он күн ішінде оның

көшірмелерін қағаз және электрондық түрде қазақ және орыс тілдерінде Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкінде жариялау және енгізу үшін «Республикалық құқықтық ақпарат орталығы» шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорнына жіберілуін;

3) осы бұйрықтың мемлекеттік тіркелгеннен кейін он күнтізбелік күн ішінде мерзімді баспа басылымдарында ресми жариялануын;

4) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

3. Осы бұйрық 2017 жылғы 1 тамыздан бастап қолданысқа енгізіледі және ресми жариялануға жатады.

Қазақстан Республикасының Қаржы министрі Б.СҰЛТАНОВ

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 15 маусымдағы №384 бұйрыққа 1-қосымша

«Конкурстық құжаттамаға 2-қосымша

Сатып алынатын тауарлардың, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің техникалық ерекшелігі(тапсырыс беруші үшін)

Конкурстың № ______________________Конкурстың атауы ____________________Лоттың № ___________________________Лоттың атауы _____________________________Көрсете отырып, қажетті ерекшеліктерді, жоспарларды, сызбаларды, эскиздерді қоса

алғанда, сатып алынатын тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) толық сипатын және талап етілетін функционалдық, техникалық, сапалық және пайдалану сипат-тамасы беріледі.

Тапсырыс берушілер Қазақстан Республикасының ұлттық және үкіметтік емес стандарттары болған кезде, оларды көрсете отырып техникалық ерекшелікті әзірлеуі мүмкін.

Бұл ретте техникалық өзіндік ерекшелік Қазақстан Республикасының техникалық реттеу саласындағы заңнамасында белгіленген талаптарға қайшы келмеуге тиіс. Қажет болған кезде техникалық өзіндік ерекшелікте нормативтік-техникалық құжаттама көрсетіледі.

Жобалау-сметалық құжаттаманы талап ететін жұмыстарды мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру кезінде конкурстық құжаттамада техникалық өзіндік ерекшеліктің орнына белгіленген тәртіппен бекітілген жобалау-сметалық құжаттама қамтылуға тиіс.

Техникалық тапсырмада оларды әзірлеу туралы жобалау-сметалық (үлгілік жобалау-сметалық) құжаттаманы әзірлеу мен техникалық-экономикалық негіздемені әзірлеу бойын-ша мемлекеттік сатып алу жұмыстарын жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасының қолданыстағы ұлттық және ұлттық емес стандарттарына (олар болған кезде) сәйкес материал-дар мен жабдықтарды есептеу және жобалау кезінде қолдану туралы талап көрсетілуі мүмкін.

Тауарларға берілетін техникалық ерекшелікте функционалдық, техникалық, сапалық және пайдалану сипаттамасы функционалдық, техникалық сипаттама параметрлері, тауардың тағайындалуы мен тауарды, қызметтерді пайдалану шарттары шегін қамтитын тиісті бөлімдерге бөлінуі тиіс.

Қажет болған кезде, техникалық ерекшелікте тауарларды жеткізу кезінде тапсырыс берушіге қажет ілеспе қызметтер (монтаждау, теңшеу, оқыту, тауарларды тексеру және сынақтан өткізу және т.б.) мен олар қай жерде шығарылуы тиістігі, тауардың шыққан жылы, кепілдік мерзімі көрсетілуі тиіс.

Орындалу (көрсетілу) сапасы осындай жұмыстарды (қызметтерді) тікелей орындайтын (көрсететін) қызметкердің біліктілігіне байланысты жұмыстарды (қызметтерді) сатып алу жағдайында техникалық ерекшелікте қызметкерге, оған жүктелетін міндеттерді орындау үшін оның қажетті деңгейі мен кәсіби даярлық бейінін, үш жылдан аспайтын жұмыс өтілін (Қазақстан Республикасының заңнамасында немесе бекітілген нормативтерде неғұрлым жоғары өтіл көзделген жағдайларды қоспағанда) айқындайтын қойылатын талаптардың сипаты беріледі.

Жобалау-сметалық құжаттаманы талап ететін жұмыстарды мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру кезінде конкурстық құжаттамада техникалық ерекшеліктің орнына белгіленген тәртіппен бекітілген жобалау-сметалық құжаттама қамтылуы тиіс.».

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 15 маусымдағы№384 бұйрыққа 2-қосымша

«Конкурстық құжаттамаға 5-қосымша

Біліктілігі туралы мәліметтер(әлеуетті өнім беруші жұмысты орындау кезінде толтырады)

Электрондық конкурстың № ________________Электрондық конкурстың атауы ____________Лоттың №_____Лоттың атауы ____________________________1. Әлеуетті өнім беруші туралы жалпы мәлімет:Атауы ___________________________________БСН/ЖСН/СЖН/СЕН ______________________

2. Растаушы құжаттардың (бар болған жағдайда толтырылады) электрондық көшірмелерін қоса бере отырып, әлеуетті өнім берушінің соңғы он жыл ішінде конкурста сатып алынатындарға ұқсас (сол сияқты) көрсеткен қызметінің көлемі.

Жұмыстың атауы

Жұмысты орындау орны (объектінің орналасқан жері)

Тапсырыс берушінің

атауы

Жұмысты аяқтау жылы,

айы

Растаушы құжаттың атауы, күні және нөмірі

Шарттың құны, теңге

3. Әлеуетті өнім беруші растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерін қоса бере отырып, конкурстық құжаттамада көзделген құрылыс машиналарының, тетіктердің және автокөлік құралдарының не жұмыстарды орындау үшін қажетті ұқсас құрылыс машиналарының, тетіктердің және автокөлік құралдарының болуы туралы мәліметтерді көрсетеді.

№ Құрылыс машина-ларының, тетіктер-дің және автокөлік құралдарының атауы

Бар бірлік-терінің саны

Ахуалы (жаңа, жақсы, жаман)

Меншікті (меншік құқығын рас-таушы құжаттар қоса берілсін), жалға алынған (кімнен және жалға берушінің меншік құқығын растау-шы құжаттар қоса берілсін)

Растаушы құжаттың атауы, күні және нөмірі

4. Растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерін қоса бере отырып, еңбек ресурста-ры туралы мәліметтер

Р/с №

Қызметкердің Т.А.Ә. (жеке басын куәландыратын құжаттың электрондық

көшірмесі қоса берілсін)

Лауазымы Біліктілік туралы құжат (білімі туралы дипломның, сертификаттың, аттестаттың

және т.б. нөмірі мен берілген күнін көрсету керек, олардың электрондық көшірмелері

қоса берілсін)123

Біліктілік туралы барлық мәліметтердің дұрыстығын растаймын

Ескерту:1. Егер осы конкурста жұмыс тәжірибесінің болуы біліктілік талабы болып табылмаған

жағдайда растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерінің болмауы тиісті шартты жеңілдікке әсер етеді;

2. Егер конкурстың нысанасы жаңа объектілер салу, сондай-ақ бар объектілерді кеңейту, техникалық қайта жасақтау, жаңғырту, реконструкциялау, қайта жаңарту және күрделі жөндеу болып табылған жағдайда объектілерді пайдалануға қабылдап алу актілерінің электрондық көшірмелері жұмыс тәжірибесін растаушы құжат болып табылады (егер әлеуетті өнім берушінің қосалқы мердігер ретінде тәжірибесі болса орындалған жұмыстарды қабылдау немесе объектіні пайдалануға қабылдау актілерінің электрондық көшірмесі не осы қосалқы мердігер туралы мәліметтер көрсетілген, құрылыс-монтаж жұмыстарының сапасы туралы қорытындыны ұсынады).

3. Егер жобалау-сметалық құжаттама сараптаманың оң қорытындысының электрондық көшірмесі жұмыс тәжірибесін растаушы құжат болып табылады;

4. Конкурс мәні құрылыспен, жұмыс тәжірибесін растаушы құжаттармен байланысы жоқ жұмыстардың өзге түрлері болып табылған жағдайда орындалған жұмыстардың актілерінің электрондық көшірмелері болып табылады.

5. Егер конкурстың нысанасы жаңа құрылыс болып табылса жаңа объектілер құрылысының жұмыс тәжірибесі ғана ескеріледі;

6. Егер конкурстың нысанасы кеңейту, жаңғырту, техникалық қайта жасақтау және ре-конструкциялау болып табылса, онда күрделі жөндеуді қоспағанда, жаңа объектілерді салу, кеңейту, жаңғырту, техникалық қайта жасақтау және қолданыста бар объектілерді реконструк-циялау жұмысының тәжірибесі ескеріледі;

7. Егер конкурстың нысанасы күрделі жөндеу болып табылса, онда жаңа объектілерді салу, кеңейту, жаңғырту, техникалық қайта жасақтау және қолданыста бар объектілерді реконструк-циялау және күрделі жөндеу жұмысының тәжірибесі ескеріледі

8. Құрылыс саласындағы жұмыс тәжірибесі құрылыс объектілерінің функционалдық мақсаты мен салалық тиесілілігіне (құрылыс түрлері бойынша бұдан бұрын орындалған жұмыстардың ұқсастығы немесе сәйкестігі) және Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалған олардың техникалық күрделілігіне сүйене отырып есептеледі.

9. Мерзімі бір жылдан асатын шарттар бойынша жұмыс тәжірибесін есептеу кезінде құрылыстың аяқталатын жылы танылады.

10. Растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерін беру конкурстық құжаттамада олар-ды көрсету көзделген мәліметтер бойынша ғана міндетті. Егер конкурстық құжаттамада тиісті материалдық және еңбек ресурстарына ие болу бөлігінде талаптар көзделмеген жағдайда, растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерін бермеуге де болады;

11. Жабдықтарды, машиналарды, тетіктерді жалға алу құқығын растаушы құжат жалдау шартының электрондық көшірмесі не алдын ала жалдау шартының электрондық көшірмесі болып табылады. Бұл ретте, шарттар бойынша жалдау мерзімі конкурстық құжаттамада белгіленген жұмыстарды орындау мерзімінен аз болмауы тиіс.

12. Жабдықтарды, машиналарды, тетіктерді қосалқы жалға алу шартының электрондық көшірмесін ұсынуға жол берілмейді;

13. Материалдық ресурстары болуын растайтын құжаттардың электрондық көшірмелерін беру туралы талап Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркеуге және есепке алуға жататын құрылыс машиналарына, тетіктер мен автокөлік құралдарына ғана қолданылады.

14. Әлеуетті өнім берушіге жобалау-сметалық құжаттаманың (құрылыс ұйымының жобасы) тиісті бөлімінде не еңбек ресурстарының тізбесінде көрсетілген Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тіркеуге және есепке алуға жататын өз құрылыс машиналарының, тетіктер мен автокөлік құралдарының, бірақ үш бірліктен аспайтын негізгі түрлерінің болуы туралы талап белгіленуі мүмкін. Бұл ретте, нақты түрлерге байланыстырмастан, өз құрылыс машиналарының, тетіктер мен автокөлік құралдарының санына ғана талап көрсетіледі.

15. Конкурстық құжаттамада көзделген құрылыс машиналарының, механизмдердің және автокөлік құралдарының және әлеуетті өнім берушінің конкурстық өтінімінде ұсынылған құрылыс машиналарының, механизмдердің және автокөлік құралдарының бір-бірін ауысты-руы жобалаушымен келісіледі.

16. Жобалау-смета құжаттамасы болмаған жағдайда жабдықтардың, құрылыс машинала-рының, механизмдердің және автокөлік құралдарының бір-бірін ауыстыруын сараптама комис-сиясы не сарапшы айқындайды.

17. Егер конкурстың мәні құрылыс, кеңейту, техникалық қайта қарулану, бар объектілерді жаңғырту, реконструкциялау, қайта жаңғырту және күрделі жөндеу, сондай-ақ жобалау болып табылса, еңбек ресурстарының болуын растайтын құжаттардың электрондық көшірмелерін беру туралы талап онда тұрақты түрде жұмыс істейтін аттестатталған инженерлік-техникалық қызметкерлерге ғана қолданылады.

Бұл ретте, әлеуетті өнім берушінің штатында аттестатталған инженерлік-техникалық қызметкердің болуын растайтын құжат Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес берілген біліктілік аттестатының электрондық көшірмесі болып табылады.

Аббревиатураларды таратып жазу:БСН – бизнес-сәйкестендіру нөмірі; ССН – салық төлеушінің сәйкестендіру нөмірі;ЖСН – жеке сәйкестендіру нөмірі; ТЕН – төлеушіні есепке алу нөмірі; Т.А.Ә. – тегі аты әкесінің аты.».

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 15 маусымдағы№384 бұйрыққа 3-қосымша

«Конкурстық құжаттамаға 6-қосымшаБіліктілігі туралы мәліметтер

(әлеуетті өнім беруші көрсетілетін қызметтерді сатып алу кезінде толтырады)

Конкурстың № ________________________Конкурстың атауы ______________________Лоттың №___________________________Лоттың атауы ________________________1. Әлеуетті өнім беруші туралы жалпы мәлімет:Атауы ________________________________БСН/ЖСН/СЖН/СЕН ___________________2. Растаушы құжаттардың (бар болған жағдайда толтырылады) электрондық көшірмелерін

қоса бере отырып, әлеуетті өнім берушінің соңғы он жыл ішінде конкурста сатып алынатындарға ұқсас (сол сияқты) көрсеткен қызметінің көлемі.

Қызметтің атауы

Қызметті көрсеткен

орны

Тапсырыс берушінің

атауы

Қызметті көрсеткен

жылы

Растаушы құжаттың атауы, күні және нөмірі

Шарттың құны, теңге

3. Әлеуетті өнім беруші қызметті көрсету үшін қажетті растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерін қоса бере отырып, конкурстық құжаттамада көзделген жабдықтардың, машиналардың, тетіктер мен автокөлік құралдарының не ұқсас (сол сияқты, қосымша) жабдықтардың болуы туралы мәліметтерді көрсетеді.

№ Жабдықтың (материалдардың),

машиналар мен механизмдердің және автокөлік құралдарының

атауы

Қолда бар бірліктердің саны (дана)

Жай-күйі (жаңа,

жақсы, на-шар)

Жеке меншік (меншік құқығын растаушы құжаттар

қоса берілсін), жалға алынған (кімнен және жалға берушінің меншік құқығын растаушы құжаттар қоса

берілсін)

Растаушы құжаттың

атауы, күні және

нөмірі

4. Әлеуетті өнім беруші растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерін қоса бере оты-рып, осы конкурс (лот) бойынша қызметтерді көрсету мақсатында қажетті өздеріне жүктелген міндеттерді орындау үшін білікті қызметкерлер туралы мәліметтерді көрсетеді.

Р/с №

Қызметкердің Т.А.Ә. (жеке

басын куәландыратын

құжаттың электрондық

көшірмесі қоса берілсін)

Осы конкурста сатып алы-натын қызметтерді көрсету саласындағы жұмыс өтілі

(өтіл бойынша талап болған жағдайда еңбек

кітапшасының электрондық көшірмесі қоса берілсін)

Біліктілік туралы құжат (білімі туралы дипломның, сертификаттың, аттестат-тың және т.б. нөмірі мен берілген күнін көрсетсін, олардың электрондық

көшірмелері қоса берілсін)

Маман-дығы

бойынша санаты, разряды сыныбы

егер қызметкерлерге және осындай қызметкерлердің болуы жөнінде қойылатын талап-тар осы конкурс (лот) бойынша техникалық ерекшелікте көрсетілген болса толтырылады.

Біліктілік туралы барлық мәліметтердің дұрыстығын растаймын

Ескерту: 1. Егер осы конкурста қызметтерді көрсету тәжірибесінің болуы біліктілік талабы болып

табылмаған жағдайда растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерінің болмауы тиісті шартты жеңілдікке әсер етеді. Сатып алынатын көрсетілетін қызметтер нарығында жұмыс тәжірибесін растаушы құжаттар көрсетілген қызметтердің актілері мен шот-фактураларының электрондық көшірмелері болып табылады.

2. Растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерін беру конкурстық құжаттамада оларды көрсету көзделген мәліметтер бойынша ғана міндетті. Конкурстық құжаттамада тиісті материалдық және еңбек ресурстарына ие болу бөлігінде талаптар көзделмеген жағдайда растаушы құжаттардың электрондық көшірмелерін бермеуге де болады.

3. Жабдықтарды, машиналарды, механизмдерді және автокөлік құралдарын жолдау құқығын растайтын құжат жалдау құқығының электорндық көшірмесіне алдын ала жалдау шартының электрондық көшірмесі болып табылады. Бұл ретте шарттар бойынша жалдау мерзімі конкурстық құжаттамада белгіленген қызметтерді көрсету мерзімінен кем болмауы тиіс.

4. Жабдықтарды, машиналарды, механизмдерді және автокөлік құралдарын қосалқы жал-дау шарттарының электрондық көшірмелерін ұсынуға жол берілмейді.

5. Бір жылдан астам мерзіммен шарттар бойынша жұмыс тәжірибесін есептеу кезінде қызметтердің аяқталу жылы танылады.

Аббревиатураларды таратып жазу: ССН – салық төлеушінің сәйкестендіру нөмірі;БСН – бизнес-сәйкестендіру нөмірі; ТЕН – төлеушіні есепке алу нөмірі;ЖСН – жеке сәйкестендіру нөмірі; Т.А.Ә. – тегі аты әкесінің аты.».

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 15 маусымдағы №384 бұйрыққа 4-қосымша

«Конкурстық құжаттамаға 8-қосымша

Банктік кепілдікБанктің атауы ________________________________________________________Банктің деректемелерi _________________________________________________Кімге:Мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушының атауы ______________________Мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушының деректемелерi ______________№ _______ кепілдік міндеттеме__________________ «_____»___________ ж.(орналасқан жері)Біз, бұдан әрі «Өнім беруші» ___________________(әлеуетті өнім берушінің атауы)____________________________(мемлекеттік сатып алуды ұйымдастырушының атауы)ұйымдастырған _____________ сатып алу жөніндегіконкурсқа қатысатынынан және______________________________________(конкурс (лот/-тар) бойынша тауарлардың, жұмыстардың көрсетілетін қызметтердің атауы) тауарларды жеткізуді (жұмыстарды орындауды, қызметтерді көрсетуді) жүзеге асыруға дайын екенінен хабардармыз. Жоғарыда аталған конкурсты өткізу жөніндегі ___________ ж. «____»________ конкурстық құжаттамада әлеуетті өнім берушінің электрондық конкурсқа қатысуға өтінімді қамтамасыз етуді банктік кепілдік түрінде енгізуі көзделген. Осыған байланысты біз _________________________________ осымен (банктің атауы) Сіздің ақы төлеуге жазбаша талабыңызды алғаннан кейін, сондай-ақ конкурстың жеңімпазы

етіп айқындалған немесе екінші орын алған Өнім берушіге: мемлекеттік сатып алу туралы шарт жасасудан жалтарғанын; мемлекеттік сатып алу туралы шарт жасасып, шартты орындамағанын не тиісінше

орындамағанын, оның ішінде конкурстық құжаттамада белгіленген мемлекеттік сатып алу туралы шарттың орындалуын қамтамасыз етуді енгізу және (немесе) енгізу мерзімі туралы талаптарды уақтылы орындамағанын, сондай-ақ Заңның 26-бабына сәйкес со-масы (болған кезде), жазбаша растауды алғаннан кейін, Сіздің талабыңыз бойынша Сізге ____________________________

(сома санмен және жазбаша) сомаға тең кері қайтып алынбайтын міндеттемені төлеуді өз міндетімізге аламыз. Осы кепілдік міндеттеме конкурсқа қатысуға өтінімдерді ашқан күннен бастап күшіне енеді. Осы кепілдік міндеттеме Өнім берушінің конкурсқа қатысуға конкурстық өтінімінің

қолданылуының соңғы мерзіміне дейін қолданылады және, егер Сіздің жазбаша талабыңызды біз ____ аяғына дейін алмасақ, осы құжат бізге қайтарылатынына немесе қайтарылмайтынына қарамастан, толық және автоматты түрде күшін жояды.

Егер конкурсқа қатысу өтінімінің қолданылу мерзімі ұзартылған болса, онда бұл кепілдік міндеттеме сондай мерзімге ұзартылады.

Осы кепілдік міндеттемеге байланысты туындайтын барлық құқықтар мен міндеттер Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттеледі.

Кепілгердің қолы мен мөрі Күні мен мекенжайы».

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 15 маусымдағы№384 бұйрыққа 5-қосымша

«Аукциондық құжаттамаға 2-қосымша

Аукциондық құжаттамаға сатып алынатын тауарлардың техникалық ерекшелігі

Аукционның №____________________________Аукционның атауы_________________________Техникалық ерекшелікте қажетті ерекшеліктерді, жоспарларды, сызбаларды,

эскиздерді қоса алғанда, сатып алынатын тауарлардың толық сипатын және талап етілетін функционалдық, техникалық, сапалық және пайдалану сипаттамасы беріледі.

Тапсырыс берушілер ол болған кезде Қазақстан Республикасының ұлттық немесе үкіметтік емес стандарттарын көрсете отырып, техникалық ерекшелікті әзірлеуі мүмкін.

Бұл ретте техникалық ерекшелік техникалық реттеу саласындағы Қазақстан Республикасы-ның заңнамасында белгіленген талаптарына қайшы келмеуге тиіс. Қажет болған кезде техникалық ерекшелікте нормативтік-техникалық құжаттама көрсетіледі.

Қажет болған кезде техникалық ерекшелікте тауарларды жеткізу кезінде тапсырыс берушіге қажетті ілеспе қызметтер (монтаждау, ретке келтіру, оқыту, тауарларды тексеру және сынақтан өткізу және т.б.) мен олар қай жерде шығарылуы керек екендігі, тауардың шыққан жылы, кепілдік мерзімі көрсетілуі тиіс.».

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 15 маусымдағы№384 бұйрыққа 6-қосымша

«Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру қағидаларына 22-4-қосымша

Сатып алынатын Тауарлардағы жергілікті қамту туралы есепТовардыңр/с №(n)

Шартты орындау мақсатында өнім беруші сатып алған тауарлар саны

Тауар бағасыKZT

Құны(CTi)KZT

СТ-KZ сер-тификатына сәйкес ЖҚ үлесі(Мi)%

СТ-KZ серти-фикаты

Ескертпе

Нөмірі Берілген күні

1nЖИЫНЫ

Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы № 87 бұйрығымен бекітілген, Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10711 болып тіркелген (Ұйымдардың тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді са-тып алу кезінде жергілікті қамтымды есептеуінің бірыңғай әдістемесінің (бұдан әрі -Ұйымдардың тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу кезінде жергілікті қамтымды есептеуінің бірыңғай әдістемесі) 4-тармағына сәйкес тауарларды жеткізуге арналған шартта жергілікті қамтымды (ЖҚ) есептеу мынадай формула бойынша жүргізіледі:

мұнда:n – тауарларды жеткізуге арналған шартты орындау мақсатында өнім беруші жеткізетін

тауарлар атауының жалпы саны;i - тауарларды жеткізуге арналған шартты орындау мақсатында өнім беруші жеткізетін

тауардың реттік нөмірі;СТi - i-ші тауардың құны;Мi – Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрінің м.а. 2015 жылғы 9

қаңтардағы № 6 бұйрығымен бекітілген «СТ-КZ» нысанындағы тауардың шығу тегі туралы сертификатта (бұдан әрі – «СТ-КZ» нысанындағы тауардың шығу тегі туралы сертификат) көрсетілген тауардағы жергілікті қамтым үлесі;

Мi = 0, егер осы тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу кезінде ұйымдардың жергілікті қамтуды есептеудің бірыңғай әдістемесінің 7-тармағында өзгеше белгіленбесе «СТ-КZ» нысанындағы тауардың шығу тегі туралы сертификаты болмаған жағдайда;

S – шарттың жалпы құны.Жергілікті қамтым үлесі (%):*ЖҚт = ___________* шартта цифрлық форматта жүздік үлеске дейін (0,00)жергілікті қамтымның қорытынды

үлесі көрсетіледі______________ М.О. __________________________

Басшының тегі, аты, әкесінің аты, қолы Орындаушының тегі, аты, әкесінің аты, байланыс телефоны

Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 15 маусымдағы№384 бұйрыққа 7-қосымша

«Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру қағидаларына 22-5-қосымша

Жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердегі жергілікті қамту бойынша есеп

Шар

ттың

р/с

№ (m

)

Шар

ттың

құны

(СДj

KZT

Шар

т шең

бері

ндег

і та

уарл

арды

ң жи

ынты

қ құ

ны (С

Тj) K

ZTШ

арт ш

еңбе

рінд

егі

қоса

лқы

мерд

ігерл

ік ш

артт

арды

ң жи

ынты

қ со

масы

(ССД

j) KZ

T

j-шар

тты

(Rj)

орын

дай-

тын

қаза

қста

ндық

еңб

ек

ақы

төле

у қо

рыны

ң үл

есі %

Тауа

рдың

р/с

№ (n

)

Өні

м бе

руш

і шар

тты

орын

дау

мақс

атын

да с

а-ты

п ал

ған

тауа

рлар

дың

саны

Тауа

рдың

бағ

асы

KZT

Құны

(CTi

) KZT

СТ-K

Z се

ртиф

икат

ына

сәйк

ес Ж

ҚС ү

лесі

(Мi)

%

СТ-K

Z се

рти-

фик

аты

Еске

ртпе

Нөмі

рі

Бері

лген

күні

1 12 2m n

ЖИЫ-НЫ

Жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттар шеңберінде сатып алынатын жұмыстарды орындауға (қызметтерді көрсетуге) арналған шарттарды қоспағанда, жұмыстарды орындауға (қызметтерді көрсетуге) арналған шарттағы жергілікті қамтымды (бұдан әрі - ЖҚж/қ) есептеу Ұйымдардың тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу кезінде жергілікті қамтымды есептеуінің бірыңғай әдістемесіне сәйкес мынадай формула бойынша жүргізіледі:

мұнда:m – тапсырыс беруші мен мердігер арасындағы шарт, мердігер мен қосалқы мердігер

арасындағы шарттарды қоса алғанда жұмыстарды орындау (қызметтер көрсету) мақсатында жасалған j-шарттарының жалпы саны;

j - жұмыстарды орындау (қызметтер көрсету) мақсатында жасалған шарттардың реттік нөмірі;СДj – j-шартының құны;СТj – j-шартын орындау мақсатында мердігермен немесе қосалқы мердігермен сатып

алынған тауарлардың сомалық құны;ССДj – j-шартын орындау мақсатында жасалған қосалқы мердігерлер шарттарының

сомалық құны;Rj – j-шартын орындайтын жеткізушінің немесе қосалқы мердігердің қызметкерлерге

еңбекақы төлеудің жалпы қорындағы қазақстандық кадрларға еңбекақы төлеу қорының үлесіn – j -шартын орындау мақсатында мердігермен немесе қосалқы мердігермен сатып алынған

тауарлар атауының жалпы саны;і - j -шартын орындау мақсатында мердігермен немесе қосалқы мердігермен сатып алынған

тауардың реттік нөмірі;ТҚі - і-тауардың құны;Жі - «СТ-КZ» нысанының тауардың шығу тегі туралы сертификатта көрсетілген тауардағы

жергілікті қамтудың үлесі;Жi = 0, егер осы тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу кезінде

ұйымдардың жергілікті қамтуды есептеудің бірыңғай әдістемесінің 7-тармағында өзгеше белгіленбесе «СТ-КZ» нысанының тауардың шығу тегі туралы сертификаты болмаған жағдайда;

S - шарттың жалпы құныRj - j-шартын орындайтын жеткізушінің немесе қосалқы мердігердің қызметкерлерге

еңбекақы төлеудің жалпы қорындағы қазақстандық кадрларға еңбекақы төлеу қорының үлесі, есептеу мынадай формула бойынша жүргізіледі:

Rj = ҚРЕТҚ/ЕЖҚмұнда:ҚРЕТҚ – j-шартының қолдану мерзімінде j-шартын орындайтын жеткізушінің немесе қосалқы

мердігердің қазақстандық кадрларының еңбекақысын төлеу қоры;ЕЖҚ – j-шартының қолдану мерзімінде j-шартын орындайтын жеткізушінің немесе қосалқы

мердігердің жұмысшыларының еңбекақысын төлеудің жалпы қоры.

Шарттағы жергілікті қамту үлесі (%): ____________________________ М.О.Басшының тегі, аты, әкесінің аты,

**ЖҚж/қ = __________

** шартта цифрлық форматта жүздік үлеске дейін (0,00)жергілікті қамтымның қорытынды үлесі көрсетіледі (0,00)

______________________________________Орындаушының тегі, аты, әкесінің аты, байланыс телефоны»

Бұйрық Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2017 жылғы 17 шіл­деде Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне №15340 болып енгізілді.

______________________________________________________________________________

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫАУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІНІҢ БҰЙРЫҒЫ

2017 жылғы 12 сәуір №163 Астана қаласы

«Шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптамасына жұмсалған шығындардың құнын

субсидиялау қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің міндетін

атқарушының 2015 жылғы 27 ақпандағы № 4-1/167 бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы

бұйырамын:1. «Шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптамасына жұмсалған шығындардың

құнын субсидиялау қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 27 ақпандағы № 4-1/167 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11176 болып тіркелген, 2015 жылғы 24 маусымда «Әділет» ақпараттық-құқықтық жүйесінде жарияланған) мынадай өзгерістер мен толықтырулар енгізілсін:

көрсетілген бұйрықпен бекітілген Шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптама-сына жұмсалған шығындардың құнын субсидиялау қағидаларында:

2-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«2. Осы Қағидаларда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:1) агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган – балық шаруашылығын

дамытуды қоспағанда, агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган;

2) «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы (бұдан әрі – Мемлекеттік кор-порация) – Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік қызметтер көрсету, «бір терезе» қағидаты бойынша мемлекеттік қызметтер көрсетуге өтініштер қабылдау және көрсетілетін қызметті алушыға олардың нәтижелерін беру жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру үшін, сондай-ақ электрондық нысанда мемлекеттік қызметтер көрсетуді қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша құрылған заңды тұлға;

3) мақта иесi – меншiк құқығында шиттi мақта және (немесе) мақта талшығы және (немесе) мақта тұқымы бар жеке немесе заңды тұлға;

4) мақта талшығы сапасына сараптама жасау бойынша көрсетілетін қызметтерді жеткізуші – Қазақстан Республикасының Үкіметімен айқындаған сараптамалық ұйым;

5) мақта талшығының сапасына сараптама жасау – сынаманы iрiктеп алумен сынақтан өткiзудi, мақта талшығының сапасы туралы куәлiктi рәсiмдеудi қамтитын мақта талшығы сапасының нақты көрсеткiштерiн анықтау мен растауға бағытталған шаралар кешенi;

6) шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптамасы бойынша көрсетілетін қызметтерді сатып алушылар – шитті мақта мен мақта талшығының иелері;

7) шитті мақта сапасына сараптама жасау бойынша көрсетілетін қызметтерді жеткізуші – «Сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы» 2008 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңымен белгіленген тәртіппен шитті мақтаның сапасына сараптама жүргізу және шитті мақтаның сапасы туралы куәлік беру құқығына аккредиттелген шитті мақта сапасының сараптамасы бойынша сынақ зертханасы (орталық);

8) шиттi мақтаның сапасына сараптама жасау – сынаманы iрiктеп алу мен сынақтан өткiзудi, шиттi мақтаның сапасы туралы куәлікті рәсiмдеудi қамтитын шиттi мақта сапасының нақты көрсеткiштерiн анықтау мен растауға бағытталған шаралар кешенi.»;

9-тармақтың 2) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:«2) Шитті мақта сапасының сараптамасы бойынша көрсетілетін қызметтерді жеткізушінің

және мақта талшығы сапасының сараптамасы бойынша көрсетілетін қызметтерді жеткізушінің Мемлекеттік корпорацияға:

осы Қағидаларға 2-қосымшаға сәйкес нысан бойынша шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптамасы бойынша көрсетілген қызметтердің жиынтық тізілімін;

осы Қағидаларға 3-қосымшаға сәйкес нысан бойынша шитті мақтаның сапасы туралы беріл ген куәліктер немесе мақта талшығы сапасының паспорттары бойынша жиынтық актіні қоса бере отырып, осы Қағидаларға 1-қосымшаға сәйкес нысан бойынша шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптамасы бойынша көрсетілген қызметтер үшін субсидиялар алуға өтінім беруі.»;

11-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«11. Бөлім жыл сайын жиырмасыншы мамырға дейін аудан (қала) әкімдігінің интернет-ре-

сурсында және бұқаралық ақпарат құралдарында субсидиялар алуға құжаттарды қабылдау мерзімін көрсетіп, Мемлекеттік корпорацияның субсидиялау бағдарламасына қатысуға арналған өтінімдерді қабылдауды бастағаны, Комиссияның жұмыс тәртібі туралы хабарлан-дыру жариялауды қамтамасыз етеді.»;

мынадай мазмұндағы 11-1-тармақпен толықтырылсын:«11-1. Мемлекеттік корпорацияның жұмыскері шитті мақта мен мақта талшығы сапасының

сараптамасы бойынша көрсетілетін қызметтерді жеткізушілерден осы Қағидалардың 9-тармағымен көзделген талаптарға сәйкес өтінім мен құжаттарды қабылдайды және оларды Бөлімге Комиссияның қарауына қолма-қол ұсынады.»;

16-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«16. Оңтүстік Қазақстан облысының Ауыл шаруашылығы басқармасы тиісті жиынтық

ведомості бекіткеннен кейін үш жұмыс күні ішінде төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарына сәйкес қазынашылықтың аумақтық бөлімшесіне қағаз жеткізгіште берген кезде екі данада төлем шоттары тізілімін және төлем шотын ұсынады, ал төлем шотын «Қазынашылық-клиент» ақпараттық жүйесі бойынша өткізген кезде төлем шоттары тізілімі ұсынылмайды.

Оңтүстік Қазақстан облысының Ауыл шаруашылығы басқармасы бір мезгілде осы Қағидаларға 6-1-қосымшаға сәйкес нысан бойынша субсидиялар алуға өтінімнің қарастырылу нәтижелері туралы хабарламаны Мемлекеттік корпорацияға береді.»;

18-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:«18. Оңтүстік Қазақстан облысының Ауыл шаруашылығы басқармасы агроөнеркәсіптік

кешенді дамыту саласындағы уәкілетті органға шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сарапта масына берілген субсидиялар туралы жиынтық ақпаратты бірінші жартыжылдықтың қорытындысы бойынша он бесінші шілдеден кешіктірмей, ал жылдың қорытындысы бойынша есепті жылдан кейінгі жылдың оныншы қаңтарынан кешіктірмей береді.

Шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптамасына берілген субсидиялар туралы жиынтық ақпарат Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің интернет-ресурсында осы Қағдиларға 7-қосымшаға сәйкес нысан бойынша жылына бір рет, есепті жылдан кейінгі жылдың он бесінші қаңтарынан кешіктірмей орналастырылады.»;

осы бұйрыққа 1-қосымшаға сәйкес көрсетілген Қағидаларға 1-қосымша жаңа редакция-да жазылсын;

осы бұйрыққа 2-қосымшаға сәйкес көрсетілген Қағидаларға 6-1-қосымшамен толықтырылсын.2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Егіншілік департаменті

заңнамада белгіленген тәртіппен:1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін; 2) осы бұйрық мемлекеттік тіркелген күннен бастап күнтізбелік он күн ішінде оның қазақ

және орыс тілдеріндегі қағаз және электрондық түрдегі көшірмесінің ресми жариялау және Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкіне қосу үшін «Республикалық құқықтық ақпарат орталығы» шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорнына жіберілуін;

3) осы бұйрық мемлекеттік тіркелгеннен кейін күнтізбелік он күн ішінде оның көшірмесінің мерзімді баспа басылымдарына ресми жариялауға жіберілуін;

4) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы вице-министріне жүктелсін.

4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары –Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрі А.МЫРЗАХМЕТОВ

«КЕЛІСІЛДІ» «КЕЛІСІЛДІ»Қазақстан Республикасының Қазақстан РеспубликасыныңАқпарат және коммуникациялар Қаржы министріминистрі ___________ Д.Абаев ___________ Б.Сұлтанов2017 жылғы 25 сәуір 2017 жылғы 20 сәуір

«КЕЛІСІЛДІ»Қазақстан Республикасының Ұлттық экономикаминистрі ____________ Т. Сүлейменов2017 жылғы 1 маусым

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 жылғы 12 сәуірдегі № 163 бұйрығына 1-қосымша

Шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптамасына жұмсалған шығындардың құнын субсидиялау қағидаларына 1-қосымша

Нысан

___________кезеңіндегі шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптамасы бойынша көрсетілген қызметтер үшін субсидиялар алуға арналған

өтінім__________________________________________________________ негізінде әрекет ететін (құрылтай құжаты)___________________________________________________________________________ (көрсетілетін қызметтерді жеткізушінің атауы) атынан басшысы ____________________________________________________________ (тегі, аты, әкесінің аты (жеке басын куәландыратын құжатта бар болса))___________ мақта сапасының сараптамасы бойынша көрсетілген қызметтер үшін суб-

сидиялар төлеуді сұрайды.Ұсынылған ақпараттың шынайылығын растаймын және шынайы емес мәліметтер

ұсынғаным үшін Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жауапты болатыным ту-ралы хабардармын.

Басшы ____________________________________________________________________ (тегі, аты, әкесінің аты (жеке басын куәландыратын құжатта бар болса))Бас бухгалтер _____________________________________________________________ (тегі, аты, әкесінің аты (жеке басын куәландыратын құжатта бар болса))

Мөр (бар болса) орны«___» __________ 20___ жыл

Ақпараттық жүйелерде қамтылған заңмен қорғалатын құпияны құрайтын мәліметтерді пайдалануға келісемін.

Көрсетілетін қызметті алушы: ________________ _________________________________ (қолы) (тегі, аты, әкесінің аты (жеке басын куәландыратын құжатта бар болса)) Мөр (бар болса) орны«_____» _______________ 20__ жыл Өтiнiм 20 __ жылғы «___»__________________________ қарауға қабылданды._____________________________ облысы ____________________________ауданының ауыл шаруашылығы бөлімінің басшысы ____________ ______________________________ (қолы) (тегі, аты, әкесінің аты (жеке басын куәландыратын құжатта бар болса))Мөр (бар болса) орны

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2017 жылғы 12 сәуірдегі № 163 бұйрығына 2-қосымша

Шитті мақта мен мақта талшығы сапасының сараптамасына жұмсалған шығындардың құнын субсидиялау қағидаларына 6-1-қосымша

НысанСубсидия алуға өтінімді қарастыру нәтижелері туралы 20 ___ жылғы «___» _______________№_____ хабарлама

Көрсетілетін қызметті алушы _________________________________________________________________________________________________________________________________ (тегі, аты, әкесінің аты (жеке басын куәландыратын құжатта бар болса)/ немесе сенімхат бойынша оның өкілі)Жүгінудің мақсаты _________________________________________________________ (субсидияланатын бағыт) Өтініш берген күні 20 ___ жылғы «_____» ________________________Комиссияның шешімі:________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________ _______________ облысы __________________ ауданының(қаласының) ауыл шаруашылығы бөлімінің басшысы ___________________________________________________________________________ (тегі, аты, әкесінің аты (жеке басын куәландыратын құжатта бар болса)/ немесе сенімхат бойынша оның өкілі)___________________ «___» _____________ 20___жыл (қолы, күні)

Бұйрық Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2017 жылғы 4 шілдеде Нормативтік құқықтық кесімдерді мемлекеттік тіркеудің тізіліміне №15299 бо­лып енгізілді.

14 1 тамыз 2017 жылресми

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІНІҢ БҰЙРЫҒЫ

2016 жылғы 23 қараша №668 Астана қаласы

«Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік

оқу бағдарламаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115

бұйрығына толықтырулар енгізу туралы(Жалғасы. Басы 134, 137, 140, 143-нөмірлерде)

5.1.2.10көбейтіндінің берілген натурал санға бөлінгіштігін талдау;5.1.2.11қосындының және айырымның берілген натурал санға бөлінгіштігін талдау;5.1.2.12екі және одан артық сандардың ең үлкен ортақ бөлгішін, ең кіші ортаық еселігін табу;5.1.2.13бұрыс бөлшекті аралас санға және аралас санды бұрыс бөлшекке айналдыру; 5.1.2.14жай бөлшектерді қысқартуда бөлшектің негізгі қасиетін қолдану;5.1.2.15жай бөлшектерді ортақ бөлімге келтіру.5.1.2.16жай бөлшектерді, аралас сандарды салыстыру;5.1.2.17бөлімдері бірдей бөлшектерді қосу және азайтуды орындау;5.1.2.18бөлімдері әр түрлі бөлшектерді қосу және азайтуды орындау;5.1.2.19натурал саннан жай бөлшекті азайтуды орындау5.1.2.20аралас сандарды қосу және азайтуды орындау;5.1.2.21жай бөлшектерді, аралас сандарды көбейтуді орындау;5.1.2.22берілген санға кері санды табу;5.1.2.23жай бөлшектерді және аралас сандарды бөлуді орындау;5.1.2.24санның бөлігін табу және бөлігі бойынша санды табу;5.1.2.25бөлшектерді бір жазылу түрінен басқа жазылу түріне ауыстыру;5.1.2.26ондық бөлшектерді салыстыру;5.1.2.27ондық бөлшектерді қосу және азайтуды орындау;

7.1.2.6 координата-лық түзу көмегімен қосу және азай-туды орындау;6.1.2.11рационал сандардың ішкі жиында-рын Эйлер-Венн дөңгелектері арқылы кескіндеу;6.1.2.12рационал сандарды салыстыру;6.1.2.13рационал сандарды қосуды орындау;6.1.2.14рационал сандарды азайтуды орындау;6.1.2.15рационал сандарды көбейтуді орындау; 6.1.2.16рационал сандарды бөлуді орындау;6.1.2.17рационал сандарды көбейтудің қасиеттерін қолдану;6.1.2.18шектеулі ондық бөлшектер түрінде жазуға болатын жай бөлшектерді танып білу; 6.1.2.19рационал санды шектеусіз период-ты ондық бөлшек түрінде көрсету; 6.1.2.20шектеусіз периодты ондық бөлшектің пе-риодын табу;6.1.2.21шектеусіз периодты ондық бөлшекті жай бөлшекке айналдыру;6.1.2.22рационал сандардан тұратын санды өрнек-тердің мәндерін табу;6.1.2.23тура пропорционал тәуелділіктерді танып білу және мысалдар келтіру

көрсеткіші нөлге тең дәреженің негізіндегі айнымалының мүмкін мәндерін табу;7.1.2.7стандарт түрде жазылған сандарға арифметика-лық амалдар қолдану;7.1.2.8стандарт түрде жазылған санның мәнді бөлігін және ретін табу; 7.1.2.9стандарт түрде жазылған сандарды салыстыру; 7.1.2.10шамаларды бір өлшем бірліктен екінші өлшем бірлікке айналдыру және оны стандарт түрде жазу;7.1.2.11шамалардың жуық мәндерін табу және олар-ды стандарт түрде жазу;7.1.2.12жуық шамалардың абсолюттік және салыс-тырмалы қателіктерін есептеу;7.1.2.13калькулятор-дың көмегімен жуықтап есептеулерді орындау;7.1.2.14тиімді есептеу үшін қысқаша көбейту формулаларын қолдану;7.1.2.15натурал көрсеткішті дәреженің қасиеттерін қолдану

5.1.2.28ондық бөлшекті натурал санға және ондық бөлшекке көбейтуді орындау; 5.1.2.29ондық бөлшектерді 10, 100, 1000 және 0,1; 0,01; 0,001 көбейту ережелерін қолдану;

5.1.2.30ондық бөлшекті натурал санға және ондық бөлшекке бөлуді орындау; 5.1.2.31ондық бөлшектерді 10, 100, 1000 және 0,1; 0,01; 0,001 – бөлу ережелерін қолдану;5.1.2.32ондық бөлшектерді берілген разрядқа дейін дөңгелектеу;5.1.2.33бөлшекті пайызға және пайызды бөлшекке айналдыру;5.1.2.34берілген санның пайызын табу;5.1.2.35бір санның екінші санға пайыздық қатынасын және керісінше табу;5.1.2.36берілген пайызы бойынша сан-ды табу

2-бөлім. Алгебра

1.Алгебра-лық өрнектер және түрленді-рулер

5.2.1 6.2.1 7.2.1 8.2.1 9.2.5.2.1.1қосу және көбейту амалда-рының қасиетте-рін қолданып, әріпті өрнек-терді түрлен-діру;5.2.1.2 әріптердің берілген мәндері бойынша әріпті өрнектердің мәндерін табу

6.2.1.1алгебралық өрнек ұғымын меңгеру;6.2.1.2айнымалылардың берілген рационал мәндері үшін алгебралық өрнектердің мәндерін есептеу;6.2.1.3алгебралық өрнектегі айнымалының мүмкін мәндерін табу;6.2.1.4айнымалылардың қандай мәндерінде алгебралық өрнектің практикалық есептер мәнмәтінде мағынасы бар болатынын түсіну;6.2.1.5жақшаны ашу ережелерін білу;6.2.1.6коэффициент, ұқсас мүшелер ұғымдарының анықтамаларын білу;6.2.1.7алгебралық өрнек-терде ұқсас мүше-лерді біріктіруді орындау;6.2.1.8тепе-теңдік және тепе-тең түрлендіру анықтамаларын білу;6.2.1.9алгебралық өрнек-терді тепе-тең түрлендіруді орындау;6.2.1.10теңдіктерден бір айнымалыны басқа айнымалы арқылы өрнектеу; 6.2.1.11|a - b| өрнегінің геометриялық мағынасын түсіну;6.2.1.12тура пропорционалдық-тың формуласын білу және графигін салу;6.2.1.13сандармен байланысты есептер шығаруда ab ==10a + b,abc = 100a + 10b + cжазуларын қолдану

7.2.1.1санды өрнектердің мәндерін табуда бүтін көрсеткішті дәреже қасиеттерін қолдану;7.2.1.2бірмүше анықтамасын білу, оның коэффициенті мен дәрежесін табу;7.2.1.3бірмүшені стандарт түрде жазу;7.2.1.4бірмүшелерді көбейтуді орындау және, керісінше, оны көбейткіш-тердің көбейтіндісі түрінде көрсету; 7.2.1.5көпмүше анықтамасын білу және оның дәрежесін табу;7.2.1.6көпмүшені стандарт түрге келтіру;7.2.1.7көпмүшеледі қосу және азайтуды орындау; 7.2.1.8көпмүшені бірмүшеге көбейтуді орындау;7.2.1.9көпмүшені көпмүшеге көбейтуді орындау;7.2.1.10

қысқаша көбейту формулаларын білу және қолдану;7.2.1.11

қысқаша көбейту формулаларын білу және қолдану;7.2.1.12алгебралық өрнектерді ортақ көбейткішті жақша сыртына шығару және топтау тәсілдері арқылы көбейткіш-терге жіктеу;7.2.1.13көпмүшелерге амалдар қолдану, көпмүшелерді көбейткіштерге жіктеу арқылы алгебралық өрнектерді тепе-тең түрлендіру-лерді орындау;7.2.1.14алгебралық өрнектерді қысқаша көбейту формулалары арқылы көбейткіштерге жіктеу; 7.2.1.15қысқаша көбейту формулалары арқылы алгебралық өрнектерді тепе-тең түрлендіру-лерді орындау;

8.2.1.1квадрат үшмүшенің түбірі ұғымын меңгеру;8.2.1.2үшмүше-ден екімүшенің толық квадратын бөлу; 8.2.1.3квадрат үшмүшені көбейткіш-терге жіктеу

7.2.1.16алгебралық бөлшектерді танып білу;7.2.1.17алгебралық бөлшектегі айнымалы-лардың мүмкін мәндер жиынын табу;7.2.1.18

алгебралық бөлшектің негізгі қасиетін қолдану: 7.2.1.19алгебралық бөлшектерді қосу және азайтуды орындау;7.2.1.20алгебралық бөлшектерді көбейту, бөлу, дәрежеге шығаруды орындау;7.2.1.21құрамында алгебралық бөлшектері бар өрнектерді түрлендіруді орындау

2. Теңдеулер және теңсіздік-тер, олардың жүйелері және жиынтық-тары

5.2.2 6.2.2 7.2.2 8.2.2 9.2.25.2.2.1арифметикалық амалдардың белгісіз компоненттерін табу ережесі негізінде теңдеулерді шешу;5.2.2.2теңдеудің шығарылуының дұрыстығын тексеру тәсілдерін қолдану

6.2.2.1тура санды теңдіктердің қасиеттерін білу және қолдану;6.2.2.2бір айнымалысы бар сызықтық теңдеудің анықтамасын білу;6.2.2.3бір айнымалысы бар теңдеулерді шешу;6.2.2.4

түріндегі теңдеулерді шешу, мұндағы a және b рационал сандар;6.2.2.5тура санды теңсіздіктердің қасиеттерін білу және қолдану;6.2.2.6 теңсіздіктерді қосу, азайту, көбейту және бөлуді түсіну және қолдану;6.2.2.7сан аралықтарын жазу үшін белгілеулерді пайдалану;6.2.2.8сандық аралықтарды кескіндеу;6.2.2.9сандық аралықтардың бірігуін және қиылысуын табу;6.2.2.10kx > b, kx ≥ b, kx < b, kx ≤ b түріндегі сызықтық теңсіздіктерді шешу;6.2.2.11алгебралық түрлендірулердің көмегімен теңсіздіктерді , kx > b, kx ≥ b, kx < b, kx ≤ b түріндегі теңсіздіктерге келтіру;6.2.2.12Теңсіздіктердің шешімдерін координаталық түзуде кескіндеу;6.2.2.13теңсіздіктердің шешімдерін сандық аралықтар түрінде жазу және берілген сандық аралықты теңсіздік түрінде жазу;

8.2.2.1квадрат теңдеудің анықтама-сын білу;8.2.2.2квадрат теңдеулер-дің түрлерін ажырату; 8.2.2.3квадрат теңдеулерді шешу;8.2.2.4Виет теоремасын қолдану;8.2.2.5

түріндегі теңдеулер-ді шешу;8.2.2.6бөлшек-рационал теңдеулер-ді шешу;8.2.2.7квадрат теңдеулер-ге келтіріле-тін теңдеулер-ді шешу;8.2.2.8квадрат теңсіздіктерді шешу;8.2.2.9рационал теңсіздіктерді шешу;8.2.2.10біреуі сызықтық, екіншісі - квадрат теңсіздік болатын екі теңсіздік-тен құралған жүйелерді шешу;8.2.2.11құрамында екі квадрат теңсіздігі бар жүйелер мен жиынтықтарды шешу

9.2.2.1екі айнымалысы бар сызықтық және сызықтық емес теңдеулерді ажырату;9.2.2.2екі айныма-лысы бар сызықтық емес теңдеулер жүйесін шешу;9.2.2.3екі айнымалысы бар теңсіздіктерді шешу;9.2.2.4екі айныма-лысы бар сызықтық емес теңсіздіктер жүйесін шешу

6.2.2.14бір айнымалысы бар сызықтық теңсіздіктер жүйесін шешу;6.2.2.15|x| > a,|x| ≥ a, | x | < a, | x | ≤ a теңсіздіктер түрінде берілген нүктелер жиынын координаталық түзуде кескіндеу;6.2.2.16екі айнымалысы бар теңдеудің анықтамасын және қасиеттерін білу;6.2.2.17екі айнымалысы бар сызықтық теңдеулер жүйесі туралы түсінік болу;6.2.2.18екі айнымалысы бар сызықтық теңдеулер жүйесінің шешімі реттелген сандар жұбы болатынын түсіну;6.2.2.19теңдеулер жүйелесін алмастыру тәсілі және қосу тәсілі арқылы шешу

3. Тізбектер және қосынды

5.2.3 6.2.3 7.2.3 8.2.3 9.2.35.2.3.1натурал сан-дар тізбегінің заңдылықтарын анықтау;5.2.3.2натурал сан-дар тізбегінің жетіспейтін элементтерін табу5.2.3.3натурал сандар тізбегінің заңдылықтарын ойластыру және тізбектерді құру;5.2.3.4бөлшектерден тұратын тізбектердің заңдылықтарын анықтау;5.2.3.5бөлшектерден тұратын тізбектердің заңдылықтарын ойластыру және тізбектерді құру

7.2.3.1құрамында дәрежесі бар сандар тізбегі-нің заңды-лығын және жетіспейтін мүшелерін анықтау

9.2.3.1сандар тізбегі туралы түсінік болу;9.2.3.2

тізбектің n-ші мүшесін табу, мысалы:9.2.3.3математикалық индукция әдісін білу және қолдану;9.2.3.4сандар тізбектерінің арасынан арифметикалық және геометриялық прогрессияны ажырату;9.2.3.5арифметикалық прогрессиялардың n-ші мүшесін, алғашқы n мүшелерінің қосындысын есептеу формулаларын, сипаттамалық қасиетін білу және қолдану;9.2.3.6геометриялық прогрессиялардың n-ші мүшесін, алғашқы n мүшелерінің қосындысын есептеу формулаларын, сипаттамалық қасиетін білу және қолдану;9.2.3.7арифметикалық немесе/және геометриялық прогрессияларға байланысты есептер шығару;9.2.3.8шексіз кемімелі геометриялық прогрессия қосындысының формуласын периодты ондық бөлшекті жай бөлшекке айналдыру үшін қолдану;9.2.3.9шексіз кемімелі геометриялық прогрессия қосындысының формуласын есептер шығаруда қолдану

4.Тригоно-метрия

5.2.3 6.2.4 7.2.4 8.2.4 9.2.48.2.4.1Пифагор теорема-сын пайдала-нып, sin2α + cos2α = 1 формуласын қорытып шығару және есептер шешуде қолдану;8.2.4.2негізгі тригонометриялық тепе-теңдіктерді қорытып шығару және қолдану; 8.2.4.3α және (90 - α)бұрыш-тарының синусы, косинусы, тангенсі және котангенсі арасын-дағы байланыс-тарды білу және қолдану8.2.4.4sina, cosa, tga және ctgαмәндерін олардың біреуінің берілген мәні бойынша табу

9.2.4.1тригонометрия-лық функциялардың анықтамаларын білу;9.2.4.2бірлік шеңбердегі нүктелердің координаталары (cos α, sin α) мен тригонометрия-лық функциялар-дың өзара байланысын білу; 9.2.4.3 бұрыштардың қосындысы мен айырымының, жарты және қос бұрыштың тригонометриялық формулаларын қорытып шығару және қолдану;9.2.4.4келтіру формулаларын қорытып шығару және қолдану;9.2.4.5бірлік шеңбердің көмегімен тригономе-триялық функциялардың анықталу облысы мен мәндер жиынын табу; 9.2.4.6бірлік шеңбердің көмегімен тригономе-триялық функциялардың жұптылығын (тақтылығын), периодтылығын , бірсарындылығын және таңбатұрақтылық аралықтарын түсіндіру;9.2.4.7тригоно-метриялық функциялардың қосындысы мен айырымын көбейтіндіге және көбейтіндісін қосындыға немесе айырымға түрлендіру формулаларын қорытып шығару және қолдану;9.2.4.8тригонометрия-лық өрнектерді тепе-тең түрлендіруді орындау

3-бөлім. Геометрия

1. Г

еоме

т-ри

я-лы

қ фиг

ура-

лар

тура

лы тү

сінік 5.3.1 6.3.1 7.3.1 8.3.1 9.3.1

5.3.1.1өлшеудің түрлі ұзындық бірліктерін білу және координаталық сәуледегі бірлік кесінді дегенді түсіну;5.3.1.2шеңбер, дөңгелек және олардың элементтері (центр, ради-ус, диаметр) ұғымдарын меңгеру;5.3.1.3циркульдің көмегімен шеңберді салу;5.3.1.4бұрыш және оның градустық өлшемі ұғымдарын меңгеру, бұрыш-тарды белгілеу және салыс-тыру; 5.3.1.5бұрыштардың түрлерін ажы-рату (сүйір, тік, доғал, жа-зыңқы, толық );5.3.1.6дөңгелек сектор ұғымын меңгеру;5.3.1.7көпбұрыш ұғымын меңгеру;5.3.1.8тік бұрышты параллелепипед (текше) және оның жазбасы туралы түсінігі болу

6.3.1.1координаталық жазықтық ұғымын меңгеру;6.3.1.2тік бұрышты координаталар жүйесін салу;6.3.1.3(х; у) реттелген сандар жұбы тікбұрышты координата-лар жүйесінде нүктені беретінін және әрбір нүктеге нүктенің координаталары деп аталатын бір ғана реттелген сандар жұбының сәйкес болаты-нын түсіну;6.3.1.4координата-лар жүйесінде нүктені оның координата-лары бойын-ша салу және координата-лық жазықтықта берілген нүктенің коор-динаталарын табу;6.3.1.5осьтік және центрлік симме-трия ұғымдарын меңгеру;6.3.1.6осьтік немесе центрлік симметриясы болатын фигуралар туралы түсінігі болуы; симметрия-лық және центрлік-симметриялы фигураларды ажырату;6.3.1.7шар мен сфера туралы түсінігі болу

7.3.1.1плани-метрияның негізгі фигураларын білу: нүкте, түзу;7.3.1.2 нүктелер мен түзулердің тиістілік аксиомаларын білу және қолдану;7.3.1.3аксиоманың теоремадан айырмашылығын түсіну: теореманың шарты мен қорытынды-сын ажырату;7.3.1.4теоремаларды дәлелдеу әдістерін білу: тура дәлелдеу және «кері жору» әдістері;7.3.1.5кесінді, сәуле, бұрыш, үшбұрыш, жарты жазықтық анықтамаларын білу;7.3.1.6кесінділер мен бұрыштарды өлшеу аксиомаларын білу және қолдану;7.3.1.7тең фигуралардың анықтамасы мен қасиеттерін білу және қолдану;7.3.1.8кесінділер мен бұрыштарды салу аксиомаларын білу және қолдану;7.3.1.9сыбайлас және вертикаль бұрыштардың анықтамаларын білу; 7.3.1.10сыбайлас және вертикаль бұрыштардың қасиеттерін дәлелдеу және қолдану;7.3.1.11берілген үшбұрышқа тең үшбұрыштың бар болуы аксиомасын білу;7.3.1.12үшбұрыштың медианасы, биссектри-сасы, биіктігі, орта перпендику-ляры, орта сызығы анықтама-ларын білу және оларды салу;7.3.1.13үшбұрыштардың түрлерін ажырату;7.3.1.14теңқабырғалы, теңбүйірлі, тікбұрышты үшбұрыштар-дың элементтерін білу;7.3.1.15сүйір бұрышты, доғал бұрышты және тікбұрышты үшбұрыштар-дың биіктікте-рінің орналасуын салыстыру;7.3.1.16үшбұрыш-тың ішкі бұрыштарының қосындысы туралы теорема мен оның салдарларын дәлелдеу;7.3.1.17үшбұрыштың ішкі бұрыштарының қосындысы туралы теорема мен оның салдарларын есептер шығаруда қолдану;7.3.1.18үшбұрыштың сыртқы бұрышының анықтамасын білу және үшбұрыштың сыртқы бұрышы туралы теореманы дәлелдеу;7.3.1.19үшбұрыштың сыртқы бұрышы туралы теореманы қолдану;7.3.1.20үшбұрыштың бұрыштары мен қабырғалары арасындағы қатысты білу және есептер шығаруда қолдану;7.3.1.21үшбұрыштар теңдігінің белгілерін білу және дәлелдеу;7.3.1.22үшбұрыштар теңдігінің белгілерін есептер шығару мен дәлелдеулерде қолдану;7.3.1.23теңбүйірлі үшбұрыштың белгілері мен қасиеттерін қолдану;7.3.1.24теңқабырғалы үшбұрыштың қасиеттерін есептер шығаруда қолдану;7.3.1.25тікбұрышты үшбұрыштар теңдігінің белгілерін дәлелдеу;7.3.1.26тікбұрышты үшбұрыштар теңдігінің белгілерін есептер шығаруда қолдану;7.3.1.27тікбұрышты үшбұрыштың қасиеттерін қолдану;7.3.1.28шеңбер мен дөңгелектің және олардың элементтерінің (центр, радиус, диаметр, хорда) анықтамаларын білу; 7.3.1.29центрлік бұрыштың анықтамасы мен қасиеттерін білу және қолдану;7.3.1.30шеңбер диаметрі мен хордасының перпендикулярлығы туралы теоремаларды дәлелдеу және қолдану;7.3.1.31 нүктелердің геометриялық орнының анықтамасын білу; 7.3.1.32 перпендикуляр ұғымын біледі

8.3.1.1көпбұрыш, дөңес көпбұрыш, көпбұрыш элемент-тері анықтама-ларын білу;8.3.1.2көпбұрыштың ішкі бұрыш-тарының қосындыларының және сыртқы бұрышта-рының қосындыларының формула-ларын қорытып шығару;8.3.1.3параллело-грамм анықтама-сын білу;8.3.1.4параллело-грамм қасиетте-рін қорытып шығару және қолдану;8.3.1.5параллело-грамм белгілерін қорытып шығару және қолдану;8.3.1.6тіктөрт-бұрыш, ромб, шаршы анықтама-ларын білу және олардың қасиеттері мен белгілерін қорытып шығару;8.3.1.7 Фалес теорема-сын білу және қолдану;8.3.1.8пропорционал кесінділер ту-ралы теорема-ларды білу және қолдану;8.3.1.9циркуль мен сызғыш-тың көмегімен кесіндіні бірдей n бөлікке бөлу;8.3.1.10пропор-ционал кесінді-лерді салу;8.3.1.11трапеция-ның анықтама-сын, түрлерін және қасиетте-рін білу;8.3.1.12үшбұрыш-тың орта сызығы-ның қасиетін дәлелдеу және қолдану;8.3.1.13трапеция-ның орта сызығы-ның қасиетін дәлелдеу және қолдану

9.3.1.1доға ұзындығы-ның формуласын қорытып шығару және қолдану;9.3.1.2сектор мен сегмент ауданының формулала-рын қорытып шығару және қолдану;9.3.1.3іштей сызылған бұрыш анықтамасын және оның қасиеттерін білу;9.3.1.4дөңгелектегі кесінділердің пропорционал-дылығы ту-ралы теоре-маларды білу және қолдану

2. Г

еоме

трия

-лық

фиг

урал

ар-д

ың ө

зара

орн

алас

уы 5.3.2 6.3.2 7.3.2 8.3.2 9.3.25.3.2.1фигураларды қию және құрас-тыру арқылы есептер шығару

6.3.2.1параллель, қиылысатын, перпендикуляр түзулер анықтама-ларын білу;6.3.2.2параллель, перпендикуляр түзулер мен кесінділерді танып білу;6.3.2.3кесінділердің, сәулелердің немесе түзулердің бір-бірімен, координаталық осьтермен қиылысу нүктелерінің координаталарын графиктік тәсілмен табу;6.3.2.4кескіні бойынша фигураны ажырату, жазық және кеңістік фигураларын кескіндеу;6.3.2.5тік бұрышты координаталар жүйесінде координаталар басы және координаталық осьтерге қатысты симметриялы нүктелер мен фигураларды салу

7.3.2.1нүктелердің түзу мен жазықтықта орналасу аксиомаларын білу және қолдану (реттік аксиомасы);7.3.2.2түзулердің параллельдік аксиомасын білу; 7.3.2.3екі түзуді қиюшымен қиғанда пайда болған бұрыштарды танып білу;

7.3.2.4түзулердің параллельдік белгілерін дәлелдеу;7.3.2.5түзулердің параллельдік белгілерін есептер шығаруда қолдану;7.3.2.6параллель түзулердің қасиеттерін дәлелдеу;7.3.2.7параллель түзулердің қасиеттерін есептер шығаруда қолдану;7.3.2.8перпендику-ляр, көлбеу және көлбеудің проекциясы ұғымдарын меңгеру;7.3.2.9нүктеден түзуге түсірілген перпенди-кулярдың біреу ғана болуы туралы теореманы дәлелдеу және қолдану;7.3.2.10перпендикуляр түзулердің қасиеттерін білу және қолдану;7.3.2.11шеңберге жүргізілген жанама мен қиюшының анықтама-ларын білу;7.3.2.12түзу мен шеңбердің, екі шеңбердің өзара орналасу жағдайларын талдау;7.3.2.13есептер шығаруда шеңбер жанамасының қасиеттерін білу және қолдану;7.3.2.14үшбұрышқа іштей және сырттай сызылған шеңберлердің анықтамаларын білу;7.3.2.15үшбұрышқа сырттай және іштей сызылған шеңберлердің центрлерінің орналасуын түсіндіру;7.3.2.16берілген бұрышқа тең бұрыш салу, бұрыштың биссектриса-сын салу, кесіндіні қақ бөлу;7.3.2.17кесіндінің орта перпендику-лярын және берілген түзуге перпендикуляр түзу салу; 7.3.2.18берілген элементтері бойынша үшбұрыш салу

9.3.2.1шеңберге іштей және сырт-тай сызылған төртбұрыштардың қасиеттері мен белгілерін білу және қолдану;9.3.2.2дұрыс көпбұрыштардың анықтамасын және қасиеттерін білу;9.3.2.3дұрыс көпбұрыштарды салу;9.3.2.4дұрыс көпбұрышқа іштей және сырттай сызылған шеңберлердің радиустары арасындағы байланысты білу және қолдану;9.3.2.5дұрыс көпбұрыштың қабырғаларын, периметрін, ауданын және оған іштей және сырттай сызылған шеңберлердің радиустарын байланыстыратын формулаларды білу және қолдану; 9.3.2.6үшбұрыш медианаларының қасиеттерін білу және қолдану

3. М

етри

-кал

ық қа

тыст

ар 5.3.3 6.3.3 7.3.3 8.3.3 9.3.35.3.3.1бұрышты транспортир көмегімен өлшеу; 5.3.3.2градустық өлшемі берілген бұрышты транспортир көмегімен салу; 5.3.3.3бұрыштың градустық өлшемін табуға, бұрыштарды салыстыруға берілген есептерді шығару

6.3.3.1координаталық түзуде нүктелердің арақашықтығын табу;6.3.3.2шеңбер ұзындығының оның диаметріне қатынасы тұрақты сан екенін білу; 6.3.3.3шеңбер ұзындығының формуласын білу және қолдану;6.3.3.4дөңгелек ауданының формуласын білу және қолдану

7.3.3.1үшбұрыш теңсіздігін білу және қолдану

8.3.3.1үшбұрыштың қабырғаларына жүргізілген медианалар, биссектрисалар, биіктіктер және орта перпенди-кулярлар қасиет-терін білу және қолдану;8.3.3.2бұрыштың синусы, косинусы, тангенсі және котанген-сінің тікбұрыш-ты үшбұрыш-тың қабырға-лары мен бұрышта-рының қатыстары арқылы берілген анықтамаларын білу;8.3.3.3Пифагор теоремасын дәлелдеу және қолдану;8.3.3.4тікбұрышты үшбұрыштың тік бұрышының төбесінен гипотену-засына түсірілген биіктігінің қасиеттерін дәлелдеу және қолдану;8.3.3.5бұрышты оның синусы, косинусы, тангенсі және котангенсінің белгілі мәні бойынша салу; 8.3.3.6тікбұрышты үшбұрышты 300, 450, 600 -қа тең бұрыштардың синус, косинус, тангенс және котангенсінің мәндерін табу үшін қолдану; 8.3.3.7тікбұрышты үшбұрыштың элементтерін табу үшін 300, 450, 600 - қа тең бұрыштардың синус, косинус, тангенс және котанген-сінің мәндерін қолдану;8.3.3.8берілген екі элементі бойынша тікбұрышты үшбұрыштың бұрыштары мен қабырғаларын табу; 8.3.3.9көпбұрыш ауданының анықтама-сы мен қасиеттерін білу;8.3.3.10тең шамалас және тең құрамдас фигуралардың анықтама-ларын білу;8.3.3.11параллелограммның, ромбтың ауданы формулаларын қорытып шығару және қолдану;8.3.3.12үшбұрыштың ауданы формула-ларын қорытып шығару және қолдану; 8.3.3.13трапецияның ауданы формула-ларын қорытып шығару және қолдану;8.3.3.14жазықтықта координа-таларымен берілген екі нүктенің арақашықтықтығын есептеу;8.3.3.15кесінді ортасының координа-таларын табу;8.3.3.16кесіндіні берілген қатынаста бөлетін нүктенің координа-таларын табу;8.3.3.17 центрі (a, b), радиусы r болатын шеңбердің теңдеуін

білу;8.3.3.18берілген теңдеуі бойынша шеңбер салу;8.3.3.19түзудің жалпы теңдеуін және берілген екі нүкте арқылы өтетін түзудің теңдеуін жазу:

9.3.3.1вектордың координа-таларын табу;9.3.3.2вектордың ұзындығын табу;9.3.3.3координата-ларымен берілген векторларға амалдар қолдану;9.3.3.4векторлардың скаляр көбейтіндісін және оның қасиеттерін білу және қолдану;9.3.3.5векторлар арасындағы бұрышты есептеу;9.3.3.6косинустар теоремасын білу және қолдану; 9.3.3.7синустар теоремасын білу және қолдану;9.3.3.8іштей сызыл-ған үшбұрыш-тың ауданын

– үшбұрыштың қабырғалары, R – сырттай сызылған шеңбер радиусы) және сырттай сызылған көпбұрыштың ауданының (S = p ·r, мұндағы r – іштей сызылған шеңбер радиусы, p – көпбұрыштың жарты периметрi) формуларын білу және қолдану;9.3.3.9шеңберге іштей немесе сырттай сызыл-ған үшбұрыш-тардың аудандарын пайдаланып шеңбер-дің радиусын табу формулаларын білу және қолдану

4. Векторлар және түрленді-рулер

5.3.5 6.3.5 7.3.5 8.3.4 9.3.49.3.4.1вектордың, коллинеар векторлардың, тең векторлардың, нөлдік вектордың, бірлік вектордың және вектор ұзындығының анықтамаларын білу; 9.3.4.2векторларды қосу, векторды санға көбейту ережелерін білу және қолдану;9.3.4.3векторлардың коллинеарлық шартын қолдану;9.3.4.4векторды екі коллинеар емес векторлар бойынша жіктеу;9.3.4.5екі вектордың арасындағы бұрыштың анықтамасын білу; 9.3.4.6векторлардың скаляр көбейтіндісін табу;9.3.4.7есептерді векторлық әдіспен шешу;9.3.4.8қозғалыстың түрлерін, композициясын және олардың қасиеттерін білу;9.3.4.9симметрия, параллель көшіру және бұру кезінде фигуралардың бейнелерін салу;9.3.4.10жазықтықта түрлендіруді қолдана отырып есептер шығару;9.3.4.11гомотетияның анықтамасын және қасиеттерін білу;9.3.4.12гомотетия кезінде әртүрлі фигуралардың бейнелерін салу;9.3.4.13ұқсас фигуралардың анықтамасын және қасиеттерін білу;9.3.4.14үшбұрыштар ұқсастығы белгілерін білу және қолдану;9.3.4.15тікбұрышты үшбұрыштардың ұқсастығын білу және қолдану;9.3.4.16үшбұрыш биссектрисасы-ның қасиетін білу және қолдану;9.3.4.17ұқсас фигуралардың аудандары және ұқсастық коэффициенті арасындағы тәуелділік формуласын білу9.3.4.18дұрыс көрбұрыштардың симметрияларын білу

4-бөлім. Статистика және ықтималдықтар теориясы1. Жиындар теориясы және логика элемент-тері

5.4.1 6.4.1 7.4.1 8.4.1 9.4.15.4.1.1жиын, оның элементтері, бос жиын ұғымдарын меңгеру;5.4.1.2жиындардың қиылысуы, бірігуі анықтамаларын білу;5.4.1.3берілген жиындардың қиылысуы мен бірігуін табу, нәтижесін U ∩ символдарын қолданып жазу;5.4.1.4ішкі жиын ұғымын меңгеру;5.4.1.5жиындар арасындағы қатынастар-дың сипаттамасын анықтау (қиылысатын және қиылыспайтын жиындар)

2. Комбина-торика негіздері

5.4.2 6.4.2. 7.4.2 8.4.2. 9.4.26.4.2.1іріктеу тәсілмен комбинаторикалық есептерді шығару

9.4.2.1комбинатори-каның ережелерін білу (қосу және көбейту ережелері);9.4.2.2cанның факториалы анықтамасын білу;9.4.2.3қайталанбайтын орналастыру, алмастыру және теру анықтамаларын білу;9.4.2.4қайталанбайтын орналастыру, алмастыру және теру сандарын есептеу үшін комбинато-рика формулаларын білу;9.4.2.5қайталанбайтын орналастыру, алмастыру және теру сандарын есептеу үшін комбинаторика формулаларын қолдана отырып есептер шығару; 9.4.2.6Ньютон биномы формуласын және оның қасиеттерін білу және қолдану

3. Ықтимал-дықтар теориясы-ның негіздері

5.4.3 6.4.3 7.4.3 8.4.3 9.4.3.9.4.3.1оқиға, кездейсоқ оқиға, ақиқат оқиға, мүмкін емес оқиға, қолайлы нәтижелер, тең мүмкіндікті және қарама-қарсы оқиғалар ұғымдарын меңгеру;9.4.3.2элементар және элементар емес оқиғаларды ажырату;9.4.3.3ықтималдықтың классикалық анықтамасын білу және есептер шығару үшін оны қолдану;9.4.3.4ықтималдықтың статистикалық анықтамасын білу;9.4.3.5геометриялық ықтималдықты есептер шығаруда қолдану

4. Статисти-ка және деректерді талдау

5.4.4 6.4.4 7.4.4 8.4.4 9.4.45.4.4.1дөңгелек, сызықтық және бағанды диаграммалар туралы түсініктері болу; 5.4.4.2дөңгелек, сызықтық және бағанды диаграммалар салу; 5.4.4.3кестелер немесе диаграммалар түрінде берілген статистикалық ақпаратты алу

6.4.4.1бірнеше сандардың арифметикалық ортасы, сандық деректердің құлашы, медиа-насы, модасының анықтамаларын білу;6.4.4.2статистикалық сандық сипаттама-ларды есептеу

7.4.4.1басты жиынтық, кездейсоқ таңдама, вариациялық қатар, нұсқалық ұғымдарын меңгеру; 7.4.4.2нұсқалықтың абсолютті және салыс-тырмалы жиіліктерін есептеу;7.4.4.3статистикалық деректерді жинау және оны кесте түрінде көрсету;7.4.4.4таңдаманы жиілік кестесі түрінде көрсету7.4.4.5кестедегі деректердің дұрыстығын тексеру; 7.4.4.6таңдама нәтижесін жиілік алқабы түрінде көрсету;7.4.4.7кесте немесе жиіліктер алқабы түрінде берілген статистикалық ақпаратты талдау

8.4.4.1таңдама нәтижеле-рін жиіліктердің интервал-дық кестесі арқылы беру;8.4.4.2жиіліктердің интер-валдық кестесінің деректерін жиіліктер гистограммасы арқылы беру;8.4.4.3жинақтал-ған жиілік анықтамасын білу;8.4.4.4статисти-калық кестемен, алқаппен, гисто-граммамен берілген ақпаратты талдау;8.4.4.5дисперсия, стандартты ауытқу анықтама-ларын және оларды есептеу формула-ларын білу

5-бөлім. Математикалық модельдеу мен талдау1. Математи-калық анализ бастамалары

5.5.1 6.5.1 7.5.1 8.5.1. 9.5.17.5.1.1функция және функцияның графигі ұғымдарын меңгеру; 7.5.1.2функцияның берілу тәсілдерін білу;7.5.1.3функцияның анықталу облысы мен мәндер жиынын табу;7.5.1.4y=kxфункциясының анықтамасын білу, графигін салу, k коэффициен-тіне қатысты орналасуын анықтау; 7.5.1.5y=kx+b түріндегі сызықтық функцияның анықтамасын білу, оның графигін салу және графиктің k және b коэффициент-теріне қатысты орналасуын анықтау;7.5.1.6сызықтық функция графигінің координата осьтерімен қиылысу нүктелерін графикті салмай табу;7.5.1.7у = kx + b сызықтық функциясының графигінен k және b таңбаларын анықтау;7.5.1.8сызықтық функция графиктерінің өзара орналасуы олардың коэффициент-теріне тәуелді болатынын негіздеу7.5.1.9графигі берілген функцияның графигіне параллель немесе қиятын сызықтық функцияның формуласын табу;7.5.1.10y=ax2

функциясының графигін салу және оның қасиеттерін білу;7.5.1.11y = ax3

функциясының графигін салу және оның қасиеттерін білу;7.5.1.12

(k≠0)функциясының графигін салу және оның қасиеттерін білу

8.5.1.1y=функциясының қасиеттерін білу және оның графигін салу;8.5.1.2

түрдегі квад-раттық функция-лардың қасиетте-рін білу және графикте-рін салу;8.5.1.3y=ax2+bx, a≠0түріндегі квадрат-тық функцияның қасиетте-рін білу және графигін салу;8.5.1.4аргумент-тің берілген мәндері бойынша функция-ның мәндерін табу және функция-ның мәні бойынша аргумент-тің мәнін табу

(Жалғасы 15-бетте)

1 тамыз 2017 жыл 15РЕСМИ

2. М

атем

атик

алық

мод

ель-

деуд

ің кө

мегім

ен е

септ

ер ш

ығар

у 5.5.2 6.5.2 7.5.2 8.5.2 9.5.25.5.2.1натурал сандарға арифметикалық амалдар қолдана отырып, мәтін есептерді шығару;5.5.2.2мәтін есептерді шығаруда ең үлкен ортақ бөлгішті, ең кіші ортаық еселікті қолдану;5.5.2.3жай бөлшектерге арифметикалық амалдар қолданып мәтін есептер шығару (мысалы, бірлесіп жұмыс жасауға қатысты есептер және тағы басқа);5.5.2.4санның немесе шаманың бөлігін табу және бөлігі бойынша санды немесе шаманы табуға арналған есептерді құрастыру және шығару;5.5.2.5бөлшектерге арифметикалық амал-дар қолданып мәтін есептер шығару;5.5.2.6пайызға байланысты мәтін есептерді шығару;5.5.2.7Эйлер-Венн диаграммасын қолданып, есептер шығару;5.5.2.8әріпті өрнектерді құру және оларды есептер шығаруда қолдану;5.5.2.9мәтін есептері шығаруда формулаларды қолдану

6.5.2.1шамалары тура және кері пропор-ционалдықпен байланысты есеп-терді танып білу және шығару;6.5.2.2пайызға берілген есептерді пропорция арқылы шешу;6.5.2.3картамен, сызбамен, жоспармен жұмыс барысында масштабты қолдану;6.5.2.4рационал сандарды қолданып мәтін есептерді шығару;6.5.2.5қозғалыстың орташа жылдамды-ғын табуға есептер шығару;6.5.2.6мәтін есептерді сызықтық теңдеу-лерді құру арқылы шығару;6.5.2.7мәтін есептерді сызықтық теңдеу-лер жүйелерін құру арқылы шешу

7.5.2.1өте кіші немесе өте үлкен сандармен берілген шамаларға байланысты есептер шығару;7.5.2.2мәтін есептерді теңдеулер және теңсіздік-тер құру арқылы шығару; 7.5.2.3шаршы мен текшенің сызықтық өлшем-дерінің өзгеруіне байланыс-ты олардың ауданы мен көлемі қалай өзгеретінін бағалау;7.5.2.4сызықтық теңдеулер жүйесін графиктік тәсілмен шешу

8.5.2.1мәтін есептерді квадрат теңдеулер-дің көмегімен шешу;8.5.2.2мәтін есептерді бөлшек-рационал теңдеулердің көмегімен шешу; 8.5.2.3қолданба-лы есептерді шығару үшін квадрат-тық функция-ны қолдану; 8.5.2.4екі нүктенің арақашық-тығын табу формула-сын, кесіндінің ортасының координа-таларын табу формула-сын, кесіндіні берілген қатынаста бөлу формула-сын, центрі (a;b) нүктесінде және радиусы r шеңбердің теңдеуін, түзудің теңдеуін қолданып есептер шығару

9.5.2.1мәтін есептерді теңдеулер жүйелері арқылы шығару;9.5.2.2геометриялық және арифметика-лық прогрессия-ларға байланысты мәтін есептерді шығару;9.5.2.3синустар және косинустар теоремаларын үшбұрыштарды шешуде және қолданбалы есептерді шығаруда қолдану

3. М

атем

ати-

калы

қ тіл

жән

е ма

тема

ти-к

алық

мод

ель 5.5.3 6.5.3 7.5.3 8.5.3 9.5.3.

5.5.3.1жай бөлшектерді оқу және жазу;5.5.3.2натурал сандарды координаталық сәуледе кескіндеу; 5.5.3.3жай бөлшектерді координаталық сәуледе кескіндеу;5.5.3.4ондық бөлшектерді координаталық сәуледе кескіндеу;5.5.3.5ондық бөлшектерді оқу және жазу;5.5.3.6натурал сандарды салыстырудың нәтижесін >, <, = белгілері арқылы жазу;5.5.3.7натурал сандарды салыстыру мен реттеуді талап ететін жағдайды зерттеу;5.5.3.8жиындармен жұмыс істеуде

символдарын қолдану;5.5.3.9жазық фигуралардың және қеңістіктегі геометриялық фигуралардың жазбаларын салу (текше және тік бұрышты параллелепипед)

6.5.3.1екі санның қатынастарын оқу және жазу;6.5.3.2пропорцияны оқу және жазу;6.5.3.3шамаларды сипаттау үшін бүтін сандарды қолдану;6.5.3.4мәтін есептер шығаруда айнымалысы бар өрнектер мен формулалар құрастыру;6.5.3.5шамалар арасындағы тәуелділіктерге мысалдар келтіру;6.5.3.6шамалар арасындағы тәуелділіктердің берілу тәсілдерін білу;6.5.3.7сипаттамасы бойынша тәуел-діліктің формуласын жазу;6.5.3.8формуламен немесе графикпен берілген тәуелділіктердің кестесін құру;6.5.3.9формуламен және кестемен берілген тәуелділіктердің графиктерін салу;6.5.3.10шынайы процестердің графиктерін қолданып, шамалар арасындағы тәуелділіктерді табу және зерттеу;6.5.3.11тура пропорционал шамалардың арасындағы шынайы тәуелділіктердің графиктеріне талдау беру;6.5.3.12сипаттамасы бойынша тура пропорционалдық-тың формуласын жазу;6.5.3.13тура пропорционалдық-тың графигін салу;

7.5.3.1есеп шарты бойынша математика-лық модель құру

9.5.3.1вектор-ларды есептер шығаруда қолдану

20. Осы оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Математика» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының Ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Математика» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасына қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Математика» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасын жүзеге асыру бойынша ұзақ мерзімді жоспар

5-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімінің мазмұны Оқу мақсаттары Білім алушылар білуі тиіс

1-тоқсан5.1АНатурал сандар және нөл саны

Натурал сандар және нөл саны 5.1.1.1, 5.1.1.2Координаталық сәуле. Натурал сандарды салыстыру. Қос теңсіздік 5.3.1.1, 5.5.3.2, 5.1.2.1,

5.5.3.6, 5.5.3.7Арифметикалық амалдардың қасиеттері. Натурал сандарға арифметикалық амалдар қолдану

5.1.2.2, 5.1.2.3

Санды және әріпті өрнектер, олардың мәндері . Өрнектерді ықшамдау 5.2.1.1, 5.2.1.2Теңдеу. Теңдеудің түбірі. Теңдеуді шешу. 5.2.2.1, 5.2.2.2Формула. Формула арқылы есептеу. Мәтін есептерді шығару. Натурал сан-дардан тұратын сандар тізбегі

5.5.2.1, 5.5.2.8, 5.5.2.9, 5.2.3.1, 5.2.3.2, 5.2.3.3

5.1ВНатурал сандардың бөлінгіштігі

Натурал сандардың бөлгіштері мен еселіктері 5.1.1.5, 5.1.2.8, 5.1.2.9Жай және құрама сандар 5.1.1.6Бөлінгіштіктің негізгі қасиеттері 5.1.2.10, 5.1.2.112, 3, 5, 9, 10 сандарына бөлінгіштік белгілері 5.1.2.5, 5.1.2.6Дәреже 5.1.1.3, 5.1.1.4, 5.1.2.4Натурал сандарды жай көбейткіштерге жіктеу 5.1.2.7Ең үлкен ортақ бөлгіш. Өзара жай сандар. Ең кіші ортақ еселік

5.1.1.7, 5.1.2.12, 5.1.1.8, 5.5.2.2

5.1СЖай бөлшектер

Жай бөлшек. Жай бөлшектерді оқу және жазу 5.1.1.9,5.5.3.1

Жай бөлшектің негізгі қасиеті 5.1.2.14, 5.1.2.15Дұрыс және бұрыс жай бөлшектер 5.1.1.10Аралас сандар 5.1.1.11, 5.1.2.13Жай бөлшектер мен аралас сандарды координаталық сәуледе кескіндеу 5.5.3.3

2-тоқсан5.2АЖай бөлшектерге амалдар қолдану

Жай бөлшектерді және аралас сандарды салыстыру 5.1.2.16Жай бөлшектерді косу және азайту 5.1.2.17, 5.1.2.18Аралас сандарды қосу. Аралас сандарды азайту 5.1.2.19, 5.1.2.20Жай бөлшектерді және аралас сандарды көбейту. Өзара кері сандар 5.1.2.21, 5.1.1.12,

5.1.2.22Жай бөлшектерді және аралас сандарды бөлу 5.1.2.23

3-тоқсан5.3АМәтін есептер

Санның бөлігін және бөлігі бойынша санды табуға берілген есептер 5.1.2.24, 5.5.2.4Бірлесіп орындалатын жұмыстарға қатысты есептер 5.5.2.3

5.3ВОндық бөлшектер және оларға амалдар қолдану

Ондық бөлшек. Ондық бөлшектерді оқу және жазу. Ондық бөлшекті жай бөлшекке айналдыру

5.1.1.13, 5.5.3.5,5.1.1.14, 5.1.2.25

Ондық бөлшектерді координаталық сәуледе кескіндеу. Ондық бөлшектерді салыстыру

5.5.3.4, 5.1.2.26

Ондық бөлшектерді қосу және азайту 5.1.2.27Ондық бөлшекті натурал санға көбейту. Ондық бөлшектерді көбейту 5.1.2.28Ондық бөлшекті натурал санға бөлу. Ондық бөлшектерді бөлу 5.1.2.30Ондық бөлшектерді 10; 100; 1000;... және 0,1; 0,01; 0,001;... сандарына көбейту және бөлу

5.1.2.29, 5.1.2.31

Ондық бөлшектерді дөңгелектеу 5.1.1.15, 5.1.2.32Мәтін есептерді шығару. Бөлшектерден тұратын сандар тзбектері 5.5.2.5, 5.2.3.4,

5.2.3.55.3СЖиын

Жиын. Жиынның элементтері. Жиындарды кескіндеу 5.4.1.1,5.5.3.8

Жиындар арасындағы қатынастар. Ішкі жиын 5.4.1.4, 5.4.1.5Жиындардың бірігуі мен қиылысуы 5.4.1.2, 5.4.1.3Мәтін есептерді шығару 5.5.2.7

4-тоқсан5.4.АПайыз

Пайыз 5.1.1.16, 5.1.2.33Санның пайызын және пайызы бойынша санды табу 5.1.2.34, 5.1.2.36,

5.1.2.35Мәтін есептерді шығару 5.5.2.6

5.4.ВБұрыштар.Көпбұрыштар

Бұрыш. 5.3.1.4, 5.3.3.1, 5.3.3.2, 5.3.1.5,5.3.3.3

Көпбұрыш 5.3.1.7

5.4.СДиаграмма

Шеңбер. Дөңгелек. Дөңгелек сектор 5.3.1.2, 5.3.1.3, 5.3.1.6Диаграмма 5.4.4.1, 5.4.4.2 Статистикалық деректерді көрсету тәсілдері 5.4.4.3

5.4.ДКеңістік фигурала-рының жазбалары

Тік бұрышты параллелепипед (текше) және оның жазбасы 5.3.1.8, 5.5.3.9Фигураларды қиюға берілген есептер. Фигураларды құрастыруға берілген есептер

5.3.2.1

5-сыныптағы математика курсын қайталау6-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімінің мазмұны Оқу мақсаттарыБілім алушылар білуі тиіс

1-тоқсан5-сыныптағы математика курсын қайталау

6.1АҚатынас және пропорция

Қатынас. Екі санның пайыздық қатынасы 6.1.2.1, 6.1.1.1,6.5.3.1, 6.1.2.2

Пропорция. Пропорцияның негізгі қасиеті 6.1.2.3, 6.5.3.2,6.1.2.4, 6.1.2.5

Тура пропорционалдық тәуелділік. Кері пропорционалдық тәуелділік 6.1.1.2, 6.1.1.3, 6.5.2.1Мәтін есептерді пропорцияның көмегімен шығару 6.5.2.2, 6.1.2.6, 6.1.2.7Масштаб 6.1.1.5, 6.5.2.3Шеңбердің ұзындығы. Дөңгелектің ауданы. Шар. Сфера 6.3.3.2, 6.3.3.3, 6.3.3.4,

6.3.1.76.1ВРационал сандар және оларға амалдар қолдану

Координаталық түзу 6.1.1.4, 6.1.1.7Бүтін сандар. Рационал сандар 6.1.1.6, 6.5.3.3, 6.1.1.8,

6.1.2.9, 6.1.2.11 Санның модулі 6.1.1.9, 6.2.1.11, 6.3.3.1Рационал сандарды салыстыру 6.1.2.8, 6.1.2.12 Рационал сандарды координаталық түзудің көмегімен қосу 6.1.2.10,Рационал сандарды қосу 6.1.2.13, Рационал сандарды азайту 6.1.2.14

2-тоқсан6.2АРационал сандарға амалдар қолдану

Рационал сандарды көбейту 6.1.2.15Рационал сандарды қосу мен көбейтудің ауыстырымдылық және терімділік қасиеттері

6.1.2.17

Рационал сандарды бөлу 6.1.2.16, 6.1.2.18, 6.1.2.19, 6.1.2.20, 6.1.2.21,

Рационал сандарға арифметикалық амалдар қолдану 6.1.2.22Мәтін есептерді шығару 6.5.2.4

6.2ВАлгебрлық өрнектер

Айнымалы. Айнымалысы бар өрнек 6.2.1.1, 6.2.1.2, 6.2.1.3,6.2.1.4

Жақшаны ашу. Коэффициент. Ұқсас қосылғыштар. Ұқсас қосылғыштарды біріктіру

6.2.1.5; 6.2.1.6; 6.2.1.7

Тепе-тең түрлендіру. Тепе-теңдік 6.2.1.8Алгебралық өрнектерді түрлендіру 6.2.1.9Мәтін есептерді шығару 6.5.3.4, 6.2.1.10

3-тоқсан6.3АБір айнымалысы бар сызықтық теңдеу

Сандық теңдіктер және олардың қасиеттері 6.2.2.1Бір айнымалысы бар сызықтық теңдеу. Бір айнымалысы бар сызықтық теңдеулерді шешу

6.2.2.2, 6.2.2.3

Айнымалысы модуль таңбасының ішінде берілген бір айнымалысы бар сызықтық теңдеу

6.2.2.4,

Мәтін есептерді шығару 6.5.2.66.3ВБір айнымалысы бар сызықтық теңсіздіктер

Сандық теңсіздіктер және олардың қасиеттері 6.2.2.5, 6.2.2.6Сандық аралықтар. Сандық аралықтардың бірігуі мен қиылысуы 6.2.2.7, 6.2.2.8, 6.2.2.9Бір айнымалысы бар сызықтық теңсіздік. Бір айнымалысы бар сызықтық теңсіздіктерді шешу

6.2.2.10, 6.2.2.11,6.2.2.12, 6.2.2.13

Бір айнымалысы бар сызықтық теңсіздіктер жүйесі. Бір айнымалысы бар сызықтық теңсіздіктер жүйесін шешу

6.2.2.14

Айнымалысы модуль таңбасының ішінде берілген бір айнымалысы бар сызықтық теңсіздік

6.2.2.15

6.3СКоординаталық жазықтық

Перпендикуляр түзулер және кесінділер. Параллель түзулер және кесінділер 6.3.2.1, 6.3.2.2Координаталық жазықтық. Тікбұрышты координаталар жүйесі 6.3.1.1, 6.3.1.2, 6.3.1.3,

6.3.1.4, 6.3.2.3 Центрлік симметрия. Осьтік симметрия 6.3.1.5, 6.3.1.6, 6.3.2.5

6.3ДКеңістіктегі фигуралар

Фигуралардың кеңістікте орналасуы. Кеңістікте фигураларды кескіндеу, «көрінбейтін» сызықтар

6.3.2.4

4-тоқсан6.4АСтатистика. Комбинаторика

Статистикалық деректер және олардың сипаттамалары: арифметикалық орта, мода, медиана, құлаш

6.4.4.1, 6.4.4.2

Мәтін есептерді шығару 6.5.2.5, 6.4.2.16.4.ВШамалар арасындағы тәуелділіктер

Шамалар арасындағы тәуелділіктердің берілу тәсілдері: аналитикалық (формула арқылы), кестелік, графиктік тәсіл

6.5.3.5, 6.5.3.6, 6.5.3.7,6.5.3.8, 6.5.3.9

Нақты процестердің графиктерін қолданып шамалар арасындағы тәуелділіктерді зерттеу

6.5.3.10

Тура пропорционалдық және оның графигі 6.1.2.23, 6.2.1.12, 6.5.3.12,6.5.3.13, 6.5.3.11

6.4СЕкі айнымалысы бар сызықтық теңдеулер және олардың жүйелері

Екі айнымалысы бар сызықтық теңдеу 6.2.2.16Екі айнымалысы бар сызықтық теңдеулер жүйесі 6.2.2.17, 6.2.2.18Екі айнымалысы бар сызықтық теңдеулер жүйесін қосу тәсілімен, алмасты-ру тәсілімен шешу

6.2.2.19

Мәтін есептерді шығару 6.2.1.13, 6.5.2.7сыныптардағы математика курсын қайталау

3) 7-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімінің мазмұны Оқу мақсаттарыБілім алушылар білуі тиіс

1-тоқсан5-6 сыныптардағы математика курсын қайталау7.1АБүтін көрсеткішті дәреже

Натурал көрсеткішті дәреже және оның қасиеттері 7.1.2.1, 7.1.2.2,7.1.2.15, 7.5.2.3

Бүтін көрсеткішті дәреже және оның қасиеттері 7.1.2.3, 7.1.2.4,7.1.2.6, 7.2.1.1

Құрамында дәрежесі бар өрнектерді түрлендіру 7.1.2.5, 7.2.3.1 Санның стандарт түрі 7.1.1.1, 7.1.2.8, 7.1.2.9, 7.1.2.7,

7.1.2.10, 7.1.2.11, 7.1.2.12, 7.1.2.13Мәтін есептерді шығару 7.5.2.1

7.1В Геометрияның алғашқы мәліметтері

Геометрияның негізгі ұғымдары. Аксиома. Теорема 7.3.1.1, 7.3.1.5, 7.3.1.3, 7.3.1.2, 7.3.2.1, 7.3.1.6, 7.3.1.8, 7.3.1.11, 7.3.2.2

Фигуралар теңдігі 7.3.1.7Теореманы дәлелдеу әдістері: тура дәлелдеу және «кері жору» әдісі 7.3.1.4Сыбайлас және вертикаль бұрыштар, олардың қасиеттері 7.3.1.9, 7.3.1.10

7.1СКөпмүшелер

Бірмүшелер және оларға амалдар қолдану. Бірмүшенің дәрежесі және стандарт түрі

7.2.1.2, 7.2.1.3,7.2.1.4

Көпмүшелер. Көпмүшенің дәрежесі және стандарт түрі 7.2.1.5, 7.2.1.6 Көпмүшелерге амалдар қолдану 7.2.1.7, 7.2.1.8, 7.2.1.9 Көпмүшені көбейткіштерге жіктеу 7.2.1.12, Өрнектерді тепе-тең түрлендіру 7.2.1.13

2-тоқсан7.2АФункция. Функцияның графигі

Функция және функцияның графигі 7.5.1.1, 7.5.1.2, 7.5.1.3Сызықтық функция және оның графигі 7.5.1.5, 7.5.1.4,

7.5.1.6, 7.5.1.7 Сызықтық функциялардың графиктерінің өзара орналасуы 7.5.1.8, 7.5.1.9Екі айнымалысы бар сызықтық теңдеулер жүйесін графиктік тәсілмен шешу

7.5.2.4

у=ах2, у=ах3 және ( k≠0) түріндегі функциялар, олардың графиктері және қасиеттері

7.5.1.10, 7.5.1.11,7.5.1.12

7.2ВҮшбұрыштар

Үшбұрыш және оның түрлері 7.3.1.13Үшбұрыштың биссектрисасы, медианасы, биіктігі және орта сызығы 7.3.1.14, 7.3.1.12,

7.3.1.15Үшбұрыштар теңдігінің белгілері 7.3.1.21, 7.3.1.22Теңбүйірлі үшбұрыш, оның қасиеттері және белгілері 7.3.1.23, 7.3.1.24

3-тоқсан7.3АСтатистика элементтері

Вариациялық қатар 7.4.4.1Абсолютті жиілік және салыстырмалы жиілік. Жиілік кестесі 7.4.4.2, 7.4.4.3, 7.4.4.4,

7.4.4.5Жиілік алқабы 7.4.4.6, 7.4.4.7

7.3ВҚысқаша көбейту формулалары

Қысқаша көбейту формулалары 7.2.1.10, 7.2.1.11 Қысқаша көбейту формулаларының көмегімен өрнектерді түрлендіру 7.1.2.14, 7.2.1.14,

7.2.1.15Мәтін есептерді шығару 7.5.3.1, 7.5.2.2

7.3СТүзулердің өзара орналасуы

Параллель түзулер, олардың белгілері және қасиеттері 7.3.2.3, 7.3.2.4, 7.3.2.5,7.3.2.6, 7.3.2.7

Үшбұрыш бұрыштарының қосындысы. Үшбұрыштың сыртқы бұрышы 7.3.1.16, 7.3.1.17,7.3.1.18, 7.3.1.19

Үшбұрыш теңсіздігі 7.3.1.20, 7.3.3.1Тікбұрышты үшбұрыштардың теңдігінің белгілері. Тікбұрышты үшбұрыштың қасиеттері

7.3.1.25, 7.3.1.26,7.3.1.27

Перпендикуляр түзулер. Перпендикуляр, көлбеу және оның проекциясы

7.3.2.8, 7.3.2.9, 7.3.2.10

4-тоқсан7.4АШеңбер. Геометриялық салулар

Шеңбер, дөңгелек, олардың элементтері мен бөліктері. Центрлік бұрыш

7.3.1.31, 7.3.1.28, 7.3.1.29, 7.3.1.30

Түзу мен шеңбердің өзара орналасуы. Екі шеңбердің өзара орналасуы

7.3.2.12

Шеңберге жүргізілген жанама. Шеңберге жүргізілген жанамалардың қасиеттері

7.3.2.11, 7.3.2.13

Үшбұрышқа іштей және сырттай сызылған шеңберлер 7.3.2.14, 7.3.2.15Салу есептері 7.3.2.16, 7.3.2.17,

7.3.2.187.4ВАлгебралық бөлшектер

Алгебралық бөлшек және оның негізгі қасиеті 7.2.1.16, 7.2.1.17,7.2.1.18

Алгебралық бөлшектерге амалдар қолдану 7.2.1.19, 7.2.1.20Алгебралық өрнектерді тепе-тең түрлендіру 7.2.1.21

7-сыныптағы математика курсын қайталау

4) 8-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімінің мазмұны Оқу мақсаттары Білім алушылар білуі тиіс

1-тоқсан7-сыныптағы математика курсын қайталау

8.1АКвадрат түбір және иррационал өрнек

Нақты сандар 8.1.1.1Квадрат түбір 8.1.1.2, 8.1.2.1, 8.1.2.2Құрамында квадрат түбірлері бар өрнектерді түрлендіру 8.1.2.3, 8.1.2.4,

8.1.2.5, 8.1.2.6 функциясы, оның графигі және қасиеттері 8.5.1.1, 8.5.1.4

8.1В Көпбұрыштар. Төртбұрыштарды зерттеу

Көпбұрыш. Дөңес көпбұрыш 8.3.1.1, 8.3.1.2Параллелограмм, ромб, тіктөртбұрыш, шаршы және олардың қасиеттері мен белгілері

8.3.1.3, 8.3.1.4,8.3.1.5, 8.3.1.6,

Фалес теоремасы. Пропорционал кесінділер 8.3.1.7, 8.3.1.8,8.3.1.9, 8.3.1.10

Трапеция, оның түрлері мен қасиеттері. Трапеция мен үшбұрыштың орта сызықтары

8.3.1.11, 8.3.1.12,8.3.1.13

Үшбұрыштың тамаша нүктелері 8.3.3.12-тоқсан8.2АКвадрат теңдеулер

Квадрат теңдеуі 8.2.2.1, 8.2.2.2Квадрат теңдеулерді шешу 8.2.2.3, 8.2.2.4Квадрат үшмүше 8.2.1.1, 8.2.1.2, 8.2.1.3Теңдеулерді шешу 8.2.2.7, 8.2.2.6, 8.2.2.5Мәтін есептерді шығару 8.5.2.1, 8.5.2.2

8.2ВТікбұрышты үшбұрыштың қабырғалары мен бұрыштары арасындағы қатыстар

Тікбұрышты үшбұрыштың сүйір бұрыштарының тригонометриялық функциялары. Пифагор теоремасы

8.3.3.2,8.3.3.3,8.3.3.4

Негізгі тригонометриялық тепе-теңдіктер 8.2.4.1, 8.2.4.2, 8.2.4.3, 8.2.4.4, 8.3.3.5

Тікбұрышты үшбұрыштарды шешу 8.3.3.6, 8.3.3.7,8.3.3.8

3-тоқсан8.3АКвадраттық функция

Квадраттық функция және оның графигі 8.5.1.2, 8.5.1.3, 8.5.1.4Мәтін есептерді шығару 8.5.2.3

8.3ВАудан

Фигураның ауданы және оның қасиеттері 8.3.3.9, 8.3.3.10Төртбұрыштар мен үшбұрыштардың аудандары 8.3.3.11, 8.3.3.12, 8.3.3.13

8.3ССтатистика элементтері

Жиілік алқабы, жиілік гистограммасы 8.4.4.1, 8.4.4.2Орта мән. Дисперсия. Стандартты ауытқу 8.4.4.3, 8.4.4.4, 8.4.4.5

4-тоқсан8.4АТеңсіздіктер

Квадрат теңсіздік 8.2.2.8Рационал теңсіздік 8.2.2.9 Теңсіздіктер жүйелерін шешу 8.2.2.10, 8.2.2.11

8.4ВЖазықтықтағы тікбұрышты координаталар жүйесі

Жазықтықтағы координаталар әдісі 8.3.3.14, 8.3.3.15,8.3.3.16, 8.3.3.17,8.3.3.18, 8.3.3.19

Мәтін есептерді шығару 8.5.2.4

8-сыныптағы математика курсын қайталау

5) 9-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі Ұзақ мерзімді жоспар бөлімінің мазмұны Оқу мақсаттарыБілім алушылар білуі тиіс

1-тоқсан8-сыныптағы математика курсын қайталау

9.1А Жазықтықтағы векторлар

Вектор. Векторларға амалдар қолдану. Коллинеар және коллинеар емес векторлар

9.3.4.1, 9.3.4.2, 9.3.4.4,9.3.4.5, 9.3.4.6, 9.3.4.7

Вектордың координаталары. Координаталық түрде берілген векторларға амалдар қолдану

9.3.3.1, 9.3.3.2, 9.3.4.3, 9.3.3.3,9.3.3.4, 9.3.3.5

Есептерді шешуде векторларды қолдану 9.5.3.1 9.1ВЕкі айнымалысы бар теңдеулер, теңсіздіктер, және олардың жүйелері

Екі айнымалысы бар сызықтық емес теңдеулер және олардың жүйелері

9.2.2.1, 9.2.2.2,9.5.2.1

Екі айнымалысы бар теңсіздіктер 9.2.2.3Екі айнымалысы бар сызықтық емес теңсіздіктер жүйелері 9.2.2.4

9.1С Комбинаторика элементтері

Комбинаториканың негізгі ұғымдары мен ережелері (қосу және көбейту ережелері)

9.4.2.1, 9.4.2.2,9.4.2.3, 9.4.2.4

Комбинаторика формулаларын қолданып есептер шешу 9.4.2.5Ньютон биномы және оның қасиеттері 9.4.2.6

2-тоқсан9.2А Тригонометрия Бұрыш пен доғаның градустық және радиандық өлшемдері 9.1.1.1, 9.1.2.1, 9.1.1.2

Кез келген бұрыштың синусы, косинусы, тангенсі және котангенсі. Бұрыш синусының, косинусының, тангенсінің және котангенсінің мәндері

9.2.4.1,9.2.4.2

Тригонометриялық функциялар және олардың қасиеттері 9.2.4.5, 9.2.4.6Тригонометрия формулалары 9.2.4.4, 9.2.4.3, 9.2.4.7Тригонометриялық өрнектерді тепе-тең түрлендіру 9.2.4.8

3-тоқсан9.3AТізбектер

Сандар тізбегі, оның берілу тәсілдері және қасиеттері 9.2.3.1, 9.2.3.2, 9.2.3.3Арифметикалық және геометриялық прогрессиялар 9.2.3.4, 9.2.3.5, 9.2.3.6, 9.2.3.7Шексіз кемімелі геометриялық прогрессия 9.2.3.8,Мәтін есептерді шығару 9.2.3.9, 9.5.2.2

9.3В Жазықтықтағы түрлендірулер

Қозғалыс және оның қасиеттері 9.3.4.8, 9.3.4.9, 9.3.4.10Гомотетия және оның қасиеттері 9.3.4.11, 9.3.4.12Ұқсас фигуралар және олардың қасиеттері. Үшбұрыштар ұқсастығының белгілері

9.3.4.13, 9.3.4.14, 9.3.4.15, 9.3.4.16, 9.3.4.17

9.3С Үшбұрыштарды шешу Үшбұрыштарды шешу 9.3.3.6, 9.3.3.7,9.5.2.3,9.3.3.8, 9.3.3.9

4-тоқсан9.4АШеңбер. Көпбұрыштар

Шеңбер және дөңгелек. Доғаның ұзындығы. Дөңгелек, сектор және сегменттің аудандары

9.3.1.1, 9.3.1.2,9.3.1.3, 9.3.1.4

Дұрыс көпбұрыштар, олардың қасиеттері және симметриялары

9.3.2.1, 9.3.2.2, 9.3.2.3, 9.3.2.4, 9.3.2.5, 9.3.2.6, 9.3.4.18

9.4В Ықтималдықтар теориясының элементтері

Ықтималдықтар теориясының негіздері 9.4.3.1, 9.4.3.2, 9.4.3.3, 9.4.3.4Мәтін есептерді шығару 9.4.3.5

5-9 сыныптардағы математика курсын қайталау

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 23 қарашадағы №668 бұйрығына 9-қосымша

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі№ 115 бұйрығына 200-қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған«Информатика» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы

1-тарау. Жалпы ережелер1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта

білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті сәйкес әзірленген.2. «Информатика» пәнін оқыту мақсаты – оқушыларды қазіргі заманауи технологиялармен тиімді жұмыс істеу үшін базалық

білім, білік және дағдымен қамтамасыз ету болып табылады.3. Негізгі міндеттер:1) оқушыларда ақпараттық процесстердің қоғамдағы ролінің түсінігін, ақпараттық технологияларды адам іс-әрекетінің әр

түрлі салаларында пайдаланудың техникалық мүмкіндіктері мен перспективаларын қалыптастыру;2) оқушылардың ақпараттық технологияларды күнделікті өмірде, оқуда және келешек еңбек іс-әрекетінде тиімді

қолдануларына әрекет ету;3) оқушыларды жүйелерді талдауға, шешімдерді, программалық қосымшаларды жасауға, оларды дамытып жетілдіруге, со-

нымен қатар, өздерінің өнімдерін бағалауға мүмкіндік бере отырып, олардың компьютермен жұмыс істеудің негізгі қағидаларын түсінуін қамтамасыз ету;

4) талдау, абстракция, модельдеу мен программалау арқылы оқушыларға әр түрлі тапсырмаларды шешуді үйрету;5) оқушыларда логикалық, алгоритмдік, сонымен қатар, жалпылау мен үйлестік, тапсырмаларды құрамдас бөлікке ажыра-

ту мен ортақ заңдылықтарды бөлу, қойылған тапсырмаларды шешуге тиімді және рационалды тәсілдер табу мүмкіндіктерін қосатын есептік ойлауды дамыту;

6) оқушыларда ақпараттық мәдениетті қалыптастыру – жалпы ережелерді ұстану және жеке тұлға мен бүкіл қазақстандық әлеуметтің мүддесін көздеу;

7) оқушылардың ғылыми тілді меңгеруіне және пән бойынша ұғымдық аппаратты байытуға септік жасау.4. Информатиканы оқыту білім алушылардың келесі ережелерді білуіне бағытталған:1) информатика курсын оқу кезінде алынған есептік ойлау мен модельдеудің дағдыларын әр түрлі жағдайларда қолданыла

алатынын;2) жүйелер абстракциялардың, алгоритмдердің және программалаудың көмегімен моделденетінін;3) информатика курсынан алынған білімді қолдану ғылым, техника, медицина, білім беру мен мәдениеттің дамуына негізгі

әсер ететінін;4) программалау дағдыларын қолдану ағымдағы іс-әрекетті жетілдіре алатын және жаңа идеялардың пайда болуына

мүмкіндік жасайтын қосымшалар жасауға септігін тигізетінін түсінеді.2-тарау. «Информатика» пәнінің мазмұнын ұйымдастыру

5. «Информатика» оқу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі:1) 5 сыныпта – аптасына 1 сағатты, оқу жылында 34 сағатты; 2) 6 сыныпта – аптасына 1 сағатты, оқу жылында 34 сағатты; 3) 7 сыныпта – аптасына 1 сағатты, оқу жылында 34 сағатты; 4) 8 сыныпта – аптасына 1 сағатты, оқу жылында 34 сағатты; 5) 9 сыныпта – аптасына 1 сағатты, оқу жылында 34 сағатты құрайды. 6. Оқу пәнінің мазмұны бағдарламаның пән бойынша оқыту бөлімдерінен тұрады. Әр бөлім бөлімшелерге бөлінген.

Бөлімшелер күтілетін нәтиже, яғни дағды немесе білік, білім немесе түсінік түрінде оқыту мақсаттарын қамтиды. 7. Оқыту мақсаттары мұғалімдерге өз жұмысын жоспарлауға және оқушыны бағалауға, сонымен қатар оларды әрі қарай

оқыту кезеңдері туралы хабардар етуге мүмкіндік береді. 8. «Информатика» пәні бойынша бағдарламаның мазмұны 4 бөлімді қамтиды: 1) Компьютерлік жүйелер;2) Денсаулық және қауіпсіздік;3) Компьютерлік ойлау;4) Ақпараттық процестер.9. «Компьютерлік жүйелер» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) Компьютердің құрылғылары;2) Программалық қамтамасыз ету;3) Компьютерлік желілер.10. «Ақпараттық процестер» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) Ақпаратты ұсыну және өлшеу;

(Жалғасы. Басы 14-бетте) 2) Ақпараттық нысандарды құру және түрлендіру.11. «Компьютерлік ойлау» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) Модельдеу;2) Алгоритмдер;3) Программалау.12. «Денсаулық және қауіпсіздік» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1 ) Эргономика; 2 ) Ақпараттық және онлайн қауіпсіздік.

3-тарау. Оқу мақсаттарының жүйесі:13. Оқу мақсаттарының жүйесі бөлім бойынша әр сыныпқа бөлінген.14. Бағдарламада «оқу мақсаттары» төрт саннан тұратын кодтық белгімен белгіленді. Кодтық белгідегі бірінші сан сыныпты,

екінші және үшінші сандар бөлім және бөлімше ретін, төртінші сан бөлімшедегі оқу мақсатының реттік нөмірін көрсетеді. Мысалы, 7.2.1.4. кодында «7» - сынып, «2.1» - екінші бөлімнің бірінші бөлімшесі, «4» - оқу мақсатының реттік саны.

15. Білім алушыларға қойылатын мақсаттар:

1. Компьютерлік жүйелерБөлім-шелер 5-сынып 6-сынып 7-сынып 8-сынып 9-сынып

1.1 Компью-тердің құрыл-ғылары

5.1.1.1 про-цессор мен қатты дискінің қызметін қарапайым деңгейде түсіндіру

6.1.1.1 есептеу техникасының дамуы тарихы мен перспективасы жөнінде әңгімелеу 6.1.1.2 компью-тердің негізгі құрылғыларының өзара әрекетін түсіндіру

7.1.1.1 компьютердің жады түрлерінің қызметін (жедел сақтау құрылғысы, тұрақты сақтау құрылғысы, сыртқы сақтау құрылғысы, кэш-жады) сипаттау

8.1.1.1 қарапайым деңгейінде процес-сордыңқызметін және оның негізгі сипат-та-масын түсіндіру

9.1.1.1 компьютердің міндетіне қарай конфигурациясын таңдау

1.2. Прог-раммалық қамта-масыз ету

5.1.2.1 «програм-малық қамта-масыз ету» ұғымын түсіндіру

6.1.2.1 операциялық жүйенің негізгі міндеттерін атап өту

7.1.2.1 «программалау жүйесі» және «программалау тілдері» ұғымдарын ажы-рата білу 7.1.2.2 әртүрлі форматтағы мұрағаттарды құру және мұрағаттан шығару7.1.2.3 бірдей ақпарат сақталған әр түрлі форматтағы файлдардың көлемін салыстыру

8.1.2.1 жүйелік, қолданбалы програм-малық қамта-масыз ету және про-граммалау жүйесін ажырату

9.1.2.1 қолданушы-ның қажеттілігіне байланысты программалық қамтамасыз етуді таңдау

1.3. Компью-терлік желілер

5.1.3.1 ортақ қолжетімді файлдарды орналасты-ру, өзгерту, жүктеу

6.1.3.1 сымсыз байланыстың артықшылығын түсіндіру

7.1.3.1 компьютерлік желілерді топтастыру

8.1.3.1 желінің өткізу қабілетін анықтау

9.1.3.1 Интернет қызметтерін қолдана отырып, құжаттарды құру, өзгерту және қарастыруда бірлесе жұмыс істеу (мыса-лы, жұмыстарды веб-серверге – бұлттық есептеулерге, блогтарға, вики жүктеу)

2. Ақпараттық процестер Бөлім-шелер

5-сынып 6-сынып 7-сынып 8-сынып 9-сынып

2.1 Ақпа-ратты ұсыну және өлшеу

5.2.1.1 әртүрлі формада ақпаратты атап шығу және көрсету

6.2.1.1 шифрлаудың әр түрлі әдістерін қолдана оты-рып мәтіндік ақпаратты код-тау және кодтан шығару 6.2.1.2 компью-терге арналған барлық ақпарат екілік код түрінде берілетінін түсіндіру

7.2.1.1 ақпараттың өлшем бірліктерін атап өту

7.2.1.2 ақпаратты бір өлшем бірлігінен басқаөлшем бірліктеріне ауысты-руды жүзеге асыру

8.2.1.1 ақпарат көлемін анықтауда алфавиттік және ықтималдық амалда-рын қолдану

9.2.1.1 ақпараттыың қасиеттерін анықтау (өзектілігі, нақтылығы, анықтығы, құндылығы және тағы басқа)

5.2.2.1 құжатты баспаға дай-ындау (парақ параметрін өзгерту, бет параметрлерін қою, алдын ала көру, және тағы басқа)

6.2.2.1 сілтемелерді ұйымдастыру (гиперсілтемелер, мазмұн, атау, түсіндірме)

7.2.2.1 мәтіндік процессорда ке-сте элеметтерін пішімдеу (фор-маттау)

8.2.2.1 электронды кесте-де есептерді шешу үшін мәліметтердің әр түрлі типі мен форматын қолдану

9.2.2.1 мәліметтер қоры, жазба, өріс терминдерін түсіндіру

2.2. Ақпа-раттық ны-сан-дарды құру және түрлендіру

5.2.2.2 растрлық кескіндерді құру және өңдеу

6.2.2.2 векторлық кескіндерді құру және өңдеу

6.2.2.3 растрлық және векторлық графиканың артықшылықтары мен кемшіліктерін бағалау

7.2.2.2 электронды кесте элементтерін пішімдеу (фор-маттау)7.2.2.3 электронды кестеде диаграмма-лар құру 7.2.2.4 электронды кестеде шартты фор-маттауды қолдану

8.2.2.2 абсолютті және са-лыстырмалы сілтемелерді қолдану8.2.2.3 электронды кестені қолдана отырып есептерді шешуде кіріктірілген функ-цияларды қолдану 8.2.2.4 кестеде берілген функцияның графигін салу

9.2.2.2 электронды кестеде мәліметтер қорын құру

9.2.2.3 мәліметтерді іздеуді, сұрыптауды және сүзгілеуді жүзеге асыру

3. Компьютерлік ойлауБөлімшелер

5-сынып 6-сынып 7-сынып 8-сынып 9-сынып

3.1 Модель-деу

5.3.1.1 ойын про-граммалау ортасында (Лого, Scratch және т.с.с.) нысандар мен оқиғалардың анима-циясын құру

6.3.1.1 ойын про-граммалау орта-сында сценарийлер ді өңдеу және іске асыру

7.3.1.1 редактор-ларында нысандар мен оқиғалардың 3D моделін құру

8.3.1.1 программа өңдеудің кіріктіріл ген ортасында есептердің моделін құру

9.3.1.1 электронды ке-стеде процесстердің моделін (физикалық, биологиялық, экономикалық және тағы басқа) өңдеу және зерттеу

3.2 Алго-ритмдер

5.3.2.1 алгоритм анықтамасын тұжырымдау

5.3.2.2 алгоритмді сөз түрінде ұсыну5.3.2.3 орындаушыларға және олардың коман-далар жүйесіне мы-сал келтіру

6.3.2.1 есептің шешімін кезеңмен талдау

6.3.2.2 алгоритмді блок-схема түрінде ұсыну

7.3.2.1 алгоритмді программалау тілінде жазу

8.3.2.1 алгоритм трассировкасын жүзеге асыру

9.3.2.1есепті әр түрлі әдістермен шығару, әрқайсысын сипат-тау және тиімдісін таңдап алу 9.3.2.2 қойылған есептің нәтижесін бағалау

3.3. Прог-рамма-лау

5.3.3.1 ойын про-граммалау ортасын-да (Лого, Scratch) тармақталу және цикл командаларын қолдану

6.3.3.1 ойын про-граммалау орта-сында процедура қолдану

7.3.3.1 деректердің типін жіктеу7.3.3.2 сызықтық және тармақталу алгоритмде-рін програм-маны өңдеудің кіріктірілген орта-сынында (С/С++, Python, Delphi, Lazarus) жазу

8.3.3.1 таңдау және қайталау операторла-рын программа-ны өңдеудің кіріктіріл-ген ортасынын-да қолдану 8.3.3.2 программа-ны өңдеудің кіріктіріл-ген ортасының компонент-терін білу және қолдану

9.3.3.1 программаны өңдеудің кіріктірілген ортасынында бір өлшемді массивті қолдана отырып про-грамманы құрастыру

4. Денсаулық және қауіпсіздікБөлімше-лер

5-сынып 6-сынып 7-сынып 8-сынып 9-сынып

4.1. Эргоно-мика

5.4.1.1 қауіпсіздік техникасының ережелерін бұзу тура-лы ой қорыту

6.4.1.1 эргономика міндеттерін ойла-стыру және шешу (жоғары деңгейде жайлы және тиімді болу үшін)

7.4.1.1 әзірленетін жобаның интерфейсін құру талаптарын орындау

8.4.1.1 адам ағзасына түрлі электронды құрылғылардың әсері туралы мысал келтіру және қорғану тәсілдерін тиімді қолдану

9.4.1.1 компьютерді ұзақ уақыт бойы қолдануға байланы-сты қауіптерді сынап бағалау

4.2. Ақпа-раттық қауіп-сіздік

5.4.2.1 бөгде жұмыстың көшірмесін алу заңды еместігін талқылау 5.4.2.2 құжаттарға құпия сөз орнату

6.4.2.1 авторлық құқық, плагиат ұғымдарын түсіндіру 6.4.2.2 авторға сілтеме беру арқылы ақпаратты сүйемелдеу

7.4.2.1 компьютерді зиян-ды программалардан қорғау

8.4.2.1 желі қолданушыларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету ережелерін сақтау

9.4.2.1 желіде жұмыс істеу бары-сында этикалық және құқықтық нормалардың бұзылу салдары туралы ой қорытып айту

16. Осы оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Математика» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының Ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Информатика» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасына қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған«Информатика» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасын жүзеге асыру бойынша

Ұзақ мерзімді жоспар

1) 5-сынып:

Бөлімдер Тақырыптар, мазмұны Оқу мақсаттары1-тоқсан

5.1АКомпьютер және қауіпсіздік

Компьютерде зиян келтірмей қалай жұмыс істеуге болады?

5.4.1.1 - қауіпсіздік техникасы ережелерін сақтамаудың салдары туралы талдау жасау

Компьютерде қандай маңызды құрылғылар бар?

5.1.1.1- процессор мен қатты дискінің қызметін қарапайым деңгейде түсіндіру

5.1В-бөлім Интер-неттегі қауіпсіздік

Интернетпен жұмыс жасау ба-рысында қандай қауіп бар?

5.4.2.1- біреудің жұмысын көшіріп алудың заңсыздығын талқылау

Компьютердегі деректеріңізді қалай қорғауға болады?

5.4.2.2 -құжатқа құпия сөз орнату5.1.3.1 -ортақ қолжетімді файлдарды орналастыру, өзгерту, жүктеу

«Әлемді өзгерткен жаңалықтар» мини-жобасы

5.4.2.2- құжатқа құпия сөз орнату5.1.3.1 - ортақ қолжетімді файлдарды орналастыру, өзгерту, жүктеу

2-тоқсан5.2А-бөлім Ақпарат және оны өңдеу

Біздің айналамыздағы ақпарат 5.2.1.1- әртүрлі ақпаратты атап шығу және көрсетуПрограммалық қамтамасыз ету 5.1.2.1 -«программалық қамтамасыз ету» ұғымын түсіндіруЖобалық жұмыс 5.2.1.1 -әртүрлі ақпаратты атап шығу және көрсету

5.2.2.2 -растрлық кескіндерді құру және өңдеу

3-тоқсан5.3А-бөлімБіздің өміріміздегі қадамдар

Команда бойынша 5.3.2.1 -қадам анықтамасын тұжырымдау5.3.2.3- орындаушыларға және олардың командалар жүйесіне мысал келтіру5.3.2.2 –қадамды сөз түрінде ұсыну

Лабиринттен шығуды табу 5.3.2.3 -орындаушыларға және олардың командалар жүйесіне мысал келтіру5.3.2.2- қадамды сөз түрінде ұсыну

Виртуалды лабиринттен шығуды табу

5.3.2.3 - орындаушыларға және олардың командалар жүйесіне мысал келтіру5.3.2.2 - қадамды сөз түрінде ұсыну

5.3В-бөлім пайымдай-мыз және програм-маны жа-саймыз

Менің алғашқы программам 5.3.2.2 - қадамды сөз түрінде ұсыну5.3.3.1- тармақталу пәрменін және ойын ортасындағы программалау кезеңінде қолдану (Лого, Scratch)

Жан кірген графика 5.3.2.2- қадамды сөз түрінде ұсыну5.3.3.1 - тармақталу пәрменін және ойын ортасындағы программалау кезеңінде қолдану (Лого, Scratch)5.3.1.1- ойын ортасындағы программалау кезеңінде (Лого, Scratch) нысандар мен оқиғалардың анимациясын құру

Ақиқатты іздеу 5.3.2.2 - қадамды сөз түрінде ұсыну5.3.3.1- тармақталу пәрменін және ойын ортасындағы программалау кезеңінде қолдану (Лого, Scratch)

4-тоқсан5.4А-бөлім Жобаны құру және тұсаукесері

Анимация құру 5.3.2.2- қадамды сөз түрінде ұсыну5.3.3.1- ойын ортасындағы программалау кезеңінде (Лого, Scratch) нысандар анимациясын мен оқиғалардың құру5.3.3.1- тармақталу пәрменін және ойын ортасындағы программалау кезеңінде қолдану (Лого, Scratch)

Құжатты басып шығаруға дай-ындау

5.2.2.1- құжатты баспаға дайындау (парақ өлшемдерін өзгерту, бет өлшемдерін қою, алдын ала көру, және тағы басқа)5.4.2.2 -құжатқа құпия сөз орнату

Жобаның презентациясы 5.1.3.1 -ортақ қолжетімді файлдарды орналастыру, өзгерту, жүктеу2) 6-сынып:

Оқу жоспарындағы ұзақ мерзімді

жоспардың бөлімдері

Тақырыптар/Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары. Білім алушылар білуге тиісті

1-тоқсан6.1А-бөлім Компьютер және мен

Эргономика дегеніміз не? 6.4.1.1-эргономика міндеттерін ойластыру және шешу (жоғары деңгейде жайлы және тиімді болу үшін)

Есептеуіш техниканың даму тарихы

6.1.1.1 -есептеу техникасының дамуының тарихы мен перспектива-сы жөнінде әңгімелеу

Компьютер қалай жұмыс істейді?

6.1.1.2- компьютердің негізгі құрылғыларының өзара әрекетін түсіндіру6.1.2.1- операциялық жүйенің негізгі міндеттерін атап өту

Сымсыз желілер 6.1.3.1- сымсыз байланыстың артықшылығын түсіндіру

6.1В -бөлім Мәтіндік құжаттардағы сілтемелерді ұйымдастыру

Сілтемелер 6.2.2.1- сілтемелерді ұйымдастыру (гиперсілтемелер, мазмұн, атау, түсіндірме)

Гиперсілтеме 6.2.2.1- сілтемелерді ұйымдастыру (гиперсілтемелер, мазмұн, атау, түсіндірме)6.4.2.1 - авторлық құқық, плагиат ұғымдарын түсіндіру6.4.2.2- авторға сілтеме беру арқылы ақпаратты сүйемелдеу

Мазмұны 6.2.2.1- сілтемелерді ұйымдастыру (гиперсілтемелер, мазмұн, атау, түсіндірме)

Рефератты құрастыру (ми-ни-жоба)

6.4.2.1- сілтемелерді ұйымдастыру (гиперсілтемелер, мазмұн, атау, түсіндірме)6.4.2. -авторлық құқық, плагиат ұғымдарын түсіндіру6.4.2.2- авторға сілтеме беру арқылы ақпаратты сүйемелдеу

2 тоқсан6.2А-бөлім Мәтіндік ақпаратты ұсыну

Ақпаратты шифрлау 6.2.1.1-шифрлаудың әр түрлі әдістерін қолдана отырып мәтіндік ақпаратты кодтау және кодтан шығару

Екілік кодтау 6.2.1.2-компьютерге арналған барлық ақпарат екілік код түрінде берілетінін түсіндіру

6.2В-бөлім Компьютерлік графика

Векторлық бейнелерді құру 6.2.2.2- векторлық кескіндерді құру және өңдеуРастрлық және векторлық бейнелерді салыстыру

6.2.2.3- растрлық және векторлық графика артықшылықтары мен кемшіліктерін бағалау

3 тоқсан6.3А-бөлім Компьютерлік ойындар қалай әзірленеді?

Ойынның тұжырымдамасы деген не? Ойынның идеясы қандай?

6.3.2.1 - есептің шешімін кезеңмен талдау6.3.2.2 - блок-схема түріндегі қадамды ұсыну

(Жалғасы 16-бетте)

16 1 тамыз 2017 жылресми

(Жалғасы 17-бетте)

Ойынның жақсы кейіпкері қандай болу керек?

6.3.2.1- есептің шешімін кезеңмен талдау

Ойында қалай жеңуге бо-лады?

6.3.2.2 - алгоритмді блок-схема түрінде ұсыну

Ойын ортасы деген не? 6.3.2.1 - есептің шешімін кезеңмен талдауСіздің ойыңыз қайда және қалай жұмыс істейді?

6.3.2.1 - есептің шешімін кезеңмен талдау6.3.2.2 -блок-схема түрінде алгоритмді ұсыну

6.3В-бөлім Компьютерлік ойынды құру

Ойынды әзірлеу барысын-да қандай компоненттер қолданылады?

6.3.2.1- есептің шешімін кезеңмен талдау6.3.2.2 - блок-схема түрінде алгоритмді ұсыну6.3.3.1- ойын ортасындағы программалау процедурасын қолдану6.3.1.1- ойын ортасындағы программалау көріністерін өңдеу және іске асыру

Ойындарды қалай құруға болады?

6.3.1.1- ойын ортасындағы программалау көріністерін өңдеу және іске асыру 6.3.3.1- ойын ортасындағы программалау процедурасын қолдану

4 тоқсан6.4А -бөлім Компьютерлік ойынды құру (жалғасы)

Біздің ойынымыз жұмыс істейтініне қалай сенімді боламыз?

6.3.1.1- ойын ортасындағы программалау көріністерін өңдеу және іске асыру6.3.3.1- ойын ортасындағы программалау процедурасын қолдану

Ойындарға құжатты қалай құруға болады?

6.2.2.1 -сілтемелерді ұйымдастыру (гиперсілтемелер, мазмұн, атау, түсіндірме)

Біз ойынды қалай тарамыз? 6.4.2.2 -авторға сілтеме беру арқылы ақпаратты сүйемелдеу

3) 7-сынып:

Оқу жоспарындағы ұзақ мерзімді жоспардың

бөлімдері

Тақырыптар/Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары. Білім алушылар білуге тиісті

1 тоқсан7.1А-бөлім Ақпаратты өлшеу және компьютер жады

Ақпараттың өлшем бірліктері 7.2.1.1- ақпараттың өлшем бірліктерін атап өту7.2.1.2- ақпаратты бір өлшем бірлігінен басқа өлшем бірліктеріне ауыстыруды жүзеге асыру

Компьютерлік жады 7.1.1.1- компьютердің жады түрлерінің қызметін (жедел сақтау құрылғысы, тұрақты сақтау құрылғысы, сыртқы сақтау құрылғысы, кэш-жады) сипаттау

Файлдардың көлемі 7.1.2.3 -бірдей ақпарат сақталған әртүрлі форматтағы файлдардың көлемін салыстыру7.1.2.2 -әртүрлі форматтағы мұрағаттарды құру және мұрағаттан шығару

7.1В-бөлім Жүйелер және қауіпсіздік

Компьютерлік жүйелер және олардың жіктелуі

7.1.3.1- компьютерлік желілерді топтастыру

Вирусқа қарсы қауіпсіздік 7.4.2.1 -компьютерді зиянды программалардан қорғау2 -тоқсан7.2А-бөлім Тапсырмаларды электронды кестелердің көмегімен шешу

Мәтіндік процессордағы ке-стелер

7.2.2.1-мәтіндік процессорда кесте элеметтерін пішімдеу (фор-маттау)

Электронды кестелердің элементтерін форматтау

7.2.2.2-электронды кесте элементтерін пішімдеу (форматтау)

Мәліметтер форматы 7.3.3.1 -деректердің типін жіктеуШартты форматтау 7.2.2.4-электронды кестеде шартты форматтауды қолдануКестелі мәліметтердің графикалық көрінісі

7.2.2.3-электронды кестеде диаграммалар құру

Процесстерді электронды кестелерде модельдеу

7.2.2.2-электронды кесте элементтерін пішімдеу (форматтау)7.3.3.1- деректердің типін жіктеу7.2.2.4-электронды кестеде шартты форматтауды қолдану7.2.2.3-электронды кестеде диаграммалар құру

3 -тоқсан7.3А- бөлім Шешімдерді бағдарламалау

Программалау тілдері 7.1.2.1-«программалау жүйесі» және «программалау тілдері» ұғымдарын ажырата білу

Программалау жүйелері 7.1.2.1-«программалау жүйесі» және «программалау тілдері» ұғымдарын ажырата білу

Мәліметтер түрлері 7.3.3.1- деректердің типін жіктеу7.3В- бөлім Шешімдерді про-граммалау

Жобаның интерфейсі 7.4.1.1- әзірленетін жобаның интерфейсін құру талаптарын орындау

Сызықтық алгоритмдерді про-граммалау

7.3.2.1- алгоритмді программалау тілінде жазу7.3.3.2- сызықтық және тармақталу алгоритмдерін программа-ны өңдеудің кіріктірілген ортасыныңда (С/С++, Python, Delphi, Lazarus) жазу

Тармақталу алгоритмдерін программалау

7.3.2.1- программалау тілінде алгоритмді жазу7.3.3.2- сызықтық және тармақталу алгоритмдерін программа-ны өңдеудің кіріктірілген ортасыныңда (С/С++, Python, Delphi, Lazarus) жазу

Салынған шарттарынпрограммалау

7.3.2.1- программалау тілінде алгоритмді жазу7.3.3.2 -сызықтық және тармақталу алгоритмдерін програм-маны өңдеудің кіріктірілген ортасында (С/С++, Python, Delphi, Lazarus) жазу

Құрамды шарттарды про-граммалау

7.3.2.1- алгоритмді программалау тілінде жазу7.3.3.2- сызықтық және тармақталу алгоритмдерін програм-маны өңдеудің кіріктірілген ортасыңда (С/С++, Python, Delphi, Lazarus) жазу

4-тоқсан7.4А- бөлім Нысандар мен оқиғаларды модельдеу

Үш өлшемді модельдер 7.3.1.1 -нысандар мен оқиғалардың 3D моделін құруРедакторға кіріктірілген ны-сандар

7.3.1.1 -нысандар мен оқиғалардың 3D моделін құру

Нысандардың үш өлшемді модельдері

7.3.1.1 -нысандар мен оқиғалардың 3D моделін құру

Оқиғалардың үш өлшемді модельдері

7.3.1.1 -нысандар мен оқиғалардың 3D моделін құру

4) 8-сынып:

Оқу жоспарындағы ұзақ мерзімді

жоспардың бөлімдері

Тақырыптар/Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары. Білім алушылар білуге тиісті

1-тоқсан8.1А- бөлім Компьютер мен жүйелердің техникалық сипатта-малары

Ақпаратты өлшеу 8.2.1.1-ақпарат көлемін анықтауда алфавиттік және ықтималдық амалдарын қолдану

Процессор және оның сипатта-малары

8.1.1.1- қарапайым деңгейінде процессордың қызметін және оның негізгі сипаттамасын түсіндіру

Компьютерлік жүйелер 8.1.3.1- желілің өткізу қабілетін анықтау8.1В- бөлім Денсаулық және қауіпсіздік

Компьютер пайдаланудың кері аспектілері

8.4.1.1 -адам ағзасына түрлі электронды құрылғылардың әсері туралы мысал келтіру және қорғану тәсілдерін тиімді қолдану

Жүйедегі қауіпсіздік 8.4.2.1- желі қолданушыларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету ережелерін сақтау

2-тоқсан8.2А- бөлім Ақпаратты электронды кесте-лерде өңдеу

Статистикалық мәліметтер 8.2.2.2-абсолютті және салыстырмалы сілтемелерді қолдану8.2.2.1- электронды кестеде есептерді шешу үшін мәліметтердің әртүрлі типі мен форматын қолдану

Кіріктірілген функциялар 8.2.2.3 - электронды кестені қолдана отырып есептерді шешуде кіріктірілген функцияларды қолдану

Қолда бар ақпараттың негізіндегі болжам

8.2.2.3- электронды кестені қолдана отырып есептерді шешуде кіріктірілген функцияларды қолдану

Қолданбалы есептерді шешу 8.2.2.3- электронды кестені қолдана отырып есептерді шешуде кіріктірілген функцияларды қолдану8.2.2.1- электронды кестеде есептерді шешу үшін мәліметтердің әр түрлі типі мен форматын қолдану8.2.2.4- кестеде берілген функцияның графигін тұрғызу

3-тоқсан8.3А-бөлім Программалар жасаудың кіріктірілген орталары

Программалық қамтамасыз етудің жіктелуі

8.1.2.1 -жүйелік, қолданбалы программалық қамтамасыз ету және программалау жүйесін ажырату

Программа жасаудың кіріктіріл ген ортасының құрамдас бөліктері

8.3.3.2- программаны өңдеудің кіріктірілген ортасының компоненттерін білу және қолдану

Таңдау операторы 8.3.3.1 - таңдау және қайталау операторларын программаны өңдеудің кіріктірілген ортасыныңда қолдану

Параметрлік кезең 8.3.3.1- таңдау және қайталау операторларын программаны өңдеудің кіріктірілген ортасыныңда қолдану

Соңғы шартты цикл 8.3.3.1 -таңдау және қайталау операторларын программаны өңдеудің кіріктірілген ортасыныңда қолдану

Алғы шартты цикл 8.3.3.1- таңдау және қайталау операторларын программаны өңдеудің кіріктірілген ортасыныңда қолдану

Жол тарту алгоритмі 8.3.2.1-қадамның жол тартуын жүзеге асыру4-тоқсан

8.4А -бөлім Өңдеудің кіріктірілген ортасын-да тапсырмаларды шешу

Біз бұл тапсырманы шеше ала-мыз ба?

8.3.1.1- программа өңдеудің кіріктірілген ортасында есептердің моделін құру

Берілген тапсырманы шешу үшін қандай қарапайым қадамды жаза аламыз?

8.3.1.1- өңдеудің кіріктірілген ортасында есептердің моделін құру8.3.2.1- қадамның жол тартуын жүзеге асыру

Қадамнан бағдарлама жазуға қалай өте аламыз?

8.3.1.1- өңдеудің кіріктірілген ортасында есептердің моделін құру8.3.3.2- программаны өңдеудің кіріктірілген ортасының компоненттерін білу және қолдану 8.3.3.1- таңдау және қайталау операторларын программаны өңдеудің кіріктірілген ортасында қолдану

Шешімді сынақтан өткізуді қалай жүзеге асырамыз?

8.3.1.1- өңдеудің кіріктірілген ортасында есептердің моделін құру 8.3.2.1- қадамның жол тартуын жүзеге асыру

5) 9-сынып:

Оқу жоспарындағы ұзақ мерзімді

жоспардың бөлімдері

Тақырыптар/Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары. Білім алушылар білуге тиісті

1-тоқсан9.1А-бөлім Ақпаратпен жұмыс

Ақпараттың қасиеттері 9.2.1.1- ақпараттың қасиеттерін анықтау (өзектілігі, нақтылығы, анықтығы, құндылығы және тағы басқа)9.4.1.1 - компьютерді ұзақ уақыт бойы қолдануға байланысты қауіптерді сынап бағалау

Құжаттармен бірлескен жұмыс 9.1.3.1- Интернет қызметтерін қолдана отырып, құжаттарды құру, өзгерту және қарастыруда бірлесе жұмыс істеу (мысалы, жұмыстарды веб-серверге – бұлттық есептеулерге, блогтарға, вики жүктеу)

Желілік этикет 9.4.2.1 - желіде жұмыс істеу барысында этикалық және құқық-тық нормалардың бұзылу салдары туралы ой қорытып айту

9.1В-бөлім Компьютер таңдаймыз

Компьютердің конфигурациясы 9.1.1.1- компьютердің міндетіне қарай конфигурациясын таңдауБағдарламалық қамтамасыз етуді таңдау

9.1.2.1 - қолданушының қажеттілігіне байланысты программалық қамтамасыз етуді таңдау

«Компьютер бағасының есебі» (мини-жоба)

9.1.1.1 - компьютердің міндетіне қарай конфигурациясын таңдау9.1.2.1- қолданушының қажеттілігіне байланысты программалық қамтамасыз етуді таңдау9.3.1.1 -электронды кестеде процесстердің моделін (физикалық, биологиялық, экономикалық және тағы басқа) өңдеу және зерттеу

2-тоқсан9.2А-бөлім Мәліметтер базасы

Мәліметтер қоры 9.2.2.1 -мәліметтер қоры, жазба, өріс терминдерін түсіндіруЭлектронды кестелерде мәліметтер қорын құру

9.2.2.2 -электронды кестеде мәліметтер қорын құру

Ақпаратты іздеу әдістері 9.2.2.3- мәліметтерді іздеуді, сұрыптауды және сүзгілеуді жүзеге асыру

Мәліметтерді сұрыптау және сүзу 9.2.2.3- мәліметтерді іздеуді, сұрыптауды және сүзгілеуді жүзеге асыру

Мәліметтер қорымен жұмыс істеу(мини-жоба)

9.2.2.2- электронды кестеде мәліметтер қорын құру9.2.2.3- мәліметтерді іздеуді, сұрыптауды және сүзгілеуді жүзеге асыру

3-тоқсан9.3А -бөлім Деректер ауқымы

Бір өлшемдік массив 9.3.3.1- программаны өңдеудің кіріктірілген ортасында бір өлшемді массивті қолдана отырып программаны құрастыру

Берілген қасиеттері бойынша элементтерді іздеу

9.3.3.1- программаны өңдеудің кіріктірілген ортасында бір өлшемді массивті қолдана отырып программаны құрастыру

Элементтердің орындарын ау-ыстыру

9.3.3.1- программаны өңдеудің кіріктірілген ортасында бір өлшемді массивті қолдана отырып программаны құрастыру

Сұрыптау 9.3.3.1- программаны өңдеудің кіріктірілген ортасында бір өлшемді массивті қолдана отырып программаны құрастыру

Элементті өшіру және қою 9.3.3.1- программаны өңдеудің кіріктірілген ортасында бір өлшемді массивті қолдана отырып программаны құрастыру

4-тоқсан9.4А -бөлім Процесстерді электронды кестелер-де модельдеу

Мәселені анықтау және талдау 9.3.1.1- электронды кестеде процесстердің моделін (физикалық, биологиялық, экономикалық және тағы басқа) өңдеу және зерттеу

Шешімді өңдеу 9.3.1.1 -электронды кестеде процесстердің моделін (физикалық, биологиялық, экономикалық және тағы басқа) өңдеу және зерттеу 9.2.2.2- электронды кестеде мәліметтер қорын құру9.2.2.3 - мәліметтерді іздеуді, сұрыптауды және сүзгілеуді жүзеге асыру9.3.2.1 -есепті әртүрлі әдістермен шығару, әрқайсысын сипат-тау және сәйкесін таңдап алу 9.3.1.2- қойылған есептің нәтижесін бағалау9.1.3.1- Интернет қызметтерін қолдана отырып, құжаттарды құру, өзгерту және қарастыруда бірлесе жұмыс істеу (мысалы, жұмыстарды веб-серверлік есептеулерге, блогтарға, вики жүктеу)

Жобаны қорғау 9.1.3.1- Интернет қызметтерін қолдана отырып, құжаттарды құру, өзгерту және қарастыруда бірлесе жұмыс істеу (мысалы, жұмыстарды веб-серверге – бұлттық есептеулерге, блогтарға, вики жүктеу)9.4.1.1 -компьютерді ұзақ уақыт бойы қолдануға байланысты қауіптерді сынап бағалау

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 23 қарашадағы №668 бұйрығына 10-қосымша

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына 201-қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-6-сыныптарына арналған«Жаратылыстану» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы

1-тарау. Жалпы ережелер1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта

білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.2. Бұл бағдарлама бастауыш мектепке арналған «Жаратылыстану» пәні бағдарламасының логикалық жалғасы болып

табылады. 3. 5-6 сыныптың оқушыларына жаратылыстану бағытында білім беру, олардың білім құмарлықтарының дамуына, әлем

жайлы ой-өрістерінің кеңеюіне, ғылымды ұғыну мен қоршаған әлемді тұтастай қабылдауларының дамуына, қоршаған әлемді бағалай және қорғай білу біліктіліктерінің дамуына көмектеседі.

4. Негізгі мектепте «Жаратылыстану» пәнін оқу:

(Жалғасы. Басы 14-15-беттерде) 1) қоршаған әлемнің көп қырлылығын, табиғи құбылыстар мен үдерістердің өзара байланысын және себептерін;2) көптүрлі табиғат құбылыстары мен нысандарын жүйелеу принциптерін түсінуге мүмкіндік береді. 5. «Жаратылыстану» пәнінен оқу бағдарламасы негізгі мектепте зерттеу, ойлау, коммуникативтік дағдылар мен біліктіліктер

негіздерінің қалыптасуына бағытталған:1) гипотеза құру және оларды тексерудің жолдарын ұсыну, эксперименттер арқылы алынған мәліметтер негізінде қорытынды жасау;2) зерттеу мәселелерін дұрыс алу, зерттеу жұмысының жоспарын құру, бақылаулар мен эксперименттер нәтижелерін

бағалау және сипаттау, қорытынды шығару;3) бұқаралық ақпараттық құралдары хабарламаларындағы, интернет желісі ресурстарындағы, ғылыми-көпшілік

әдебиеттердегі жаратылыстану бағытындағы ақпараттармен жұмыс: іздеу әдістерін игеру, ақпараттың мағыналық негізін анықтау және ақпараттың растығын бағалау;

4) зерттеу қорытындыларын түрлі формада ұсыну;5) жаратылыстану ғылымы бағытындағы маңызды жетістіктердің қолданбалы мәнін түсіндіру.6. «Жаратылыстану» пәні негізгі мектептегі «Биология», «География», «Химия», «Физика» пәндерін зерделеу, негізін қалауға

бағытталған кіріктірілген курс болып табылады. 7. Бағдарламаның мақсаты оқушыларды жаратылыстану ғылымы тұрғысынан табиғат пен қоғамның өзара байланысы,

табиғаттағы заңдылықтардың біртұтастығы туралы білім, ұғым, түсінік қалыптастыру және білімдерін күнделікті өмірде кездесетін табиғат құбылыстары мен үдерістерін түсіндіру, сипаттау, болжау үшін қолдану білігін дамытуға бағытталған.

8. Пән бағдарламасы келесі міндеттерді шешуге бағытталған:1) әлемнің қазіргі заманғы жаратылыстану ғылымы тұрғысынан қалыптасқан бейнесі мен жаратылыстану ғылымдарының

әдістері туралы білім негіздерін қалыптастыру; жаратылыстанудың техника мен технология дамуына елеулі ықпал еткен маңызды идеяларымен, жетістіктерімен таныстыру;

2) білімдерін қоршаған әлемнің құбылыстарын түсіндіру үшін қолдану және бұқаралық ақпараттық құралдары, интернет ресурстары, арнайы және ғылыми-көпшілік әдебиеттерден алынған жаратылыстану ғылымы тұрғысынан және өмірлік маңызды мазмұны бар ақпаратты қабылдау біліктіліктеріне ие болу;

3) зияткерлік, шығармашылық қабілеттерді, сын тұрғысынан ойлау қабілетін қарапайым зерттеулер, құбылыстарды талдау, жаратылыстану ғылымдық ақпаратты қабылдау және түсіндіру барысында дамыту;

4) күнделікті өмірде тіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, заманауи технологияларды сауатты пайдалану, денсаулық пен қоршаған ортаны қорғау үшін жаратылыстану ғылымдары бойынша білімдерін қолдану.

2-тарау. «Жаратылыстану» пәнінің мазмұнын ұйымдастыру9. «Жаратылыстану» оқу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі:1) 5-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты;2) 6-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты құрайды.10. «Жаратылыстану» пәнін бойынша оқу бағдарламасының мазмұны оқу бөлімдерінен тұрады. 11. Бөлімдер сыныптар бойынша күтілетін нәтижелер түріндегі оқу мақсаттарынан құралған бөлімшелерден тұрады.12. Әрбір бөлімшенің ішінде бірізділікті сақтай отырып құрастырылған оқу мақсаттары мұғалімдерге өз жұмысын жоспарлауға

және оқушылардың жетістіктерін бағалауға, сонымен қатар оларға оқудың келесі кезеңдерінен хабардар болуға мүмкіндік береді. 13. Оқу пәнінің мазмұны 7 бөлімді қамтиды: 16. «Заттар және материалдар» 1) ғылым әлемі; бөлімі келесі бөлімшелерді қамтиды: 2) ғалам. Жер. Адам; 1) заттардың құрылысы мен қасиеттері; 3) заттар және материалдар; 2) заттардың жіктелуі; 4) тірі және өлі табиғаттағы үдерістер; 3) заттардың пайда болуы мен алынуын алу. 5) энергия және қозғалыс; 17. «Тірі және өлі табиғаттағы үдерістер»6) экология және тұрақты даму; бөлімі келесі бөлімшелерді қамтиды: 7) әлемді өзгертетін. 1) өлі табиғаттағы үдерістер;14. «Ғылым әлемі» бөлімі келесі 2) тірі табиғаттағы үдерістер. бөлімшелерді қамтиды: 18. «Энергия және қозғалыс» бөлімі1) ғылымның рөлі; келесі бөлімшелерді қамтиды:2) зерттеу мәселесі; 1) энергия түрлері мен көздері;3) зерттеуді жоспарлау; 2) қозғалыс.4) деректерді жинау және жазу; 19. «Экология және тұрақты даму»5) деректерді талдау; бөлімі келесі бөлімшелерді қамтиды:6) қорытынды және талқылау. 1) экожүйелер;15. «Ғалам. Жер. Адам» бөлімі 2) тірі ағзалардың саналуандығы; келесі бөлімшелерді қамтиды: 3) табиғатты қорғау.1) макро- және микроәлем; 20. «Әлемді өзгертетін» бөлімі келесі2) жер туралы жалпы мағлұматтар; бөлімшелерді қамтиды:3) жер қабықтары және олардың құрамдас бөліктері; 1) әлемді өзгерткен жаңалықтар;4) жердегі тіршілік; 2) болашақ ашылулар.5) жер бетін бейнелеу тәсілдері,6) материктер мен мұхиттар;7) халық географиясы.

3-тарау. Оқу мақсаттарының жүйесі21. Бағдарламаның оқу мақсаттары код арқылы берілген. Кодта алғашқы саны сыныпты, екінші және үшінші сандары

бағдарламаның бөлімшелерін, төртінші сан оқу мақсатының нөмірін көрсетеді:

Білім алушылар білуі тиіс:Бөлімдер Бөлімшелер 5-сынып 6-сынып1. Ғылым әлемі

1.1. Ғылымның рөлі

5.1.1.1 ғылымның қызметтерін адам іс-әрекетінің түрі ретінде анықтау

6.1.1.1жаратылыстану ғылымдарының зерттеу нысанда-рын атап шығу;

1.2. Зерттеу сұрағы

5.1.2.1зерттеу сұрағы мен болжамды тұжырымдау

6.1.2.1тәуелді, тәуелсіз және бақыланатын айнымалылар-ды бақылау

1.3. Зерттеуді жоспарлау

5.1.3.1зерттеу жоспарын құрастыру

6.1.3.1ұқыпты және нақты деректердің санатын анықтау

5.1.3.2зерттеу жүргізу кезін-дегі техника қауіпсіздігі ережелерін тұжырымдау

6.1.3.2қауіпсіз жұмыс жүргізудің жағдайларын анықтау

1.4. Деректерді жинау және жазу

5.1.4.1нысандар параметрлерін өлшем бірліктермен анықтау

6.1.4.1Халықаралық бірліктер жүйесінің өлшем бірліктердін пайдалану

5.1.4.2бақылаулар мен өлшеу деректерін тіркеу

1.5. Деректерді талдау

5.1.5.1қайталанған өлшеулер кезіндегі арифметикалық орташа шаманы есеп-теу және тенденцияларын анықтау

6.1.5.1алынған деректерді графикалық түрде көрсету

1.6. Қорытынды және талқылау

5.1.6.1зерттеу сұрағы бойынша қорытынды тұжырымдау

6.1.6.1алынған қорытындыларды түрлі формада көрсету

2. Ғалам. Жер. Адам

2.1. Макро- және микроәлем

5.2.1.1макро- және микроәлем нысандарын ажырата білу және мысалдар келтіру

6.2.1.1 макро- және микроәлем нысандарының параметрлерін атау

2.2. Жер ту-ралы жалпы мағлұматтар

5.2.2.1 Жер ғаламшарының пайда болуын түсіндіру

6.2.2.1 Жер бетінде бақылауға болатын үдерістер мен құбылыстарды түсіндіру

5.2.2.2 Жердің құрылысы мен құрамын атау

6.2.2.2 Жердің қасиеттерін түсіндіру;

2.3. Жер қабықтары және олардың құрамдас бөліктері

5.2.3.1 Жер қабықтары және олардың құрамдас бөліктерін сипаттау

6.2.3.1 Жер қабықтарының өзара байланысын түсіндіру

2.4. Жердегі тіршілік

5.2.4.1 Жерде тіршіліктің пайда болуын си-паттау

6.2.4.1 Жерде тіршіліктің пайда болуы туралы ғылыми бол-жамдарды салыстыру

5.2.4.2 тіршілік ету үшін қажетті жағдайларын анықтау;

6.2.4.2 адамның Жерде тіршілік етуінің қазіргі жағдайларын бағалау

2.5 Жер бетін бейнелеу тәсілдері

5.2.5.1 «план» және «шартты белгілер» ұғымдарын түсіндіру

6.2.5.1 географиялық карталар мен шартты белгілерді топ-тастыру

5.2.5.2 шартты белгілерді қолданып, жергілікті жердің планын оқу

6.2.5.2 шартты белгілерді пайдаланып, географиялық кар-таларды оқу

5.2.5.3 бір тәсіл бойынша жергілікті жердің түсірілімін жасау

6.2.5.3 масштабты пайдаланып, арақашықтықты есептеу

5.2.5.4 рәсімдеу талаптарына сай жергілікті жердің қарапайым жоспарларын сызу

6.2.5.4географиялық координаталарды анықтау6.2.5.5 сағаттық белдеулер картасын пайдаланып, уақытты анықтау

2.6 Материктер мен мұхиттар

5.2.6.1 материктер мен дүние бөліктерін игеру және зерттеу тарихын сипаттау

6.2.6.1 жоспар бойынша материктер мен олардың физикалық-географиялық аймақтарының табиғат ерекшеліктерін анықтау

5.2.6.2 мұхиттарды зерттеу тарихын сипаттау

6.2.6.2 жоспар бойынша мұхиттар табиғатының ерекшеліктерін анықтау

2.7 Халық гео-графиясы

5.2.7.1 дүниежүзі халқының нәсілдік құрамын және негізгі нәсілдер мен нәсіларалық топтардың таралу аймақтарын анықтау

6.2.7.1 халықтың қоныстану заңдылықтарын анықтау

5.2.7.2 нәсілдік белгілердің қалыптасу фактор-ларын анықтау

6.2.7.2 халық тығыздығының көрсеткіштеріне баға беру

5.2.7.3 нәсілдер теңдігін дәлелдеу

6.2.7.3 дүниежүзінің халық тығыздығы жоғары және төмен аймақтарын анықтап, себептерін түсіндіру

3. Заттар және мате-риалдар

3.1. Заттардың құрылысы мен қасиеттері

5.3.1.1 бөлшектердің сұйық және газтек-тес заттарда таралуын түсіндіру

6.3.1.1 атомдар мен молекулаларды, жай және күрделі зат-тарды ажырату

5.3.1.2 заттардың қатты, сұйық және газ күйіндегі құрылымын бөлшектер теори-ясына сәйкес түсіндіру

6.3.1.2 атомның негізгі бөлшектерін және олардың орнала-суын сипаттау

5.3.1.3 заттардың қасиеттерін: тығыздығын, аққыштығын, жылу және электрөткізгіш-тігін, созылмалығын, иілімділігін си-паттау

6.3.1.3 заттардың қасиеттерін (балқу және қайнау темпера-тураларын) сипаттау

5.3.1.4 физикалық және химиялық құбылыстарды ажырату

3.2. Заттардың жіктелуі

5.3.2.1 қоспалардан таза заттарды ажырату;

6.3.2.1 заттарды органикалық және бейорганикалық заттарға жіктеу;

5.3.2.2 қоспалардың түрлерін сипаттау және бөлу әдістерін ұсыну

6.3.2.2 тірі және өлі табиғаттағы қышқылдық, сілтілік және бейтарап орталарды ажырату және әмбебап индика-тор көмегімен ортаны анықтау

5.3.2.3 құрамы белгілі ерітінді дайындау

6.3.2.3 бейтараптану үдерісін түсіндіру

5.3.2.4 еріген заттың массалық үлесін анықтау5.3.2.5 заттарды ерігіштігі бойынша, металдар және бейметалдарға жіктеу

3.3. Заттардың түзілуі және алынуы

5.3.3.1 табиғатта түзілген және жасанды жол-мен алынған заттарға мысалдар келтіру;

6.3.3.1 табиғи және жасанды материалдардың артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтау

5.3.3.2 зертханалық жағдайда заттарды бөліп ала алу

6.3.3.2 тұрмыстық химия өнімдерін қолдану саласын және оларды қауіпсіз қолдану ережелерін түсіндіру

6.3.3.3 Қазақстандағы пайдалы қазбалардың кен орындарын және қолдану салаларын анықтау6.3.3.4 Қазақстандағы пайдалы қазбаларды өндеудің ірі орталықтарын атау және көрсету6.3.3.5 пайдалы қазбалардың өндірілуінің және өңделінуінің қоршаған ортаға әсерін түсіндіру

4. Тірі және өлі табиғаттағы үдерістер

4.1. Өлі табиғаттағы үдерістер

5.4.1.1өлі табиғатта болатын үдерістерді атау (табиғатта заттардың айналымы, тау түзілу, үгілу, климаттық үдерістер)

6.4.1.1өлі табиғаттағы болып жатқан үдерістерді модельдеу (тау түзілу, үгілу, заттардың табиғаттағы айналымы)

5.4.1.2өлі табиғаттағы болып жатқан үдерістердің себеп-салдарын түсіндіру;

6.4.1.2табиғатта заттардың химиялық айналымын түсіндіру;

4.2. Тірі табиғаттағы үдерістер

5.4.2.1тірі ағзалардың ортақ қасиеттерін си-паттау

6.4.2.1жасуша компоненттерін анықтау

5.4.2.2 тірі ағзалардың құрылымдық деңгейлерін сипаттау

6.4.2.2 тірі ағзаларға қатысты үдерістерді модельдеу және түсіндіру

5.4.2.3 микроскоппен жұмыс істеу ережелерін қолдану

6.4.2.3ағзалардың қоректену типтерін ажырату

5.4.2.4уақытша микропрепарат дайындау

6.4.2.4толыққанды тамақтану рационын құру

5.4.2.5фотосинтез үдерісін түсіндіру

6.4.2.5азық-түлік өнімдерін органикалық заттардың болу-ына тестілеу

5.4.2.6өсімдіктерде пигменттердің болуын зерттеу

6.4.2.6ағзалардағы қоректік заттардың тасымалдану жол-дарын зерттеу

5.4.2.7 фотосинтездің жүруі үшін қажетті жағдайларды зерттеу

6.4.2.7 тыныс алғанда және тыныс шығарғандағы ауа құрамындағы айырмашылықты зерттеу6.4.2.8 ағзалардың бөліп шығару өнімдерін сипаттау6.4.2.9 тітіркендіргіштерге жауап реакциясын зерттеу

5. Энергия және қозғалыс

5.1. Энергия түрлері мен көздері

5.5.1.1 энергия түрлерін ажырату;

6.5.1.1 энергия көздерін атау;

5.5.1.2 температура мен жылу энергиясын ажырату

6.5.1.2 энергияны шығарумен және оның жұтылуымен бай-ланысты үдерістерді атау және мысалдар келтіру

5.5.1.3 термометрді пайдалана отырып темпе-ратураны өлшеу

6.5.1.3 электр энергиясының бірлігін атау

5.5.1.4 ғимараттарда жылу оқшаулағыштарын пайдаланудың практикалық әдістерін түсіндіру

6.5.1.4 электр энергиясының құнын есептеу

5.5.1.5 жылулық ұлғаюды сипаттау

6.5.1.5 энергияны алудың балама көздерін ұсынау

5.5.1.6 энергияның өзара айналымына мысал-дар келтіру

5.2. Қозғалыс 5.5.2.1 тірі және өлі табиғатта қозғалыстың маңыз дылығына мысалдар келтіру және түсіндіру

6.5.2.1 қозғалыстың салыстырмалылығына мысалдар келтіру және түсіндіру

5.5.2.2 әртүрлі жануарлардың қаңқа түрлерінің ерекшеліктерін зерттеу

6.5.2.2 қатты денелер, сұйықтар мен газдардың қысымдарын айыра білу

5.5.2.3 денелер қозғалысының себебін анықтау

6.5.2.3 адам қаңқасының құрылысын сипаттау 6.5.2.4 бұлшық еттің құрылысын сипаттау 6.5.2.5 тірі ағзалар үшін қысымның мәніне мысалдар келтіру6.5.2.6 атмосфералық қысымды өлшеу және оның мәнін түсіндіру

6. Экология және тұрақты даму

6.1. Экожүйелер

5.6.1.1 экожүйенің құрамдас бөліктерін анықтау

6.6.1.1 экожүйе құрамдас бөліктерінің өзара байланысын графикалық түрде көрсету және түсіндіру;

5.6.1.2 экожүйе түрлерін жіктеу;

6.6.1.2 экожүйелердің ауысу себептерін түсіндіру

5.6.1.3 экожүйеге экологиялық факторлардың ықпал етуін түсіндіру;

6.6.1.3 экологиялық пирамидада энергия мен заттардың ауысуын түсіндіру

5.6.1.4 табиғи және жасанды экожүйелерді салыстыру

6.2. Тірі ағзалардың сан алуандығы

5.6.2.1 ағзаларды тірі табиғат дүниесіне жіктеу

6.6.2.1 өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін анықтау үшін ағзалардың өзіндік ерекшеліктерін қолдану

5.6.2.2 біржасушалы және көпжасушалы ағзаларды сипаттау

6.6.2.2 түрлі экожүйелерде тірі ағзалардың саналуандығын зерттеу

6.3. Табиғатты қорғау

5.6.3.1 ҚР экологиялық мәселелерін атау;

6.6.3.1өз аймағындағы кейбір экологиялық мәселелердің себептерін талдау

5.6.3.2 өз аймағының экологиялық мәселелерін зерттеу

6.6.3.2 экологиялық мәселелерді шешу жолдарын ұсыну

5.6.3.3 Қазақстан Республикасының Қызыл кітабының маңыздылығын анықтау

7. Әлемді өзгертетін жаңалықтар

7.1. Әлемді өзгерткен жаңалықтар

5.7.1.1әлемді өзгерткен ғылыми жаңалықтарға мысалдар келтіру

6.7.1.1 әлемді өзгерткен жаңалықтардың маңызын талқылау6.7.1.2 қазақстандық ғалымдардың жаратылыстану ғылымдарын дамытуда қосқан үлестерін талқылау7.2

Болашақ жаңалықтар

5.7.1.2 болашақ ғылыми зерттеулер үшін иде-ялар ұсыну

6.7.1.3 ғылымның болашақтағы зерттеулерінің бағыттарына болжам жасау

22. Осы оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің 5-6-сыныптарына арналған «Жаратылыстану» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының Ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-6-сыныптарына арналған «Жаратылыстану» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасына қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-6-сыныптарына арналған «Жаратылыстану» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасын жүзеге асыру бойынша ұзақ мерзімді жоспар

1) 5-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспардың бөлімдері

Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары. Білім алушылар:

1-тоқсан5.1АҒылым әлемі

Ғылымның рөлі 5.1.1.1- ғылымның қызметтерін адам іс-әрекетінің түрі ретінде анықтауЗерттеу сұрағы 5.1.2.1- зерттеу сұрағы мен болжамды тұжырымдауЗерттеуді жоспарлау 5.1.3.1- зерттеу жоспарын құрастыру

5.1.3.2 - зерттеу жүргізу кезіндегі қауіпсіздік техникасының ережелерін тұжырымдауДеректерді жинау және жазу

5.1.4.1- нысандар параметрлерін өлшем бірліктермен анықтау5.1.4.2- бақылаулар мен өлшеу деректерін тіркеу

Деректерді талдау 5.1.5.1 -қайталанған өлшеулер кезіндегі арифметикалық орташа шаманы есептейді және тенденцияларын анықтау

Қорытынды және талқылау

5.1.6.1- зерттеу сұрағы бойынша қорытынды тұжырымдау

5.1ВАдам. Жер. Ғалам

Жер және өмір 5.2.1.1- макро- және микроәлем нысандарын ажырата білу және мысалдар келтіру 5.2.2.1- Жер ғаламшарының пайда болуын түсіндіру5.2.2.2- Жердің құрылысы мен құрамын атау5.2.3.1- Жер қабықтарын және олардың құрамдас бөліктерін сипаттау5.2.4.1 -Жерде тіршіліктің пайда болуын сипаттау5.2.4.2- тіршілік етуге қажетті жағдайларды анықтау

Жер бетін бейнелеу тәсілдері

5.2.5.1 -«жоспар» және «шартты белгілер» ұғымдарын түсіндіру5.2.5.2 -шартты белгілерді қолданып, жергілікті жердің планын оқу5.2.5.3 -бір тәсіл бойынша жергілікті жердің түсірілімін жасау (көз мөлшермен түсіру, полярлық түсіру, бағдарлық түсіру)5.2.5.4- тіркеу талаптарына сай жергілікті жердің қарапайым пландарын сызу

Материктер мен мұхиттар

5.2.6.1- материктер мен дүние бөліктерін игеру және зерттеу тарихын сипаттау5.2.6.2- мұхиттарды зерттеу тарихын сипаттау

Халық географиясы 5.2.7.1 -дүниежүзі халқының нәсілдік құрамын, негізгі нәсілдер мен нәсіларалық топтардың таралу аймақтарын анықтау5.2.7.2 -нәсілдік белгілердің қалыптасу факторларын анықтау5.2.7.3 -нәсілдер теңдігін дәлелдеу

2-тоқсан5.2АЗаттар және материалдар

Заттардың құрылысы мен қасиеттері

5.3.1.1- бөлшектердің сұйық және газтектес заттарда таралуын түсіндіру 5.3.1.2- заттардың қатты, сұйық және газ күйіндегі құрылымын бөлшектер теориясы-на сәйкес түсіндіру5.3.1.3-заттардың қасиеттерін: тығыздығын, аққыштығын, жылу және электрөткізгіштігін, созылғыштығын, иілімділігін сипаттау5.3.1.4- физикалық және химиялық құбылыстарды ажырату

Заттардың жіктелуі 5.3.2.1- қоспалар мен таза заттарды ажырату5.3.2.2 -қоспалардың түрлерін сипаттайды және бөлу әдістерін ұсыну5.3.2.3- құрамы белгілі ерітіндіні дайындау5.3.2.4- еріген заттың массалық үлесін есептеу5.3.2.5- заттарды ерігіштігі бойынша, металдар және бейметалдарға жіктеу

Заттардың түзілуі және алынуы

5.3.3.1 -кейбір табиғатта түзілген және жасанды жолмен алынған заттарға мысал-дар келтіру5.3.3.2 -зертханалық жағдайда заттарды бөліп ала алу

3-тоқсан5.3АТірі және өлі табиғаттағы үдерістер

Өлі табиғаттағы үдерістер

5.4.1.1- өлі табиғатта болатын үдерістерді атау (табиғатта заттардың айналымы, тау түзілу, үгілу, климаттық үдерістер)5.4.1.2- өлі табиғаттағы болып жатқан үдерістердің себеп-салдарларын түсіндіру

Тірі табиғаттағы үдерістер

5.4.2.1- тірі ағзалардың ортақ қасиеттерін сипаттау5.4.2.2 -тірі ағзалардың құрылымдық деңгейлерін сипаттау5.4.2.3 -микроскоппен жұмыс істеу ережелерін қолдану5.4.2.4 -уақытша микропрепарат дайындау5.4.2.5- фотосинтез үдерісін түсіндіру 5.4.2.6- өсімдіктерде пигменттердің болуын зерттеу5.4.2.7 -фотосинтездің жүруі үшін қажетті жағдайларын зерттеу

5.3ВЭнергия және қозғалыс

Энергия түрлері мен көздері

5.5.1.1 -энергия түрлерін ажырату 5.5.1.2 -температура мен жылу энергиясын ажырату5.5.1.3 -термометрді пайдалана отырып температураны өлшеу5.5.1.4- ғимараттарда жылу оқшаулағыштарын пайдаланудың практикалық әдістерін түсіндіру5.5.1.5 -жылулық ұлғаюды сипаттау5.5.1.6 -энергияның өзара айналымына мысалдар келтіру

Қозғалыс 5.5.2.1- тірі және өлі табиғатта қозғалыстың маңыздылығына мысалдар келтіреді және түсіндіру5.5.2.2- әртүрлі жануарлардың қаңқа түрлерінің ерекшеліктерін зерттеу5.5.2.3 денелер қозғалысының себебін анықтау

4-тоқсан5.4АЭкология және тұрақты даму

Экожүйелер 5.6.1.1 -экожүйенің құрамдас бөліктерін анықтау5.6.1.2 -экожүйе түрлерін жіктеу5.6.1.3- экологиялық факторлардың экожүйе қызметіне ықпал етуін түсіндіру 5.6.1.4 -табиғи және жасанды экожүйелерді салыстыру

Тірі ағзалардың сан алуандығы

5.6.2.1- ағзаларды тірі табиғат дүниелеріне жіктеу5.6.2.2- біржасушалы және көпжасушалы ағзаларды сипаттау

Табиғатты қорғау 5.6.3.1 -Қазақстан Республикасының экологиялық мәселелерін атау5.6.3.2 -өз аймағының экологиялық мәселелерін зерттеу5.6.3.3- Қазақстан Республикасының Қызыл кітабының маңыздылығын анықтау

5.4В Әлемді өзгер тетін жаңалықтар

Әлемді өзгертетін жаңалықтар

5.7.1.1 -әлемді өзгерткен ғылыми жаңалықтарға мысалдар келтіру5.7.2.1 -болашақ ғылыми зерттеулер үшін зерттеу идеяларын ұсыну

2) 6-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспардың бөлімдері

Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары. Білім алушылар:

1-тоқсан6.1АҒылым әлемі

Ғылым рөліЗерттеу сұрағы

6.1.1.1- жаратылыстану ғылымдарының зерттеу нысандарын тізіп атау

Зерттеуді жоспарлау 6.1.2.1 -тәуелді, тәуелсіз және бақыланатын айнымалыларды бақылау6.1.3.1 -ұқыпты және нақты деректердің санатын анықтау

Деректерді жинау және тіркеу

6.1.3.2 -қауіпсіз жұмыс жүргізудің жағдайларын анықтау

Мәліметтерді талдау 6.1.5.1- алынған деректерді графикалық түрде көрсетуҚорытынды және талқылау 6.1.6.1 -алынған қорытындыларды түрлі формада көрсету

6.1ВАдам. Жер. Ғалам

Макро- және микроәлем 6.2.1.1- макро- және микроәлем нысандарының параметрлерін атауЖер туралы жалпы мағлұматтар

6.2.2.1 -Жерде байқалатын үдерістер мен құбылыстарды түсіндіру6.2.2.2- Жердің қасиеттерін түсіндіру

Жер өрістері және олардың құрамдас бөліктері

6.2.3.1- Жер қабықтарының өзара байланыс тәсілдерін түсіндіру

Жердегі тіршілік 6.2.4.1 -Жерде өмірдің пайда болуы туралы ғылыми болжамдарды са-лыстыру6.2.4.2 -Жерде адамның өмір сүруінің қазіргі шарттарын бағалау

Жер бетін бейнелеу тәсілдері

6.2.5.1- географиялық карталар мен шартты белгілерді топтастыру6.2.5.2 -шартты белгілерді пайдаланып, географиялық карталарды оқу6.2.5.3- масштабты пайдаланып, арақашықтықты есептеу6.2.5.4- географиялық координаталарды анықтау6.2.5.5 -сағаттық белдеулер картасын пайдаланып, уақытты анықтау

Материктер мен мұхиттар 6.2.6.1- жоспар бойынша материктер мен олардың физикалық-географиялық аймақтарының табиғат ерекшеліктерін анықтау6.2.6.2- жоспар бойынша мұхиттар табиғатының ерекшеліктерін анықтау

Халық географиясы 6.2.7.1- халықтың қоныстану заңдылықтарын анықтау6.2.7.2- халық тығыздығының көрсеткіштеріне баға беру6.2.7.3- дүниежүзінің халық тығыздығы жоғары және төмен аймақтарын анықтап, себептерін түсіндіру

2-тоқсан6.2АЗаттар және мате-риалдар

Заттардың құрылысы мен қасиеттері

6.3.1.1 -атом мен молекулаларды, қарапайым және күрделі заттарды айыра білу6.3.1.2- атомның негізгі бөлшектерін және олардың орналасуын сипаттау 6.3.1.3- заттардың қасиеттерін (балқу және қайнау температураларын) сипаттау

Заттардың жіктелуі 6.3.2.1- заттарды органикалық және бейорганикалық заттар күйінде жіктеу6.3.2.2 -тірі және өлі табиғатта қышқыл, сілтілі және бейтарап ортаны айы-ра біледі және әмбебап индикатор көмегімен ортаны анықтау 6.3.2.3 -бейтараптандыру үдерісін түсіндіру

Заттардың пайда болуы мен оларға қол жеткізу

6.3.3.1- жасанды материалдардың артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтау6.3.3.2 -тұрмыстық химия өнімдерін қолдану саласын және оларды қауіпсіз қолдану ережелерін түсіндіру6.3.3.3- Қазақстандағы пайдалы қазбалардың орындарын және қолдану салаларын анықтау6.3.3.4 -Қазақстандағы пайдалы қазбаларды өндеудің ірі орталықтарын атау және көрсету6.3.3.5 -сыртқы ортаға пайдалы қазбалардың алынуының және өнделінуінің әсерін түсіну

3-тоқсан6.3АТірі және өлі табиғат-тағы үдерістер

Өлі табиғаттағы үдерістер 6.4.1.1.- өлі табиғаттағы болып жатқан үдерістерді модельдеу (таудың жа-салу, мүжілу үдерістері, табиғатта заттардың айналымы)6.4.1.2 -табиғатта заттардың химиялық айналымын түсіндіру

Тірі табиғаттағы үдерістер 6.4.2.1- жасуша компоненттерін анықтау6.4.2.2- тірі ағзаларға қатысты үдерістерді модельдеу және түсіндіру6.4.2.3 -ағзалардың қоректену типтерін ажырату6.4.2.4 -толыққанды тамақтану рационын құру6.4.2.5 -азық-түлік өнімдерін органикалық заттардың болуына тестілу6.4.2.6 -ағзалардағы қоректік заттардың тасымалдану жолдарын зерттеу6.4.2.7 -тыныс алғанда және тыныс шығарғандағы ауа құрамындағы айырмашылықты зерттеу6.4.2.8 -ағзалардың бөліп шығару өнімдерін сипаттау 6.4.2.9- тітіркендіргіштерге жауап реакциясын зерттеу

6.3ВЭнергия және қозғалыс

Энергия түрлері мен көздері

6.5.1.1- энергия көздерін атау 6.5.1.2 -энергияны шығарумен және оның жұтылуымен байланысты үдерістерді атау және мысалдар келтіру6.5.1.3- электр энергиясының бірлігін атау6.5.1.4 -электр энергиясының құнын есептеу 6.5.1.5 -энергияны алудың баламалы көздерін ұсыну

Қозғалыс 6.5.2.1 -қозғалыстың салыстырмалылығына мысалдар келтіру және түсіндіру6.5.2.2 -қатты денелер, сұйықтар мен газдардың қысымдарын айыра білу6.5.2.3 -адам қаңқасының құрылысын сипаттау 6.5.2.4 -бұлшық еттің құрылысын сипаттау6.5.2.5 -тірі ағзалар үшін қысымның мәніне мысалдар келтіру6.5.2.6 -атмосфералық қысымды өлшеу және оның мәнін түсіндіру6.5.2.7- тиісті құралдарды қолдана отырып, атмосфералық және артериялық қысымды өлшеу және қорытынды жасау

4-тоқсан

1 тамыз 2017 жыл 17РЕСМИ

(Жалғасы. Басы 14-16-беттерде)

(Жалғасы 18-бетте)

6.4АЭкология және тұрақты даму

Экожүйелер 6.6.1.1 -экожүйе құрамдас бөліктерінің өзара байланысын график түрінде көрсету және түсінду6.6.1.2 -экожүйе ауысымдарының себептерін түсіндіру6.6.1.3- экологиялық пирамидада энергия мен заттардың ауысуын түсіндіру

Тірі ағзалардың сан алуандығы

6.6.2.1- өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін анықтау үшін ағзалардың өзіндік ерекшеліктерін қолдану6.6.2.2- түрлі экожүйелерде тірі ағзалардың алуан түрлілігін зерттеу

Табиғатты қорғау 6.6.3.1- өзінің аймағындағы кейбір экологиялық мәселелердің себептерін талдау6.6.3.2- экологиялық мәселелерді шешу жолдарын ұсыну

6.4 Әлемді өзгер тетін жаңалықтар

Әлемді өзгерткен жаңалықтар

6.7.1.1- әлемді өзгерткен жаңалықтардың маңызын талқылау6.7.1.2 -жаратылыстану ғылымдарын дамытуда қазақстандық ғалымдардың үлесін талқылау

Келешектегі жаңалықтар 6.7.1.3 -ғылымның келешектегі зерттеулерінің бағыттарына болжам жасау

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 23 қарашадағы №668 бұйрығына 11-қосымша

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына 202-қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған«Физика» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы

1-тарау. Жалпы ережелер1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта

білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.2. 7-9 - сыныптардағы физика курсын оқытудың мақсаты – оқушылардың ғылыми көзқарасының негізін қалыптастыру. Әлемнің

жаратылыстанымдық-ғылыми бейнесін тұтастай қабылдауды, бақылау қабілеттерін дамыту және табиғат құбылыстарын талдау және таңдау арқылы өмірге қажетті практикалық есептердің шешімдерін таба білуге дағдыландыру.

3. Мақсатқа сәйкес оқу пәнін оқытудың негізгі міндеттері мынадай болып табылады: 1) оқушылардың әлемнің қазіргі физикалық бейнесінің негізінде жатқан іргелі заңдылықтар мен принциптер туралы білімді,

табиғатты танудың ғылыми әдістерін меңгеруіне ықпал ету;2) оқушылардың зияткерлік, ақпараттық, коммуникативтік және рефлективтік мәдениетін дамытуға; физикалық экспериментті

орындау және зерттеу жұмыстарын жүргізу дағдыларын дамыту; 3) оқу және зерттеу қызметіне жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;4) табиғат ресурстарын пайдалануда және қоршаған ортаны қорғауда, адамды және қоғамды қауіпсіз өмір сүрумен қамтамасыз

етуде меңгерген дағдыларды қолдану.1.8

2-тарау. «Физика» пәнінің мазмұнын ұйымдастыру4. «Физика» оқу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі:1) 7 сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 2) 8 сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 3) 9 сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты құрайды. 5. Оқу пәнінің мазмұны 8 бөлімді қамтиды: 1) физикалық шамалар мен өлшеулер, 5) геометриялық оптика;2) механика; 6) кванттық физика элементтері;3) жылу физикасы; 7) астрономия негіздері; 4) электр және магнетизм; 8) әлемнің қазіргі физикалық бейнесі.6. «Физикалық шамалар мен өлшеулер» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) физика – табиғат туралы ғылым; 2) физикалық шамалар; 3) Физикалық өлшеулер.7. «Механика» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Кинематика негіздері; 2) Динамика негіздері; 3) Сақталу заңдары; 4) Статика; 5) Тербелістер мен толқындар8. «Жылу физикасы» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Молекулалы-кинетикалық теория негіздері; 2) Термодинамика негіздері.9. «Электр және магнетизм» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Электростатика негіздері 2) Электр тогы 3) Магнит өрісі 4) Электромагниттік толқындар және тербеліс10. «Геометриялық оптика» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Геометриялық оптика заңдары.11. «Кванттық физика элементтері» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Атом мен атом ядросының құрылысы; 2) Радиоактивтілік; 3) Элементар бөлшектер.12. «Астрономия негіздері» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Жер және Ғарыш, 2) Астрофизика элементтері.13. «Әлемнің қазіргі физикалық бейнесі» бөлімі «Физиканың дүниетанымдық мәні» бөлімшесінен тұрады.

3-тарау. Оқу мақсаттарының жүйесі14. Бағдарламада «оқу мақсаттары» төрт саннан тұратын кодтық белгімен белгіленді. Кодтық белгідегі бірінші сан сыныпты,

екінші және үшінші сандар бөлім және бөлімше ретін, төртінші сан бөлімшедегі оқу мақсатының реттік нөмірін көрсетеді. Мысалы, 7.2.1.4. кодында «7» - сынып, «2.1» - екінші бөлімнің бірінші бөлімшесі, «4» - оқу мақсатының реттік саны.

15. Білім алушылар білуі тиіс:

Бөлімшелер 7 - сынып 8-сынып 9-сынып1.1 Физика -табиғат туралы ғылым

7.1.1.1 физикалық құбылыстарға мысалдар келтіру7.1.1.2 табиғатты зерттеудің әдістерін ажырату

1.2 Физикалық шамалар

7.1.2.1 физикалық шамаларды олардың SI(Халықаралық бірліктер жүйесі) жүйесіндегі өлшем бірліктерімен сәйкестендіру7.1.2.2скаляр және векторлық шамаларды ажырату және мысалдар келтіру;7.1.2.3 үлкен және кіші сандарды жазған кезде еселік және үлестік қосымшаларды білу және қолдану: микро (μ), милли (m), санти (c), деци (d), кило (k) және мега (M)

1.3 Физикалық өлшеулер

7 - сынып 8 - сынып 9 - сынып7.1.3.1 дененің ұзындығын, көлемін, температурасын және уақытты өлшеу, өлшеу нәтижелерін аспаптардың қателіктерін есеп-ке ала отырып жазу

8.1.3.1 эксперименттен деректерін жинақтау, талдау және өлшеу және қателіктерін ескеріп жазу

9.1.3.1 алған нәтижені түсіндіру және қорытынды жасау

7.1.3.2 кішкентай денелердің өлшемін қатарлау әдісі арқылы анықтау

8.1.3.2 тәжірибені жүргізуге әсер ететін факторларды анықтау

9.1.3.2 эксперименттің нәтижесіне әсер ететін факторларды талдау және экспериментті жүргізуді жақсарту жолдарын ұсыну

7.1.3.3 физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

8.1.3.3 физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

9.1.3.3 физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

2.1 Кине-матиканегіздері

7 - сынып 8 - сынып 9 - сынып7.2.1.1 келесі терминдердің физикалық мағынасын түсіндіру – материялық нүкте, санақ жүйесі, қозғалыстың салыстырмалылығы, траекто-рия, жол, орын ауыстыру

9.2.1.1 материялық нүкте, санақ жүйесі, механикалық қозғалыстың салыстырмалылығы ұғымдарының мағынасын түсіндіру

7.2.1.2 механикалық қозғалыстың салыстырмалылығына мысалдар келтіру

9.2.1.2 векторларды қосу, азайту, векторды скалярға көбейту 9.2.1.3 вектордың координаталар остеріне проекцияларын анықтау, векторларды құраушыларға жіктеу

7.2.1.3 түзу сызықты бірқалыпты қозғалысты және бірқалыпсыз қозғалысты ажырата білу

9.2.1.4 уақытқа тәуелділік графиктерінен орын ауыстыру, жылдамдық, үдеуді анықтау

7.2.1.4 қозғалыстағы дененің жылдамдығы мен ор-таша жылдамдығын есептеу

9.2.1.5 түзу сызықты теңайнымалы қозғалыс кезіндегі жылдамдық және үдеу формулаларын есептер шығаруда қолдану9.2.1.6 түзу сызықты теңайнымалы қозғалыс кезіндегі ко-ордината мен орын ауыстыру теңдеулерін есептер шығаруда қолдану9.2.1.7 теңүдемелі қозғалыс кезіндегі дененің үдеуін эксперименттік жолмен анықтау

7.2.1.5 s -тің t-ға тәуелділік графигін тұрғызуда коор-дината осьтерінде және кестелерде өлшем бірліктерін дұрыс белгілеу

9.2.1.8 теңүдемелі қозғалыс кезiндегi орын ауыстырудың және жылдамдықтың уақытқа тәуелділік графиктерін тұрғызу және оларды түсіндіру

7.2.1.6 дененің орын ауыстыруының уақытқа тәуел ділік графигінен келесі жағдайларды анықтау:(1) дененің тыныштық күйін,(2) тұрақты жылдамдықпен қозғалысын

9.2.1.9 еркін түсуді сипаттау үшін теңайнымалы қозғалыстың кинематикалық теңдеулерін қолдану

7.2.1.7 бірқалыпты қозғалған дененің орын ауыстыруының уақытқа тәуелділік графигінен жылдамдығын анықтау

9.2.1.10 теңайнымалы және бірқалыпты қозғалыстың кинема-тикалық теңдеулерін қолдана отырып, горизонталь лақтырылған дененің қозғалысын сипаттау9.2.1.11 горизонталь лақтырылған дененің қозғалыс жылдамдығын анықтау9.2.1.12 горизонталь лақтырылған дененің қозғалыс траек-ториясын сызу9.2.1.13 дененің шеңбер бойымен бірқалыпты қозғалысын сызықтық және бұрыштық шамалар арқылы сипаттау9.2.1.14 сызықтық және бұрыштық жылдамдықты байланы-стыратын өрнекті есептер шығаруда қолдану9.2.1.15 центрге тартқыш үдеу формуласын есептер шығаруда қолдану

2.2 Дина-мика негіздері

7 - сынып 8 - сынып 9 - сынып7.2.2.1 инерция құбылысын түсіндіру және мысалдар келтіру

9.2.2.1 инерция, инерттілік және инерциялық санақ жүйесі ұғымдарының мағынасын түсіндіру

7.2.2.2 күнделікті өмірден күштердің әрекет етуіне мы-салдар келтіру

9.2.2.2 Ньютонның бірінші заңын тұжырымдау және есептер шығаруда қолдану

7.2.2.3 пластикалық және серпімді деформацияларды ажырату, мысалдар келтіру

9.2.2.3 ауырлық күші, серпімділік күші, және үйкеліс күші табиғатын түсіндіру

7.2.2.4 серпімділік күшінің серіппенің ұзаруына тәуелділік графигінен қатаңдық коэффициентін анықтау

9.2.2.4Ньютонның екінші заңын тұжырымдау және есептер шығаруда қолдану

7.2.2.5 Гук заңының формуласы бойынша серпімділік күшін есептеу

9.2.2.5 Ньютонның үшінші заңын тұжырымдау және есептер шығаруда қолдану

7.2.2.6 тыныштық, домалау және сырғанау үйкелістерін сипаттау

9.2.2.6 бүкіләлемдік тартылыс заңын тұжырымдау және оны есептер шығаруда қолдану

7.2.2.7 үйкеліс күшінің пайдасы мен зиянына мысал-дар келтіру

9.2.2.7 ғарыш аппараттардың орбиталарын салыстыру

7.2.2.8 күштерді берілген масштабта графикалық түрде көрсету

9.2.2.8тартылыс өрісіндегі дененің қозғалысын сипат-тайтын шамаларды анықтау

7.2.2.9 денеге бір түзудің бойымен әрекет ететін күштердің тең әрекетті күшінің модулі мен бағытын анықтау

9.2.2.9 бірінші ғарыштық жылдамдықтың формуласын есептер шығаруда қолдану

7.2.2.10 масса, салмақ және ауырлық күші ұғымдарын ажырату

9.2.2.10 үдеумен қозғалған дененің салмағын анықтау

7.2.2.11 электронды, серіппелі, иінді таразылардың көмегімен дененің массасын өлшеу

9.2.2.11салмақсыздық күйді түсіндіру

7.2.2.1әртүрлі пішіндегі қатты дененің немесе сұйықтың көлемін өлшеу үшін өлшеуіш цилиндрді(мензурка) қолдану7.2.2.13 тығыздықтың физикалық мағынасын түсіндіру7.2.2.14сұйықтар мен қатты денелердің тығыздығын тәжірибе арқылы анықтау7.2.2.15 тығыздықтың формуласын есептер шығаруда қолдану

2.3 Сақталу заңдары

7.2.3.1 механикалық жұмыс деген физикалық ұғымның мағынасын түсіндіру

9.2.3.1 дене импульсі мен күш импульсін ажырату

7.2.3.2механикалық энергияның екі түрін ажырату

9.2.3.2 импульстің сақталу заңын тұжырымдау және есептер шығаруда қолдану

7.2.3.3 кинетикалық энергия формуласын есептер шығаруда қолдану

9.2.3.3 табиғаттағы және техникадағы реактивті қозғалысқа мысалдар келтіру

7.2.3.4 жоғары көтерілген дене үшін потенциалдық энергиясының формуласын қолдану

9.2.3.4Байқоныр ғарыш айлағының аймақтық және халықаралық маңыздылығына баға беру

7.2.3.5 энергияның түрленуіне мысалдар келтіру

9.2.3.5 механикалық жұмысты аналитикалық және графиктік тәсілмен анықтау

7.2.3.6 механикалық энергияның сақталу заңын есептер шығаруда қолдану

9.2.3.6 жұмыс пен энергияның байланысын түсіндіру

7.2.3.7 қуат ұғымының физикалық мағынасын түсіндіру

9.2.3.7 энергияның сақталу заңын тұжырымдау және есептер шығаруда қолдану

7.2.3.8 механикалық жұмыс пен қуаттың формулаларын есептер шығаруда қолдану

2.4 Статика

7-сынып 8-сынып 9-сынып7.2.4.1 «Механиканың алтын ережесін» тұжырымдау және қарапайым механизмдердің қолданылуына мысалдар келтіру7.2.4.2 күш моменті ұғымының физикалық мағынасын түсіндіру7.2.4.3 жазық фигураның массалық центрін тәжірибеде анықтау7.2.4.4тепе-теңдікте тұрған денелер үшін күш моменттер ережесін тұжырымдау және есептер шығаруда қолдану7.2.4.5 тәжірибеде иіндіктің тепе-теңдік шарттарын анықтау7.2.4.6 көлбеу жазықтықтың пайдалы әсер коэффициентін тәжірибеде анықтау

2.5 Тербелістер мен толқындар

7 - сынып 8 - сынып 9 - сынып9.2.5.1 еркін және еріксіз тербелістерге мысалдар келтіру9.2.5.2эксперименттік әдіспен амплитуда, период, жиілікті анықтау 9.2.5.3 формулаларды қолданып, период, жиілік, циклдік жиілікті анықтау9.2.5.4 тербелмелі процесте энергияның сақталу заңын сипаттау9.2.5.5 гармоникалық тербелістердің графиктері бойынша координатаның, жылдамдықтың және үдеудің теңдеулерін жаза білу9.2.5.6 әртүрлі тербелмелі жүйедегі тербелістің пайда болу себептерін түсіндіру9.2.5.7маятниктер тербелісі периодының әртүрлі параметрлерге тәуелділігін зерттеу9.2.5.8 математикалық маятник периодының формуласынан еркін түсу үдеуін анықтау9.2.5.9период квадратының маятник ұзындығына тәуелділік графигін тұрғызу және талдау 9.2.5.10 еріксіз тербеліс амплитудасының мәжбүрлеуші күштің жиілігіне тәуелділігін гра-фик бойынша сипаттау9.2.5.11 резонанс құбылысын сипаттау9.2.5.12толқын жылдамдығы, жиілігі және толқын ұзындығы формулаларын есеп шығаруда қолдану9.2.5.13көлденең және бойлық толқындарды салыстыру9.2.5.14су бетіндегі толқындардың таралу жылдамдығын эксперимент түрінде анықтау9.2.5.15дыбыстың пайда болу және таралу шарттарын атау 9.2.5.16дыбыс сипаттамаларын дыбыс толқындарының жиілігі және амплитудасымен сәйкестендіру9.2.5.17резонанстың пайда болу шарттарын атау және оның қолданылуына мысалдар келтіру9.2.5.18 жаңғырықтың пайда болу табиғатын және оны қолдану әдістерін си-паттау9.2.5.19 табиғатта және техникада ультрадыбыс пен инфрадыбысты қолдануға мысалдар келтіру

3.1

Мол

екул

алы-

кине

тика

лық т

еори

я не

гізде

рі

7 - сынып 8 - сынып 9 - сынып7.3.1.1 заттардың молекулалық құрылысы негізінде, газдардың сұйықтар мен қатты денелердің құрылымын сипаттау

8.3.1.1 Молекулалы- кинетикалық теорияның негізгі қағидаларын дәлелдейтін мысалдар келтіру және тәжірибені сипаттау

7.3.1.2 қысымның физикалық мағынасын түсіндіру және өзгерту әдістерін сипаттау

8.3.1.2 температураның мәндерін әр түрлі шкала (Цельсий, Кельвин) бойынша өрнектеу

7.3.1.3 есептер шығаруда қатты дененің қысымының формуласын қолдану

8.3.1.3 температураны өлшеуді жылулық ұлғаю негізінде сипаттау

7.3.1.4 газ қысымын молекулалық құрылым негізінде түсіндіру

8.3.1.4 молекула-кинетикалық теория негізінде қатты күйден сұйыққа және кері айналуды сипаттау

7.3.1.5 сұйықтықтағы гидростатикалық қысымның формуласын шығару және оны есептер шығаруда қолдану

8.3.1.5 молекула-кинетикалық теория негізінде заттың сұйық күйден газ күйіне және кері айналу-ын сипаттау

7.3.1.6 қатынас ыдыстардың қолданылуына мысал-дар келтіру7.3.1.7 гидравликалық машиналардың жұмыс істеу принципін сипаттау7.3.1.8 гидравликалық машиналарды қолдану кезіндегі күштен ұтысты есептеу7.3.1.9 атмосфералық қысымның табиғатын түсіндіру және оны өлшеудің әдістерін ұсыну7.3.1.10 манометр мен сорғылардың жұмыс істеу принципін сипаттау7.3.1.11 кері итеруші күшті анықтау және оның сұйыққа батырылған дененің көлеміне тәуелділігін зерттеу7.3.1.12 сұйықтар мен газдардағы кері итеруші күштің табиғатын түсіндіру7.3.1.13 есептер шығару кезінде Архимед заңын қолдану7.3.1.14 дененің сұйықта жүзу шарттарын зерттеу

3.2 Термодина-мика негіздері

7 - сынып 8 - сынып 9 - сынып8.3.2.1 дененің ішкі энергиясын өзгерту тәсілдерін сипаттау8.3.2.2 жылу берілудің түрлерін салыстыру8.3.2.3 техникада және тұрмыста жылу берілу түрлерінің қолданылуына мы-салдар келтіру8.3.2.4 әр түрлі температураға тірі ағзалардың бейімделуі (мысалдар келтіру).8.3.2.5 жылу алмасу процесі кезінде алған немесе берген жылу мөлшерін анықтау8.3.2.6 заттың меншікті жылу сыйымдылығының мағынасын түсіндіру 8.3.2.7 отынның жануы кезінде бөлінген жылу мөлшерін анықтау8.3.2.8 жылу құбылыстарындағы энергияның сақталу және айналу заңын зерт-теу8.3.2.9 жылулық тепе-теңдік теңдеуін есептер шығаруда қолдану8.3.2.10 балқу/кристалдану кезіндегі жұтылатын/бөлінетін жылу мөлшерінің формуласын есептер шығаруда қолдану8.3.2.11 заттың балқу және қатаю процесі кезіндегі температураның уақытқа тәуелділік графигін талдау8.3.2.12 эксперимент көмегімен мұздың меншікті балқу жылуын анықтау8.3.2.13 булану және конденсациялану кезіндегі температураның уақытқа тәуелділік графигін талдау 8.3.2.14 су буының мысалында қанығу күйін сипаттау8.3.2.15 меншікті булану жылуын анықтау8.3.2.16 қайнау температурасының сыртқы қысымға тәуелділігін түсіндіру8.3.2.17 термодинамиканың бірінші заңының мағынасын түсіндіру8.3.2.18 термодинамиканың екінші заңының мағынасын түсіндіру8.3.2.19 жылу қозғалтқышының пайдалы әсер коэффициентін анықтау8.3.2.20 іштен жану қозғалтқышының, бу турбинасының жұмыс істеу принципін түсіну және сипаттау8.3.2.21жылу қозғалтқыштарын жетілдіру жолдарын ұсыну8.3.2.22 жылу қозғалтқыштарындағы энергияның түрленуін сипаттау8.3.2.23 жылу машиналарының қоршаған ортаның экологиясына әсерін бағалау

4.1 Электростатика негіздері

8.4.1.1 электр зарядын сипаттау8.4.1.2 үйкеліс арқылы денені электрлендіру және индукция құбылысын түсіндіру8.4.1.3 электрленудің оң және теріс әсерлеріне мысалдар келтіру8.4.1.4 электр зарядының сақталу заңын түсіндіру8.4.1.5 Кулон заңын есептер шығаруда қолдану8.4.1.6 электр өрісі және оның күштік сипаттамасы ұғымдарының физикалық мағынасын түсіндіру 8.4.1.7 біртекті электростатикалық өрістегі зарядқа әсер етуші күшті есептеу8.4.1.8 электр өрісін күш сызықтар арқылы графиктік кескіндеу8.4.1.9 потенциалдың физикалық мағынасын түсіндіру8.4.1.10 конденсаторлардың құрылысын және қолданылуын сипаттау

4.2 Электр тогы 8.4.2.1электр тогы ұғымын және электр тогының пайда болу шарттарын түсіндіру8.4.2.2электр схемасын графикалық бейнелеуде электр тізбегі элементтерінің шартты белгілерін қолдану 8.4.2.3 кернеудің физикалық мағынасын, оның өлшем бірлігін түсіндіру8.4.2.4 электр тізбегіндегі ток күші мен кернеуді анықтау8.4.2.5 тұрақты температурада металл өткізгіштің вольт-амперлік сипаттамасын графикалық түрде бейнелеу және түсіндіру8.4.2.6 тізбек бөлігі үшін Ом заңын есептер шығаруда қолдану8.4.2.7 кедергінің физикалық мағынасын, оның өлшем бірлігін түсіну 8.4.2.8 есеп шығаруғанда өткiзгiштiң меншiктi кедергiсiн формуласын қолдану8.4.2.9 өткізгіштерді тізбектей жалғаудың заңдылықтарын эксперимент арқылы анықтау8.4.2.10 өткізгіштерді параллель жалғаудың заңдылықтарын эксперимент арқылы анықтау8.4.2.11 өткізгіштерді тізбектей және параллель жалғауда тізбек бөлігі үшін Ом заңын қолданып, электр тізбектеріне есептеулер жүргізу8.4.2.12 жұмыс және қуат формулаларын есептер шығаруда қолдану8.4.2.13 Джоуль-Ленц заңын есептер шығару үшін қолдану8.4.2.14 эксперимент көмегімен электр тогының жұмысы мен қуатын анықтау8.4.2.15 кВтсағ өлшем бірлігін қолданып, электр энергиясының құнын практикалық есеп-теулермен алу 8.4.2.16 металл өткізгіштердегі электр тогын және оның кедергісінің температураға тәуелділігін сипаттау8.4.2.17 қысқа тұйықталудың пайда болу себептерін және алдын алу амалдарын түсіндіру8.4.2.18 сұйықтардағы электр тогын сипаттау

4.3 Магнит өрісі 8.4.3.1 магниттердің негізгі қасиеттеріне сипаттама беру және магнит өрісін күш сызықтары арқылы графикалық бейнелеу;8.4.3.2 магнит өрісінің сипаттамаларын түсіндіру;8.4.3.3 тогы бар түзу өткізгіштің және соленоидтің айналасында магнит өрісі сызықтарының бағытын анықтау;8.4.3.4жолақ магнит пен соленоидтың магнит өрістерін салыстыру;8.4.3.5магнит өрісінің тогы бар өткізгішке әсерін сипаттау 8.4.3.6 электрқозғалтқыштың және электр өлшеуіш құралдардың жұмыс істеу принципін түсіндіру8.4.3.7 электромагниттік индукция құбылысын түсіндіру

8.4.3.8 Қазақстанда және дүние жүзінде электр энергиясын өндірудің мысал-дарын келтіру

4.4 Электромаг-ниттік толқындар және тербеліс

7-сынып 8-сынып 9-сынып9.4.4.1тербелмелі контурдағы еркін электромагниттік тербелістерді сапалы сипаттау9.4.4.2 механикалық толқындар мен электромагниттік толқындардың ұқсастығы мен айырмашылығын салыстыру9.4.4.3 электромагниттік толқындар шкаласын сипаттау және әртүрлі диапазондағы толқындардың қолданылуына мысалдар келтіру9.4.4.4 шыны призма арқылы өткен жарықтың дисперсиясына сапалы сипаттама беру

5.1

Геом

етри

ялық

опт

ика

заңд

ары 7-сынып 8-сынып 9-сынып

8.5.1.1 Күннің және Айдың тұтылуын графикалық бейнелеу8.5.1.2 эксперимент арқылы түсу және шағылу бұрыштарының тәуелділігін анықтау8.5.1.3 айналық және шашыранды шағылудың мысалдарын келтіру және түсіндіру8.5.1.4 жазық айнада дененің кескінін алу және оны сипаттау8.5.1.5 дененің кескінін алу үшін сфералық айнада сәуленің жолын салу және алынған кескінді сипаттау8.5.1.6 жазық параллель пластинада сәуленің жолын салу8.5.1.7 жарықтың сыну заңын пайдаланып есептер шығару8.5.1.8 тәжірибеге сүйене отырып толық ішкі шағылу құбылысын түсіндіру8.5.1.9 экспериментте шынының сыну көрсеткiшiн анықтау

8.5.1.10 сыну көрсеткішінің анықталған мәнін кестелік мәндермен салыстыру және эксперимент нәтижесін бағалау8.5.1.11 жұқа линза формуласын есептер шығару үшін қолдану8.5.1.12 линзаның сызықтық ұлғаю формуласын сандық және графиктік есептер шығару үшін қолдану8.5.1.13 жұқа линзада сәуленің жолын салу және кескінге сипаттама беру8.5.1.14 жұқа линзаның фокустық қашықтығын және оптикалық күшін анықтау8.5.1.15 көздің алыстан көргіштігі мен жақыннан көргіштігін түзетуді сипаттау8.5.1.16 қарапайым оптикалық құралдарды (перископ, Обскура камерасы) құрастыру

6.1 Атом мен атом ядросының құрылысы

7-сынып 8-сынып 9-сынып9.6.1.1 сәулелік энергияның температураға тәуелділігін сипаттау9.6.1.2 Планк формуласын есептер шығаруда қолдану9.6.1.3 фотоэффект құбылысын сипаттау және фотоэффект құбылысының техникада пайда-ланылуына мысалдар келтіру 9.6.1.4 фотоэффект үшін Эйнштейн формуласын есептер шығаруда қолдану9.6.1.5 рентген сәулесін электромагниттік сәулелердің басқа түрлерімен салыстыру9.6.1.6 рентген сәулесін қолдануға мысалдар келтіру9.6.1.7α-бөлшегінің шашырауы бойынша Резерфорд тәжірибесін сипаттау9.6.1.8 ядролық күштердің қасиеттерін сипаттау9.6.1.9 атом ядросының масса ақауын анықтау 9.6.1.10 атом ядросының байланыс энергиясы формуласын есептер шығаруда қолдану;9.6.1.11 ядролық реакцияның теңдеуін шешуде зарядтық және массалық сандардың сақталу заңын қолдану

6.2 Радио-активтілік

9.6.2.1 α, β және γ – сәулеленудің табиғаты мен қасиеттерін түсіндіру9.6.2.2 радиоактивті ыдыраудың ықтималдық сипатын түсіндіру9.6.2.3 радиоактивті ыдырау заңын есептер шығаруда қолдану9.6.2.4 тізбекті ядролық реакциялардың өту шарттарын сипаттау9.6.2.5 ядролық реактордың жұмыс істеу принципін сипаттау9.6.2.6 ядролық ыдырау мен ядролық синтезді салыстыру9.6.2.7 радиоактивті изотоптарды қолданудың мысалдарын келтіру9.6.2.8 радиациядан қорғану әдістерін сипаттау

6.3 Эле-ментар бөлшектер

9.6.2.9 элементар бөлшектерді жіктеу

7.1 Жер және Ғарыш

7 - сынып 8 - сынып 9 - сынып7.7.1.1 геоцентрлік және гелиоцентрлік жүйелерді салыстыру7.7.1.2 Күн жүйесінің нысандарын жүйелеу7.7.1.3 жыл мезгілдерінің ендіктерге байланысты ауысуын және күн мен түннің ұзақтығын түсіндіру

7.2 Астро-физикаэлементтері

7 - сынып 8 - сынып 9 - сынып9.7.2.1 абсолюттік және көрінерлік жұлдыздық шамаларды ажырату9.7.2.2 жұлдыздырдың жарқырауына әсер ететін факторларды атау97.2.3 аспан сферасының негізгі элементтерін атау9.7.2.4 жұлдызды аспанның жылжымалы картасынан жұлдыздардың аспан координатасын анықтау9.7.2.5 әртүрлі ендіктегі жұлдыздардың шарықтау айырмашылығын түсіндіру9.7.2.6 жергілікті, белдеулік және бүкіләлемдік уақытты сәйкестендіру9.7.2.7 Кеплер заңдарының негізінде аспан денелерінің қозғалысын түсіндіру9.7.2.8 Күн жүйесіндегі денелердің ара қашықтығы мен өлшемдерін анықтау үшін параллакс әдісін қолдануды түсіндіру

8.1 Физиканың дүние-танымдық мәні

9.8.1.1 адамның дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына физика және астрономияның дамуының әсерін түсіндіру 9.8.1.2 жаңа технологиялардың қоршаған ортаға әсерінің артықшылығы мен қауіптілігін бағалау

15. Осы оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Физика» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының Ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Физика» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасына қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Физика» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасын жүзеге асыру бойынша

ұзақ мерзімді жоспар

1) 7-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспардың бөлімі

Тақырыптар/ Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары

Білім алушылар:1-тоқсан Физика – табиғат тура-лы ғылым

Физика – табиғат туралы ғылым 7.1.1.1 – Физикалық құбылыстарға мысалдар келтіруТабиғатты зерттеудің ғылыми әдістері

7.1.1.2 – табиғатты зерттеудің ғылыми әдістерін ажырату

Физикалық шамалар мен өлшеулер

Халықаралық бірліктер жүйесі (SI) 7.1.2.1 – физикалық шамаларды олардың SI- жүйесіндегі өлшем бірліктерімен сәйкестендіру

Скаляр және векторлық физикалық шамалар

7.1.2.2 – скаляр және векторлық физикалық шамалар ажырату және мысалдар келтіру

Өлшеулер мен есептеулердің дәлдігі.Үлкен және кіші сандарды ықшамдап жазу .№1 зертханалық жұмыс. «Физикалық шамаларды өлшеу»№2-зертханалық жұмыс. «Кішкентай денелердің өлшемін анықтау»

7.1.2.3 – үлкен және кіші сандарды жазған кезде еселік және үлестік қосымшаларды білу және қолдану: микро (μ), милли (m), санти (c), деци (d), кило (k) және мега (M);7.1.3.1 – дененің ұзындығын, көлемін, температурасын және уақытты өлшеу, өлшеу нәтижелерін аспаптардың қателіктерін есепке ала отырып жазу; 7.1.3.2 – кішкентай денелердің өлшемін қатарлау әдісі арқылы анықтау;7.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Механикалық қозғалыс

Механикалық қозғалыс және оның сипаттамасыСанақ жүйесі

7.2.1.1 – келесі терминдердің физикалық мағынасын түсіндіру – материялық нүкте, санақ жүйесі, қозғалыстың салыстырма-лылығы, траектория, жол, орын ауыстыру

Қозғалыстың салыстырмалылығы 7.2.1.2 – механикалық қозғалыстың салыстырмалылығына мысал-дар келтіру

Түзусызықты бірқалыпты және бірқалыпсыз қозғалыстар

7.2.1.3 – түзу сызықты бірқалыпты қозғалыс пен бірқалыпсыз қозғалысты ажырата білу

Жылдамдық және орташа жылдамдықты есептеу

7.2.1.4 – қозғалыстағы дененің жылдам-дығы мен орташа жылдамдығын есептеу

Әртүрлі механикалық қозғалыстардың графиктері

7.2.1.5 – s -тің t-ға тәуелділік графигін тұрғызуда координаталар осьтерінде және кестелерде өлшем бірліктерін дұрыс белгілеу;7.2.1.6 – дененің орын ауыстыруының уақытқа тәуелділік графигінен келесі жағдайларды анықтау:(1) дененің тыныштық күйін,(2) тұрақты жылдамдықпен қозғалысын;7.2.1.7 – бірқалыпты қозғалған дененің орын ауыстыруының уақытқа тәуелділік графигінен жылдамдығын анықтау

2-тоқсанТығыздық Масса және денелердің масса-

сын өлшеу7.2.2.11 – электронды, серіппелі, иінді таразылардың көмегімен дененің массасын өлшеу

Дұрыс және дұрыс емес пішінді денелердің көлемін өлшеу

7.2.2.12 – әртүрлі пішіндегі қатты дененің немесе сұйықтың көлемін өлшеу үшін өлшеуіш цилиндрді (мензурка) қолдану

Заттың тығыздығы және тығыздықтың өлшем бірлігі. №3 зертханалық жұмыс. Сұйықтар мен қатты денелердің тығыздығын анықтау

7.2.2.13 – тығыздықтың физикалық мағынасын түсіндіру;7.2.2.14 – сұйықтар мен қатты денелердің тығыздығын тәжірибе арқылы анықтау;7.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Тығыздықты есептеу 7.2.2.15 – тығыздықтың формуласын есептер шығаруда қолдануДенелердің өзара әрекеттесуі

Инерция құбылысы 7.2.2.1 – инерция құбылысын түсіндіру және мысалдар келтіруКүш 7.2.2.2 – күнделікті өмірден күштердің әрекет етуіне мысалдар келтіруТартылыс құбылысы және ауырлық күші. Салмақ

7.2.2.10 – масса, салмақ және ауырлық күші ұғымдарын ажырату

№4 зертханалық жұмыс. «Серпімді деформацияларды зерделеу»

7.2.2.4 – серпімділік күшінің серіппенің ұзаруына тәуелділік графигінен қатаңдық коэффициентін анықтау;7.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Деформация 7.2.2.3 – пластикалық және серпімді деформацияларды ажырату, мысалдар келтіру

Серпімділік күші, Гук заңы 7.2.2.5 – Гук заңының формуласы бойынша серпімділік күшін есептеуҮйкеліс күші.Үйкеліс әрекетін техникада ескеру

7.2.2.6 – тыныштық, домалау және сырғанау үйкелістерін сипаттау;7.2.2.7 – үйкеліс күшінің пайдасы мен зиянына мысалдар келтіру

Бір түзу бойымен денеге әрекет еткен күштерді қосу

7.2.2.8 – күштерді берілген масштабта графикалық түрде көрсету;7.2.2.9 – денеге әсер ететін және бір түзудің бойымен бағытталған күштердің тең әрекетті күшінің модулі мен бағытын анықтау

3-тоқсан Қысым Газдардың сұйықтар және

қатты денелердің молекулалық құрылымы

7.3.1.1 – заттардың молекулалық құрылысы негізінде, газдардың сұйықтар мен қатты денелердің құрылымын сипаттау

Қатты денелердегі қысым 7.3.1.2 – қысымның физикалық мағына-сын түсіндіру және өзгерту әдістерін сипаттау; 7.3.1.3 – есептер шығаруда қатты дененің қысымының формуласын қолдану

Сұйықтар мен газдардағы қысым, Паскаль заңы

7.3.1.4 – газ қысымын молекулалық құрылым негізінде түсіндіру;7.3.1.5 – сұйықтардағы гидростатикалық қысымның формуласын шығару және оны есептер шығаруда қолдану

Қатынас ыдыстар 7.3.1.6 – қатынас ыдыстарды қолдануға мысалдар келтіруГидравликалық машиналар 7.3.1.7 – гидравликалық машиналардың жұмыс істеу принципін си-

паттау;7.3.1.8 – гидравликалық машиналарды қолдану кезіндегі күштен ұтысты есептеу

Атмосфералық қысым. Атмосфералық қысымды өлшеу

7.3.1.9 – атмосфералық қысымның табиғатын түсіндіру және оны өлшеудің әдістерін ұсыну

Манометрлер. Сорғылар 7.3.1.10 – манометр мен сорғылардың жұмыс істеу принципін сипаттау№ 5 зертханалық жұмыс. «Архимед заңын зерделеу»

7.3.1.11 – кері итеруші күшті анықтау және оның сұйыққа батырылған дененің көлеміне тәуелділігін зерттеу;7.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Кері итеруші күш 7.3.1.12 – сұйықтар мен газдардағы кері итеруші күштің табиғатын түсіндіру;7.3.1.13 – есептер шығаруда Архимед заңын қолдану

№ 6 зертханалық жұмыс. «Дененің сұйықта жүзу шарттарын анықтау»

7.3.1.14 – дененің сұйықта жүзу шарттарын зерттеу;7.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Жұмыс және қуат

Механикалық жұмысҚуат

7.2.3.1 – механикалық жұмыс ұғымының физикалық мағынасын түсіндіру; 7.2.3.7 – қуат ұғымының физикалық мағынасын түсіндіру; 7.2.3.8 – механикалық жұмыс пен қуаттың формулаларын есептер шығаруда қолдану

4-тоқсан Энергия Кинетикалық энергия.

Потенциалдық энергия7.2.3.2 – механикалық энергияның екі түрін ажырату;7.2.3.3 – кинетикалық энергия формуласын есептер шығаруда қолдану;7.2.3.4 – жоғары көтерілген дене үшін потенциалдық энергияның формуласын қолдану

Энергияның сақталуы және айналуы 7.2.3.5 – энергияның түрленуіне мысалдар келтіру; 7.2.3.6 – механикалық энергияның сақталу заңын есептер шығаруда қолдану

Күш моменті Жай механизмдер 7.2.4.1 – «Механиканың алтын ережесін» тұжырымдау және қарапайым механизмдердің қолданылуына мысалдар келтіру;7.2.4.2 – күш моменті ұғымының физикалық мағынасын түсіндіру

Дененің массалық центрі 7.2.4.3 – жазық фигураның массалық центрін тәжірибеде анықтау№7 зертханалық жұмыс. «Иіндіктің тепе-теңдік шарттарын анықтау»

7.2.4.5 – тәжірибеде иіндіктің тепе-теңдік шарттарын анықтау;7.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Иіндіктің тепе-теңдік шарты 7.2.4.4 – тепе-теңдікте тұрған денелер үшін күш моменттер ережесін тұжырымдау және есептер шығаруда қолдану

Пайдалы әрекет коэффициенті. №8 зертханалық жұмыс. «Көлбеу жазықтықтың пайдалы әрекет коэффициентін анықтау»

7.2.4.6 – көлбеу жазықтықтың пайдалы әрекет коэффициентін тәжірибеде анықтау;7.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Жер және Ғарыш

Аспан денелері туралы ғылым 7.7.1.1 – геоцентрлік және гелиоцентрлік жүйелерді салыстыруКүн жүйесі 7.7.1.2 – Күн жүйесінің нысандарын жүйелеуКүнтізбе негіздері (тәулік, ай, жыл) 7.7.1.3 – жыл мезгілдерінің ендіктерге байланысты ауысуы және күн

мен түннің ұзақтығын түсіндіру

18 1 тамыз 2017 жылресми

(Жалғасы. Басы 14-17-беттерде)

(Жалғасы 19-бетте)

2) 8-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспардың

бөлімі

Тақырыптар/Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары

Білім алушылар:1-тоқсан

Жылу құбылыстары

Жылулық қозғалыс, броундық қозғалыс, диффузия

8.3.1.1 – Молекула-кинетикалық теорияның негізгі қағидаларын дәлелдейтін мысалдар келтіру және тәжірибені сипаттау

Температура, оны өлшеу тәсілдері, температураның шкалалары

8.3.1.3 – Температураны өлшеуді жылулық ұлғаю негізінде си-паттау;8.3.1.2 – температураны әр түрлі шкала (Цельсий, Кельвин) бойынша өрнектеу

Ішкi энергия, ішкi энергияны өзгерту тәсiлдерi

8.3.2.1 – дененің ішкі энергиясын өзгерту тәсілдерін сипаттау;

Жылуөткізгіштік, конвекция, сәуле шығару

8.3.2.2 – жылу берілудің түрлерін салыстыру

Табиғаттағы және техникадағы жылу берілу

8.3.2.3 – техникада және тұрмыста жылу беру түрлерінің қолданылуына мысалдар келтіру

Жылу құбылыстарының тірі ағзалардың өмірлеріндегі ролі

8.3.2.4 – әр түрлі температураларда тірі ағзалардың бейімделуіне мысалдар келтіру

Жылу мөлшері.Заттың меншікті жылу сыйымдылығы

8.3.2.5 – жылу алмасу процесі кезінде алған немесе берген жылу мөлшерін анықтау;8.3.2.6 – заттың меншікті жылу сыйымдылығының мағынасын түсіндіру

Отынның энергиясыОтынның меншікті жану жылуы

8.3.2.7 – отынның жануы кезінде бөлінген жылу мөлшерін анықтау

№ 1 зертханалық жұмыс. «Температуралары әр түрлi суды араластырғандағы жылу мөлшерлерін салыстыру»

8.3.2.8 – жылу құбылыстарындағы энергияның сақталу және ай-налу заңын зерттеу;8.1.3.2 – тәжірибені жүргізуге әсер ететін факторларды анықтау;8.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Жылу үдерістеріндегі энергияның сақталу және айналу заңы

8.3.2.9 – жылулық тепе-теңдік теңдеуін есептер шығаруда қолдану

Заттың агрегаттық күйлері

Қатты денелердiң балқуы және қатаюы, балқу температурасы, меншiктi балқу жылуы

8.3.1.4 – молекула-кинетикалық теория негізінде қатты күйден сұйыққа және кері айналуды сипаттау;8.3.2.10 – балқу/кристалдану кезіндегі жұтылатын/бөлінетін жылу мөлшерінің формуласын есептер шығаруға қолдану;8.3.2.11 – заттың балқу және қатаю үдерісі кезіндегі температураның уақытқа тәуелділік графигін талдау

№ 2 зертханалық жұмыс. «Мұздың меншiктi балқу жылуын анықтау»

8.3.2.12 – эксперимент көмегімен мұздың меншікті балқу жылу-ын анықтау;8.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Булану және конденсация.Қаныққан және қанықпаған булар

8.3.1.5 – молекула-кинетикалық теория негізінде заттың сұйық күйден газ күйіне және кері айналуын сипаттау;8.3.2.13 – заттың булану және конденсация үдерісі кезіндегі температураның уақытқа тәуелділік графигін талдау;8.3.2.14 – су буының мысалы негізінде қанығу күйін сипаттау

Қайнау, меншiктi булану жылуы.Қайнау температурасының атмосфералық қысымға байланыстылығын анықтау

8.3.2.15 – меншікті булану жылуын анықтау;8.3.2.16 – қайнау температурасының сыртқы қысымға тәуелділігін түсіндіру

2-тоқсанТермодинамика негiздерi

Термодинамиканың бiрiншi заңы, газдың және будың жұмысы

8.3.2.17 – термодинамиканың бірінші заңының мағынасын түсіндіру

Жылу үдерістерінің қайтымсыздығы, термодинамиканың екінші заңы

8.3.2.18 – термодинамиканың екінші заңының мағынасын түсіндіру

Жылу қозғалтқыштары 8.3.2.22 – жылу қозғалтқыштарындағы энергияның түрленуін сипаттау;8.3.2.20 – іштен жану қозғалтқышының, бу турбинасының жұмыс істеу принципін сипаттау

Жылу қозғалтқыштарының пайдалы әрекет коэффициенті

8.3.2.19 – жылу қозғалтқышының пайдалы әрекет коэффициентін анықтау;8.3.2.21 – жылу қозғалтқыштарын жетілдіру жолдарын ұсыну

Жылу машиналарын пайдаланудағы экологиялық мәселелер

8.3.2.23 – жылу машиналарының қоршаған ортаның экологиясына әсерін бағалау

Электростатика негіздері

Денелердің электрленуі, электр заря-ды, өткізгіштер мен диэлектриктер

8.4.1.1 – электр зарядын сипаттау;8.4.1.2 – Үйкеліс арқылы денені электрлену және индукция құбылысын түсіндіру;8.4.1.3 – электрленудің оң және теріс әсеріне мысалдар келтіру

Электр зарядының сақталу заңы,қозғалмайтын зарядтардың өзара әрекеттесуi, Кулон заңы, элементар электр заряды

8.4.1.4 – электр зарядының сақталу заңын түсіндіру;8.4.1.5 – Кулон заңын есептер шығаруда қолдану

Электр өрiсi, электр өрісінің кернеулігі 8.4.1.6 – электр өрісі және оның күштік сипаттамасы ұғымдарының физикалық мағынасын түсіндіру; 8.4.1.7 – біртекті электростатикалық өрістегі зарядқа әсер етуші күшті есептеу;8.4.1.8 – электр өрісін күш сызықтар арқылы кескіндеу

Электр өрісінің потенциалы және по-тенциалдар айырымы, конденсатор

8.4.1.9 – потенциалдар айырымының және потенциалдың физикалық мағынасын түсіндіру;8.4.1.10 – конденсаторлардың құрылысын және қолданылуын сипаттау

3-тоқсан Тұрақты электр тогы

Электр тогы, электр тогы көздері 8.4.2.1 – электр тогы ұғымын және электр тогының пайда болу шарттарын түсіндіру

Электр тізбегі және оның құрамды бөліктері, ток күшi, кернеу

8.4.2.2 – электр схемасын графикалық бейнелеуде электр тізбегі элементтерінің шартты белгілерін қолдану; 8.4.2.3 – кернеудің физикалық мағына-сын, оның өлшем бірлігін түсіндіру

№ 3 зертханалық жұмыс. «Электр тiзбегiн құрастыру және оның әртүрлi бөлiктерiндегi ток күшiн өлшеу»

8.4.2.4 – электр тізбегіндегі ток күші мен кернеуді анықтау;8.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

№ 4 зертханалық жұмыс. «Тiзбек бөлiгi үшiн ток күшінің кернеуге тәуелділігін зерттеу»

8.4.2.5 – тұрақты температурада металл өткізгіштің вольт-амперлік сипаттамасын графикалық түрде бейнелеу және түсіндіру;8.1.3.1 – эксперименттен деректерін жинақ-тау, талдау және өлшеу және қателіктерін ескеріп жазу

Тiзбек бөлiгi үшiн Ом заңы 8.4.2.6 – тізбек бөлігі үшін Ом заңын есептер шығаруда қолдану;Өткiзгiштiң электр кедергiсi, өткiзгiштiң меншiктi кедергiсi, реостат

8.4.2.7– кедергінің физикалық мағынасын, оның өлшем бірлігін түсіндіру;8.4.2.8 – есеп шығаруғанда өткiзгiштiң меншiктi кедергiсiн фор-муласын қолдану

№ 5 зертханалық жұмыс. «Өткiзгiштердi тiзбектей қосуды зер-делеу»

8.4.2.9 – өткізгіштерді тізбектей жалғаудың заңдылықтарын экс-перимент арқылы алу;8.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

№ 6 зертханалық жұмыс. «Өткiзгiштердi параллель қосуды зерделеу»

8.4.2.10 – өткізгіштерді параллель жалғаудың заңдылықтарын эксперимент арқылы анықтау; 8.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Өткiзгiштердi тiзбектей және параллель қосу

8.4.2.11 – өткізгіштерді тізбектей және параллель жалғауда тізбек бөлігі үшін Ом заңын қолданып, электр тізбектеріне есеп-теулер жүргізу

Электр тогының жұмысы мен қуаты 8.4.2.12 – жұмыс және қуат формулаларын есептер шығаруда қолдану

Электр тогының жылулық әсері, Джоуль-Ленц заңы

8.4.2.13 – Джоуль-Ленц заңын есептер шығару үшін қолдану;

№ 7 зертханалық жұмыс. «Электр тогының жұмысы мен қуатын анықтау»

8.4.2.14 – эксперимент көмегімен электр тогының жұмысы мен қуатын анықтау;8.4.2.15 – кВт*сағ өлшем бірлігін қолданып, электр энергиясының құнын практика жүзінде анықтау;8.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Металдардағы электр кедергісінің температураға тәуелділігі, асқын өткізгіштік

8.4.2.16 – металл өткізгіштердегі электр тогын және оның кедергісінің температураға тәуелділігін сипаттау

Электрқыздырғыш құралдар, кыз-дыру шамдары, қысқа тұйықталу, балқымалы сақтандырғыштар

8.4.2.17 – қысқа тұйықталудың пайда болу себептерін және алдын алу амалдарын түсіндіру

Электр тогының химиялық әсерi (Фарадейдiң заңы)

8.4.2.18 – сұйықтардағы электр тогын сипаттау

Элек

тром

агни

ттік

құбы

лыст

ар

Тұрақты магниттер, магнит өрiсi.№ 8 зертханалық жұмыс. «Тұрақты магниттiң қасиеттерiн оқып-үйрену және магнит өрiсiнiң бейнесiн алу»

8.4.3.1 – магниттердің негізгі қасиеттеріне сипаттама беру және магнит өрісін күш сызықтары арқылы бейнелеу;8.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Тогы бар түзу өткізгіштің магнит өрiсi.Тогы бар шарғының магнит өрiсi

8.4.3.2 – магнит өрісінің сипаттамаларын түсіндіру;8.4.3.3 – тогы бар түзу өткізгіштің және соленоидтің айналасындағы өріс сызықтарының бағытын анықтау

Электромагниттер және оларды қолдану.№ 9 зертханалық жұмыс. «Электрмагниттi құрастыру және оның әсерiн сынау»

8.4.3.4 – жолақ магнит пен соленоидтың магнит өрістерін са-лыстыру;8.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Магнит өрiсiнiң тогы бар өткiзгiшке әрекеті, электроқозғалтқыш, электр өлшеуіш құралдар

8.4.3.5 – магнит өрісінің тогы бар өткізгішке әсерін сипаттау; 8.4.3.6 – электрқозғалтқыштың және электр өлшеуіш құралдардың жұмыс істеу принципін түсіндіру

Электромагниттiк индукция, генера-торлар

8.4.3.7 – электромагниттік индукция құбылысын түсіндіру;8.4.3.8 – Қазақстанда және дүние жүзінде электр энергиясын өндірудің мысалдарын келтіру

4-тоқсан Жарық құбылыстары

Жарықтың түзу сызықты таралу заңы. 8.5.1.1 – Күннің және Айдың тұтылуын графикалық бейнелеу;Жарықтың шағылуы, шағылу заңдары, жазық айналар

8.5.1.2 – эксперимент арқылы түсу және шағылу бұрыштарының тәуелділігін анықтау;8.5.1.3 – айналық және шашыранды шағылудың мысалдарын келтіру және түсіндіру;8.5.1.4 – жазық айнада дененің кескінін алу және оны сипаттау

Сфералық айналар, сфералық айна көмегімен кескін алу

8.5.1.5 – дененің кескінін алу үшін сфералық айнада сәуленің жолын салу және алынған кескінді сипаттау

Жарықтың сынуы, жарықтың сыну заңы, толық ішкі шағылу

8.5.1.6 – жазық параллель пластинада сәуленің жолын салу;8.5.1.7 – жарықтың сыну заңын пайдаланып есептер шығару;8.5.1.8 – тәжирибеге сүйене отырып толық ішкі шағылу құбылысын түсіндіру

№ 10 зертханалық жұмыс. «Шынының сыну көрсеткiшiн анықтау»

8.5.1.9 – экспериментте шынының сыну көрсеткiшiн анықтау;8.5.1.10 – сыну көрсеткішінің анықталған мәнін кестелік мәндермен салыстыру және эксперимент нәтижесін бағалау

Линзалар, линзаның оптикалық күшi, жұқа линзаның формуласы.Линзаның көмегімен кескiн алу

8.5.1.11 – жұқа линза формуласын есептер шығару үшін қолдану;8.5.1.12 – линзаның сызықтық ұлғаю формуласын сандық және графиктік есептер шығару үшін қолдану;8.5.1.13 – жұқа линзада сәуленің жолын салу және кескінге сипаттама беру

№ 11 зертханалық жұмыс. «Жұқа линзаның фокустық қашықтығын және оптикалық күшін анықтау»

8.5.1.14 – жұқа линзаның фокустық қашықтығын және оптикалық күшін анықтау;8.1.3.3 – физика кабинетінде қауіпсіздік ережелерін білу және сақтау

Көз - оптикалық жүйе, көздiң көру кем-шіліктері және оларды түзету әдiстері

8.5.1.15 – көздің алыстан көргіштігі мен жақыннан көргіштігін түзетуді сипаттау

Оптикалық аспаптар 8.5.1.16 – қарапайым оптикалық құралдарды (перископ, обску-ра камерасы) құрастыру

3) 9 – сынып:

Ұзақ мерзімді жоспардың

бөлімі

Тақырыптар/ Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары

Білім алушылар:1-тоқсан

Кинематика негіздері

Механикалық қозғалыс 9.2.1.1 – Материялық нүкте, санақ жүйесі, механикалық қозғалыстың салыстырмалы-лығы ұғымдарының мағынасын түсіндіру

Векторлар және оларға амалдар қолдану.Вектордың координаталар осьтеріндегі проекциялары

9.2.1.2 – векторларды қосу, азайту, векторды скалярға көбейту;9.2.1.3 – вектордың координаталар осіне проекциясын анықтау, векторды құраушыларға жіктеу

Түзусызықты теңайнымалы қозғалыс, үдеу

9.2.1.4 – уақыттан тәуелділік графиктерінен орын ауыстыруды, жылдамдықты, үдеуді анықтау;

Түзусызықты теңайнымалы қозғалыс кезіндегі жылдамдық және орын ауыстыру

9.2.1.5 – түзу сызықты теңайнымалы қозғалыс кезіндегі жылдамдық және үдеу формулаларын есептер шығаруда қолдану;9.2.1.6 – түзу сызықты теңайнымалы қозғалыс кезіндегі координата мен орын ауыстыру теңдеулерін есептер шығаруда қолдану

№ 1 зертханалық жұмыс. «Теңүдемелі қозғалыс кезiндегi дененiң үдеуiн анықтау»

9.2.1.7 – теңүдемелі қозғалыс кезіндегі дененің үдеуін эксперименттік жолмен анықтау;9.1.3.2 – эксперименттің нәтижесіне әсер ететін факторларды талдау және экспери-ментті жүргізуді жақсарту жолдарын ұсыну;9.2.1.8 – теңүдемелі қозғалыс кезiндегi орын ауыстырудың және жылдамдықтың уақытқа тәуелділік графиктерін тұрғызу және оларды түсіндіру

Дененiң еркiн түсуi, еркiн түсу үдеуi

9.2.1.9 – еркін түсуді сипаттау үшін теңайнымалы қозғалыстың кинематикалық теңдеулерін қолдану

№ 2 зертханалық жұмыс. «Горизонталь лақтырылған дененің қозғалысын зерделеу»

9.2.1.10 – теңайнымалы және бірқалыпты қозғалыстың кинематикалық теңдеулерін қолдана отырып, горизонталь лақтырылған дененің қозғалысын сипаттау;9.2.1.11 – горизонталь лақтырылған дененің қозғалыс жылдамдығын анықтау ;9.2.1.12– горизонталь лақтырылған дененің қозғалыс траекториясын сызу

Қисықсызықты қозғалыс; материялық нүктенiң шеңбер бойымен бiрқалыпты қозғалысыСызықтық және бұрыштық жылдамдықтар

9.2.1.13 – дененің шеңбер бойымен бірқалыпты қозғалысын сызықтық және бұрыштық шамалар арқылы сипаттау;9.2.1.14 – сызықтық және бұрыштық жылдамдықты байланыстыратын өрнекті есептер шығаруда қолдану

Центрге тартқыш үдеу 9.2.1.15 – центрге тартқыш үдеу формуласын есептер шығаруда қолдануАстрономия негіздері

Жұлдызды аспан 9.7.2.1 – абсолюттік және көрінерлік жұлдыздық шамаларды ажырату;9.7.2.2 – жұлдыздырдың жарқырауына әсер ететін факторларды атау

Аспан сферасы, аспан координаталарының жүйесі

9.7.2.3 – аспан сферасының негізгі элементтерін атау;9.7.2.4 – жұлдызды аспанның жылжымалы картасынан жұлдыздардың аспан координатасын анықтау

Әртүрлі географиялық ендіктегі аспан шырақтарының көрінерлік қозғалысы, жергілікті, белдеулік және бүкіләлемдік уақыт

9.7.2.5 – әртүрлі ендіктегі жұлдыздардың шарықтау айырмашылығын түсіндіру;9.7.2.6 – жергілікті, белдеулік және бүкіләлемдік уақытты сәйкестендіру

Күн жүйесіндегі ғалам-шарлардың қозғалыс заңдары

9.7.2.7 – Кеплер заңдарының негізінде аспан денелерінің қозғалысын түсіндіру

Күн жүйесі денесіне дейінгі ара қашықтықты параллакс әдісімен анықтау

9.7.2.8 – Күн жүйесіндегі денелердің ара қашықтығын немесе өлшемдерін анықтау үшін параллакс әдісін қолдануды түсіндіру

2-тоқсанДинамика негіздері

Ньютонның бiрiншi заңы, инерциялық санақ жүйелерi

9.2.2.1 – инерция, инерттілік және инерциялық санақ жүйесі ұғымдарының мағынасын түсіндіру;9.2.2.2– Ньютонның бірінші заңын тұжырымдау және оны есептер шығаруда қолдану

Механикадағы күштер 9.2.2.3 – ауырлық күші, серпімділік күші, және үйкеліс күші табиғатын түсіндіру

Ньютонның екiншi заңы, масса 9.2.2.2 – Ньютонның екінші заңын тұжырымдау және оны есептер шығаруда қолдану

Ньютонның үшінші заңы 9.2.2.5 – Ньютонның үшінші заңын тұжырымдау және оны есептер шығаруда қолдану

Бүкiләлемдiк тартылыс заңы 9.2.2.6 – Бүкіләлемдік тартылыс заңын тұжырымдау және оны есептер шығаруда қолдану

Дененің салмағы, салмақсыздық

9.2.2.10 – үдеумен қозғалған дененің салмағын анықтау;9.2.2.11 – салмақсыздық күйді түсіндіру

Денелердiң ауырлық күшiнiң әрекетiнен қозғалуы.Жердің жасанды серіктерінің қозғалысы

9.2.2.9 – бірінші ғарыштық жылдамдықтың формуласын есептер шығаруда қолдану; 9.2.2.7 – ғарыш аппараттардың орбиталарын салыстыру;9.2.2.8 – тартылыс өрісіндегі дененің қозғалысын сипаттайтын шамаларды анықтау

3-тоқсанСақталу заңдары

Дене импульсі және күш импульсі

9.2.3.1 – дене импульсі мен күш импульсін ажырату

Импульстің сақталу заңы.Реактивтi қозғалыс

9.2.3.2 – импульстің сақталу заңын тұжырымдау және есептер шығаруда қолдану;9.2.3.3 – табиғаттағы және техникадағы реактивті қозғалысқа мысалдар келтіру;9.2.3.4 – Байқоңыр ғарыш айлағының аймақтық және халықаралық маңыздылығына баға беру

Механикалық жұмыс және энергия

9.2.3.5 – механикалық жұмысты аналитикалық және графиктік тәсілдермен анықтау;9.2.3.6 – жұмыс пен энергияның байланысын түсіндіру

Энергияның сақталу және ай-налу заңы

9.2.3.7 – энергияның сақталу заңын тұжырымдау және есептер шығаруда қолдану

Тербелістер және толқындар

Тербелмелі қозғалыс 9.2.5.1 – еркін және еріксіз тербелістерге мысалдар келтіру;9.2.5.2 – эксперименттік әдіспен амплитуда, период, жиілікті анықтау;9.2.5.3 – формулаларды қолданып, период, жиілік, циклдік жиілікті анықтау

Тербелістер кезіндегі энер-гияның түрленуі. Тербелмелі қозғалыстың теңдеуі

9.2.5.4 – тербелмелі процесте энергияның сақталу заңын сипаттау;9.2.5.5 – гармониялық тербелістердің графиктері бойынша координатаның, жылдамдықтың және үдеудің теңдеулерін жаза білу

Математикалық және серіппелі маятниктердің тербелістері

9.2.5.6 – әртүрлі тербелмелі жүйедегі тербелістің пайда болу себептерін түсіндіру;9.2.5.7 – маятниктер тербелісі периодының әртүрлі параметрлерге тәуелділігін зерттеу

№ 3 зертханалық жұмыс. «Математикалық маятниктің көмегімен еркін түсу үдеуін анықтау»

9.2.5.8 – математикалық маятник периодының формуласынан еркін түсу үдеуін анықтау;9.2.5.9 – период квадратының маятник ұзындығына тәуелділік графигін тұрғызу және талдау; 9.1.3.1 – алған нәтижені түсіндіру және қорытынды жасау

Еркін және еріксіз тербелістер, резонанс

9.2.5.10 – еріксіз тербеліс амплитудасының мәжбүрлеуші күштің жиілігіне тәуелділігін график бойынша сипаттау;9.2.5.11 – резонанс құбылысын сипаттау

Еркін электромагнитік тербелістер

9.4.4.1 – тербелмелі контурдағы еркін электромагниттік тербелістерді сапалық түрде сипаттау

Толқындық қозғалыс 9.2.5.12 – толқын жылдамдығы, жиілігі және толқын ұзындығы формулала-рын есеп шығаруда қолдану; 9.2.5.13 – көлденең және бойлық толқындарды салыстыру

№4 зертханалық жұмыс. «Беттік толқындардың таралу жылдамдығын анықтау»

9.2.5.14 – су бетіндегі толқындардың таралу жылдамдығын эксперимент түрінде анықтау

Дыбыс, дыбыстың сипаттама-лары, акустикалық резонанс, жаңғырық

9.2.5.15 – дыбыстың пайда болу және таралу шарттарын атау; 9.2.5.16 – дыбыс сипаттамаларын дыбыс толқындарының жиілігі және ам-плитудасымен сәйкестендіру;9.2.5.17 – резонанстың пайда болу шарттарын атау және оның қолданылуына мысалдар келтіру; 9.2.5.18 – жаңғырықтың пайда болу табиғатын және оны қолдану әдістерін сипаттау;9.2.5.19 – табиғатта және техникада ультрадыбыс пен инфрадыбыстықолдануға мысалдар келтіру

Электромагниттік толқындарЭлектромагниттік толқындар шкаласы

9.4.4.2 – механикалық толқындар мен электромагниттік толқындардың ұқсастығы мен айырмашылығын салыстыру;9.4.4.3 – электромагниттік толқындар шкаласын сипаттау және әртүрлі диапазондағы толқындардың қолданылуына мысалдар келтіру;9.4.4.4 – шыны призма арқылы өткен жарықтың дисперсиясына сапалы сипаттама беру

4-тоқсан Атом құрылысы. Атомдық құбылыстар

Жылулық сәуле шығару 9.6.1.1 – жылулық сәуле шығару энергиясының температураға тәуелділігін сипаттау

Жарық кванттары туралы Планк гипотезасы

9.6.1.2 – Планк формуласын есептер шығаруда қолдану

Фотоэффект құбылысы 9.6.1.3 – фотоэффект құбылысын сипаттау және фотоэффект құбылысының техникада пайдаланылуына мысалдар келтіру; 9.6.1.4 – фотоэффект үшін Эйнштейн формуласын есептер шығаруда қолдану;

Рентген сәулелері 9.6.1.5 – рентген сәулесін электромагниттік сәулелердің басқа түрлерімен салыстыру;9.6.1.6 – рентген сәулесін қолдануға мысалдар келтіру

Радиоактивтілік. Радиоактив ті сәулеленудің табиғаты

9.6.2.1 – α, β және γ – сәулеленудің табиғаты мен қасиеттерін түсіндіру

Резерфорд тәжірибесі, атомның құрамы

9.6.1.7– α-бөлшегінің шашырауы бойынша Резерфорд тәжірибесін си-паттау

Атом ядросы Ядролық өзара әрекеттесу, ядролық күштер.Массалар ақауы, атом ядро-сының байланыс энергиясы

9.6.1.8 – ядролық күштердің қасиеттерін сипаттау; 9.6.1.9 – атом ядросының масса ақауын анықтау; 9.6.1.10 – атом ядросының байланыс энергиясы формуласын есептер шығаруда қолдану

Ядролық реакциялар.Радиоактивті ыдырау заңы

9.6.1.11 – ядролық реакцияның теңдеуін шешуде зарядтық және массалық сандардың сақталу заңын қолдану; 9.6.2.2 – радиоактивті ыдыраудың ықтималдық сипатын түсіндіру;9.6.2.3 – радиоактивті ыдырау заңын есеп шығаруда қолдану

Ауыр ядролардың бөлінуі, тізбекті ядролық реакция.Ядролық реакторлар

9.6.2.4 – тізбекті ядролық реакциялардың өту шарттарын сипаттау;9.6.2.5 – ядролық реактордың жұмыс істеу принципін сипаттау

Термоядролық реакциялар.Радиоизотоптар, радиациядан қорғану

9.6.2.6 – ядролық ыдырау мен ядролық синтезді салыстыру;9.6.2.7 – радиактивті изотоптарды қолданудың мысалдарын келтіру;9.6.2.8 – радиациядан қорғану әдістерін сипаттау

Элементар бөлшектер 9. 6.3 – элементар бөлшектерді жіктеуӘлемнің қазіргі физи-калық бейнесі

Физика және астрономияның дүниетанымдық маңызы

9.8.1.1 – адамның дүниетанымдық көзқарасының қалыптасуына физика және астрономияның дамуының ықпалын түсіндіру;

Экологиялық мәдениет 9.8.1.3 – жаңа технологиялардың қоршаған ортаға ықпалының артықшылығы мен қауіптілігін бағалау;

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 23 қарашадағы №668 бұйрығына 12-қосымша

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына 203-қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған«Химия» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы

1-тарау. Жалпы ережелер 1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 3 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта

білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.2. «Химия» оқу пәні оқушыларға заттардың әртүрлілігі мен олардың өзгерістерінің маңыздылығын түсінуге көмектеседі. 3. «Химия» пәнін оқытудың мақсаттары:1) оқушыларға заттар мен олардың айналымы, заттар қасиеттерінің олардың құрамы мен құрылысына тәуелділігін түсіндіретін

заңдар мен теориялар туралы білім жүйесін ұсыну;2) оқушыларға химиялық үдерістердің мағынасын, негізгі заңдар мен заңдылықтарды түсініп, оларды шынайы өмірде қауіпсіз

қолдана алуға, ақпаратты сыни бағалауға және шешім қабылдауға мүмкiндiк беру. 4. Химияны меңгергеннен кейін білім алушылар: 1) атомдар мен заттар молекулаларының құрылысын, химиялық үдеріс барысында олардың қасиеттерінің өзгерісін;2) химиялық реакциялар кезінде заттың жалпы массасы мен энергиясының сақталуын;3) химиялық реакцияның жылдамдығының химиялық процесс шартының ауысуына байланысты өзгеруін; 4) техникалық қауіпсіздік ережесін сақтап, қоршаған ортаға қауіпсіз химиялық айналымдарды жүргізуге болатындығын;5) ғылыми әдістер мен эксперименттерді жоспарлауға;6) шығармашылық әдіс-тәсілдер арқылы химиялық ақпаратты пайдаланып, өмiр сапасын жақсартуға болатындығын

түсінуге мүмкіндік береді. 2-тарау. «Химия» пәнінің мазмұнын ұйымдастыру

5. «Химия» оқу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі:4) 7 сыныпта – аптасына 1 сағатты, оқу жылында 34 сағатты; 5) 8 сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 6) 9 сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты құрайды 6. Оқу пәнінің мазмұны бес бөлімді қамтиды: 1) Заттардың бөлшектері; 4) Химия және қоршаған орта;2) Химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары; 5) Химия және өмір.3) Химиядағы энергетика;7. Оқу пәнінің мазмұны оқытудың бөлімдері арқылы ұйымдастырылған. Бөлімдер білім, түсінік және дағдыларды қамтитын

күтілетін нәтижелер түріндегі оқу мақсаттарынан тұратын бөлімшелерге бөлінген. Әр бөлімшеде көрсетілген оқу мақсаттары, мұғалімге оқушыларды дамыту бойынша жұмысты жүйелі жоспарлауға, сонымен қатар олардың жетістіктерін бағалауға, оқытудың келесі кезеңдері туралы ақпарат беруге мүмкіндік береді.

8. «Заттардың бөлшектері» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) атомдар, иондар және молекулар; 2) атом құрамы мен құрылысы3) атомда электрондардың қозғалысы мен таралуы. Атомдардан иондардың құрылуы; 4) химиялық байланыстардың түрлері.9. «Химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) периодтық заң мен химиялық элеметтердің периодтық жүйесі; 3) зат массасының сақталу заңы;2) химиялық реакциялардың жіктелуі; 4) металдардың электрохимиялық кернеу қатары.10. «Химиядағы энергетика» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) экзотермиялық және эндотермиялық реакциялар; 3) химиялық тепе-теңдік;2) химиялық реакциялардың жылдамдығы; 4) қышқылдар мен негіздер теориясы.11. «Химия және қоршаған орта» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) заттардың жіктелуі; 2) жер химиясы; 3) көміртек химиясы мен оның қосылыстары.12. «Химия және өмір» бөлімі «Биохимия»бөлімшеден тұрады.

3-тарау. Оқу мақсаттарының жүйесі13. Бағдарламада оқу мақсаттары төрт саннан тұратын кодтық белгімен белгіленді. Кодтық белгідегі бірінші сан сыныпты,

екінші және үшінші сан сөйлеу әрекеттерінің ретін, төртінші сан оқу мақсатының реттік нөмірін көрсетеді. Мысалы, 9.2.1.2 ко-дында: «9» – сынып, «2.1.» - дағдылар; «2» - оқу мақсатының реттік нөмірі:

1) заттардың бөлшектері:

Білім алушылар білуі тиіс:7-сынып 8-сынып 9-сынып

1.1 Атомдар, иондар және молекулар

7.1.1.1«Химия» ғылымының нені оқытатынын білу; 7.1.1.2 химиялық лабораторияда және кабинетте жұмыс жүргізу кезіндегі қауіпсіздік техникасының ережелерін білу және түсіну; 7.1.1.3 физикалық және химиялық құбылыстарды ажырата алу; 7.1.1.4 заттардың әртүрлі агрегаттық күйлерін білу және бөлшектер теориясы тұрғысынан қатты, сұйық, газ тәріздес заттардың құрылымын түсіндіре алу;7.1.1.5 жылу энергиясы бөлшектер қозғалысын өзгертетіндігін білу және жылу мөлшері мен температура арасындағы айырмашылықты түсіну; 7.1.1.6 салқындау процесін зерделеу, салқындау қисығын салу және оны талдау, бөлшектер теориясын пайдалана отырып, өз бақылауларын түсіндіру; 7.1.1.7қайнау процесін зерделеу, қыздыру қисығын салу және оны талдау, бөлшектер теориясын пайдалана отырып, өз бақылауларын түсіндіру;7.1.1.8 бөлшектер тұрғысынан булану мен қайнау процестері арасындағы айырмашылықты түсіну

8.1.1.1 химияда заттардың тең массасы-на қарағанда, «атомдардың тең санына» қол жеткізу маңызды екенін түсіну;8.1.1.2 «өлшеу арқылы есептеу» принципін түсіну;8.1.1.3 зат мөлшерінің өлшем бірлігі –моль екендігін білу; 8.1.1.4 формула бой-ынша массаны, зат мөлшерін және құрлымдық бөлшектер санын есептеу

7-сынып 8-сынып 9-сынып1.2 Атом құрамы мен құрылысы

7.1.2.1 атом - заттың ең кіші бөлшегі екендігін түсіну;7.1.2.2 молекула – заттың құрамы мен қасиетін сақтайтын ең кіші бөлшегі екендігін түсіну;7.1.2.3 атомдар мен молекулалардың айырмашылығын білу; 7.1.2.4 әрбір элементтің химиялық таңбамен белгіленетіндігін және белгілі атом түрі екенін білу;7.1.2.5 элементтерді металдар мен бейметалдарға жіктеу; 7.1.2.6 заттарды құрамына қарай жай және күрделіге жіктеу; 7.1.2.7 протон, электрон, нейтронды атомдағы орналасу тәртібі, салыстырмалы массасы және заряды бойынша салыстыру;7.1.2.8 алғашқы 20 элементтің атом құрылысы (p, n, e) мен атом ядросының құрамын білу;7.1.2.9 периодтық кестені қолданып протондар, нуклондар санын анықтау;7.1.2.10 «изотоп» түсінігін білу;7.1.2.11 элементке атауы және оның атомы құрамындағы элементар бөлшектер саны бойынша толық сипаттама беру; 7.1.2.12 жер бетіндегі элементтердің басым бөлігі планеталардың қалыптасу кезінде пайда болған изотоптар қоспасы түрінде кездесетіндігін түсіну;7.1.2.13 табиғи изотоптары бар химиялық элементтердің атомдық массалары бөлшек сан болатындығын түсіну;7.1.2.14 химиялық элементтердің салыстырмалы атомдық массасы Периодтық жүйесінен анықталатынын түсіну; 7.1.2.15 элементтердің қосылыстар құрамында әрқашан 1:1 қатынасында кездесе бермейтіндігін түсіну;7.1.2.16 элементтердің атаулары мен олардың қосылыстардағы атомдық қатынастарын қолдана отырып, бинарлы химиялық қосылыстардың формулаларын дұрыс жаза білу;7.1.2.17 формуласы бойынша қосылыстың салыстырмалы массасын есептеу

7-сынып 8-сынып 9-сынып1.3 Атомда электрон-дардың қозғалысы мен таралуы.

8.1.3.1 бірінші 20 элементтің электрондар санын анықтау;8.1.3.2 электрондардың қабаттарда орналасуының схемасын салу; 8.1.3.3 электрондар атомда ядродан арақашықтықтары артып келе жатқан орбитальдар-да біртіндеп орналасатындығын түсіну;

9.1.3.1 алғашқы 36 элементтің электрондық және электронды-графикалық

Атомдардан иондардың құрылуы

8.1.3.4 әрбір электрондық қабат белгілі электрон сиымдылығына ие екендігін түсіну;8.1.3.5 элементтердің период және топ бойынша қасиеттерінің өзгеру сипатын анықтау; 8.1.3.6 элемент атомы сыртқы электрон қабатын аяқтау үшін электрондарды қоса немесе бере алатындығын және осының нәтижесінде ион түзілетінін түсіну 8.1.3.7 «нольдік қосынды» әдісімен қосылыстардың формулаларын құрастыру

формулала-рын жазу;

7-сынып 8-сынып 9-сынып1.4 Химиялық байланыс-тардың түрлері

8.1.4.1 сыртқы электрон қабатының «аяқталуы» атомның тұрақтылығына әкелетіндігін түсіну;8.1.4.2 атомның сыртқы электрон қабатының аяқталатындығын түсіндіру;8.1.4.3 атомдар мен иондардың электрон-дарды қосып алуының немесе беріп жіберуінің нәтижесін түсіну;8.1.4.4 иондық байланыс үшін «нүктелер мен айқыштар» диаграммасын салу;8.1.4.5 иондық байланыстың түзілу механизмін түсіну және иондық қосылыстардың қасиеттерін болжау;8.1.4.6 ковалентті полюсті және полюссіз байланыстарының түзілу механизмін электртерістілік және валенттілік ұғымына сүйене отырып түсіну;8.1.4.7 ковалентті байланыс үшін «нүктелер мен айқыштар» диаграммасын салу;8.1.3.8 затардың қасиеттері кристалдық торлар типіне тәуелді екендігін түсіну

9.1.4.1 аяқталған сыртқы электрондық қабаттың атом тұрақтылығына әкелетінін білу;9.1.4.2 металдық байланыс, металдық кристалдық тордың анықтамасын білу;9.1.4.3 кристалдық тор мен байланыс түрі бойынша металдардың физикалық қасиеттерін болжау;9.1.4.4 галоген молекулаларының электрондық формула-ларын құру және кристалдық торлары мен байланыс типтерін анықтау; 9.1.4.5 периодтық жүйедегі орнына сәйкес азот молекуласының электрондық формуласын жазу, кристалдық торы мен байланыс типін анықтау және инерттілігін молекула құрылысы негізінде түсіндіру; 9.1.4.6 аммиактың молекулалық, электрондық және құрылымдық формулаларын жазу;9.1.4.7 азот қышқылының молекулалық, құрылымдық форму-лаларын жазу, химиялық байланыс түрлерін анықтау; 9.1.4.8 кремнийдің әр түрлі макромолекулалы құрылымды қосылыстар түзетінін түсіну;9.1.4.9 кремний,оның диоксиді мен карбидіндегі байланыс және кристалдық тор түрін білу

2) химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары:

Білім алушылар білуі тиіс:

2.1

Пери

одты

қ заң

мен

хим

иялы

қ эле

метт

ерді

ң пе

риод

тық ж

үйес

і

7-сынып 8-сынып 9-сынып7.2.1.1 Доберей-нер, Ньюлендс, Д.И.Менделеевтің еңбекте-рінің мы-салында элемент-тердің жіктелуін білу және салы-стыру; 7.2.1.2 Периодтық кестенің құрылу принципін атом нөмірінің өсуі деп түсіну;7.2.1.3заманауи Периодтық кестенің және Д.И. Менделеев кестесінің құрылысын білу және сипаттау; 7.2.1.4 химиялық қасиеттері ұқсас элемент-тердің бір топқа жататын-дығын дәлелдеу; 7.2.1.5 табиғи ұяластар ұғымын білу және сілтілік метал-дар, галогендер, инертті элемент-тердің ұялас-тарына мысалдар келтіру;

9.2.1.1 периодтық жүйенің құрылымын: периодтар, топтар, блоктарды сипаттау; 9.2.1.2 реттік нөмір, топ нөмірі, период нөмірінің физикалық мәнін білу;9.2.1.3 валенттік электрондар санының элементтің периодтық жүйедегі орнына тәуелділігін түсіндіру;9.2.1.4 бір топтағы элементтердің сыртқы электрондық деңгейінде электрондар санының бірдей болатындығын түсіну; 9.2.1.5 топтар мен периодтарда элементтер қасиеттердің өзгеру заңдылығын түсіндіру;9.2.1.6 периодтық жүйедегі орны бойынша элементті сипаттау;9.2.1.7 периодтық жүйедегі орны, электрондық құрылымы мен байланыс түріне қарай элементтің табиғатын анықтау;9.2.1.8 металдар, бейметалдар, амфотерлі элементердің физикалық және химиялық қасиеттерін зерттеу;9.2.1.9 металдарға тән физикалық және химиялық қасиеттерді сипаттау және металл атомдарының тек тотықсыздандырғыш қасиет көрсететінін түсіндіру; 9.2.1.10 құйма ұғымын білу;9.2.1.11 ежелден белгілі қалайы мен мыстың қоспасы - қоланы білу;9.2.1.12 темір құймалары: шойын мен болатты, сонымен қатар олардың құрамындағы көміртегінің пайыздық үлесін білу;9.2.1.13 белгілі құймалардың артықшылығы жөнінде қорытынды жасау;9.2.1.14 Қазақстандағы металдардардың таралуы мен өндірісін білу; 9.2.1.15 сілтілік металдардың жалпы сипатамаларын және оларды сақтау мен қауіпсіз жұмыс істеу ережелерін білу;9.2.1.16 1-топ металдарының химиялық қаситтерін көрсететін реакция теңдеулерін оттекпен, хлормен, күкіртпен, сумен құрастыра білу;9.2.1.17 сілтілік металдардың оксидтері мен гидроксидтері негіздік қасиет көрсететінін білу;9.2.1.18 сілтілік-жер металдардың жалпы сипаттамаларын және оларды сақтау мен қауіпсіз жұмыс істеу ережелерін білу;9.2.1.19 2-топ металдарының химиялық қасиеттерін көрсететін реакция теңдеулерін оттекпен, хлормен, күкіртпен, қышқыл ерітінділерімен, сумен құрастыру;9.2.1.20 сілтілік-жер металдардың оксидтері мен гидроксидтері негіздік қасиет көрсететінін түсіндіру; 9.2.1.21 алюминийдің физикалық қасиеттерін сипаттау; 9.2.1.22 алюминийдің тұрмыстағы қолданылуын енжарлығымен түсіндіру;9.2.1.23 алюминийдің химиялық қасиеттерін көрсететін реакция теңдеулерін оттекпен, хлормен, күкіртпен, сумен, қышқыл және сілті ерітінділерімен құрастыру;9.2.1.24 алюминий гидроксидінің амфотерлі қасиеттерін зерттеу; 9.2.1.25 1, 2-топ металдары сілті ерітіндісімен әрекеттеспейтіні, ал алюминийдің әрекеттесетіні жөнінде қорытынды жасау;9.2.1.261, 2- топ металдарының оксидтері мен гидроксидтері негіздік қасиет, ал алюминий және оның оксиді мен гидроксиді амфотерлі қасиет көрсететіні жөнінде қорытынды жасау; 9.2.1.27 1, 2, 13-топ металдары мен олардың қосылыстарына экспериментті жоспарлау және реакцияларды іс жүзінде жүзеге асыру;9.2.1.28 галогендер қасиеттерінің өзгеру заңдылықтарын білу; 9.2.1.29 хлор, бром, иод оксидтері мен гидроксидтеріне қышқылдық қасиеттер тән, ал фтордың оксид және гидроксид түзбейтінін білу; 9.2.1.30 хлордың химиялық қасиеттерін натрий, темір, сутек және галогенидтермен әрекеттесу мысалында білу; 9.2.1.31 хлорсутек қышқылы ерітіндісінің химиялық қасиеттерін зерттеу;9.2.1.32 галогенид-ионды тәжірибелік жолмен анықтау; 9.2.1.33 16-топ элементтерінің жалпы сипаттамасын білу; 9.2.1.34 күкірттің аллотропиялық түр өзгерістерінің физикалық қасиеттерін салыстыру; 9.2.1.35 күкірттің химиялық қасиеттерін көрсететін реакция теңдеулерін құру; 9.2.1.36 күкірттің (IV) және (VI) оксидтерінің физикалық және химиялық қасиеттерін са-лыстыру және күкірт (IV) оксидінің физиологиялық әсерін түсіну; 9.2.1.37 күкіртсутектің табиғатта таралуын, лабораторияда алу жолын, физиологиялық әсерін және сапалық реакциясын білу; 9.2.1.38 күкірт қышқылы ерітіндісі мен оның тұздарының физикалық және химиялық қасиеттерін зерттеу;9.2.1.39 концентрлі күкірт қышқылының сумен, мыспен әрекеттесуі және органикалық заттардың көмірлену реакцияларының белгілерін сипаттау, реакция теңдеулерін құрастыру;9.2.1.40 азоттың оттегімен, сутекпен, металдармен әрекеттесу реакция теңдеулерін құрастыру және реакциялардың жүру жағдайларын көрсету;9.2.1.41 аммиактың физикалық қасиетін білу және химиялық қасиеттерін көрсететін реакция теңдеулерін құрастыру; 9.2.1.42 аммиакты өнеркәсіпте, лабораторияда алу жолдарын білу және оны реакция теңдеулерімен дәлелдеу;9.2.1.43 аммиакты аммоний тұзы мен сілтінің әрекеттесу реакциясы арқылы алу;9.2.1.44 аммиак пен оның сулы ерітіндісінің қасиеттерін зерттеу;9.2.1.45 азоттан азот қышқылын алуды көрсететін реакция теңдеулерін құру; 9.2.1.46 азот қышқылының басқа қышқылдармен ортақ қасиеттерін зерттеу;9.2.1.47 сұйылтылған және концентрлі азот қышқылының мыспен әрекеттесуінің ерекшелігін біледі және реакция теңдеулерін электрондық баланс әдісімен теңестіру; 9.2.1.48 нитраттардың термиялық айрылуын білу және реакция теңдеулерін құру;9.2.1.49 нитрат-ионға сапалық реакцияны білу және реакция теңдеулерін құру;9.2.1.50 фосфорды периодтық жүйедегі орны бойынша сипаттау;9.2.1.51 фосфордың аллотропиялық модификацияларын салыстыру;9.2.1.52 фосфордың жану реакциясын білу және оның оксидінің қышқылдық қасиетін дәлеледеу;9.2.1.53 фосфат-ионның сапалық реакциясын білу және реакция теңдеулерін құру;9.2.1.54 14-топ элементтерінің жалпы сиптаммасын білу;9.2.1.55 кремнийдің қолданылу аймақтарын және оның жартылай өткізгіш ретінде қолданылуын білу; 9.2.1.56 кремний мен оның қосылыстарының негізгі химиялық қасиеттерін білу және реакция теңдеулерін құру; 9.2.1.57 силикат-ионға сапалық реакцияны білу және қолдану

2.2 Химиялық реакция-лардың жіктелуі

7-сынып 8-сынып 9-сынып7.2.2.1 сұйылтылған қышқылдардың қолдану аяларын және олармен жұмыс жасау ережелерін атау;7.2.2.2 сұйылтылған қышқылдардың әртүрлі метал-дармен реакция-ларын зерттеу; 7.2.2.3 сутек газының сапалық ре-акциясын білу және оны жүзеге асыру; 7.2.2.4 кейбір карбонаттардың сұйылтылған қышқылдармен реакцияларын зерттеу; 7.2.2.5 көмірқышқыл газының сапалық реакциясын білу және оны жүзеге асыру;7.2.2.6 суды сусыз мыс (ІІ) сульфа-тын қолданып анықтау тәсілін білу

8.2.2.1 химиялық реакциялар-ды бастапқы және түзілген заттардың құрамы мен саны бойын-ша жіктеу;

9.2.2.1 ион алмасу реакциясы соңына дейін жүру жағдайларын білу; 9.2.2.2 реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде құру;9.2.2.3 бейтараптану процесін Н+ және ОН– иондарының арасындағы реакция деп түсіну;9.2.2.4 тотығу дәрежесінің анықтамасын білу және заттың химиялық формула-сы бойынша элемент атомының тотығу дәрежесін анықтау;9.2.2.5 тотығуды оттек санының өсуі немесе сутек санының кемуі деп түсіну;9.2.2.6 тотықсыздануды сутек санының өсуі немесе оттек санының кемуі деп түсіну; 9.2.2.7 тотығу-тотықсыздану процестерінің өзара байланысты екенін және олардың бір мезгілде жүретінін түсіну;9.2.2.8 тотығу-тотықсыздану реакцияларын тотығу дәрежесі өзгере жүретін реакциялар ретінде түсіну;9.2.2.9 тотығу процесін электронды беру, ал тотықсыздану-электронды қосып алу деп түсіну;9.2.2.10 тотықтырғышты тотығу дәрежесін төмендететін элемент деп, ал тотықсыздандырғышты тотығу дәрежесін жоғарлататын элемент ретінде түсіну; 9.2.2.11 қарапайым тотығу-тотықсыздану реакциялар мысалында тотығу және тотықсыздану процестерін, тотықтырғыш пен тотықсыздандырғышты анықтау;9.2.2.12 электрондық баланс әдісімен тотығу-тотықсыздану реакцияларын теңестіру;9.2.2.13 калий перманганаты мен калий дихроматын тотықтырғыш ретінде қолдануды білу

2.3 Зат массасының сақталу заңы

7-сынып 8-сынып 9-сынып8.2.3.1 периодтық кестеден элементтердің салыстырмалы атомдық масса-ларын табу және қосылыстың химиялық формуласы бойынша салы-стырмалы массасын есептеу;8.2.3.2 химиялық реакция теңдеулерін сөзбен жазу; 8.2.3.3 реакцияға түсетін заттардың арақатынасын анықтай білу, массалық үлестері арқылы заттың формуласын құрастыру; 8.2.3.4 эксперимент жүзінде әрекеттесетін заттардың арақатынасын анықтау; 8.2.3.5 реакцияға қатысқан әрбір заттың формуласын жазу арқылы химиялық реакцияның схемасын құру;8.2.3.6 зат массасының сақталу заңына сүйеніп, реакция теңдеулерін теңестіру; 8.2.3.7 химиялық реакциялар теңдеулері бойынша масса, көлем, зат мөлшері және жылу мөлшерін есептеу; 8.2.3.8 қалыпты және стандартты жағдайларда газдардың көлемдерін есеп-теуде молярлық көлемді пайдалану; 8.2.3.9 газдардың салыстырмалы тығыздығын есептеу;8.2.3.10 салыстырмалы тығыздықтары бойынша заттардың молярлық массасын есептеу;8.2.3.11 газдар қатысатын реакциялар теңдеулері бойынша есептеулерде газдардың көлемдік қатынас заңын пайдалану

9.2.3.1 әрекеттесуші заттардың біреуі артық мөлшерде берілген реакция теңдеулері бойынша есептеулер жүргізу;9.2.3.2реакция теңдеуі бой-ынша заттың масса-сын қоспаның белгілі массасы бар басқа зат арқылы есептеу;9.2.3.3 теориялық мүмкіндікпен салыстырғандағы реакция өнімі шығымының массалық/көлемдік үлестерін есептеу;9.2.3.4 газтектес заттардың молекулалық фор-муласын салыстыр-малы тығыздық пен элементтердің массалық үлестері арқылы анықтау

2.4 Металдардың электрохимиялық кернеу қатары

7-сынып 8-сынып 9-сынып8.2.4.1 кейбір металдардың күнделікті пайдалануда басқа металдармен салыстырғанда коррозияға жылдамырақ ұшырайтындығын білу;8.2.4.2 коррозияның туындауы үшін қажет жағдайларды зерттеу;8.2.4.3 өте белсенді металдардың суық, ыстық су немесе бумен реакцияла-рын білу және реакциялардың теңдеуін сөзбен жазу;8.2.4.4 нәтижелерді қорытындылап, металдардың белсенділік қатарын құру; 8.2.4.5 қышқылдар ерітінділерімен металдардың реакция теңдеулерін сөзбен жазу;8.2.4.6 қышқылдар ерітінділерімен металдардың реакцияларын зерттеу және химиялық инертті металдардың бар екендігі жайлы қорытынды жасау; 8.2.4.7 белсенділігі жоғары металдар белсенділігі төмен металдарды олардың тұздарының ерітіндісінен ығыстырып шығара алатындығын түсіну және реакция теңдеулерін сөзбен жазу;8.2.4.8 металдардың орынбасу реакциялары үшін жүйелі зерттеулер дайын-дау және жүргізу;8.2.4.9 нәтижелерді жинақтау және металдардың белсенділік қатарын құру; 8.2.4.10 металдардың белсенділік қатарын пайдаланып, белгісіз реакциялардың жүру мүмкіндігін болжау

1 тамыз 2017 жыл 19РЕСМИ

3) химиядағы энергетика:

Білім алушылар білуі тиіс:3.1 Экзотермиялық және эндотермиялық реакциялар

7-сынып 8-сынып 9-сынып7.3.1.1 ауа құрамын білу;7.3.1.2 заттардың жану кезінде ауаның құрамына кіретін оттектің жұмсалатындығын білу;7.3.1.3 атмосфералық ауаны ластанудан қорғаудың маңызын түсіну; 7.3.1.4 затты жағуға қажетті жағдайларды және жану реакциясының өнімдерін білу; 7.3.1.5 тез тұтанатын, жанғыш және жанбайтын заттарға мысалдар келтіру;7.3.1.6 «оттың үш құраушысы»: отын, оттек, оталу көзін білу және түсіндіру; 7.3.1.7 заттардың таза оттекте жақсырақ жанатындығын түсіну;7.3.1.8 жану реакциясы нәтижесінде түзілген оксидтердің қасиеттерін анықтау;7.3.1.9 бейметалл оксидтері – қышқылдық, ал металл оксидтері – негіздік екендігін білу

8.3.1.1 заттар жанған кезде энергия бөлінетіндігін түсіну;8.3.1.2 жану реакциясының өнімдері оксидтер, от-текте көміртектік отынның жануы кезінде иіс газы немесе көміртек - күйе түзілуі мүмкін екенін түсіну;8.3.1.3 жылыжайлық эффектіcінің себептерін түсіну; 8.3.1.4 табиғи отындардың жануы экзотермиялық процесс, кері процесс – эндотермиялық екенін білу;8.3.1.5 әртүрлі отындардың потенциалы мен оның қоршаған ортаға әсерін бағалау;8.3.1.6 энергияның химиялық реакция барысында сақталатындығын түсіну;8.3.1.7 энергия өзгерісін бөлшектер теориясын тұрғысынан түсіндіру

3.2 Химиялық реакциялардың жылдамдығы

7-сынып 8-сынып 9-сынып8.3.2.1 реакция жылдамдығына анықтама беру;8.3.2.2 реакция жылдамдығына әсер ететін факторларды болжау; 8.3.2.3 реакция жылдамдығына әсер ететін факторларды анықтау жәнебөлшектер теориясы тұрғысынан түсіндіру;8.3.2.4 химиялық реакцияның жылдамдығына температура өзгерісінің әсерін түсіндіру;8.3.2.5 реакция жылдамдығына концентрация мен бөлшектер өлшемінің әсерін түсіндіру; 8.3.2.6 газдар қатысатын химиялық реакция жылдамдығына қысымның әсерін түсіндіру; 8.3.2.7 катализатордың реагенттерден айырмашылығын түсіну; 8.3.2.8 катализаторлардың қатысында жүретін реакцияларды жоспарлау және жүргізу;8.3.2.9 ингибиторлардың мәнін түсіну

3.3 Химиялық тепе-теңдік

8.3.3.1 «қайтымды реакциялар» туралы ұғымды білу және түсіну;8.3.3.2 тепе-теңдікті динамикалық процесс ретінде түсіну; 8.3.3.3 химиялық тепе-теңдіктің ығысу бағытын Ле-Шателье принципін қолдана оты-рып болжау;8.3.3.4 сыртқы жағдайлардың өзгеруінің химиялық реакция жылдамдығы мен химиялық тепе-теңдік күйіне әсерін түсіну және нақты ажырату; 8.3.3.5 химиялық тепе-теңдікті бөлшектер теориясы тұрғысынан түсіндіру

7-сынып 8-сынып 9-сынып

3.4

Қыш

қылд

ар м

ен н

егізд

ер те

ория

сы

7.3.4.1 «қышқыл» және «сабынданатын» заттар табиғи қышқылдар мен сілтілер екенін білу; 7.3.4.2 химиялық инди-каторлар мети-лоранж, лакмус, фенолфталеинді және олардың әртүрлі ортадағы түстерінің өзгеруін білу; 7.3.4.3 әмбебап индика-торды қолданып, сілтілер мен қышқылдарды анықтай алу; 7.3.4.4 «антацидтік зат-тарды» қолдану мысалында қышқылдардың бейтараптануын түсіну

8.3.4.1 заттарды олардың ерігіштік дәрежесіне байланысты жіктеу;8.3.4.2 ерітінді ұғымы мен маңызын білу;8.3.4.3 ерітінділердің құрамын оларды буландыру жолымен анықтау;8.3.4.4 қаныққан ерітінді ұғымын білу және оны анықтай алу; 8.3.4.5 кристалл өсіру және кристалдардың дұрыс геометриялық пішініне назар ау-дару;8.3.4.6аса қаныққан ерітінді ұғымын түсіну және олардың кристалдануы кезіндегі энергия өзгерісін анықтай алу;8.3.4.7 ерігіштікке температураның әсерін білу және түсіндіру;8.3.4.8 буландырудың техникасын қолдана отырып, заттың 100 г судағы ерігіштігін есептейді, алынған нәтижелерді анықтамалық мәндермен саластыру; 8.3.4.9 еріген заттың массалық үлесі белгілі ерітіндінің массасы бойынша еріген заттың массасын есептеу; 8.3.4.10 ерітіндідегі заттың молярлық концентрациясын есептеу;8.3.4.11 пайыздық және молярлық концентрациялары берілген ерітінділерді дайындау;8.3.4.12 оксидтердің жіктелуі мен қасиеттерін білу және түсіну; 8.3.4.13 қышқылдардың жіктелуін, қасиеттерін білу және түсіну; 8.3.4.14 негіздердің жіктелуі мен қасиеттерін білу және түсіну; 8.3.4.15 тұздарды: металл + кышқыл, қышқыл + металл оксиді, қышқыл + металл гидроксиді, қышқыл + тұз реакциялары бойынша алу әдістерін білу және қолдану;8.3.4.16 тұздардың қасиеттерін білу және түсіну;8.3.4.17 бейорганикалық заттарды құрамы мен қасиеттері бойынша жіктеу;8.3.4.18 бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары арсындағы генетикалық байланысты тәжірибе жүзінде зерттеу

9.3.4.1 қышқыл, еритін және ерімейтін негіздер, орта тұздардың химиялық қасиеттерін көрсететін реак-ция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде құру; 9.3.4.2 рН өлшемінің мәнін түсіну;9.3.4.3 қышқылдық, негіздік, бейта-рап ортадағы индикаторлардың түстерін білу;9.3.4.4 гидролиз ұғымы мен оның маңызын білу;9.3.4.5 орта тұздың сулы ерітіндісінің ре-акция ортасын тәжірибе арқылы анықтау;9.3.4.6 орта тұздың ерітіндідегі реакция ортасын болжау;9.3.4.7 орта тұздардың ги-дролиз теңдеулерін молекулалық және иондық түрде құру

4) химия және қоршаған орта:

Білім алушылар білуі тиіс:7-сынып 8-сынып 9-сынып

4.1

Затт

арды

ң жі

ктел

уі 7.4.1.1элементті атомның белгілі бір түрінен тұратын зат ретінде түсіну;7.4.1.2 таза заттар атомдардың немесе молекулалардың бір түрінен түзілетінін білу; 7.4.1.3 заттардың көпшілігі химиялық таза емес екендігін және хи-мияда таза заттар-мен жұмыс жасау кажеттігін түсіну;7.4.1.4 элемент, қоспа және қосылыс түсініктерін ажыра-та алу; 7.4.1.5 қоспалар мен қосылыстардың және элементтердің физикалық қасиеттері туралы алған білімдерін таныс емес зат-тарды ажыратуға қолдана алу; 7.4.1.6 қоспалардың түрлерін және олар-ды бөлу әдістерін білу;7.4.1.7 қоспаны бөлуге негізделген қарапайым экспериментті жо-спарлау және өткізу

9.4.1.1 электролиттер мен бейэлектролиттердің анықтамасын білу және оларға мысалдар келтіру;9.4.1.2 ерітінділер мен балқымалардың электрөткізгіштігі химиялық байланыс түріне тәуелді екендігін түсіндіру; 9.4.1.3 электролиттік диссоциацияның анықтамасын білу;9.4.1.4 кейбір қосылыстардың суда ерігенде иондарға ыдырайтынын түсіндіру;9.4.1.5 диссоциацияға қарама-қарсы процесс – ассоциация екендігін білу;9.4.1.6 иондық және коваленттік полюсті байланысы бар заттардың сулы ерітіндідегі электролиттік диссоциациялану механизмін түсіндіру; 9.4.1.7 электролиттік диссоциация теориясының негізгі қағидаларын білу;9.4.1.8 сулы ерітіндіде H + ионының болуын қышқылдық деп білу; 9.4.1.9 сулы ерітіндіде OH– ионының болуын сілтілік деп білу;9.4.1.10 электролиттік диссоциация теориясы тұрғысынан қышқылға, негізге, орта және қышқыл тұздарға анықтама беру;9.4.1.11 қышқылдың, негіздің, орта және қышқыл тұздардың электролиттік диссоциациялану теңдеулерін құру;9.4.1.12 электролиттік диссоциациялану теориясы тұрғысынан сілті мен негіздің айырмашылығын түсіну; 9.4.1.13 диссоциациялану дәрежесі анықтамасын білу және электролиттің күшін анықтау;9.4.1.14 күшті және әлсіз электролиттерге мысалдар келтіру;9.4.4.15 «ерітіндінің күші» ұғымын түсіну және оны «концентрация» ұғымынан ажырату;9.4.1.16 металл катиондарының жалын түсін өзгерту реакциясын білу және оны Li+, Na+, K+, Ca2+, Sr2+, Ba2+, Cu2+ катиондарын анықтау үшін қолдану; 9.4.1.17 металл катиондарының сілтімен әрекеттесу реакциясын білу және оны Fe2+, Fe3+, Cu2+

катиондарын анықтауда қолдану; 9.4.1.18 хлорид-, бромид-, йодид-, сульфат, карбонат-, ортофосфат-, нитрат- иондары үшін сапалық реакцияларды білу және қолдану;9.4.1.19 катион және аниондарды анықтау экспериментінің жоспарын құру және прак-тикада қолдану

7-сынып 8-сынып 9-сынып4.2 Жер хи-миясы

7.4.2.1 жер қыртысында көптеген пайдалы химиялық қосылыстар барын түсіну;7.4.2.2 пайдалы химиялық қосылыстар әдетте пайдалы кендер екенін түсіну;7.4.2.3 кеннің құрамында ме-талдар мен олардың қосылыстары бар екендігін түсіну; 7.4.2.4 кеннен металдар-ды алу процесін си-паттау; 7.4.2.5 Қазақстан қандай минералды және табиғи ресурстармен бай екендігін және олардың кен орында-рын білу; 7.4.2.6 табиғи ресурстарды өндірудің қоршаған ортаға әсерін зерделе

8.4.2.1 сутекті алужәне оның қасиеттерін зерттеу;8.4.2.2 сутектің тотықсыздандырғыш ретіндегі қасиетін білу; 8.4.2.3 оттектің ауа мен жер қыртысындағы пайыздық мөлшерін білу; 8.4.2.4 оттекті алу және оның қасиеттерін зерттеу; 8.4.2.5 оттектің тотықтырғыш ретіндегі қасиетін білу; 8.4.2.6 оттектің аллотропиялық түрөзгерістерінің құрамы мен қасиеттерін білу және салыстыру;8.4.2.7 Жер бетіндегі озон қабатының маңызын түсіндіру; 8.4.2.8 қайнау нүктесін заттың тазалық дәрежесі ретінде түсіну;8.4.2.9 судың кең таралғандығын, ерекше қасиеттерін және оның өмір үшін маңызын түсіну;8.4.2.10 табиғаттағы су айналымын білу және түсіндіру;8.4.2.11 судың ластану қауіптері мен себептерін білу; түсіну;8.4.2.12 14 «кермек су» түсінігін және оны жою тәсілдерін білу; 8.4.2.13 табиғатта: қышқылдық жаңбырлар, коррозия, жану, баяу тотығу және тірі ағзалар мен адам өміріндегі- фотосинтез, тыныс алу кездерінде жүретін химиялық реакцияларға мысал келтір

9.4.2.1 қышқылдық жаңбырлардың пайда болу себебі мен экологияға тигізетін әсерін түсіндіру;9.4.2.2 азоттың табиғаттағы айналы-мын түсіндіру; 9.4.2.3 азот оксидтерінің қоршаған ортаға әсерін бағалау;9.4.2.4 минералды тыңайтқыштардың жіктелуін және олардың құрамына кіретін қоректік элементтерді білу;9.4.2.5 фосфор қосылыстарының Қазақстандағы кен орында-рын білу; 9.4.2.6 азот және фосфор тыңайтқыштарының қоршаған ортаға әсерін бағалау;9.4.2.7 силикат өнеркәсібінің маңыздылығын түсіндіру және Қазақстан республикасындағы си-ликат өнеркәсібінің даму аймақтарын білу

7-сынып 8-сынып 9-сынып4.3 Көміртек және оның қосылыстары

8.4.3.1 көміртек атомының электрондық конфигу-рациясын жазу;8.4.3.2 табиғатта көміртектің жай зат түріндегі және минералдар құрамындағы таралу-ын білу;8.4.3.3 көміртектің аллотропиялық түрөзгерістерінің құрылысын және қасиеттерін салыстыру;8.4.3.4 нанокөміртекті материалдардың қолданылу аймақтарын білу; 8.4.3.5 көміртектің физикалық және химиялық қасиеттерін түсіндіру;8.4.3.6 көміртек жанған кезде көміртек диоксиді мен көміртек монооксидінің түзілу жағдайларын білу;8.4.3.7 көмірқышқыл газын алу, оны дәлелдеу және қасиеттерін тану;8.4.3.8 қарапайым көміртек ци-клын білу және құру

9.4.3.1 көміртегі атомының электрондық және электронды-графикалық құрылымын білу; 9.4.3.2 органикалық химияның анықтамасын білу;9.4.3.3 органикалық заттардың ерекшеліктерін білу;9.4.3.4 органикалық қосылыстардың көптүрлілігінің бір себебі көміртегінің тізбек құру; 9.4.3.5 көмірсутектердің және олардың туындылары: спирттер, карбон қышқылдары, аминқышқылдарының жіктелуін білу; 9.4.3.6 функционалдық топтың берілген класс қосылысының химиялық қасиеттерін анықтайтын топ ретінде анықтамасын білу; 9.4.3.7 гомолог анықтамасын және гомолог айырымы ұғымын білу;9.4.3.8 алкандар мен қаныққан біратомды спирттер мысалында гомологтық қатар ұғымын түсіну; 9.4.3.9 гомологтар формулаларын құрастыру және оларды атау;9.4.3.10 органикалық қосылыстардың негізгі кластары: алкан-дар, алкендер, алкиндер, арендер, спирттер, карбон қышқылдары, аминқышқылдары үшін IUPAC номенклатурасын түсіну және қолдану; 9.4.3.11 изомерия және изомерлер анықтамасын білу; 9.4.3.12 алкандардың изомерлерінің құрылымдық формулаларын құру және оларды атау; 9.4.3.13 алкандардың қаныққан көмірсутек екенін түсіну және олардың химиялық қасиетіндегі енжарлығын түсіндіру;9.4.3.14 алкандардың химиялық қасиеттерін білу және оны реакция теңдеулері бойынша дәлелдеу;9.4.3.15 еріткіштерді алу үшін алкандарды хлорлаудың мәні мен бұл еріткіштердің қауіптілік дәрежесін түсіну; 9.4.3.16 алкендердің қанықпаған көмірсутек екенін түсіну; 9.4.3.17 этен мысалында алкендердің қасиеттерін оқып үйрену және химиялық реакция теңдеулерін құру; 9.4.3.18 алкендердің бром суы, калий перманганаты ерітінділерінің түссіздендіруінің сапалық реакция екенін білу; 9.4.3.19 қосылу реакциясының маңыздылығын білу және түсіну; 9.4.3.20 полиэтилен мысалында полимерлердің құрылымының ерекшеліктері мен полимерлену реакциясының механизмін түсіну; 9.4.3.21 пластиктің ыдырау мерзімінің ұзақтығын түсіну және оның қоршаған ортаға әсерін бағалау; 9.4.3.22 пластик материалдарды қайта өңдеуді биологиялық жолмен ыдырайтын пластмасса өндіру есебінен азайту мәселесін түсіну;9.4.3.23 алкиндердің қанықпағандық ұғымын түсіну; 9.4.3.24 этин мысалында сапалық реакцияларға назар аудара оты-рып алкиндердің қасиеттерін оқып үйрену және химиялық реакция теңдеулерін құру; 9.4.3.25 алкиндердің бром суы, калий перманганаты ерітінділерін түссіздендіруінің сапалық реакция екенін білу; 9.4.3.26 бензолдың молекулалық және құрылымдық формуласын жазу; 9.4.3.27 бензолдың жануы мен ацетиленнің тримерлену реакцияларының теңдеулерін құрастыру;9.4.3.28 көміртекті қосылыстардың отын ретінде қолданылатынын білу;9.4.3.29 Қазақсатандағы көмірдің, мұнайдың, табиғи газдың кен орын-дарын білу;9.4.3.30 қазба отындардың қоры шектеулі екендігін түсіну; 9.4.3.31 көмірсутектік отынды жағу қоршаған ортаның ластанануына әкелетінін және оның климатқа әсерін білу; 9.4.3.32 баламалы отын түрлерін білу және олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін түсіну; 9.4.3.33 мұнай фракцияларын және шикі мұнайды айдау өнімдерінің қолдану аймақтарын білу; 9.4.3.34 метанол мен этанолдың физикалық қасиеттерін білу;9.4.3.35 этанолдың жану және дегидратация реакциясы мысалында біратомды қаныққан спирттердің химиялық қасиеттерін білу;9.4.3.36 этиленнің гидратациясы мен глюкозаның ашу реакциясы арқылы этанолдың алыну жолдарын білу;9.4.3.37 метанол мен этанолдың адам ағзасына физиологиялық әсерін түсіну; 9.4.3.38 метанол, этанол, этандиол, пропантриол, этан қышқылы, глюкоза, сахароза, крахмал, целлюлоза формулаларын және олардың қолданылуын білу; 9.4.3.39 оттекті органикалық қосылыстардың жеке өкілдерінің: эта-нол, пропантриол, этан қышқылы, өсімдік және жануар майларының физикалық қасиеттерін зерттеу; 9.4.3.40 аминқышқылдарындағы функционалдық топтар мен ақуыздардағы пептидтік байланысты білу;

(Жалғасы. Басы 14-18-беттерде) 9.4.3.41 глициннің структуралық формуласын жазу;9.4.3.42 ауыстырылмайтын амин қышқылдарының маңызын түсіну;9.4.3.43 ақуыз денатурациясының реакциясын зерттеу; 9.4.3.44 ақуыздың биологиялық маңызы мен қызметін білу

5) химия және өмір:

Білім алушылар білуі тиіс:7-сынып 8-сынып 9-сынып

5.1 Биохимия 7.5.1.1 тағам өнімдерін химиялық қосылыстардың жиынтығы деп түсіну;7.5.1.2 тағамдық өнімдердің бір қатарын: қант, крахмал, (көмірсулар), нәруыз, майларды білу және анықтай алу;7.5.1.3 адам ағзасына кіретін элементтерді (О, С, Н, N, Ca, P, K) білу; 7.5.1.4 тыныс алу процесінің химизмін түсіндіру

9.5.1.1 адам ағзасының құрамына кіретін элементтерді білу (О, С, Н, N, Ca, P, K, S, Cl, Mg, Fe) және элементтердің пайыздық құрамы бойынша диа-граммасын құрастыру; 9.5.1.2 ақуыз, май, көмірсу, дәрумендердің функциясын білу;9.5.1.3 адам ағзасында Жердің құрамындағы элементтер бар екенін, бірақ олардың арақатынасының өзгеше болатынын түсіну; 9.5.1.4 макро- және микроэлементтердің адам денсаулығы үшін маңыздылығын түсіндіру;9.5.1.5 Қазақстандағы типтік тамақтану рационын зерттейді және теңгерімді тамақтану рационын құру; 9.5.1.6 сүйек құрамындағы кальцийді анықтау; 9.5.1.7 сүйек құрамының компоненті ретінде ағза құрамындағы кальцийдің ролін білу; 9.5.1.8 тамақтану рационында кальций қосылыстарын тұрақты тұтынудың маңызын түсіну;9.5.1.9 азық-түлік құрамындағы көміртекті анықтау; 9.5.1.10 көміртек ағзаға қосылыстар түрінде құрамында май, ақуыз, көмірсу бар тағамдар арқылы түсетінін түсіну; 9.5.1.11 дәндегі темірді анықтау;9.5.1.12 адам ағзасы үшін темірдің маңыздылығын түсіну;9.5.1.13 қорғасын, сынап иондарының тірі ағзаларға қаупін түсіну; 9.5.1.14 қоршаған ортаның ауыр металдармен ластану көздерін білу; 9.5.1.15 ауыр металдармен ластанудан қорғаудың жолдарын ұсыну

14. Осы оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Химия» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының Ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Химия» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасына қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Химия» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасын жүзеге асыру бойынша ұзақ мерзімді жоспар

1) 7-сынып:

Ұзақ мерзімді жоспардың бөлімдері

Тақырыптар/ Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаты

1-тоқсанБілім алушышылар:

7.1АХимия пәніне кіріспе. Таза заттар және қоспалар(4 сағат.)

Химия пәніне кіріспе.Практикалық жұмыс №1«Қауіпсіз дік техникасы және лабора ториялық құралдармен танысу»

7.1.1.1 - «Химия» ғылымының нені оқытатынын білу;7.1.1.2 - химиялық лабораторияда және кабинетте жұмыс жүргізу кезіндегі қауіпсіздік техникасының ережелерін білу және түсіну

Элемент, қоспалар және қосылыстарЛабораториялық тәжірибе №1 «Заттар қоспалары мен қосылыстарды салыстыру»

7.4.1.1 - элементті атомның белгілі бір түрінен тұратын зат ретінде түсіну;7.4.1.2 -таза заттар атомдардың немесе молекулалардың бір түрінен түзілетінін білу; 7.4.1.3 - заттардың көпшілігі химиялық таза емес екендігін және хи-мияда таза заттармен жұмыс жасау кажеттігін түсіну;7.4.1.4 - элемент, қоспа және қосылыс түсініктерін ажырата алу; 7.4.1.5 -қоспалар мен қосылыстардың және элементтердің физикалық қасиеттері туралы алған білімдерін таныс емес заттарды ажыратуға қолдана алу

Қоспаларды бөлу әдістеріЛабораториялық тәжірибе №2 «Ластанған ас тұзын тазарту»

7.4.1.6 -қоспалардың түрлерін және оларды бөлу әдістерін білу;7.4.1.7 -қоспаны бөлуге негізделген қарапайым экспериментті жо-спарлайды және өткізу

7.1В Заттардың агрегаттық күйінің өзгеруі(5 с.)

Физикалық және химиялық құбылыстарЛабораториялық тәжірибе №3«Химиялық реакциялардың белгілері»

7.1.1.3 -физикалық және химиялық құбылыстарды ажырату

Бөлшектер теориясы тұрғысынан заттардың агрегаттық күйлері

7.1.1.4 -заттардың әртүрлі агрегаттық күйлерін білу және бөлшектер теориясы тұрғысынан қатты, сұйық, газ тәріздес заттардың құрылымын түсіндіре алу;7.1.1.5 -жылу энергиясы бөлшектер қозғалысын өзгертетіндігін білу және жылу мөлшері мен температура арасындағы айырмашылықты түсіну;

Салқындау процесіЛабораториялық тәжірибе №4 «Салқындау процесін зерттеу»

7.1.1.6 -салқындау процесін зерделеу, салқындау қисығын салу және оны талдау, бөлшектер теориясын пайдалана отырып, өз бақылауларын түсіндіру

Қыздыру процесіЛабораториялық тәжірибе № 5«Судың қайнау процессін зерттеу»

7.1.1.7 -қайнау процесін зерделеу, қыздыру қисығын салу және оны талдау, бөлшектер теориясын пайдалана отырып, өз бақылауларын түсіндіру;7.1.1.8 -бөлшектер тұрғысынан булану мен қайнау процестері арасындағы айырмашылықты түсіну

2-тоқсан7.2A Атомдар Молекулалар Заттар(4 с.)

Атомдар мен молекулалар 7.1.2.1 -атом - заттың ең кіші бөлшегі екендігін түсіну;7.1.2.2 -молекула – заттың құрамы мен қасиетін сақтайтын ең кіші бөлшегі екендігін түсіну7.1.2.3 -атомдар мен молекулалардың айырмашылығын білу

Химиялық элементтер. Жай және күрделі заттар

7.1.2.4 -әрбір элементтің химиялық таңбамен белгіленетіндігін және белгілі атом түрі екенін білу;7.1.2.5 -элементтерді металдар мен бейметалдарға жіктеу;7.1.2.6 -заттарды құрамына қарай жай және күрделіге жіктеу

Атомның құрамы мен құрылысы. Изотоптар

7.1.2.7 -протон, электрон, нейтронды атомдағы орналасу тәртібі, са-лыстырмалы массасы және заряды бойынша салыстыру;7.1.2.8 -алғашқы 20 элементтің атом құрылысы (p, n, e) мен атом ядросының құрамын білу;7.1.2.9 -периодтық кестені қолданып протондар, нуклондар санын анықтау;7.1.2.10 -изотоп түсінігін білу;7.1.2.11 -элементке атауы және оның атомы құрамындағы элемен-тар бөлшектер саны бойынша толық сипаттама беру

7.2В Ауа. Жану реакциясы(3 с.)

Ауа. Ауаның құрамыЛабораториялық тәжірибе №6 «Балауыздың жануы»

7.3.1.1-ауа құрамын білу;7.3.1.2 -заттардың жану кезінде ауаның құрамына кіретін оттектің жұмсалатындығын білу;7.3.1.3 атмосфералық ауаны ластанудан қорғаудың маңызын түсіну

Жану процесіПрактикалық жұмыс №2 «Күкірттің, фосфордың және темірдің ауада және оттекте жану-ын салыстыру»

7.3.1.4 -затты жағуға қажетті жағдайларды және жану реакциясының өнімдерін білу;7.3.1.5 -тез тұтанатын, жанғыш және жанбайтын заттарға мысал-дар келтіру;7.3.1.6 -«оттың үш құраушысы»: отын, оттек, оталу көзін білужәне түсіндіру; 7.3.1.7 -заттардың таза оттекте жақсырақ жанатындығын түсіну

Металдар мен бейметалдардың жануы, негіздік және қышқылдық оксидтердің түзілуі

7.3.1.8 -жану реакциясы нәтижесінде түзілген оксидтердің қасиеттерін анықтау;7.3.1.9 -бейметалл оксидтері – қышқылдық, ал металл оксидтері – негіздік екендігін білу

3-тоқсан7.3А Қарапайым химиялық реак-циялар(3 с.)

Табиғи қышқылдар мен негіздер. ИндикаторларЛабораториялық тәжірибе №7 «Ерітінділердің қышқылдық, негіздік ортасын анықтау»Лабораториялық тәжірибе №8 «Хлорсутек қышқылының бейта-раптану реакциясы»

7.3.4.1 -«қышқыл» және «сабынданатын» заттар табиғи қышқылдар мен сілтілер екенін білу; 7.3.4.2 -химиялық индикаторлар метилоранж, лакмус, фенолфталеинді және олардың әртүрлі ортадағы түстерінің өзгеруін білу;7.3.4.3 -әмбебап индикаторды қолданып, сілтілер мен қышқылдарды анықтай алу;7.3.4.4 - «антацидтік заттарды» қолдану мысалында қышқылдардың бейтараптануын түсіну

Сұйылтылған қышқылдардың ме-талдармен реакциясыЛабораториялық тәжірибе №9 «Мырыштың сұйылтылған тұз қышқылымен реакциясы»Лабораториялық тәжірибе №10«Сутегіге сапалық реакция»

7.2.2.1 -сұйылтылған қышқылдардың қолдану аяларын және олар-мен жұмыс жасау ережелерін атау;7.2.2.2 -сұйылтылған қышқылдардың әртүрлі металдармен реакци-яларын зерттеу;7.2.2.3 -сутек газының сапалық реакциясын білу және оны жүзеге асыру

Сұйылтылған қышқылдардың кар-бонаттармен реакциясыПрактикалық жұмыс №3«Сұйылтылған қышқылдар мен карбонаттардың әрекеттесуі. Су және көмір қышқыл газына сапалық реакция»

7.2.2.4 -кейбір карбонаттардың сұйылтылған қышқылдармен реак-цияларын зерттеу; 7.2.2.5 -көмірқышқыл газының сапалық реакциясын білу және оны жүзеге асыру;7.2.2.6 -суды сусыз мыс (ІІ) сульфатын қолданып анықтау тәсілін білу

7.3В Химиялық элементтердің периодтық кестесі(3 с.)

Химиялық элементтердің период-тық жүйесін жасаудың даму тарихы

7.2.1.1 -Доберейнер, Ньюлендс, Д.И. Менделеевтің еңбектерінің мы-салында элементтердің жіктелуін білу және салыстыру

Периодтық кестенің құрылымы 7.2.1.2 -Периодтық кестенің құрылу принципін атом нөмірінің өсуі деп түсіну;7.2.1.3 -заманауи Периодтық кестенің және Д.И.Менделеев кестесінің құрылысын білу және сипаттау

Химиялық элементтердің табиғи ұяластары және олардың қасиеттері

7.2.1.4 -химиялық қасиеттері ұқсас элементтердің бір топқа жататындығын дәлелдеу; 7.2.1.5 -табиғи ұяластар ұғымын білу және сілтілік металдар, гало-гендер, инертті элементтердің ұяластарына мысалдар келтіру

7.3С Салыстырмалы атомдық масса және қарапайым формула(4 с.)

Салыстырмалы атомдық масса 7.1.2.12 -жер бетіндегі элементтердің басым бөлігі планеталардың қалыптасу кезінде пайда болған; изотоптар қоспасы түрінде кездесетіндігін түсіну7.1.2.13 -табиғи изотоптары бар химиялық элементтердің атомдық массалары бөлшек сан болатындығын түсіну;7.1.2.14 -химиялық элементтердің салыстырмалы атомдық массасы Периодтық жүйесінен анықталатынын түсіну

Химиялық формулалар.Қосылыстардың формуласы бой-ынша салыстырмалы массасын есептеу

7.1.2.15 -элементтердің қосылыстар құрамында әрқашан 1:1 қатынасында кездесе бермейтіндігін түсіну;7.1.2.16 -элементтердің атаулары мен олардың қосылыстардағы атомдық қатынастарын қолдана отырып, бинарлы химиялық қосылыстардың формулаларын дұрыс жаза білу;7.1.2.17 формуласы бойынша қосылыстың салыстырмалы масса-сын есептеу

4-тоқсан7.4A Адам ағзасындағы химиялық эле-менттер(3 с.)

Тағам құрамындағы қоректік заттарПрактикалық жұмыс №4 «Тағам құрамындағы қоректік заттарды анықтау»

7.5.1.1 -тағам өнімдерін химиялық қосылыстардың жиынтығы деп түсіну;7.5.1.2 -тағамдық өнімдердің бір қатарын: қант, крахмал, (көмірсулар), нәруыз, майларды біледі және анықтай алу

Адам ағзасындағы химиялық эле-менттер. Тыныс алу процесі Лабораториялық тәжірибе №11«Тыныс алу процесін зерттеу»

7.5.1.3 -адам ағзасына кіретін элементтерді (О, С, Н, N, Ca, P, K) білу; 7.5.1.4 -тыныс алу процесінің химизмін түсіндіру

7.4B Геологиялық химиялық қосылыстар(5 с.)

Пайдалы геологиялық химиялық қосылыстар

7.4.2.1- Жер қыртысында көптеген пайдалы химиялық қосылыстар барын түсіну;7.4.2.2 -пайдалы химиялық қосылыстар әдетте пайдалы кендер екенін түсіну

Кен құрамы 7.4.2.3 -кеннің құрамында металдар мен олардың қосылыстары бар екендігін түсіну

Металдарды алу 7.4.2.4 -кеннен металдарды алу процесін сипаттауҚазақстанның пайдалы қазбаларыМинералдарды өндірудің экологиялық аспектілері

7.4.2.5 -Қазақстан қандай минералды және табиғи ресурстармен бай екендігін және олардың кен орындарын білу; 7.4.2.6 -табиғи ресур-старды өндірудің қоршаған ортаға әсерін зерделеу

2) 8-сынып:

Бөлімдер Тақырып Оқу мақсатттары8.1АМеталдар белсенділігінің салыстырмалы сипаттамасы(5 с.)

Металдардың оттек және сумен ре-акцияларыМини жоба №1«Әртүрлі ерітінділердегі темірдің коррозиясы» Көрсетілім №1 «Өте белсенді металдардың суық және ыстық сумен әрекеттесуі»Лабораториялық тәжірибе №1 «Металдардың сумен әрекеттесуі»

8.2.4.1 -кейбір металдардың күнделікті пайдалануда басқа металдармен салыстырғанда коррозияға жылдамырақ ұшырайтындығын білу;8.2.4.2 -коррозияның туындауы үшін қажет жағдайларды зерт-теу;8.2.4.3 -өте белсенді металдардың суық, ыстық су немесе бумен реакцияларын білу және реакциялардың теңдеуін сөзбен жазу;8.2.4.4 -нәтижелерді қорытындылап, металдардың белсенділік қатарын құру

Металдардың қышқыл ерітінділерімен реакцияларыЛабораториялық тәжірибе №2 «Металдардың қышқылдар ерітіндісімен әрекеттесуі»

8.2.4.5 -қышқылдар ерітінділерімен металдардың реакция теңдеулерін сөзбен жазу;8.2.4.6 -қышқылдар ерітінділерімен металдардың реакцияларын зерттеу және химиялық инертті металдардың бар екендігі жай-лы қорытынды жасау

Металдардың тұз ерітінділерімен реакцияларыКөрсетілім №2 «Тұз ерітінділерінен металдарды ығыстыру»

8.2.4.7 -белсенділігі жоғары металдар белсенділігі төмен метал-дарды олардың тұздарының ерітіндісінен ығыстырып шығара алатындығын түсіну және реакция теңдеулерін сөзбен жазу; 8.2.4.8 -металдардың орынбасу реакциялары үшін жүйелі зерт-теулер дайындау және жүргізу

Металдардың белсенділік қатарыПрактикалық жұмыс №1 «Металдардың белсенділігін салы-стыру»

8.2.4.9 -нәтижелерді жинақтау және металдардың белсенділік қатарын құрау;8.2.4.10 -металдардың белсенділік қатарын пайдаланып, белгісіз реакциялардың жүру мүмкіндігін болжау

8.1B Атомдардағы электрондардың қозғалысы(5 с.)

Атомдардағы электрондардың ор-наласуы Лабораториялық тәжірибе №3 «Атомдардың модельдерін жасау»

8.1.3.1 -бірінші 20 элементтің электрондар санын анықтау; 8.1.3.2 -электрондардың қабаттарда орналасуының схема-сын салу; 8.1.3.3 - электрондар атомда ядродан арақашықтықтары артып келе жатқан орбитальдарда біртіндеп орналасатындығын түсіну

Энергетикалық деңгейлер 8.1.3.4 -әрбір электрондық қабат белгілі электрон сиымдылығына ие екендігін түсіну 8.1.3.5 элементтердің период және топ бойынша қасиеттерінің өзгеру сипатын анықтау

Иондардың түзілуі 8.1.3.6 -элемент атомы сыртқы электрон қабатын аяқтау үшін электрондарды қоса немесе бере алатындығын және осының нәтижесінде ион түзілетінін түсіну

Қосылыстардың формулаларын құру 8.1.3.7- «нольдік қосынды» әдісімен қосылыстардың формула-ларын құрастыру

8.1С Заттардың фор-мулалары және химиялық реакция теңдеулері(8 ч.)

Химиялық формулаларды құру 8.2.3.1-периодтық кестеден элементтердің салыстырмалы атомдық массаларын табу және қосылыстың химиялық форму-ласы бойынша салыстырмалы массасын есептеу;8.2.3.2 химиялық реакция теңдеулерін сөзбен жазу

Химиялық формулалар бойынша есептеулер

8.2.3.3 -реакцияға түсетін заттардың арақатынасын анықтай білу, массалық үлестері; арқылы заттың формуласын құрастыру

Химиялық реакция теңдеулерін құру. Көрсетілім №3 «Зат массасының сақталу заңын дәлелдейтін тәжірибе». Лабораториялық тәжірибе №4 «Әрекеттесуші заттардың арақатынасы»

8.2.3.4 -эксперимент жүзінде әрекеттесетін заттардың арақатынасын анықтау; 8.2.3.5 -реакцияға қатысқан әрбір заттың формуласын жазу арқылы химиялық реакцияның схемасын құрау;8.2.3.6 -зат массасының сақталу заңына сүйеніп, реакция теңдеулерін теңестіру

Химиялық реакциялар типтері 8.2.2.1 -химиялық реакцияларды бастапқы және түзілген заттардың құрамы мен саны бойынша жіктеу

Химиялық реакциялардың табиғатта, тірі ағзалар мен адам өміріндегі маңызы

8.4.2.13 -табиғатта: қышқылдық жаңбырлар, коррозия, жану, баяу тотығу және тірі ағзалар мен адам өміріндегі - фотосинтез, тыныс алу кездерінде жүретін химиялық реакцияларға мысал келтіру және реакция теңдеулерін құру

2-тоқсан8.2А Химиялық реакциялардағы энергиямен та-нысу(3 с.)

Отынның жануы және энергияның бөлінуі

8.3.1.1 -заттар жанған кезде энергия бөлінетіндігін түсіну;8.3.1.2 -жану реакциясының өнімдері оксидтер, оттекте көміртектік отынның жануы кезінде иіс газы немесе көміртек - күйе түзілуі мүмкін екенін түсіну;8.3.1.3- жылыжайлық эффектіcінің себептерін түсіну

Экзотермиялық және эндотермиялық реакциялар.Лабораториялық тәжірибе № 5 «Энергияның өзгеруімен жүретін химиялық реакциялар».Лабораториялық тәжірибе №6 «Отынның тиімділігі»

8.3.1.4 -табиғи отындардың жануы экзотермиялық процесс, кері процесс – эндотермиялық екенін білу;8.3.1.5 -әртүрлі отындардың потенциалы мен оның қоршаған ортаға әсерін бағалау

Энергияның сақталу заңы. Бөлшектер теориясы тұрғысынан термохимиялық реакциялар

8.3.1.6 -энергияның химиялық реакция барысында сақталатындығын түсіну; 8.3.1.7 -энергия өзгерісін бөлшектер теориясын тұрғысынан түсіндіру

8.2В Моль. Зат мөлшері(3 с.)

Зат мөлшері. Моль. Авогадро саны. Заттардың молярлық массасыЛабораториялықтәжірибе №7 «Өлшеу жолымен санау әдісі»

8.1.1.1 -химияда заттардың тең массасына қарағанда, «атомдардың тең санына» қол жеткізу маңызды екенін түсіну;8.1.1.2 -«өлшеу арқылы есептеу» принципін түсіну;8.1.1.3 зат мөлшерінің өлшем бірлігі –моль екендігін білу

Масса, зат мөлшері, заттың молярлық массасы арасындағы байланыс

8.1.1.4 -формула бойынша массаны, зат мөлшерін және құрлымдық бөлшектер санын есептеу

8.2CХимиялық реакциялардың жылдамдығы(4 с.)

Химиялық реакциялардың жылдам-дығы. Химиялық реакциялардың жыл-дамдығына әсер ететін факторлар. Көрсетілім №4 «Лездік және баяу ре-акциялар». Лабораториялық тәжірибе №8 «Реакцияның жылдамдығына температураның әсері».Лабораториялық тәжірибе №9 «Концентрация мен бөлшектер көле-мінің реакция жылдамдығына әсері»

8.3.2.1 -реакция жылдамдығына анықтама беру;8.3.2.2 -реакция жылдамдығына әсер ететін факторларды болжау;8.3.2.3 -реакция жылдамдығына әсер ететін факторларды анықтау және бөлшектер теориясы тұрғысынан түсіндіру;8.3.2.4 -химиялық реакцияның жылдамдығына температура өзгерісінің әсерін түсіндіру;8.3.2.5 -реакция жылдамдығына концентрация мен бөлшектер өлшемінің әсерін түсіндіру

Реакция жылдамдығына қысымның әсері. Көрсетілім № 5 «Қысымның газдарға реакциясының жылдамдығына әсері»

8.3.2.6 -газдар қатысатын химиялық реакция жылдамдығына қысымның әсерін түсіндіру.

Катализаторлар. Ингибиторлар.Практикалық жұмыс №2 «Сутек пероксидінің айырылу реакциясының жылдамдығына әртүрлі катализаторлардың әсері»

8.3.2.7 -катализатордың реагенттерден айырмашылығын түсіну;8.3.2.8 -катализаторлардың қатысында жүретін реакцияларды жоспарлау және жүргізу;8.3.2.9 ингибиторлардың мәнін түсіну

8.2D Қайтымды реак-циялар(4 с.)

Химиялық тепе-теңдік.Көрсетілім №6«Қайтымды химиялық реакциялар».Лабораториялық тәжірибе №10 «Қарапайым қайтымды реакциялар»

8.3.3.1 -«қайтымды реакциялар» туралы ұғымды білу және түсіну;8.3.3.2 -тепе-теңдікті динамикалық процесс ретінде түсіну;8.3.3.3 -химиялық тепе-теңдіктің ығысу бағытын Ле-Шателье принципін қолдана отырып болжау;8.3.3.4 -сыртқы жағдайлардың өзгеруінің химиялық реакция жылдамдығы мен химиялық тепе-теңдік күйіне әсерін түсіну және нақты ажырату

Бөлшектер теориясы тұрғысынан химиялық тепе-теңдік

8.3.3.5 химиялық тепе-теңдікті бөлшектер теориясы тұрғысынан түсіндіру

3-тоқсан8.3А Химиялық байланыс түрлері(7 с.)

Иондық байланыс.Ионды кристалдық торлар

8.1.4.1 -сыртқы электрон қабатының «аяқталуы» атомның тұрақтылығына әкелетіндігін түсіну; 8.1.4.2- атомның сыртқы электрон қабатының аяқталатындығын түсіндіру;8.1.4.3 -атомдар мен иондардың электрондарды қосып алуының немесе беріп жіберуінің нәтижесін түсіну;8.1.4.4 -иондық байланыс үшін «нүктелер мен айқыштар» диа-граммасын салу;8.1.4.5 -иондық байланыстың түзілу механизмін түсінеді және иондық қосылыстардың қасиеттерін болжау

Ковалентті байланыс. Атомдық және молекулалық кристалдық торлар

8.1.4.6 -ковалентті полюсті және полюссіз байланыстарының түзілу механизмін электртерістілік және валенттілік ұғымына сүйене отырып түсіну;8.1.4.7 -ковалентті байланыс үшін «нүктелер мен айқыштар» диаграммасын салу

Кристалдық торлар, байланыс түрлері және заттардың қасиеттері аралығындағы тәуелділік.Практикалық жұмыс №3 «Ковалентті, ионды және металдық байланыс арқылы байланысқан молекулалар үлгілері»

8.1.3.8 -затардың қасиеттері кристалдық торлар типіне тәуелді екендігін түсіну

8.3В Сутек. Оттек және озон(5 с.)

Сутек. Алу жолдары мен қасиеттері.Практикалық жұмыс №4 «Сутекті алу және оның қасиеттерін оқып зерттеу»

8.4.2.1 -сутекті алу және оның қасиеттерін зерттеу;8.4.2.2 сутектің тотықсыздандырғыш ретіндегі қасиетін білу

Оттек. Алу жолдары мен қасиеттеріКөрсетілім №7 «Сутек пероксидінің айырылуы» Практикалық жұмыс №5 «Оттекті алу және оның қасиеттерін оқып зерттеу»

8.4.2.3 -оттектің ауа мен жер қыртысындағы пайыздық мөлшерін білу;8.4.2.4 -ттекті алу және оның қасиеттерін зерттеу; 8.4.2.5 -оттектің тотықтырғыш ретіндегі қасиетін білу

Оттек және озон 8.4.2.6 -оттектің аллотропиялық түрөзгерістерінің құрамы мен қасиеттерін білу және салыстыру;8.4.2.7- Жер бетіндегі озон қабатының маңызын түсіндіру

8.3С Бейорганикалық қосылыстардың негізгі кластары.Генетикалық бай-ланыс(7 с.)

Оксидтер.Лабораториялық тәжірибе №11«Оксидтердің қасиеттерін оқып үйрену»

8.3.4.12 -оксидтердің жіктелуі мен қасиеттерін білу және түсіну

ҚышқылдарЛабораториялық тәжірибе №12«Қышқылдардың жалпы қасиеттері»

8.3.4.13 -қышқылдардың жіктелуін, қасиеттерін білу және түсіну

Негіздер.Лабораториялық тәжірибе №13«Негіздердің қасиеттері»

8.3.4.14 -негіздердің жіктелуі мен қасиеттерін білужәне түсіну

Тұздар. Лабораториялық тәжірибе №14«Тұздардың қасиеттері және алу»

8.3.4.15 -тұздарды: металл + кышқыл, қышқыл + металл оксиді, қышқыл + металл гидроксиді, қышқыл + тұз реакциялары бой-ынша алу әдістерін білу және қолдану;8.3.4.16 -тұздардың жіктелуін, қасиеттерін білу және түсіну

Бейорганикалық қосылыстар арасындағы генетикалық байланыс

8.3.4.17 -бейорганикалық заттарды құрамы мен қасиеттері бой-ынша жіктеу;8.3.4.18 -бейорганикалық қосылыстардың негізгі; кластары арсындағы генетикалық байланысты практика жүзінде зерттеу

4-тоқсан8.4А Ерітінділер мен ерігіштік(6 с.)

Заттардың суда еруіЛабораториялық тәжірибе №15 «Заттардың ерігіштігін зерттеу»

8.3.4.1 -заттарды олардың ерігіштік дәрежесіне байланысты жіктеу; 8.3.4.2 -ерітінді ұғымы мен маңызын білу;8.3.4.3 -ерітінділердің құрамын оларды буландыру жолымен анықтау;8.3.4.4 қаныққан ерітінді ұғымын білу және оны анықтай алу

Ерігіштік. Ерігіштікке әсер ететін фак-торларМини жоба №2 «Кристалл өсіру»Көрсетілім №8 «Аса қаныққан ерітіндінің кристалдануы»

8.3.4.5 -кристалл өсіру және кристалдардың дұрыс геометриялық пішініне назар аудару;8.3.4.6 -аса қаныққан ерітінді ұғымын түсіну және олардың кри-сталдануы кезіндегі энергия өзгерісін анықтай алу;8.3.4.7- ерігіштікке температураның әсерін білу және түсіндіру

Заттардың ерігіштігін есептеу.Практикалық жұмыс №6 «Температураның қатты заттар ерігіштігіне әсері»

8.3.4.8 -буландырудың техникасын қолдана отырып, заттың 100 г судағы ерігіштігін есептеу, алынған нәтижелерді анықтамалық мәндермен салыстыру

Заттың массалық үлесі бойынша есептеулер

8.3.4.9 -еріген заттың массалық үлесі белгілі ерітіндінің массасы бойынша еріген заттың массасын есептеу

Ерітіндідегі заттардың молярлық кон-центрациясы.Практикалық жұмыс №7 «Пайыздық және молярлық концентрациялары берілген ерітінділерді дайындау»

8.3.4.10 -ерітіндідегі заттың молярлық концентрациясын есеп-теу;8.3.4.11 -пайыздық және молярлық концентрациялары берілген ерітінділерді дайындау

8.4В Стехиометриялық есептеулер (3 с.)

Химиялық реакциялардың теңдеулері бойынша есептер шығару

8.2.3.7 -химиялық реакциялар теңдеулері бойынша масса, көлем, зат мөлшері және жылу мөлшерін есептеу

Молярлық көлем 8.2.3.8 -қалыпты және стандартты жағдайларда газдардың көлемдерін есептеуде молярлық көлемді пайдалану

Газдардың салыстырмалы тығыздығы.Газдардың көлемдік қатынас заңы

8.2.3.9 -газдардың салыстырмалы тығыздығын есептеу;8.2.3.10 -салыстырмалы тығыздықтары бойынша заттардың молярлық массасын есептеу;8.2.3.11 газдар қатысатын реакциялар теңдеулері бойынша есептеулерде газдардың көлемдік қатынас заңын пайдалану

8.4CСу(3 с.)

Табиғаттағы су Көрсетілім №9«Суды алу»Лабораториялық тәжірибе №16 «Судың қайнау нүктесін анықтау» Лабораториялық тәжірибе №17 «Молекулааралық күштер»Мини жоба №3 «Судың физикалық қасиеттерін зерттеу»

8.4.2.8 -қайнау нүктесін заттың тазалық дәрежесі ретінде түсіну;8.4.2.9 -судың кең таралғандығын, ерекше қасиеттерін және оның өмір үшін маңызын түсіну;8.4.2.10 -табиғаттағы су айналымын білу және түсіну

Судың ластануы.Судың кермектігіЛабораториялық тәжірибе №18 «Судың кермектігін анықтау»

8.4.2.11- судың ластану қауіптері мен себептерін білу;8.4.2.12 -«кермек су» түсінігін және оны жою тәсілдерін білу

8.4DКөміртек және оның қосылыстары(5 с.)

Көміртектің жалпы сипаттамасы 8.4.3.1 -көміртек атомының электрондық конфигурациясын жазу және көптеген қосылыстарында көміртек төрт байланыс түзетінін білу;8.4.3.2 -табиғатта көміртектің жай зат түріндегі және минерал-дар құрамындағы таралуын білу

Көміртектің аллотропиялық түрөзгерістері

8.4.3.3 -көміртектің аллотропиялық түрөзгерістерінің құрылысын және қасиеттерін салыстыру;8.4.3.4 -нанокөміртекті материалдардың қолданылу аймақтарын білу

Көміртек және оның қосылыстарыныңқасиеттеріПрактикалық жұмыс №8 «Көміртектің физикалық және химиялық қасиеттері» Практикалық жұмыс №9 «Көмірқышқыл газын алу және оның қасиеттері»

8.4.3.5 -көміртектің физикалық және химиялық қасиеттерін түсіндіру;8.4.3.6 -көміртек жанған кезде көміртек диоксиді мен көміртек монооксидінің түзілу жағдайларын білу және иіс газының тірі ағзаға физиологиялық әсерін түсіну; 8.4.3.7 -көмірқышқыл газын алу, оны дәлелдейді және қасиеттерін тану;8.4.3.8 - қарапайым көміртек циклын білу және құрау

3) 9-сынып:

Бөлімдер Тақырып Оқу мақсаттары9.1AЭлектролиттік диссоциация(8 с.)

Электролиттер мен бейэлектролиттер.Көрсетілім №1 «Иондық және ковалентті полюсті байла-нысы бар заттардың электролиттік дис-социациясы»

9.4.1.1 -электролиттер мен бейэлектролиттердің анықтамасын білу және оларға мысалдар келтіру;9.4.1.2-ерітінділер мен балқымалардың электрөткізгіштігі химиялық байланыс түріне тәуелді екендігін түсіндіру

Электролиттік диссоциациялану механизмі

9.4.1.3 -электролиттік диссоциацияның анықтамасын білу;9.4.1.4 -кейбір қосылыстар суда ерігенде иондарға ыдырай-тынын түсіндіру;9.4.1.5 -диссоциацияға қарама-қарсы процесс – ассоциация екендігін білу;9.4.1.6 -иондық және ковалентті полюсті байланысы бар заттардың сулы ерітіндісіндегі электролиттік диссоциацияла-ну механизмін түсіндіру9.4.1.7 электролиттік диссоциация теориясының негізгі қағидаларын білу

Қышқыл, негіз, тұздардың диссоциациясы Лабораториялық тәжірибе №1 «Қышқыл, сілті ерітінділерінің рН орта-сын анықтау»

9.4.1.8 -сулы ерітіндіде H+ ионының болуын қышқылдық деп түсіну;9.4.1.9 -сулы ерітіндіде OH– ионының болуын сілтілік деп түсіну;9.4.1.10 -электролиттік диссоциация теориясы тұрғысынан қышқыл, негіз, орта және қышқыл тұздардың анықтамасын білу;9.4.1.11 -қышқылдың, негіздің, орта және қышқыл тұздардың электролиттік диссоциациялану теңдеулерін құру;9.4.1.12 -электролиттік диссоциациялану теориясы тұрғысынан сілті мен негіздің айырмашылығын түсіну

Диссоциациялану дәрежесі. Күшті және әлсіз электролиттер

9.4.1.13 -диссоциациялану дәрежесі анықтамасын білу және электролиттің күшін анықтау;9.4.1.14 -күшті және әлсіз электролиттерге мысалдар келтіру;9.4.4.15 -«ерітіндінің күші» ұғымын түсіну және оны «концен-трация» ұғымынан ажырату

Практикалық жұмыс №1 «Ион алмасу реакциялары»

9.2.2.1 -ион алмасу реакциясының соңына дейін жүру жағдайларын білу;9.2.2.2 -реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде құру;9.2.2.3 бейтараптану процесін Н+ және ОН– иондарының арасындағы реакция деп түсіну

Электролиттік диссоциациялану теория-сы тұрғысынан қышқыл, негіз, тұздардың химиялық қасиеттері

9.3.4.1 -қышқыл, еритін және ерімейтін негіздер, орта тұздардың химиялық қасиеттерін көрсететін реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде құру

Тұздар гидролизіЛабораториялық тәжірибе №2«Тұздар гидролизі»

9.3.4.2 рН -өлшемінің мәнін түсіну;9.3.4.3 -қышқылдық, негіздік, бейтарап ортадағы индикаторлардың түстерін білу;9.3.4.4 -гидролиз ұғымы мен оның маңызын білу;9.3.4.5 -орта тұздың сулы ерітіндісінің реакция ортасын тәжірибе арқылы анықтау;9.3.4.6 -орта тұздың ерітіндідегі реакция ортасын болжау;9.3.4.7 -орта тұздардың гидролиз теңдеулерін молекулалық және иондық түрде құру

9.1ВБейорганикалық заттарға сапалық талдау (4 с.)

Катиондарға сапалық реакциялар.Лабораториялық тәжірибе №3 «Li+, Na+, K+, Ca2+, Sr2+, Ba2+, Cu2+ катион-дарын жалын түсінің өзгерісі бойынша анықтау».Лабораториялық тәжірибе №4 «Fe2+, Fe3+, Cu2+ катиондарына сілтімен сапалық реакциялар»

9.4.1.16 -металл катиондарының жалын түсін өзгерту реакци-ясын білу және оны Li+, Na+, K+, Ca2+, Sr2+, Ba2+, Cu2+ катионда-рын анықтау үшін қолдану;9.4.1.17 - металл катиондарының сілтімен әрекеттесу реак-циясын білу және оны Fe2+, Fe3+, Cu2+ катиондарын анықтауда қолдану

Аниондардың сапалық реакциялары.Лабораториялық тәжірибе №5«Сулы ерітіндідегі Сl–, Br–, I–, PO4

3–, SO42–,

CO32–, NO3

– аниондарын анықтау»

9.4.1.18 - хлорид-, бромид-, йодид-, сульфат, карбонат-, ортофосфат-, нитрат- иондары үшін сапалық реакцияларды білу және қолдану

Практикалық жұмыс №2 «Бейорганикалық қосылыстардың сапалық талдауы»

9.4.1.19 - катион және аниондарды анықтау экспериментінің жоспарын құру және практикада қолдану

Есептеулер жүргізу «Әрекеттесуші заттардың біреуі артық мөлшерде берілген реакция теңдеулері бойынша есептеулер»

9.2.3.1 - әрекеттесуші заттардың біреуі артық мөлшерде берілген реакция теңдеулері бойынша есептеулер жүргізу

9.1СХимиялық элементтердің периодтық жүйесі(6 с.)

Химиялық элементтердің периодтық жүйесінің құрылысы

9.2.1.1 -периодтық жүйенің құрылымын: периодтар, топтар, блоктарды сипаттау; 9.2.1.2 -реттік нөмір, топ нөмірі, период нөмірінің физикалық мәнін білу;9.2.1.3 валенттік электрондар санының элементтің периодтық жүйедегі орнына тәуелділігін түсіндіру

Атомдардың электрондық қабаттарының құрылымы.

9.1.3.1 -алғашқы 36 элементтің электрондық және электронды-графикалық формулаларын жазу;

(Жалғасы 20-бетте)

20 1 тамыз 2017 жылресми

Химиялық элемент атомдарының қасиеттері мен кейбір сипаттамаларының периодты түрде өзгеруі

9.2.1.4 -бір топтағы элементтердің сыртқы электрондық дең-гейінде электрондар санының бірдей болатындығын түсіну 9.1.4.1 -сыртқы электрондық қабаттың аяқталуы атом тұрақтылығына әкелетінін білу;9.2.1.5 -топтар мен периодтарда элементтер қасиеттерінің өзгеру заңдылығын түсіндіру

Периодтық жүйедегі орны бойынша элементтің сипаттамасы

9.2.1.6-+ периодтық жүйедегі орны бойынша элементті си-паттау

Жай заттар: металдар, бейметалдар.Практикалық жұмыс №3 «Металдар, бейметалдар, амфотерлі элементердің физикалық және химиялық қасиеттерін оқып-үйрену»

9.2.1.7- периодтық жүйедегі орны, электрондық құрылымы мен байланыс түріне қарай элементтің табиғатын анықтау;9.2.1.8 -металдар, бейметалдар, амфотерлі элементердің физикалық және химиялық қасиеттерін зерттеу

2-тоқсан9.2АТотығу-тотықсыздану реакцияларыТақырып саны: 3Мақсат саны: 10

Тотығу дәрежесі.Тотығу және тотықсыздану

9.2.2.4 -тотығу дәрежесінің анықтамасын білу және заттың химиялық формуласы бойынша элемент атомының тотығу дәрежесін анықтау;9.2.2.5- тотығуды оттек санының өсуі немесе сутек санының кемуі деп түсіну; 9.2.2.6 -тотықсыздануды сутек санының өсуі немесе оттек санының кемуі деп түсіну;9.2.2.7 -тотығу-тотықсыздану процестерінің өзара байланы-сты екенін және олардың бір мезгілде жүретінін түсіну

Тотығу-тотықсыздану реакциялары.Лабораториялық тәжірибе №6 «Тотығу-тотықсыздану реакцияларын зерттеу»

9.2.2.8 -тотығу-тотықсыздану реакцияларын тотығу дәрежесі өзгере жүретін реакциялар ретінде түсіну;9.2.2.9 -тотығу процесін электронды беру, ал тотықсыздану-электронды қосып алу деп түсіну;9.2.2.10 -тотықтырғышты тотығу дәрежесін төмендететін элемент деп, ал тотықсыздандырғышты тотығу дәрежесін жоғарлататын элемент ретінде түсіну;9.2.2.11 -қарапайым тотығу-тотықсыздану реакциялар мыса-лында тотығу және тотықсыздану процестерін, тотықтырғыш пен тотықсыздандырғышты анықтау

Электрондық баланс әдісі 9.2.2.12 -электрондық баланс әдісімен тотығу-тотықсыздану реакцияларын теңестіру;9.2.2.13 -калий перманганаты мен калий дихроматын тотықтырғыш ретінде қолдануды білу

9.2ВМеталдар мен құймалар(4 с.)

Металдардың жалпы сипаттамасы Көрсетілім №2 «Металдардың кристалдық торларының модельдері»

9.1.4.2-металдық байланыс, металдық кристалдық тордың анықтамасын білу;9.1.4.3- кристалдық торы мен байланыс түрі бойынша металдардың физикалық қасиеттерін болжау;9.2.1.9 металдарға тән физикалық және химиялық қасиеттерді сипаттау және металл атомдарының тек тотықсыздандырғыш қасиет көрсететінін түсіндіру

Металдар құймасыКөрсетілім №3 «Металдар мен құймалардың жиынтығы»

9.2.1.10 құйма ұғымын білу9.2.1.11 ежелден белгілі мыс құймасы - қоланы білу9.2.1.12 темір құймалары: шойын мен болатты, сонымен қа-тар олардың құрамындағы көміртегінің пайыздық үлесін білу9.2.1.13 құймалардың артықшылығы жөнінде қорытынды жасау9.2.1.14 Қазақстандағы металдардардың таралуы мен өндірісін білу

Есептеулер жүргізу «Реакция теңдеуі бойынша заттың массасын қоспаның белгілі массасы бар басқа заттың масса-сы бойынша есептеу»

9.2.3.2 реакция теңдеуі бойынша заттың массасын қоспаның белгілі массалық үлесі бар басқа зат арқылы есептеу

9.2С1,2 және 13 топ элементтері(6 ч.)

1- топ металдары мен олардың қосылыстарыКөрсетілім №4 «Натрийдің сумен ре-акциясы»

9.2.1.15 сілтілік металдардың жалпы сипатамаларын және оларды сақтау мен қауіпсіз жұмыс істеу ережелерін білу9.2.1.16 1-топ металдарының химиялық қаситтерін көрсететін реакция теңдеулерін оттекпен, хлормен, күкіртпен, сумен құру9.2.1.17 сілтілік металдардың оксидтері мен гидроксидтері негіздік қасиет көрсететінін білу

2-топ металдары мен олардың қосылыстарыЛабораториялық тәжірибе №7«Кальцийдің сумен және қышқыл ерітіндісімен әрекеттесуі»Лабораториялық тәжірибе №8«Кальций оксидінің сумен және қышқыл ерітіндісімен әрекеттесуі»

9.2.1.18 сілтілік-жер металдардың жалпы сипаттамаларын және оларды сақтау мен қауіпсіз жұмыс істеу ережелерін білу9.2.1.19 2-топ металдарының химиялық қасиеттерін көрсететін реакция теңдеулерін оттекпен, хлормен, күкіртпен, қышқыл ерітінділерімен, сумен құру9.2.1.20 сілтілік-жер металдардың оксидтері мен гидроксидтері негіздік қасиет көрсететінін түсіндіру

13- топ металдары Алюминий және оның қосылыстары Көрсетілім №5 «Алюминий мен оның құймалары»Лабораториялық тәжірибе №9 «Алюминийдің қышқыл және сілті ерітінділерімен әрекеттесуі»Лабораториялық тәжірибе №10«Алюминий гидроксидін алу және оның амфотерлі сипатын дәлелдеу»

9.2.1.21 алюминийдің физикалық қасиеттерін сипаттау 9.2.1.22 алюминийдің тұрмыстағы қолданылуын енжарлығымен түсіндіру9.2.1.23 алюминийдің химиялық қасиеттерін көрсететін ре-акция теңдеулерін оттекпен, хлормен, күкіртпен, сумен, қышқыл және сілті ерітінділерімен құру9.2.1.24 алюминий гидроксидінің амфотерлі қасиеттерін зерттеу

1, 2, 13-топ металдары мен олардың қосылыстарының салыстырмалы си-паттамасы

9.2.1.25 1, 2- топ металдары сілті ерітіндісімен әрекеттеспейтіні, ал алюминийдің әрекеттесетіні жөнінде қорытынды жасау9.2.1.26 1, 2- топ металдарының оксидтері мен гидроксидтері негіздік қасиет, ал алюминий және оның оксиді мен гидрок-сиді амфотерлі қасиет көрсететіні жөнінде қорытынды жасау

Практикалық жұмыс №4 «Металдар» тақырыбына эксперименттік есептер шығару

9.2.1.27 1, 2, 13- топ металдары мен олардың қосылыста-рына экспериментті жоспарлау және реакцияларды іс жүзінде жүзеге асыру

3-тоқсан9.3А17, 16, 15, 14- топ бейметалдары және олардың қосылыстары (14 с.)

Галогендер 9.1.4.4 галоген молекулаларының электрондық формулала-рын құру және кристалдық торлары мен байланыс типтерін анықтау 9.2.1.28 галогендер қасиеттерінің өзгеру заңдылықтарын білу 9.2.1.29 хлор, бром, иод оксидтері мен гидроксидтеріне қышқылдық қасиеттер тән, ал фтордың оксид және гидроксид түзбейтінін білу 9.2.1.30 хлордың химиялық қасиеттерін натрий, темір, сутек және галогенидтермен әрекеттесу мысалында білу

Хлорсутек қышқылыЛабораториялық тәжірибе №11«Хлорсутек ерітіндісінің химиялық қасиеттері» Лабораториялық тәжірибе №12 «Галогенид-ионға сапалық реакция»

9.2.1.31 хлорсутек қышқылы ерітіндісінің химиялық қасиеттерін зерттеу9.2.1.32 галогенид-ионды тәжірибелік жолмен анықтау

16-топ элементтері. Күкірт Көрсетілім №6«Күкірттің аллотропиялық түр өзгерістері»

9.2.1.33 16-топ элементтерінің жалпы сипаттамасын білу 9.2.1.34 күкірттің аллотропиялық түр өзгерістерінің физикалық қасиеттерін салыстыру 9.2.1.35 күкірттің химиялық қасиеттерін көрсететін реакция теңдеулерін құру

Күкірт қосылыстары 9.2.1.36 күкірттің (IV) және (VI) оксидтерінің физикалық және химиялық қасиеттерін салыстыру және күкірт (IV) оксидінің физиологиялық әсерін түсіну 9.4.2.1 қышқылдық жаңбырдың пайда болу себебі мен экологияға тигізетін әсерін түсіндіру 9.2.1.37 күкіртсутектің табиғатта таралуын, лабораторияда алу жолын, физиологиялық әсерін және сапалық реакция-сын білу

Күкірт қышқылы және оның тұздарыПрактикалық жұмыс №5 «Сұйылтылған күкірт қышқылы ерітіндісі мен оның тұздарының химиялық қасиеттері»

9.2.1.38 күкірт қышқылы ерітіндісі мен оның тұздарының физикалық және химиялық қасиеттерін зерттеу

Күкірт қышқылының өзіне тән қасиеттеріКөрсетілім №7«Органикалық заттардың көмірленуі»

9.2.1.39 концентрлі күкірт қышқылының сумен, мыспен әрекеттесуі және органикалық заттардың көмірлену реакцияларының белгілерін сипаттау, реакция теңдеулерін құру

Сандық есептеулер«Теориялық мүмкіндікпен салыстырғандағы реакция өнімі шығымының массалық /көлемдік үлестеріне есептеулер»

9.2.3.3 теориялық мүмкіндікпен салыстырғандағы реакция өнімі шығымының массалық/көлемдік үлестерін есептеу

АзотЛабораториялық тәжірибе №13 «Азот молекуласының моделі»

9.1.4.5 периодтық жүйедегі орнына сәйкес азот молекуласының электрондық формуласын жазу, кристалдық торы мен байланыс типін анықтау және инерттілігін молекула құрылысы негізінде түсіндіру 9.2.1.40 азоттың оттегімен, сутекпен, металдармен әрекеттесу реакция теңдеулерін құру және реакциялардың жүру жағдайларын көрсету 9.4.2.2 азоттың табиғаттағы айналымын түсіндіру 9.4.2.3 азот оксидтерінің қоршаған ортаға әсерін бағалау

АммиакЛабортаориялық тәжірибе №14 «Аммиак молекуласының моделі»

9.1.4.6 аммиактың молекулалық, электрондық және құрылымдық формулаларын жазу9.2.1.41 аммиактың физикалық қасиетін білу және химиялық қасиеттерін көрсететін реакция теңдеулерін құру9.2.1.42 аммиакты өнеркәсіпте, лабораторияда алу жолда-рын білу және оны реакция теңдеулерімен дәлелдеу

Практикалық жұмыс №6«Аммиактың алынуы мен оның қасиеттері»

9.2.1.43 аммиакты аммоний тұзы мен сілтінің әрекеттесу реакциясымен алу9.2.1.44 аммиак пен оның сулы ерітіндісінің қасиеттерін зерттеу

Азот қышқылыЛабораториялық тәжірибе №15«Азот қышқылының басқа қышқылдармен ортақ қасиеттері»

9.1.4.7 азот қышқылының молекулалық, құрылымдық форму-лаларын жазу, химиялық байланыс түрлерін анықтау 9.2.1.45 азоттан азот қышқылын алуды көрсететін реакция теңдеулерін құру9.2.1.46 азот қышқылының басқа қышқылдармен ортақ қасиеттерін зерттеу

Азот қышқылы мен нитраттардың өзіне тән қасиеттері Көрсетілім №8 «Нитрат-ионға сапалық реакция»

9.2.1.47 сұйылтылған және концентрлі азот қышқылының мыспен әрекеттесуінің ерекшелігін білу және реакция теңдеулерін электрондық баланс әдісімен теңестіру 9.2.1.48 нитраттардың термиялық айрылуын білу және реак-ция теңдеулерін құру9.2.1.49 нитрат-ионға сапалық реакцияны білу және реакция теңдеулерін құру

Фосфор және оның қосылыстарыЛабораториялық тәжірибе №16«Фосфат ионына сапалық реакция»

9.2.1.50 фосфорды периодтық жүйедегі орны бойынша си-паттау 9.2.1.51 фосфордың аллотропиялық модификация-ларын салыстыру9.2.1.52 фосфордың жану реакциясын білу және оның оксидінің қышқылдық қасиетін дәлеледеу9.2.1.53 фосфат-ионның сапалық реакциясын біледі және реакция теңдеулерін құру

Минералды тыңайтқыштар Көрсетілім №9 «Минералды тыңайтқыштардың жиынтығы»

9.4.2.4 минералды тыңайтқыштардың жіктелуін және олардың құрамына кіретін қоректік элементтерді білу9.4.2.5 фосфор қосылыстарының Қазақстандағы кен орын-дарын білу9.4.2.6 азот және фосфор тыңайтқыштарының қоршаған ортаға әсерін бағалау

9.3В14- топ элементтеріКремний және оның қосылыстары(2 с.)

Кремний және оның қосылыстарыКөрсетілім №10«Алмаз, кремний, кремний диоксиді мен кремний карбиді кристалдық торының модельдері»

9.2.1.54 14-топ элементтерінің жалпы сиптаммасын білу9.1.4.8 кремнийдің әртүрлі макромолекулалы құрылымды қосылыстар түзетінін түсіну9.2.1.55 кремнийдің қолданылу аймақтарын және оның жар-тылай өткізгіш ретінде қолданылуын білу9.1.4.9 кремний, оның диоксиді мен карбидіндегі байланыс және кристалдық тор түрін білу 9.2.1.56 кремний мен оның қосылыстарының негізгі химиялық қасиеттерін білу және реакция теңдеулерін құру

Силикаттар. Силикат өнеркәсібіКөрсетілім №11 «Силикат өнеркәсібі»Лабораториялықтәжірибе №17 «Силикат-ионына сапалық реакция»

9.2.1.57 силикат-ионға сапалық реакцияны білу және қолдану9.4.2.7 силикат өнеркәсібінің маңыздылығын түсіндіру және Қазақстан Республикасындағы силикат өнеркәсібінің даму аймақтарын білу

9.3САдам ағзасындағы химиялық заттар(4 с.)

Адам ағзасының химиялық құрамы. Макро- және микроэлементтер, олардың мәні

9.5.1.1 адам ағзасының құрамына кіретін элементтерді білу (О, С, Н, N, Ca, P, K, S, Cl, Mg, Fe) және элементтердің пайыздық құрамы бойынша диаграммасын құрастыру9.5.1.2 ақуыз, май, көмірсу, дәрумендердің функциясын білу9.5.1.3 адам ағзасында Жердің құрамындағы элементтердің бар екенін, бірақ олардың арақатынасының өзгеше болаты-нын түсіну 9.5.1.4 макро- және микро-элементтердің адам денсаулығы үшін маңыздылығын түсіндіру9.5.1.5 Қазақстандағы типтік тамақтану рационын зерттеу және теңгерімді тамақтану рационын құру

Азық-түлік өнімдеріндегі кейбір элементтерді анықтау Лабораториялық тәжірибе №18«Сүйек құрамындағы кальцийді анықтау»Лабораториялық тәжірибе №19«Азық-түлік құрамындағы көміртекті анықтау»Лабораториялық тәжірибе №20«Дәнді-дақылдардағы темірді анықтау»

9.5.1.6 сүйек құрамындағы кальцийді анықтау9.5.1.7 сүйек құрамының компоненті ретінде ағза құрамындағы кальцийдің ролін білу9.5.1.8 тамақтану рационында кальций қосылыстарын тұрақты тұтынудың маңызын түсіну9.5.1.9 азық-түлік құрамындағы көміртекті анықтау9.5.1.10 көміртек ағзаға қосылыстар түрінде құрамында май, ақуыз, көмірсу бар тағамдар арқылы түсетінін түсіну; 9.5.1.11дәндегі темірді анықтау 9.5.1.12 адам денсаулығы үшін темірдің маңыздылығын түсіну

Ауыр металдарКөрсетілім №12 «Ақуызға ауыр металл тұздарының әсері»

9.5.1.13 қорғасын, сынап иондарының тірі ағзаларға қаупін түсіну 9.5.1.14 қоршаған ортаның ауыр металдармен ласта-ну көздерін білу 9.5.1.15 қоршаған ортаны ауыр металдар-мен ластанудан қорғаудың жолдарын ұсыну

4-тоқсан

9.4А Органикалық химияға кіріспе(6 с.)

Органикалық заттардың ерекшеліктері 9.4.3.1 көміртегі атомының электрондық және электронды-графикалық құрылымын білу9.4.3.2 органикалық химияның анықтамасын білу9.4.3.3 органикалық заттардың ерекшеліктерін білу 9.4.3.4 органикалық қосылыстардың көптүрлілігінің бір себебі көміртегінің тізбек құру мүмкіндігінен екенін түсіну

Органикалық қосылыстардың жіктелуіКөрсетілім №13 «Метан, этан, этен, этин, этанол, этан қышқылы, аминоэтан қышқылы модельдері»

9.4.3.5 көмірсутектердің және олардың туындылары: спирт-тер, карбон қышқылдары, аминқышқылдарының жіктелуін білу 9.4.3.6 функционалдық топтың берілген класс қосылысының химиялық қасиеттерін анықтайтын топ ретінде анықтамасын білу

Органикалық қосылыстардың гомологтық қатарларыКөрсетілім №14 «Сызықты құрылымды алкандар мен спирттердің алғашқы үш мүшелерінің модельдері»

9.4.3.7 гомолог анықтамасын және гомолог айырымы ұғымын білу9.4.3.8 алкандар мен қаныққан біратомды спирттер мысалын-да гомологтық қатар ұғымын түсіну9.4.3.9 гомологтар формулаларын құрастыру және олар-ды атау

Органикалық қосылыстардың номен-клатурасы

9.4.3.10 органикалық қосылыстардың негізгі кластары: ал-кандар, алкендер, алкиндер,арендер, спирттер, карбон қышқылдары, аминқышқылдары үшін IUPAC номенклатура-сын түсіну және қолдану

Органикалық қосылыстардың изоме-риясыКөрсетілім №15 «Пентан изомерлерінің модельдері»

9.4.3.11 изомерия және изомерлер анықтамасын білу9.4.3.12 алкандардың изомерлерінің құрылымдық формула-ларын құру және оларды атау

Есептеулер жүргізу «Элементтердің массалық үлестері мен салыстырмалы тығыздық арқылы газтектес заттардың молекулалық формуласын анықтауға есептеулер жүргізу»

9.2.3.4 газтектес заттардың молекулалық формуласын салы-стырмалы тығыздық пен элементтердің массалық үлестері арқылы анықтау

(Жалғасы. Басы 14-19-беттерде) 9.4В Көмірсутектер. Отын(6 с.)

Алкандар 9.4.3.13 алкандардың қаныққан көмірсутек екенін түсіну және олардың химиялық қасиетіндегі енжарлығын түсіндіру9.4.3.14 алкандардың химиялық қасиеттерін білу және оны реакция теңдеулері бойынша дәлелдеу9.4.3.15 еріткіштерді алу үшін алкандарды хлорлаудың мәні мен бұл еріткіштердің қауіптілік дәрежесін түсіну

АлкендерКөрсетілім №16 «Этеннің бром суы мен калий перманганаты ерітінділерін түссіздендіруі»Мини-жоба №1 «Пластик материалдарды қайта өңдеу»

9.4.3.16 алкендердің қанықпаған көмірсутек екенін түсіну 9.4.3.17 этен мысалында алкендердің қасиеттерін оқып үйрену және химиялық реакция теңдеулерін құру 9.4.3.18 алкендердің бром суы, калий перманганаты ерітінділерінің түссіздендіруінің сапалық реакция екенін білу 9.4.3.19 қосылу реакциясының маңыздылығын біледі және түсіну 9.4.3.20 полиэтилен мысалында полимерлердің құрылымының ерекшеліктері мен полимерлену реакциясының механизмін түсіну 9.4.3.21 пластиктің ыдырау мерзімінің ұзақтығын түсінеді және оның қоршаған ортаға әсерін бағалау 9.4.3.22 пластик материалдарды қайта өңдеуді биологиялық жолмен ыдырайтын пластмасса өндіру есебінен азайту мәселесін түсіну

Алкиндер 9.4.3.23 алкиндердің қанықпағандық ұғымын түсіну9.4.3.24 этин мысалында сапалық реакцияларға назар ау-дара отырып алкиндердің қасиеттерін оқып үйрену және химиялық реакция теңдеулерін құру 9.4.3.25 алкиндердің бром суы, калий перманганаты ерітінділерін түссіздендіруінің сапалық реакция екенін білу

АрендерКөрсетілім №17 «Бензол молекуласының моделі»

9.4.3.26 бензолдың молекулалық және құрылымдық форму-ласын жазу 9.4.3.27 бензолдың жануы мен ацетиленнің тримерлену реакцияларының теңдеулерін құрастыру

Көмірсутекті отындар Көрсетілім №18 «Отын түрлерінің жиынтығы»Мини-жоба №2 «Энергияның балама-лы көздері»

9.4.3.28 көміртекті қосылыстардың отын ретінде қолданылатынын білу9.4.3.29 Қазақсатандағы көмірдің, мұнайдың, табиғи газдың кен орындарын білу9.4.3.30 қазба отындардың қоры шектеулі екендігін түсіну 9.4.3.31 көмірсутектік отынды жағу қоршаған ортаның ласта-нануына әкелетінін және оның климатқа әсерін білу 9.4.3.32 баламалы отын түрлерін білу және олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін түсіну

Мұнай Көрсетілім №19 «Мұнай және мұнай өнімдері»

9.4.3.33 мұнай фракцияларын және шикі мұнайды айдау өнімдерінің қолдану аймақтарын білу

9.4СОттекті және азотты органикалық қосылыстар(4 с.)

Қаныққан біратомды спирттер 9.4.3.34 метанол мен этанолдың физикалық қасиеттерін білу9.4.3.35 этанолдың жану және дегидратация реакциясы мысалында біратомды қаныққан спирттердің химиялық қасиеттерін білу9.4.3.36 этиленнің гидратациясы мен глюкозаның ашу реак-циясы арқылы этанолдың алыну жолдарын білу9.4.3.37 метанол мен этанолдың адам ағзасына физиологиялық әсерін түсіну

Оттекті органикалық қосылыстардың өкілдеріЛабораториялық тәжірибе №21«Этанол, глицерин, сірке қышқылы, өсімдік және жануар майларының физикалық қасиеттері»

9.4.3.38 метанол, этанол, этандиол, пропантриол, этан қышқылы, глюкоза, сахароза, крахмал, целлюлоза формула-ларын және олардың қолданылуын білу 9.4.3.39 оттекті органикалық қосылыстардың жеке өкілдерінің: этанол, пропантриол, этан қышқылы, өсімдік және жануар майларының физикалық қасиеттерін зерттеу

Амин қышқылдары.АқуыздарЛабораториялық тәжірибе №22«Ақуыздардың денатурациясы»

9.4.3.40 аминқышқылдарындағы функционалдық топтар мен ақуыздардағы пептидтік байланысты білу 9.4.3.41 глициннің структуралық формуласын жазу 9.4.3.42 ауыстырылмайтын амин қышқылдарының маңызын түсіну9.4.3.43 ақуыз денатурациясының реакциясын зерттеу 9.4.3.44 ақуыздың биологиялық маңызы мен қызметін білу

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 23 қарашадағы №668 бұйрығына 13-қосымша

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына 204-қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Биология» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы

1-тарау. Жалпы ережелер1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта

білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.2. «Биология» пәнінің мақсаты – оқушыларға органикалық дүниенің көптүрлілігі, ондағы болып жатқан құбылыстар мен

үдерістердің заңдары мен заңдылықтары, сонымен қатар адам оның ажырамас бөлігі туралы білім мен түсінік жүйелерін беру.3. Оқу пәнінің міндеттері:1) жер бетіндегі барлық тірінің құндылығын түсіну үшін өмірдің құрылымды-функционалды және генетикалық негіздері

туралы, тірі табиғаттың негізгі патшылықтары ағзаларының көбеюі мен дамуы, экожүйе, биоалуантүрлілік, эволюция туралы білім жүйесін асыру;

2) экологиялық этика нормалары мен ережелерін, табиғатқа жауапкершілікпен қарауын қалыптастыру;3) генетикалық сауаттылықты қалыптастыру - салауатты өмір салты негіздері, психикалық, тән және моральдық денсаулық сақтау;4) оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамыту, биологиялық білімдерін практикада қолдануға ұмтылу, медицина, ауыл шаруа-

шылығы, биотехнология, экологиялық менеджмент және қоршаған ортаны қорғау саласындағы практикалық іс-шараларға қатысу;2-тарау. «Биология» оқу пәнінің мазмұнын ұйымдастыру

4. «Биология» оқу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі:7) 7-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 8) 8-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 9) 9-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты құрайды.5. «Биология» оқу пәнінің оқу бағдарламасының мазмұны оқытудың бөлімдері арқылы ұйымдастырылған. 6. Бөлімдер сыныптар бойынша күтілетін нәтиже түрінде берілген оқу мақсаттарын қамтитын бөлімшелерден тұрады.7. Әр бөлімшеде көрсетілген оқу мақсаттары, мұғалімге оқушыларды дамыту бойынша жұмысты жүйелі жоспарлауға, со-

нымен қатар олардың жетістіктерін бағалауға, оқытудың келесі кезеңдері туралы ақпарат беруге мүмкіндік береді. 8. Оқу пәнінің мазмұны 4 бөлімді қамтиды:1) Тірі ағзалардың көптүрлілігі, құрылымы мен қызметтері; 3) Ағза мен қоршаған орта;2) Көбею, тұқым қуалаушылық, өзгергіштік. Эволюциялық даму; 4) Қолданбалы кіріктірілген ғылымдар.9. «Тірі ағзалардың көптүрлілігі, құрылымы мен қызметтері» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Тірі ағзалардың көптүрлілігі; 3) Заттардың тасымалдануы; 5) бөліп шығару;2) Қоректену: 4) Тыныс алу; 6) Қозғалыс; 7) Координация және реттелу. 10. «Көбею, тұқым қуалаушылық, өзгергіштік. Эволюциялық даму» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Көбею; 2) Жасушалық айналым; 3) Өсу және даму; 4) Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары;5) Эволюциялық даму мен селекция негіздері.11. «Ағза мен қоршаған орта» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Биосфера, экожүйе, популяция; 2) Адам қызметінің қоршаған ортаға әсері.12. «Қолданбалы кіріктірілген ғылымдар» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Молекулалық биология мен биохимия; 3) Микробиология және биотехнология;2) Жасушалық биология; 4) Биофизика.

3-тарау. Оқу мақсаттарының жүйесі13. Бағдарламада оқу мақсаттарын пайдалану ыңғайлылығы үшін кодтау енгізілді. Кодта бірінші сан сыныпты, екінші және

үшінші сандар – бөлім мен бөлімшенің, төртінші сан – оқу мақсатының реттік санын білдіреді. Мысалы, 7.2.1.4. кодында «7» - сынып, «2.1» - екінші бөлімнің бірінші бөлімшесі, «4» - оқу мақсатының реттік саны.

14. Оқу мақсаттарының жүйесі бөлім бойынша әр сыныпқа берілген.1) Тірі организмдердің көп түрлілігі, құрылымы мен қызметтері:

Білім алушылар білуі тиіс:Бөлім 7-сынып 8-сынып 9-сыныпТірі ағзалардың көптүрлілігі

7.1.1.2 тірі ағзалардың жүйелік орна-ласуын анықтау

8.1.1.2 саңырауқұлақтардың негізгі белгілерін сипаттау

9.1.1.2 өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін ерекшелік белгілері бойынша ажырата білу

7.1.1.3 омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың құрылыс ерекшеліктерін сипаттау

8.1.1.3 даражарнақты және қосжарнақты өсімдіктер кластарын негізгі белгілеріне қарай ажыратып сипаттау

7.1.1.4 белгілі бір ағзаларға қарапайым дихотомиялық кілттерді құрастыру

8.1.1.4 ерекшеліктеріне сәй-кес буынаяқтылар мен хордалы жануарлар кластарын тану

Қоректену 7.1.2.1 жапырақтың құрылысын сипаттау және жасушалық құрылымы мен оның қызметі арасындағы өзара байланысты түсіндіру

8.1.2.1 омыртқасыз (жауынқұрт) жәндік-тердің, күйіс қайыра-тын (сиыр) жануарлар мен адамның ас қоры-ту жүйесінің құрылы-сын салыстыру

9.1.2.1қорытылу, абсорбция, ассимиля-ция, бөліп шығару үдерістеріне егжей-тегжейлі сипаттау

7.1.2.2 фотосинтез үдерісі үшін қажетті жағдайларды зерттеу

8.1.2.2тістердің құры-лысы, әртүрлі типтері мен қызметтері арасындағы байланыс пен тісті күту ережелерін сипаттау

9.1.2.2 ас қорыту процессіндегі органикалық заттар мен тиісті ферменттердің арасындағы байла-нысты орнату

8.1.2.3 адамның ас қо-рыту жүйесінің құры-лысы мен қызметтері арасындағы өзара байланысты анықтау

9.1.2.3 ферменттердің белсенділігіне әсер ете-тін әр түрлі жағдайларды (тем-пература, pН) зерттеу

8.1.2.4асқорыту жолы ауруларының себепте-рін және астан улану белгілерін анықтау

9.1.2.4өттің әсерінен майлардың эмульга-циялануы үдерісін зерттеу

8.1.2.5 адам ағзасындағы дәрумендердің маңыздылығын сипаттау8.1.2.6құрамында дәрумендердің маңызды мөлшері бар азық-түліктер тізімін жасау 8.1.2.7 жемістердің құрамындағы С дәруменін анықтау

Заттардың тасымалда-нуы

7.1.3.1 тірі ағзалардағы қорек тік заттардың тасымал-дануының маңызын түсіндіру

8.1.3.1қан құрамы мен қызметін сипаттау

9.1.3.1активті және пассивті тасымалдың маңызын сипаттау

7.1.3.2өсімдіктерде заттардың та-сымалдануына қатысатын мүшелерді танып білу

8.1.3.2дайын микро-препараттар арқылы түрлі ағзалардың қан құрамы жасушасының пішіндеріндегі ерек-шеліктерді зерттеу

9.1.3.2өсімдіктердегі транспирация үдерісінің мәнін түсіндіру

7.1.3.3сабақ пен тамырдың ішкі құрылысын зерттеу

8.1.3.3лейкоциттердің түрлі типтерінің қызметтерін сипаттау

9.1.3.3ішкі және сыртқы фак-торлардың транспира-цияға әсерін зерттеу

8.1.3.4 гуморальдық және жасушалық иммунитетті салыстыру

7.1.3.4сабақ және тамырдың құрылысы мен қызметтерінің өзара байланысын сипаттау

8.1.3.5лимфа жүйе-лерін және қан, ұлпа-лық сұйықтық пен лимфа арасындағы өзара байланысты сипаттау

9.1.3.4жыл мезгіліне байланысты заттардың флоэмадағы транслока-циясын зерттеу

7.1.3.5 ксилема мен флоэма элементтерінің құрылысын салыстыру

8.1.3.6аурулардың алдын алуындағы вакцинацияның ролін бағалау

7.1.3.6 жануарлардың заттар-ды тасымалдауға қатысатын мүшелерін танып білу

8.1.3.7агглютинация және резус-конфликт механизмдерін түсіндіру8.1.3.8жануарлардың жүрегі мен қантамырлар жүйелерінің құрылысын сипаттау8.1.3.9 қантамыр қабырғасы-ның құрылысы мен олардың қызметі ара-сындағы байланысты анықтау8.1.3.10 жануарлардың қанта-мырлар жүйесінің түрлерін сипаттау8.1.3.11 дене жаттығулары-ның жүрек жұмысы мен оның қалпына келуіне әсерін зерттеу 8.1.3.12 қантамыр жүйесі ауруларының себептері мен ауру белгілерін сипаттау

Тыныс алу 7.1.4.1тірі ағзалардағы тыныс алудың маңызын сипаттау

8.1.4.1өкпедегі газ алмасу және ұлпалық тыныс алудың механизм-дерін сипаттау

9.1.4.1 тыныс алу реакциясы-ның химиялық теңдеуін пайдалана отырып, аэробты және анаэробты тыныс алуды салыстыру

7.1.4.2тынысалудың анаэробты және аэроб-ты типтерін ажырату

8.1.4.2тыныс алу және тыныс шығару механизмін түсіндіру

9.1.4.2 бұлшықет қажуы және аэробты, анаэробты тыныс алу үдерістері арасындағы байланыс-ты қарастыру

7.1.4.3өсімдіктердің тыныс алу үдерісін зерттеу

8.1.4.3өкпенің тіршілік сыйымдылығын анықтау және қалыпты жағдайдағы және дененің физикалық жүктемесі кезіндегі тыныс алудың минуттық көлемін есептеу

7.1.4.4 омыртқасыз және омыртқалы жану-арлардың тыныс алу мүшелерін салыстыру7.1.4.5 адамның тыныс алу мүшелері құрылы-сының ерекшеліктерін анықтау7.1.4.6 тыныс алу мүшелері нің аурулары және олардың алдын алу шараларын түсіндіру

Бөліп шығару 7.1.5.1 ағзалардың тіршілігіндегі бөліп шығарудың маңызын сипаттау

8.1.5.1 адамның зәр шығару жүйесі мүше-лерінің құрылысы мен қыз-меттері арасындағы байланысты анықтау

9.1.5.1 нефронның құрылысы мен қызметін сипаттау

7.1.5.2 өсімдіктердегі бөліп шығару ерекшеліктерін зерттеу

8.1.5.2 бүйректің құрылымдық бөліктерін та-нып білу

9.1.5.2 несептің түзілуі және фильтрация үдерістерін сипаттау

7.1.5.3 омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың бөліп шығару жүйелерінің құрылысын салыстыру

8.1.5.3 тері құрылым-дарын және оның бөліп шығарудағы маңызын сипаттау

9.1.5.3 бүйректің жұмысына әсер ететін факторларды сипаттау

8.1.5.4 тері аурулары және оның алдын алу ша-раларын сипаттау

9.1.5.4 зәр шығару жүйесі, бүйрек ауруларының алдын алу шарала-рын түсіндіру 9.1.5.5 әртүрлі ағзалардың мекен ету ортасы мен зат алмасуларының соңғы өнімдері арасындағы байланысты анықтау

Қозғалыс 7.1.6.1 тірі ағзалардың тірші-лігіндегі қозғалыстың маңызын және себеп-терін түсіндіру (тро-пизмдер, таксистер)

8.1.6.1тірек- қимыл жүйесінің қызметтерін си-паттау

9.1.6.1қол бұлшық еттерінің максималь-ды бұлшық ет күшін және күшке төзімділігін зерттеу

7.1.6.2жарықтың өсімдік дамуына әсерін түсіндіру

8.1.6.2 сүйектің химиялық құрамы мен макро және микроскопиялық құрылымын зерттеу

9.1.6.2 бұлшық еттің жиырылу жиілігіне бұлшықет жұмысының тәуелділігін зерттеу

7.1.6.3 өсімдіктердегі фотопе-риодизм ролін сипаттау

8.1.6.3 сүйектердің байланыс түрлерін салыстыру

7.1.6.4 омыртқалы және омырт-қасыз жануарлардың қозғалыс мүшелерін салыстыру

8.1.6.4 буынның әр түрлі типтерінің құрылысы мен олардың қызмет-тері арасындағы байланысты орнату8.1.6.5 бұлшық ет ұлпасының қызметтері мен олардың құрылымдық бөліктерін сипаттау8.1.6.6 бұлшықет түрлері мен құрылысын оқу8.1.6.7 гиподинамия салдарын атау8.1.6.8 сымбаттың бұзылуы және жал-пақтабандылықтың пайда болу себептерін анықтау

Координация және рет-телу

7.1.7.1жануарлардың жүйке жүйесінің типтерін салыстыру

8.1.7.1 көруді қабыл-дау ерекшеліктерін зерттеу және көру гигиенасы ережелерін сипаттау

9.1.7.1 жүйке жасушасының құрылысы мен қызметі арасындағы байланыс

7.1.7.2 жүйке жүйесінің қызметі мен құрылымдық компонентерін атау

8.1.7.2 естуді қабыл-дау ерекшеліктерін зертеу және есту гигиенасы ережелерін сипаттау

9.1.7.2 жүйке ұлпалары мен оның құрылымдық компоненттерінің қызметін талдау

7.1.7.3 жүйке жасушасының құрылымдық бөліктерін анықтау

8.1.7.3 көру және есту рецепторларының құрылысы мен қызметін сәйкестендіру

9.1.7.3 жүйке импульстарының пайда бо-луы мен өтуін сипаттау

7.1.7.4 орталық жүйке жүйесі бөлімдерінің құрылысы мен қызметін салыстыру

8.1.7.4 «гомеостаз» ұғымына анықтама беру

9.1.7.4 нейрогуморальді реттелу механизмін түсіндіру

7.1.7.5 рефлекторлық доғаны зерттеу

8.1.7.5 эндокринді, экзокрин-ді және аралас бездер-дің орналасуын анықтау

9.1.7.5 ағзаның ішкі ортасын бірқалыпты ұстау механизмін түсіндіру

7.1.7.6 мінез-құлықтың рефлекторлық табиғатын түсіндіру

8.1.7.6бездердің негізгі қызметтерін түсіндіру

9.1.7.6өсіру заттарының өсімдікке әсерін талдау

7.1.7.7 шеткі жүйке жүйесінің қызметін сипаттау

8.1.7.7 ұйқы безі мен қалқанша безі қызметінің бұзылуынан болатын ауру-ларды сипаттау

7.1.7.8 ағзаның тіршілік әрекетін қалпына келтіру және тынығуы үшін ұйқының маңызын түсіндіру

8.1.7.8 терінің сезімталдығын зерттеу

7.1.7.9 психикалық денсаулық сақтау қағидаларын сипаттау

8.1.7.9 жылықанды жануар-лардың дене темпера-турасын бірқалыпты ұстауда терінің маңызын сипаттау

7.1.7.10 алкоголь, шылым және басқа да есірткілік заттардың жүйке жүйесіне әсерінің салдарын түсіндіру

2) көбею, тұқым қуалаушылық, өзгергіштік, эволюциялық даму:

Көбею 7 сынып 8 сынып 9 сынып7.2.1.1 жыныссыз және жы-нысты көбеюді сипаттау

8.2.1.1 жануарлардың көбею тәсілдерін салыстыру

9.2.1.1 адамның жыныс жүйесі-нің құрылысын сипаттау

7.2.1.2 өсімдіктердің вегетативті көбею тәсілдерін салыс-тыру

8.2.1.2 мүктер мен қырықжа-пы-рақ тардың жынысты (гамето фит) және жыныссыз (спорофит) ұрпақ-тарының мысалдарын келтіру

9.2.1.2 аталық және аналық жыныс жасушаларының құрылысын зерттеу

7.2.1.3 айқас тозаңдану мен өздігінен тозаңданудың салыстырмалы артықшы-лықтарын сипаттау

8.2.1.3 ашықтұқымды және жабықтұқымды өсім-діктердің тіршілік циклінің ерекшелікте-рін түсіндіру

9.2.1.3 жыныстық жетілу кезеңіндегі екінші реттік жыныстық белгілердің дамуын сипаттау

7.2.1.4 гүлді өсімдіктердегі қосарлы ұрықтанудың маңызын сипаттау

9.2.1.4 менструалдық цикл мен экстроген және прогесте-ронның маңызын сипаттау9.2.1.5 контрацепцияның маңызы мен түрлерін түсіндіру9.2.1.6 жыныстық жолмен таралатын аурулардың салдары мен алдын алу ша-раларын түсіндіру

Жасушалық айналым

7.2.2.1 әртүрлі ағзалар түрлеріндегі хромосо ма-лардың санын салыстыру

8.2.2.1 тірі ағзалардың өсуі мен дамуы үшін митоз бен мейоздың маңызын түсіндіру

9.2.2.1 жасушалық циклдің интерфаза кезеңінде жүретін үрдістерді түсіндіру

7.2.2.2 сомалық және жы-ныс жасушаларындағы хромосомалар санының айырмашылығын түсіндіру

9.2.2.2 митоздың кезеңдерін сипаттау

9.2.2.3 мейоз кезеңдерін сипаттау9.2.2.4 митоз бен мейоз үрдісін салыстыру

Өсу және даму 7.2.3.1 ағзадардың өсу мен даму үрдістерін сипаттау

8.2.3.1 эмбрионалдық даму кезеңдерін түсіндіру

9.2.3.1 ұрықтың дамуындағы плацентаның маңызын түсіндіру

7.2.3.2 өсімдіктердің ұзарып және жуандап өсу үдерісін зерттеу

8.2.3.2 әр түрлі ұрық жапы-рақшаларынан қалыптасқан мүшелер мен ұлпалар дифферен-циасын сипаттау

9.2.3.2 ұрық пен эмбрионның дамуын салыстыру

7.2.3.3 жануарлар мен өсімдіктердің онтогенез кезеңдерін ажырату

9.2.3.3 адам ұрығының дамуына шы-лым шегу, алкоголь мен басқа есірткілер әсерінің салдарын түсіндіру

7.2.3.4 жануарлардың онтогенезіндегі тура және түрленіп даму жолдарын салыстыру

Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары

7.2.2.1 адам ағзасындағы тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын белгілерді зерттеу

8.2.4.1тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің эволюциядағы ролін дәлелдеу

9.2.4.1 генетиканың дамуымен қалыптасуындағы Мендель зерттеулерінің маңызын бағалау

7.2.2.2белгелерді анықтаудағы гендердің рөлін түсіндіру

8.2.4.2 ағзаларға селекция жүргізу үшін қолдан сұрыптаудың мәнін сипаттау

9.2.4.2 моногибридті будандастырудың цитологиялық негіздерін тұжырымдау және моногибридті будандастыруға есеп-тер шығару

7.2.4.3 хромосомадағы ДНК-ның генетикалық мате-риал сақтаудағы маңызын түсіндіру

8.2.4.3мәдени өсімдіктер мен үй жануарларының шығу тегінің орталықтарын оқу

9.2.4.3 дигибридті будандас-тырудың цитологиялық негіздерін тұжырымдау және ди-гибридті будандастыруға есеп-тер шығару

8.2.4.4 маңызды мәде-ни өсімдіктер ірікте-мелері мен үй жа-нуар-лары қолтұқымын зерттеу

9.2.4.4 толық және толымсыз доминаттылықты салыстыру9.2.4.5 талдаушы шағылыстыру-дың маңыздылығын бағалау9.2.4.6 жынысты анықтау теориясын сипаттау9.2.4.7 жынысты анықтау кезінде хромосомалар-дың рөлін түсіндіретін сызба жасау9.2.4.8 адамның қан тобының тұқымқуа-лауын және қан топта-рын анықтау механизмін түсіндіру9.2.4.9 адам генетикасын зерттеудің негізгі әдістерін сипаттау9.2.4.10 шежіре сызбасын құру9.2.4.11 мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыру үшін заманауи ауылшаруашылық техно-логияларды қолданылуын зерттеу

Эволюция-лық даму мен селекция негіздері

9.2.5.1 К. Линней мен Ж.Б. Ламарк еңбектері-нің негізгі қағидаларын оқу9.2.5.2 эволюциялық ілімнің қалыптасуындағы Ч. Дарвин еңбек-терінің маңызын9.2.5.3 Эволюцияның қозғаушы күштерін сипаттау9.2.5.4 ағзалардың бейімделушілігіндегі табиғи сұрыпталудың рөлін сипаттау9.2.5.5 түрдің құрылымы мен критерийлерін сипаттау9.2.5.6 түрдің пайда болуы себептері мен тәсілдерін түсіндіру9.2.5.7 Жердегі тіршіліктің дамуының негізгі кезеңдерін оқу

3) ағза мен қоршаған орта:

Биосфера, экожүйе, популяция

7-сынып 8-сынып 9-сынып7.3.1.1 қоршаған орта факторларының жергілікті экожүйе ағзаларының тіршілік әрекеті мен таралуына әсерін сипаттау

8.3.1.1 экожүйелердің жалпы құрылымының сызбасын жасау

9.3.1.1 популяция өсімінің экспоненциалдық және сигмоидтік үлгілерінің қисық сызықтарының графиктерін талдау

7.3.1.2 табиғи қоректік тізбекті салыстыру

8.3.1.2 су және құрлық экожүйелерін салыстыру

9.1.1.2 энергия ағымының тиімділігін есептеу

7.3.1.3 қоректік тізбекті және қоректік тор-ларды құру

8.3.1.3 популяцияның негізгі қасиеттерін және құрылымдық ерек-шеліктерін сипаттау

9.3.1.3 энергия, биомасса және сандар пи-рамидаларын салыстыру

7.3.1.4 кологиялық сукцессия үрдісін си-паттау

8.3.1.4 ағзалардың тіршілікке қабілеттілігінің әртүрлі тәсілдерін зерттеу

9.3.1.4азот пен көміртек айналымының табиғаттағы сызбасын құру

8.3.1.5 «жыртқыш-құрбан» қарым-қатынасы мысалында популя-ция санының өзгеру себептерін анықтау8.3.1.6 тірі ағзалардың өзара қарым-қатынас түрлерін сипаттау8.3.1.7 үнемі өзгеріп отыратын қоршаған орта жағдайларына ағзалардың бейімделу механизмін түсіндіру

Адам қызметінің қоршаған ортаға әсері

7.3.2.1адам мен экожүйе арасындағы қарым-қатынастарды сипаттау

8.3.2.1 биологиялық әртүрлілікті сақтау және қолдаудың қажеттілік себептерін талдау

9.3.2.1 мұнай өндіру мен басқа да пайдалы қазбалардың қоршаған ортаға әсерін түсіндіру

7.3.2.2адам тіршілігінің эко-жүйеге жағымсыз әсер ететін салаларының мысалдарын келтіру

8.3.2.2Дүниежүзілік тұқым қорының маңызын бағалау

9.3.2.2пестицидтерді пайдаланудың, адам ағзасы мен қоршаған ортаға әсерін түсіндіру

7.3.2.3 Қазақстан Республикасының қорғалатын аймақтарындағы өсімдіктер мен жануарларды сипаттау

8.3.2.3 Қазақстан аумағында-ғы экологиялық проблемалардың ту-ындау себептері мен оларды шешу жолдарын түсіндіру

9.3.2.3парниктік (булану) эффектісінің тірі ағзаларға әсерін түсіндіру

7.3.2.4 Қазақстан Республикасы-ның Қызыл кітабына енгізілген жергілікті өңірдің жануарлары мен өсімдіктеріне мысал келтіру

9.3.2.4озон қабатының бұзылуының себептері мен салдарын түсіндіру

4) қолданбалы кіріктірілген ғылымдар:

Бөлім 7-сынып 8-сынып 9-сыныпМолекулалық биология мен биохимия

7.4.1.1тірі ағзалардың тіршілігі үшін судың маңызын сипаттау

8.4.1.1биологиялық мысалдарды пайдала-нып полимерлер мен моно-мерлер арасындағы айырмашылықты сипаттау

9.4.1.1ферменттің әрекет ету механизмін зерттеу

7.4.1.2ағзалардың тіршілік әрекетіндегі микро-және макроэлементтер-дің маңызын сипаттау

8.4.1.2көмірсулар мен липидтердің биологиялық қызметтері мен қасиеттерін сипаттау

9.4.1.2 дезоксирибонуклеин қышқылы молекуласының қос шиыршықты құрылымын сипаттау

7.4.1.3тағамның құрамындағы нәруыз, май, көмірсулардың бар екендігін дәлелдеу

8.4.1.3нәруыздардың биологиялық қызметтері мен қасиеттерін сипаттау

9.4.1.3 негізгі құрылымдық қағидаларын қолданып де-зоксирибонуклеин қышқылын үлгілеу

7.4.1.4 өсімдіктер үшін мине-ралдық тыңайтқыштар құрамындағы азот, калий және фосфордың маңызын оқу

Жасушалық биология

7.4.2.1 жасуша, ұлпа, мүше, мүшелер жүйесі түсініктерін түсіндіру

8.4.2.1 өсімдік және жануар ұлпаларын класси-фикациялау

9.4.2.1 өсімдік және жану-ар жасушаларының негізгі компоненттерін қызметін түсіндіру

7.4.2.2 жануар және өсімдік жасушала-рын ажырату

8.4.2.2 эукариот және про-кариот жасушалары-ның құрылысын салыстыру

9.4.2.2 микрофотография-ны қолданып жасушаның сызықтық ұлғаюын есепттеу

Микробиология және биотехно-логия

7.4.3.1 бактерияның әртүрлі пішіндерін сипаттау

8.4.3.1 қарапайымдылар, бак-териялар, саңырауқұ-лақтар, вирустармен туын-дайтын аурулар-дың ерекшеліктері мен алдын алу шараларын сипаттау

9.4.3.1 инсулин өндіру мы-салында биотехнологиялық үрдістің жалпы сызбасын сипаттау

7.4.3.2 йогурт пен ірімшік өндірісін зерттеу

9.4.3.2 биотехнологияда өндірілетін өнімдердің мысал-дарын келтіру

7.4.3.3 антибиотиктер, анти-септиктер мен залалсызданды-ру заттарының қолданылуын сипаттау7.4.3.4 вирустардың тіршіліктің жасуша-сыз формасы екендігін түсіндіру

Биофизика 8.4.4.1 түзу жүруіне байланысты адам қозғалуының биоме-ханикалық ерекшелік-терін зерттеу

9.4.4.1 тірі ағзалардағы электрлі үдерістерді зерттеу

9.4.4.2 «компьютер-ми» ин-терфейс технологиясының ерекшеліктерін зерттеу

15. Осы оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Биология» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының Ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Биология» оқу пәнінен жаңартылғанмазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасына қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «Биология» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасын жүзеге асыру бойынша ұзақ мерзімді жоспар

1) 7-сынып:

Оқу жоспарындағы ұзақ мерзімді жоспардың бөлімдері

Тақырыптар/ Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары.

Білім алушылар:1-тоқсан

7.1Биосфера және экожүйелер(4 сағат)

Ортаның экологиялық факторла-ры: абиотикалық (температура, жарық, рН, ылғалдылық) биотикалық (биоалуантүрлілік)

7.3.1.1 - жергілікті жер экожүйесі қоршаған орта факторларының тірі ағзалардың тіршілік әрекеті мен таралу-ына әсерін зерттеу

Қоректік тізбектер және қоректік торлар 7.3.1.2 - табиғи қоректік тізбектерді салыстыру;7.3.1.3 - қоректік тізбектер және қоректік торларды құрастыру

Экологиялық сукцессиялар:Бірінші және екінші реттік сукцессиялар Өздігінен реттелу. Экожүйенің алмасу

7.3.1.4 - экологиялық сукцессия үдерісін сипаттау

(Жалғасы 21-бетте)

1 тамыз 2017 жыл 21РЕСМИ

7.1 Адам әрекетінің қоршаған ортаға әсері(4 сағат)

Адам - экожүйенің бір бөлігі 7.3.2.1 - адам мен экожүйе арасындағы қарым-қатынастарды сипаттау

Адам тіршілік әрекеттерінің экожүйеге әсері

7.3.2.2 - экожүйеге жағымсыз әсер ететін адам тіршілігінің салаларына мысалдар келтіру

Қазақстанда ерекше қорғалатын аймақтар. Жергілікті жердің ерекше қорғалатын аймақтары

7.3.2.3 - ерекше қорғалатын Қазақстан Республикасының табиғи аймақтарының өсімдіктері мен жануарларын сипаттау

Қызыл кітапжергілікті өңірдің Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлары мен өсімдіктері

7.3.2.4 - жергілікті өңірдің Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген жануарлары мен өсімдіктеріне мысал келтіру

7.1Тірі ағзаларды жүйелеу (4 сағат)

Тірі ағзалардың бес патшалығына жалпы сипаттама: прокариоттар, про-тисталар, саңырауқұлақтар, өсімдіктер, жануарлар.Өсімдіктер мен жануарлардың негізгі жүйелік топтары: Өсімдіктер мен жану-арларды жүйелеудің маңызы. Бір және көп жасушалы ағзалар

7.1.1.1 - жүйелеудің маңызын түсіндіру;7.1.1.2 - жүйелеуде тірі ағзалардың орынын анықтау

Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың сыртқы құрылысындағы ерекшеліктер

7.1.1.3 - омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың құрылысының ерекшеліктерін сипаттау

Дихотомиялық кілттер: теза және антитеза

7.1.1.4 - жекелеген ағзаларға қарапайым дихотомиялық кілттерді қолдану

7.1 Жасушалық био-логия (2 сағат)

Жасуша, ұлпа, мүше, мүшелер жүйесі түсініктері. Өсімдіктер және жануар-лар жасушаларын салыстыру. Жарық микроскобынан көрінетін жасуша құрылымдары: пластидтер, вакуоль, ядро, цитоплазма, жасушалық мембра-на, жасушалық қабырға

7.4.2.1 - «жасуша», «ұлпа», «мүше», «мүшелер жүйесі» ту-ралы түсініктер;7.4.2.2 - өсімдіктер және жануарлар жасушаларын ажырату

7.1 Су және органикалық заттар (3 сағат)

Практикалық жұмыс «Судың тірі ағзалар үшін маңызын және қасиеттерін сипаттау». Судың қасиеттері: беттік керілу, адгезия және когезия, қайнау және балқу темпера-турасы, жылусыйымдылығы. Судың температурыны реттеудегі және сақтаудағы биологиялық маңызы және оның еріткіш ретіндегі ролі. Микро және макроэлементтердің (кальций, калий, темір, көміртек, сутек, оттек, фосфор, азот) тіршілік үшін маңызы

7.4.1.1 - судың қасиеті мен тірі ағзалар үшін маңызын си-паттау;7.4.1.2 - тірі ағзалар тіршілік әрекеттері үшін микро- және макроэлементтердің ролін сипаттау

Азық – түліктердегі органикалық заттар. Практикалық жұмыс «Азық– түліктерде көмірсулар, нәруыздар және майлардың бар екендігін дәлелдеу» (химиялық құрылымы қарастырылмайды)

7.4.1.3 - азық – түліктерде көмірсулар, нәруыздар және майлардың бар екендігін дәлелдеу

Өсімдіктерде микро-және макроэлементтердің тапшылығы (азот, калий, фосфор, магний, кальций).Тыңайтқыштар: органикалық және минералдық (азот, калий, фосфор и микроэлементтер)

7.1.1.4 - минералды тыңайтқыштардағы азот, калий және фосфордың өсімдіктер үшін маңызын танып білу

2-тоқсан7.2 Тірі ағзалардың қоректенуі (2 сағат)

Жапырақтың құрылысы мен қызметі. Жапырақтың ішкі құрылысы. Жабын ұлпа және жапырақтың жұмсақ заты. Лептесік. Жапырақ фотосинтездеуші, суды буландырушы және газ алмасты-рушы негізгі мүше.

7.1.2.1 - жапырақтың ішкі құрылысын сипаттау, құрылысы мен қызметі арасындағы өзара байланысты түсіндіру

Фотосинтезге қажетті жағдайлар. Фотосинтез үдерісіндегі күн сәулесі, хло-рофилл және көмірқышқыл газы рөлі

7.1.2.2 - фотосинтезге қажетті жағдайларды зерттеу

7.2 Заттардың та-сымалы (6 сағат)

Заттардың тасымалдануының маңызы. Жануарлар ағзасында қан оттегі, қоректік заттарды, көмірқышқыл га-зын және зат алмасу өнімдерін тасы-малдайды. Өсімдіктерде тамыр, сабақ заттардың тасымалын қамтамасыз етеді

7.1.3.1 - тірі ағзалардағы қоректік заттардың тасымалының маңызын түсіндіру;7.1.3.2 – өсімдіктерде заттардың тасымалын қамтамасыз ететін мүшелерді танып білу

Сабақ және тамыр. Сабақтың ішкі құрылысы: қабық, камбий, сүрек, өзек. Тамыр аймақтары: тамыр оймақшасы, бөліну, өсу, сору және өткізу аймақтары. Тамырдың ішкі құрылысы: эпиблема, алғашқы қабық, эндодерма, флоэма, ксилема, камбий

7.1.3.3 - тамыр және сабақтың ішкі құрылысын зерттеу;7.1.3.4 - тамыр және сабақтың құрылысы мен қызметі арасындағы байланысты сипаттау

Ксилема және флоэма 7.1.3.5 - флоэма мен ксилеманың элементтерін құрылысын салыстыру

Жануарлардағы қанайналым мүшелері (жауынқұрты, ұлулар, буынаяқтылар және омыртқалылар).

7.1.3.6 - жануарларда заттар тасымалына қатысатын мүшелерді танып білу

7.2 Тыныс алу (5 сағат)

Өсімдіктер мен жануарлар үшін тыныс алудың маңызы. Тыныс алу типтері: анаэробты және аэробты.Тыныс алу, энергия көзі. Анаэробты және аэробты тыныс алудың тиімділігі. (химиялық теңдеулерсіз)

7.1.4.1 - тірі ағзалардағы тыныс алу маңызын сипаттау;7.1.4.2 - анаэробты және аэробты тыныс алу типтерін ажы-рату

Өсімдіктердің тыныс алуы. (тұқымның немесе өскіндердің тыныс алу мысалы)

7.1.4.3 - өсімдіктердегі тыныс алуды зерттеу

Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың тыныс алу мүшелері. Бунақденелілердің трахеяла-ры, балықтарының желбезектері, құстардың және өкпесі

7.1.4.4 - омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың тыныс алу мүшелерін салыстыру

Тыныс алу мүшелері. Адамның тыныс жолдары құрылысы және газалмасты-ру мүшелері

7.1.4.5 - адамның тыныс алу мүшелерінің құрылыс ерекшеліктерін танып білу

Тыныс алу мүшелерінің аурулары. Тыныс алу мүшелерінің ауруларының себептері мен алдын алу жолдарын та-нып білу (өкпе обыры, астма, бронхит, туберкулез, тұмау)

7.1.4.6 - тыныс алу мүшелерінің ауруларының себептері мен алдын алу жолдарын түсіндіру

3-тоқсан7.3 Бөліп шығару (3 сағат)

Бөліп шығарудың маңыздылығы. Өсімдіктер мен жануарлардағы бөліп шығару өнімдері. Заталмасудың соңғы өнімдері (шлактар). Бөліп шығару мүшелері (ағзадан зат алмасудың соңғы өнімдерін бөліп шығаруға жауап-ты мүшелер). Улану мен бөліп шығару арасындағы байланыс

7.1.5.1 - ағзалардың тіршілік әрекетінде бөліп шығарудың маңыздылығын түсіндіру

Өсімдіктердегі бөліп шығару өнімдері: тыныс алу мен фотосинтездің бастапқы және соңғы өнімдері. Бөліп шығарушы ұлпалар (сүт жолдары, шайыр жолдары, эфир)

7.1.5.2 - өсімдіктердегі бөліп шығару ерекшеліктерін зерттеу

Жануарлардың бөліп шығару жүйелері. Тірі ағзалардың бөліп шығару жүйелері эволюциясы

7.1.5.3 - омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың бөліп шығару жүйелерінің құрылысын салыстыру

7.3Қозғалыс (3 сағат)

Өсімдіктердің қозғалысы. Қозғалыс белсенділігінің маңызы. Өсімдіктердің қозғалыс реакциялары. өсімдіктердің қозғалысы себептері (тропизмдер, таксистер). Өсімдік тіршілігіндегі негізгі экологиялық факторлар. Жарық және фотосинтез. Жарықтың өсімдіктің гүлдеуі мен өсуіне әсері. Жарық экологиялық фактор ретінде. жарыққа қатысты өсімдіктің экологиялық топта-ры. Жарық мөлшерінің өзгеруіне бай-ланысты өсімдіктердің бейімделгіштігі. Табиғаттағы ырғақтылық. жарық күннің ұзақтығына ағзалардың бейімделуі фотопериодизм ретінде. биологиялық сағаттың жұмыс механизмі. Табиғаттағы биоырғақтылықтың және фотопериодизмнің рөлі

7.1.6.1 - өсімдіктердің қозғалысы себептерін түсіндіріп, қозғалыстың маңызын сипаттау; 7.1.6.2 - жарықтың өсімдіктердің дамуына әсерін түсіндіру;7.1.6.3 - өсімдіктердегі фотопериодизм ролін сипаттау

Жануарлардың қозғалыс мүшелері. Тірі ағзалардағы қозғалыстың рөлі. Жануарлардың мекен ортасы мен қозғалысы арасындағы байланысты анықтау

7.1.6.4 - омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың қозғалыс мүшелерін салыстыру

7.3 Координация және реттелу (13 сағат)

Жүйке жүйесінің типтері: диффузиляы, сатылы, түйнекті, түтіктәрізд.

7.1.7.1 - жануарлардың жүйке жүйесінің типтерін салыстыру

Жүйке жүйесінің қызметі. Нейрон қызметі. Нейрон құрылысы: дендрит-тер, аксон

7.1.7.2 - жүйке жүйесінің қызметін және құрылымдық компоненттерін атау;7.1.7.3 - жүйке жасушасының компоненттерін анықтау

Жүйке жүйесінің орталық және шеткі бөлімдері. Жұлын. Жұлынның сұр және ақ заты, орталық канал. Жұлынның маңызы, оның рефлекторлық және өткізгіштік қызметі. Ми. Мидың сұр және ақ заты, мидың қыртысы және ядросы. Ми бөлімдерінің құрылысы мен қызметтері: сопақша ми, ми көпірі, мишық, орталық және аралық ми. Үлкен ми сыңарлары

7.1.7.4 - орталық жүйке жүйесі бөлімдерінің құрылысы мен қызметтерін салыстыру

Рефлекстік доға: рецептор, сезгіш, аралық, қозғалыс нейрондары, жұмыс мүшесі. Зертханалық жұмыс: «Тізе рефлексі». «Рефлекстік доға бөлімдерінің сәйкестігі»

7.1.7.5 - рефлекстік доғаны зерттеу

Мінез-құлықтың рефлекторлық табиғыты: шартсыз және шартты реф-лекстер. Шартты рефлекстердің сөнуі

7.1.7.6 - мінез-құлықтың рефлекторлық табиғатын түсіндіру

Вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық және парасимпатикалық бөлімдерінің құрылысы және қызметі

7.1.7.7 - вегетативті жүйке жүйесінің қызметін сипаттау

Адам ағзасы үшін ұйқының маңызы. Биологиялық ритм. Ұйқының кезеңдері: баяу және тез ұйқы. Түс көру. Жұмысқа қабілеттілік: өнімділік, қалыпты жұмыс қабілеттілігігі сатылары, жұмыс қабі-летінің тозуы. Күн тәртібі. Оқу еңбегінің гигиенасы. Есте сақтауды жақсарту жолдары

7.1.7.8 - ағзаның тіршілік әрекеттерінің қалпына келуіне және тынығуына ұйқының маңызын түсіндіру;7.1.7.9 - жақсы психикалық денсаулықты сақтаудың принциптерін түсіндіру

Жүйке жүйесінің қызметіне алкаголь, те-мекі, және наркотикалық заттардың әсері

7.1.7.10 - жүйке жүйесінің қызметіне алкаголь, темекі, және наркотикалық заттардың әсерін түсіндіру

4-тоқсан7.4Тұқымқуалау мен өзгергіштік заңдылықтары(3 сағат)

Адамда белгілердің тұқым қуалауында гендер мен ДНҚ рөлі. Пайда болған (қоршаған орта жағдайлары әсерінен) және тұқымқуалаушылық (генетикалық) белгілер. Хромосоманың бөлігі ген жайлы түсінік. Хромосома құрылымы. Генетикалық материалды сақтаушы және тасымалдаушы дезоксирибону-клеин қышқылы жайлы түсінік

7.2.4.1 - адам ағзасындағы тұқымқуалайтын және тұқым қуаламайтын белгілерді зерттеу;7.2.4.2 - белгілерді анықтаудығы гендердің рөлін түсіндіру;7.2.4.3 - хромосомадағы генетикалық ақпарат дезоксирибо-нуклеин қышқылы рөлін түсіндіру

7.4 Жасушалық цикл (1сағат)

Әртүрлі ағзалардағы хромосома-лар саны.Соматикалық және жыныс жасушалар

7.2.2.1 - әртүрлі ағзалардағы хромосомалардың санын салыс-тыру; 7.2.2.2 - соматикалық және жыныс хромосомаларындағы хромосомалар санының әртүрлілігін түсіндіру

7.4 Көбею (4 сағат)

Өсімдіктердің жынысты және жыныс-сыз көбеюі. Өсімдіктердің жынысты және жыныссыз көбеюінің биологиялық маңызы

7.2.1.1 - өсімдіктердің жынысты және жыныссыз көбеюін сипаттау

Өсімдіктердің өсімді жолмен көбеюі, оның түрлері және табиғаттағы биологиялық маңызы. Өсімдік өсіруде өсімді жолмен көбею тәсілдерін қолдану. Қалемшелеу, телу (қалем ше мен, көзшелермен), көбею ұлпаларымен

7.2.1.2 - өсімдіктердің өсімді көбею тәсілдерін салыстыру

Тозаңдану түрлері. Гүлдеу және тозаңдану. Тозаңдану түрлері (өздігінен, айқас, жасанды). Өсімдіктердегі ұрықтану және ұрықтың түзілуі. Қосарлы ұрықтану. Қосарлы ұрықтанудың биологиялық маңызы

7.2.1.3 - өздігінен және айқас тозаңданудың шамалы артықшылықтарын сипаттау;7.2.1.4 - гүлді өсімдіктердегі қосарлы ұрықтанудың маңызын сипаттау

7.4 Өсу және даму (4 сағат)

Ағзалардың жеке дамуы түсінігі. Өсімдіктер мен жануарлардағы онто-генез кезеңдері. Бөліну, өсу, көбею, қартаю. Өсімдіктердің өсуі. Сабақтың ұзарып және жуандап өсуі. Камбий рөлі. Жылдық сақиналар

7.2.3.1 - ағзалардың өсу және даму үдерістерін сипаттау;7.2.3.2 - өсімдіктердің ұзарып және жуандап өсу үдерістерін зерттеу

Жануарлардағы тура және тура емес онтогенез типтері. Бунақденелілердің шала және толық түрленіп дамуына мысалдар

7.2.3.3 - өсімдіктер мен жануарлардағы онтогенез кезеңдерін ажырату;7.2.3.4 - жануарлардағы тура және тура емес онтогенез типтерін салыстыру

7.4 Микробиология және биотехнология(4 сағат)

Бактерия формалары. Бактериялар-дың формаларының әртүрлілігі. Бакте риялардың таралуы. Зертха на-лық жұмыстар: «Пішен таяқшасының сыртқы пішінін қарас тыру», «Бұршақтұқымдастардың тамырындағы түйнек бактерияларын қарастыру»

7.4.3.1 - бактериялар формаларының әртүрлілігін сипаттау

Бактерияларды пайдалану. Табиғаттағы және адам өміріндегі бактериялардың маңызы

7.4.3.2 - ірімшік және йогурт өндірісін зерттеу

Патогендермен күрес тәсілдері. Бактериялардың антибиотиктерге тұрақтылығы. Практикалық жұмыс: «Антибиотиктер, антисептиктер және залалсыздандыру өнімдерін қолдану»

7.4.3.3 - антибиотиктер, антисептиктер және залалсызданды-ру өнімдерінің қолданылуын сипаттау

Вирустар. Жасушасыз құрылым иелері вирустардың құрылыс ерекшеліктері.

7.4.3.4 - вирустардың тіршіліктің жасушасыз формасы екендігін түсіндіру

(Жалғасы. Басы 14-20-беттерде) 2) 8-сынып:

Оқу жоспары бой-ынша ұзақ мерзімді жоспар бөлімдері

Тақырыптары/ұзақ мерзімді жоспардың бөлімдері Оқу мақсаты. Білім алушылар білуге тиісті.

1-тоқсан8.1 Жасушалық биология (2 сағат)

Зертханалық жұмыс. «Өсімдіктер мен жануарлардың ұлпаларын классификациялау. Жасушалардың форма-сына, мөлшері мен қызметіне қарай әртүрлілігі. Өсімдік ұлпаларының әртүрлілігі: түзуші, жабын, негізгі, өткізгіш, механикалық, бөліп шығарушы ұлпа. Жануар ұлпаларының әртүрлілігі: эпителий, дәнекер, бұлшықет, жүйке»

8.4.2.1 - Өсімдіктер мен жануарлардың ұлпаларын классификациялау

Жасуша – тірі ағзалардың құрылымдық негізгі өлшем бірлігі. Прокариот және эукариот жасушалардың құрылысы: ядроның болуы және орналасуы, жасуша қабырғасы, цитоплазмалық мембрана, пластидтер, митохондрия, жасу-ша вакуолі, рибосомалар

8.4.3.2 - «эукариот» және «прокариот» жасушалардың құрылысын салыстыру

8.1 Молекулалық биология (3 сағат)

Жасушаның құрамындағы органикалық заттар. Мономерлер мен полимерлер арасындағы айырмашылық

8.4.1.1 - биологиялық мысалдарды пай-даланып полимерлер мен мономерлер арасындағы айырмашылықты сипаттау

Көмірсулар – энергия көзі. Глюкоза, сахароза, гликоген, крахмал, целлюлоза мен хитиннің маңызы және қызметтері. Липидтердің қасиеттері мен қызметі.Липидтердің әртүрлілігі: майлар, фосфолипидтер, балауыз

8.4.1.2 - көмірсулар мен липидтің құрылымы мен биологиялық қызметтерін сипаттау

Нәруыздар, құрылымы мен қызметі 8.4.1.3 - нәруыздардың биологиялық құрылымы мен қызметі

8.1 Тірі ағзалардың көп түрлілігі (4 сағат)

Зертханалық жұмыс. «Өсімдіктер бөлімі: балдырлар, мүктер, қырықжапырақтар, ашықтұқымдылар және жабықтұқымдылар. Ерекшелік белгілері.»

8.1.1.1. - балдырлар, мүктер, қырықжапырақ тәріздестер, ашық және жабықтұқымдыар мысалында өсімдіктердің ерекшеліктерін сипаттау

Саңырауқұлақтар патшалығы. Зең саңырауқұлағы: му-кор, пеницилл. Біржасушалы саңырауқұлақтар – ашытқы. Көпжасушалы саңырауқұлақтар. Қалпақшалы саңырау-құлақтар. Жеуге жарамды және улы саңырауқұлақтар

8.1.1.2 - саңырауқұлақтардың негізгі белгілерін сипаттау

Зертханалық жұмыс. «Жабық тұқымды өсімдіктер. «Дара жарнақты» және «қосжарнақтылар» класы

8.1.1.3 - даражарнақты және қосжарнақты өсімдіктерді негізгі белгілеріне қарай ажырату

Зертханалық жұмыс. «Буынаяқтылар типі. Хордалылар типі. Сыртқы белгілеріне қарай салыстырмалы сипаттама»

8.1.1.4 - буынаяқтылар мен хордалы жануарлар кластарын ерекше белгілері бойынша тану

8.1 Қоректену (7 сағат)

Жауын құртының, сиырдың және адамның асқорыту жүйесінің құрылысы

8.1.2.1 - омыртқасыз (жауынқұрт), күйіс қайыратын (сиыр) жануарлар мен адамның ас қорыту жүйесінің құрылысын салыстыру

Тістің құрылысы мен қызметі, сүт тістерінің тұрақты тіске ал-масуы. Тіс гигиенасы

8.1.2.2 - тістердің құрылысы, әртүрлі типтері мен қызметтері арасындағы байланысты және тісті күту ережелерін сипаттау

Ас қорыту жүйесі: ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, ішек, асқорыту бездері (сілекей, қарын безі, ұйқы безі, ішек бездері). Асқорыту мүшелерінің қызметі

8.1.2.3 - адамның ас қорыту жүйесінің құрылысы мен қызметтері арасындағы өзара байланысты анықтау

Тамақтану гигиенасы. Асқазан – ішек ауруларының алдын алу. Асқорыту мүшелерінің жұқпалы аурулары және олардың алдын алу. Тағамнан уланудың алдын алу. Алғашқы жәрдем шаралары. Ішек құрт ауруларының алдын алу

8.1.2.4 - асқорыту жолы ауруларының себептерін және астан улану себебін ашу

Дәрумендер және олардың маңызы. Суда еритін және май-да еритін дәрумендер.Дәрумендердің тәуліктік мөлшері. Авитаминоз, гиповитаминоз және гипервитаминоздар. А авитаминоздағы ақшам соқыр, В1 авитаминоздағы бери – бери ауруы, С авитаминоздағы цинга, Д авитаминоздағы рахит аурулары

8.1.2.5 - адам ағзасындағы дәрумендердің маңыздылығын сипаттау8.1.2.6 - құрамында дәрумендердің маңызды мөлшері бар азық-түлік тізімін жасау 8.1.2.7 - азық – түлік құрамындағы С дәруменін анықтау

8.1 Өсу және даму (2 сағат)

Эмбрионалдық даму кезеңдері: бластула, гаструла, нейрула 8.2.3.1 - эмбрионалдық даму кезеңдерін сипаттау

Ұлпалар мен мүшелердің дифференциялануы.Жасушалардың дифференциялануы, органогенез

8.2.3.2 - ұлпалар мен мүшелердің диф-ференциялануын сипаттау

2-тоқсан8.2 Заттардың тасымалдануы (10 сағат)

Қанның құрамы мен қызметі. Қан түйіршіктері: эритроцит-тер, лейкоциттер, тромбоциттер. Плазма. Қанның қызметі: транспорттық, гомеостаз, қорғаныштық

8.1.3.1 - қан құрамы мен қызметін си-паттау

Зертханалық жұмыс. Әр түрлі ағзалардың қан түйіршіктері. «Адам қаны» және «Бақаның қаны» микропрепараттары. Қан жасушаларын формасына, мөлшеріне, санына қарай және ядросының болуына қарай салыстыру

8.1.3.2 - дайын микропрепарат-тар арқылы әр түрлі ағзалардың қан жасушаларының құрылыс ерекшеліктерін зерттеу

Иммунитет. Гуморальдық және жасушалық иммунитет. Лейкоциттердің түрлі типтері және олардың қызметтері. Жасушалық иммунитет: Т – және В- лимфоциттердің әрекет етуі

8.1.3.3 - лейкоциттердің түрлі типтерінің қызметтерін сипаттау;8.1.3.4 гуморальдық және жасушалық иммунитетті салыстыру

Ағзаның ішкі ортасы. Лимфа. Лимфаайналым және оның маңызы. Гомеостаз. Ағзаның ішкі ортасы: қан, лимфа, ұлпа сұйықтығы

8.1.3.5 - лимфа жүйесі мен оның қан, ұлпа сұйықтығы мен лимфа арасындағы өзара байланысты сипаттау

Иммунитет. Иммунитеттің түрлері. СПИД. СПИД ауруының алдын алу. Туа пайда болған және жүре пайда болған им-мунитет

8.1.3.6 - аурудың алдын алудағы екпенің ролі

Қан топтары. Қан құю. Резус – фактор. Агглютинация. Резус – конфликт

8.1.3.7 - агглютинация және резус-кон-фликт механизмдерін түсіндіру

Ұлулардың, жауын құртының, буынаяқтылардың және омыртқалылардың жүрегі және қантамырларының құрылысы мен қызметі.

8.1.3.8 - жануарлар жүрегінің құрылысы мен қантамырлар жүйелерінің маңызын түсіндіру; 8.1.3.9 - қантамыр қабырғасының құрылысы мен олардың қызметі арасындағы байланысты анықтау

Қантамырлар, қанайналым жүйесінің түрлері. Ашық және тұйық қанайналым жүйелері. Үлкен және кіші қанайналым шеңберлері. Адамның қанайналым жүйесі

8.1.3.10 - жануарлардың қантамырлар, қанайналым жүйесі түрлерін сипаттау

Зертханалық жұмыс. «Дене жаттығуларының жүрек жұмысына әсері. Дене жаттығуларын орындау кезінде жүрек жұмысының өзгеруі»

8.1.3.11 - дене жаттығуларының жүрек жұмысы мен оның қалпына келуіне әсерін зерттеу

Жүрек - қантамырлар жүйесі аурулары (гипертония, инфаркт, ишемиялық ауру, атеросклероз, инсульт). Аурудың себептері: тұқымқуалаушылыққа бейімділік, теріс өмір салты, дұрыс тамақтанбау

8.1.3.12 - қантамыр жүйесі ауруларының себептері мен ауру белгілерін сипаттау

8.2 Тыныс алу (3 сағат)

Альвеола және қан арасындағы газ алмасу. Өкпедегі қанның оттекке қанығуы. Ұлпа мен қан арасындағы газ алмасу. Қанның көмірқышқыл газына қанығуы, жасушаның оттекке қанығуы

8.1.4.1 - өкпедегі газ алмасу және ұлпалық тыныс алудың механизмдерін сипаттау

Тыныс алу және тыныс шығару механизмі. Көкірек қуысының құрылысы. Тыныс алуға және тыныс шығаруға қатысатын бұлшықеттер. Тыныс алу және тыныс шығарудағы көкеттің маңызы. Ауа жүретін жолдардағы қысымның өзгеруі

8.1.4.2 - тыныс алу және тыныс шығару механизмін түсіндіру

Зертханалық жұмыс. «Өкпенің тіршілік сыйымдылығы. Тыныс алудың минуттық көлемі. Түрлі жастағы физикалық дамыған ер және әйел адамдардың өкпесінің тіршілік сыйымдылығы. Шылым шегудің өкпенің тіршілік сыйымдылығына әсері. Тыныс алу қозғалысы»

8.1.4.3 - өкпенің тіршілік сыйымдылығын анықтау және қалыпты жағдайдағы және дененің физикалық жүктемесі кезіндегі тыныс алудың минуттық көлемін есептеу

3-тоқсан8.3 Бөліп шығару (3 сағат)

Зәр шығару жүйесі мүшелерінің құрылысы мен қызметі (бүйрек, несепағар, қуық, несеп жолы). Бүйректің құрылысы (қыртысты қабат және милы қабат, нефрон, пирамида, аста-уша, өзекшелер)

8.1.5.1 - адамның зәр шығару жүйесі мүшелерінің құрылысы мен қызметін си-паттау; 8.1.5.2 - бүйректің құрылымдық бөліктерін тану

Терінің маңызы, құрылысы мен қызметі. Тер бөлінудің реттелуі

8.1.5.3 - терінің құрылысы мен оның бөліп шығарудағы маңызын сипаттау

Тері ауруларының пайда болу себептері мен салдары (қышыма, теміреткі, безеу бөртпелері, пигментті дақ). Белгілері мен алдын алу шаралары

8.1.5.4 - тері ауруларының алдын алу шараларын түсіндіру

8.3 Қозғалыс (6 сағат)

Тірек – қимыл жүйесінің маңызы мен қызметі 8.1.6.1 - тірек – қимыл жүйесінің қызметтерін сипаттау

Зертханалық жұмыс. «Сүйектің химиялық құрамы. Сүйектің макро және микроскопиялық құрылысы»

8.1.6.2 - сүйектің химиялық құрамы мен макро микроскопиялық құрылысын зерделеу

Сүйектің байланыс түрлері: қозғалыссыз, жартылай қозғалмалы, қозғалмалы

8.1.6.3 - сүйектердің байланыс түрлерін салыстыру

Буынның құрылысы және қызметтері. Сүйек байланыстарының атқаратын қызметіне бейімделуі

8.1.6.4 - буынның әртүрлі типтерінің құрылысы және олардың қызметтерінің арасында байланыс орнату

Бұлшықет ұлпаларының құрылысы мен қызметі (бірыңғай салалы, көлденең жолақты қаңқа, көлденең жолақты жүрек). Қаңқа бұлшықеттерінің түрлері

8.1.6.5 - Бұлшық ет ұлпасының құрылысы мен қызметі және олардың түрлері; 8.1.6.6.- Бұлшықеттің құрылысы мен түрлерін түсіндіру

Гиподинамия. Сымбаттың бұзылуы және жалпақ жалпақтабандылықтың пайда болу себептері. Сымбаттың бұзылуы мен жалпақтабандылықтың алдын алу шаралары

8.1.6.7 - гиподинамия салдарын атау; 8.1.6.8 - сымбаттың бұзылуы және жалпақ жалпақтабандылықтың пайда болу себептерін анықтау

8.3 Биофизика (1 сағат)

Тік жүруге байланысты адам қозғалуының биомеханикалық ерекшеліктері. Адам қаңқасы құрылысының ерекшеліктері. Тік жүруге бұлшықеттің маңызы. Тік жүру кезіндегі дененің ауырлық ортасы. Дененің иіні. Адам омыртқасының иілімдері

8.4.4.1 - түзу жүруіне байланысты адам қозғалуының биомеханикалық ерекшеліктерін зерттеу

8.3 Координация және реттелу(6 сағат)

Зертханалық жұмыс: «Көрудің маңызы. Көру мүшелерінің құрылысы. Көруді қабылдаудың ерекшеліктері (көздің жітілігі, көру шегі). Көрудің бұзылуы. Көз гигиенасы»

8.1.7.1 - көруді қабылдаудың ерекшеліктерін зерттеу және көру гигие-насын сипаттау

Зертханалық жұмыс: Естудің маңызы. Есту мүшесінің құрылысы. Естуді қабылдаудың ерекшеліктері (құлақтың естігіштігін анықтау). Естудің бұзылу себептері. Есту мүшесінің гигиенасы»

8.1.7.2 - естуді қабылдау ерекшеліктерін зерттеу және есту гигиенасының ережелерін сипаттау

Таяқшаның, құтышаның және кірпікшелі жасушалардың құрылысы мен қызметі. Соқыр дақты анықтау, түстерді арал-сатыра отырып тәжірибе жасау, ауа арқылы және сүйек арқылы өткізу

8.1.7.3 - көру және есту рецепторларының құрылысы мен қызметтерін сәйкестендіру

«Гомеостаз» ұғымы. Гомеостазға мысал (терморегуляция) 8.1.7.4 - гомеостаз ұғымына анықтама беру

«Гормондар», «Гуморальдық реттелу» ұғымдары. Эндокринді, экзокринді және аралас бездердің орналасуы және қызметі

8.1.7.5 - эндокринді, экзокринді және аралас бездердің орналасқан жерлерін анықтау; 8.1.7.6 - бездердің негізгі қызметтерін түсіндіру

Ұйқы безі мен қалқанша без қызметінің бұзылуынан туындаған аурулар (гипо – және гиперфункция)

8.1.7.7 - ұйқы безі мен қалқанша без қызметінің бұзылуынан туындаған ауру-ларды сипаттау

Зертханалық жұмыс. «Жанасу сезімталдығы. Тері рецеп-торлары (терморецепторлар, механорецеп-торлар, ноци-цепторлар)»

8.1.7.8 - терінің сезімталдығын зерттеу

Жылықанды жануарлардың тұрақты температура-ны сақтауындағы терінің ролі. Температураны сезу. Терморецепторлардың бейімделуі

8.1.7.9 - жылықанды жануарлардың тұрақты температураны сақтауындағы терінің ролін сипаттау

4-тоқсан8.4 Көбею (3сағат)

Митоз. Мейоз 8.2.2.1 - тірі ағзалардың өсуі мен да-муы үшін митоз бен мейоздың маңызын түсіндіру

Жануарлардың көбею формалары. Жыныссыз көбею типтері. Жынысты көбею

8.2.1.1- жануарлардың көбею жолдарын салыстыру

Мүктер мен қырықжапырақтардың тіршілік циклі 8.2.1.2-мүктер мен қырықжапырақтардың жынысты (га-метофит) және жыныссыз (спорофит) ұрпақтарының мысалдарын келтіру

Ашықтұқымды және жабықтұқымды өсімдіктердің тіршілік циклі

8.2.1.3- ашықтұқымды және жабықтұқымды өсімдіктердің тіршілік циклінің ерекшеліктерін түсіндіру

8.4 Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары(4 сағат)

Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің эволюциядағы ролі. Өзгергіштік пен тіршілік үшін бейімделу арасындағы байланыс

8.2.4.1 -тұқым қуалаушылық пен өзгер-гіш тіктің эволюциядағы ролін дәлелдеу

Қолдан сұрыптау және оның селекция үшін маңызы. Қолдан сұрыптау түрлері: жаппай және жеке сұрыптау

8.2.4.2- селекция үшін қолдан сұрыптау мағынасын түсіндіру

Мәдени өсімдіктер мен үй жануарларының шығу орталық-тары. Вавилов теориясына Харланның енгізген өзгерістері

8.2.4.3 -мәдени өсімдіктер мен үй жануар-ларының шығу орталықтарын зерттеу

Зертханалық жұмыс. «Қазақстан территориясында кездесетін маңызды мәдени өсімдіктер іріктемелері мен үй жануарла-ры қолтұқымын зерттеу (жануарлардың маңызды белгілері/ ауылшаруашылығындағы маңызды өсімдіктер)»

8.2.4.4- маңызды мәдени өсімдіктер іріктемелері мен үй жануарлары қолтұқымын зерттеу

8.4 Микробиология және биотехно-логия (1 cағат)

Жұқпалы аурулар және олардың алдын алу 8.4.3.1 - қарапайымдылар, саңырауқұлақтар, бактериялар мен вирустар қоздыратын аурулардың ерекшеліктерін сипаттау

8.4 Биосфера, экожүйе, попу-ляция (5 сағат)

Экожүйелердің құрылымы. Модельдеу. Су және құрлық экожүйелері.

8.3.1.1 - экожүйелердің жалпы құрылы-мының сызбасын жасау; 8.3.1.2 - су және құрлық экожүйелерін салыстыру

Популяцияның құрылымының негізгі сипаттамалары және ерекшеліктері. Модельдеу. Ағзалардың тіршілікке қабілеттілігінің әртүрлі тәсілдері.

8.3.1.3 - популяцияның негізгі қасиеттерін және құрылымдық ерекшеліктерін сипаттау; 8.3.1.4 - ағзалардың тіршілікке қабілеттілігінің әртүрлі тәсілдерін зерттеу8.3.1.5 - жыртқыш-құрбан қарым-қатынасы мысалында популяция санының өзгеру себептерін анықтау

Тірі ағзалардың өзара қарым-қатынас түрлері. Тікелей және жанама. Қыналар ерекше селбесіп тіршілік ететін ағзалар ретінде

8.3.1.6 - тірі ағзалардың өзара қарым-қатынас түрлерін сипаттау;8.3.1.7 - тірі ағзалардың қоршаған ортаның өзгермелі жағдайларына бейімделу механизмдерін түсіндіру

8.4 Адам қызметінің қоршаған ортаға әсері (2 сағат)

Биологиялық әртүрлілікті сақтау. Тұрақты даму тұжырымдамасы. Адамның табиғаттағы ролі. Табиғатты ұтымды пайдалану, өсімдіктерді қорғау, өсімдік ресурстары, табиғатты қорғау. Дүниежүзілік Тұқым қоры

8.3.2.1 - биологиялық әртүрлілікті сақтау және қолдаудың аса қажеттігін талқылау; 8.3.2.2 - Дүниежүзілік Тұқым қорының маңызын бағалау

Қазақстан Республикасының экологиялық проблемалары 8.3.2.3 - Қазақстан аумағындағы экологиялық проблемалардың туындау себептерін түсіндіру

3) 9-сынып:

Оқу жоспары-ндағы ұзақ мер-зімді жоспардың

бөлімі

Тақырып/Ұзақ мерзімді жоспар бөлімінің мазмұны Оқу мақсаттары. Білім алушылар білуге тиісті.

1-тоқсан9.1 Жасушалық биология (3 сағат)

Жасушаның негізгі компоненттерінің қызметтері: плазмалық мембрана, цитоплазма, эндоплазмалық тор, жасуша орталығы, рибосомалар, Гольджи аппараты мен лизосомалар, митохон-дрия, пластидтер, қозғалыс органоидтары, олардың құрылысы және атқаратын қызметтері, жасушаның қосындылары

9.4.2.1 - өсімдік және жануар жасушаларының негізгі бөліктерінің құрылымы мен қызметін түсіндіру

Жасушалардың сызықтық ұлғаюын есептеу. Ұлғаю, актуаль-ды өлшемі және суреттің нақты өлшемі. Өлшем бірліктерін СИ жүйесіне аудару (сантиметр-миллиметр-микрометр-нанометр)

9.4.2.2 - микрофотографияны пайдала-на отырып, жасушалардың сызықтық ұлғаюын есептеу

9.1 Тірі ағзалардың көп түрлілігі(2 сағат)

Бинарлық жүйеәр түрлі түрлерді сипаттауға арналған номенклатура-ны пайдалану. Анықтағыш көмегімен өсімдіктер мен жануарларды(жергілікті регионның) анықтау

9.1.1.1- әртүрлі түрлерді сипаттауда би-нарлы; номенклатураны негіздеу 9.1.1.2 Өсімдіктер мен жануарлардың түрлерін ерекшелік белгілері бойынша ажырату (анықтағыш бойынша)

9.1 Биосфера және экожүйе(3 сағат)

Популяцияның өсуінің экспоненциалды және сигмоидты қисығы 9.3.1.1- популяция өсімінің экспоненциалдық және сигмоидтік үлгілерінің қисық сызықтарының графиктерін талдау

Экожүйедегі энергия тасымаланың тиімділігі. Энергия ағыны және қоректік тізбектер. Экологиялық пирамида түрлері. Экожүйелердің өнімділігі

9.3.1.2 - энергия ағымының тиімділігін есептеу 9.3.1.3 - энергия, биомасса және сандар пирамидаларын салыстыру

Табиғаттағы көміртек пен азот айналымы. Биосферадағы биохимиялық үрдістер. Топырақ пен шөгінді жыныстар түзудегі тірі ағзалардың рөлі.

9.3.1.4 - азот пен көміртек айналымының сызбасын ұсыну

9.1 Адам қызметінің қоршаған ортаға әсері(3 сағат)

Мұнай және басқа да пайдалы қазбаларды өндірудің қоршаған орта мен адам денсаулығына әсері. Атмосфера мен су жүйесінің ластануы. Ормандардың жойылуы. Топырақтың жағдайы. Шөлейттену. Биоәртүрліліктің азаюы

9.3.2.1 - мұнай және басқа пайдалы қазбалар өндірудің қоршаған ортаға әсерін түсіндіру

Пестицидтер, гербицидтер мен инсектицидтердің қоршаған орта және адам денсаулығына әсері

9.3.2.2 - пестицидтерді пайдаланудың қоршаған орта мен адам денсаулығына әсерін түсіндіру

Парниктік (булану) эффект және озон қабатының бұзылуы

9.3.2.3 - парниктік (булану) эффектінің тірі ағзаларға әсерін түсіндіру;9.3.2.4 - озон қабатының бұзылуының себептері мен салдарын түсіндіру

9.1 Қоректену(4 сағат)

Ас қорыту, сіңіру, ассимиляция және бөліп шығару үдерістері. Ауыз қуысында астың қорытылуы. Асқазанда астың қорытылуы. Қарын сөлі ферменттерінің нәруыздарға әсері. Ұйқы безі сөлінің әсерінен он екі елі ішекте астың қорытылуы. Ішек сөлінің әсерінен астың қорытылуы. Ас қорытылуы: нәруыздардың аминқышқылдарына дейін, майдың май қышқылдары мен глицеринге дейін, көмірсулардың глюкозаға дейін ыдырауы. Астың аш ішекте сіңірілуі. Тоқ ішектің ас қорытудағы рөлі

9.1.2.1 - қорытылу, ассимиляция, сіңіру ,бөліп шығару үдерістерін бөлшектеп сипаттау

Ферменттердің белсенділігі. Зертханалық жұмыс «Ферменттердің белсенділігіне әр түрлі жағдайлардың (темпе-ратура, pH) әсерін зерттеу»

9.1.2.2 - ас қорыту процессіндегі органи-калық заттар мен тиісті ферменттердің арасындағы байланысты орнату

Ферменттердің ас қорытудағы рөлі. Органикалық заттардың ферменттердің әсерінен ыдырауы.

9.1.2.3 - ферменттердің белсенділігіне әр түрлі жағдайлардың (температура, pH) әсерін зерттеу

Өттің әсерінен майлардың эмульгациясы. Зертханалық жұмыс «Өттің әсерінен майлардың эмульгациялануын зерттеу»

9.1.2.4 - өттің әсерінен майлардың эмульгациялануын зертте

9.1 Заттар тасы-малы(4 сағат)

Активті және пассивті тасымалдаудың ұқсастығы мен айырмашылығы

9.1.3.1 - пассивті және активті тасымал-дауды салыстыру

Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері. Сыртқы факторлар: температура, ылғалдылық пен су буының қысымы, ауа қозғалысы.Ішкі факторлар: буландыратын беттің ауданы мен бұл аудан-ның өсімдік көлеміне қатынасы (кутикула мен лептесіктер)

9.1.3.2 - транспирация (механизмін) үдерісінің мәнін түсіндіру;9.1.3.3 - ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға әсерін зерттеу

Сыртқы факторлардың флоэмада зат тасымалына әсері: тем-пература, ылғалдылық, жарық

9.1.3.4 - ішкі сыртқы факторлардың флоэма арқылы заттардың тасымалда-нуына әсерін зерттеу

2-тоқсан9.2 Тыныс алу(2 сағат)

Анаэробты және аэробты тыныс алу. Анаэробты және аэроб-ты тыны салу үдерістерін химиялық реакция теңдеулерін қолданып қарастыру. Анаэробты және аэробты тыныс алудың тиімділіктері

9.1.4.1 - тыныс алу реакциясының химиялық теңдеуін пайдалана отырып, аэробты және анаэробты тыныс алуды салыстыру

Аэробты, анаэробты тынысалу үдерістерімен байланы-сты бұлшық еттердің қажуы. Физикалық жүктемелер артқан жағдайдағы ағзаның тіршілік әрекеттерін реттеудегі анаэробты тыныс алудың резервтік механизм ретіндегі рөлі

9.1.4.2 - бұлшықет қажуы және аэроб-ты, анаэробты тыныс алу үдерістері арасындағы байланысты қарастыру

9.2 Бөліп шығару(4 сағат)

Нефронның құрылысы және қызметі. Боумен-Шумлянский кап-суласы. Неронның проксимальды және дистальды өзекшелері. Генле ілмегі. Жинақтағыш түтікше. Ультрафильтрация. Абсорбция және таңдамалы реабсорбция. Несептің құрамы. Фильтрация мен кері фильтрацияның себептері

9.1.5.1- нефронның құрылысы мен қызметін сипаттау;9.1.5.2 -фильтрация және несептің түзілу үрдістерін сипаттау

Бүйрек жұмысын бұзатын факторлар: тамақтану рационы, дене температурасының күрт түсуі, дәрілік препараттар, созылмалы және инфекциялық аурулар: кариес, іріңді ангина

9.1.5.3 - бүйректің жұмысына әсер ететін факторларды сипаттау

бүйрек және зәр шығару жүйесінің аурулары. Пиелонефрит, цистит, энурез, бүйрекке тастың жиналуы. Белгілері, себептері және алдын алу шаралары

9.1.5.4 - бүйрек және зәр шығару жүйесі ауруларының алдын алу жолдарын түсіндіру

Құрлықта, шөлде, тұщы және тұзды суларда тіршілік ететін тірі ағзалардың зат алмасуының соңғы өнімдері. Құрамында азоты бар органикалық заттардың ыдырау өнімдері: аммиак, несепнәр, несеп қышқылы

9.1.5.5 - әртүрлі ағзалардың мекен ету ортасы мен зат алмасудың соңғы өнімдері арасындағы байланысты орнату

9.2 Координация және реттелу (7 сағат)

Нейрондардың түрлері мен қызметтері. Жүйке ұлпасының қызметі (глиальды жасушалар). Аксондардың миеленді және миеленсіз қабықтары. Синапстар және медиаторлар

9.1.7.1- жүйке жасушасының құрылысы мен қызметі арасындағы өзара бай-ланысты орнату; 9.1.7.2 -жүйке ұлпасының қызметі мен құрылымдық бөліктерінің қызметтерін талдау

Миеленді, миеленсіз аксондарда жүйке импульстарының туын-дауы және өткізілуі. Өткізу жылдамдығы. Мембраналық потен-циал, тыныштық потенциалы және әрекет потенциалы

9.1.7.3- жүйке импульсінің туындауы мен өтуін сипаттау

Тыныс алу мен тыныс шығарудың реттелуі мысалын-да нейрогуморальдық реттелу механизмі. Жүйкелік және гуморальдық реттелуді салыстыру. Ағзаның стреске бейімделуі

9.1.7.4- жүйке және гуморалды реттелудің механизмін түсіндіру

Гомеостазды тұрақты ұстаудың механизмдері. Гомеостаздың мысалдары (термореттелу, қандағы глюкозаның мөлшерінің реттелуі

9.1.7.5 -гомеостазды сақтаудың механизмін түсіндіру

Өсімдіктердің өсуінің стимуляторлары. Өсімдіктердің өсуіне әсер ететін заттар ауксиндер мысалында

9.1.7.6 -өсімдіктердің өсуі мен дамуына әсер ететін заттардың әрекетін талдау

3-тоқсан9.3 Молекулалық биология(2 сағат)

ферменттің әрекет ету механизмі. «Кілт-құлып» гипотезасы. Ферменттің белсенді орталығы

9.4.1.1- ферменттің әрекет ету механизмін зерттеу

Дезоксирибонуклеин қышқылымолекулалық құрылысының қағидалары. Нуклеотидтердің комплементарлылығы.

9.4.1.2 -Дезоксирибонуклеин қышқылы молекуласының қос оралымды құрылымын сипаттау; 9.4.1.3 -Дезокси-ри бонуклеин қышқылын құрылымдық қағидалары негізінде үлгілеу

9.3 Жасушалық цикл(4 сағат)

Интерфаза. Интерфаза кезеңдері: Gl, S және G2. 9.2.2.1- интерфазада жүретін үдерістерді түсіндіру

Митоз. Митоз фазалары Зертханалық жұмыс «Митоз фазалары» 9.2.2.2 -митоздың кезеңдерін сипаттау Мейоз. Мейоз фазалары. Мейоздың митоздан айырмашылықтары

9.2.2.3- мейоз кезеңдерін сипаттау;9.2.2.4 митоз және мейоз үдерістерін салыстыру

9.3 Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштік заңдылықтары (8сағат)

Мендельдің ашқан белгілердің тұқымқуалаушылық заңдылық-тары. Тұқымқуалаушылықты зерттеудің гибридологиялық әдісі

9.2.4.1 -генетиканың дамуындағы Мендель зерттеулерінің рөлін бағалау

Тұқымқуалаушылық заңдылықтарының цитологиялық негіздері. Гаметалар тазалығы және оның цитологиялық негіздемесі. Моногибридті және дигибридті будандастыру. Басымдылық заңы. Ажырау заңы. Гаметалар тазалығының ережесі

9.2.4.2 -моногибридті будандастырудың цитологиялық негіздерін дәлелдеу және есептер шығару;9.2.4.3 -дигибридті будандастырудың цитологиялық негіздерін дәлелдеу және есептер шығару

Аллельді гендердің әрекеттесуі толық, толымсыз. Доминанттылық құбылысы. Талдаушы шағылысты-ру ұғымы мен оның практикалық маңызы

9.2.4.4 -толық және толымсыз доминаттылықты салыстыру; 9.2.4.5 -талдаушы будандастыру-дың маңыздылығын бағалау

Жыныс генетикасы. Тұқымқуалаушылықты зерттеу тәсілдері. Жыныспен тіркесіп тұқымқуалау. Гемофилия және дальто-низм экологиялық жағдай гендердің өзгерісіне әсері. Гендердің әрекеттесуі. Қоршаған ортаның генотипке әсері

9.2.4.6 -жынысты анықтау теориясын сипаттау; 9.2.4.7- жынысты анықтау кезінде хромосомалардың рөлін түсіндіретін сызба жасау

Адам қан тобының АВО жүйесінде тұқымқуалауы және ре-зус-фактор

9.2.4.8 -адамның қан тобының тұқымқуалауын және қан топтарын анықтау механизмін түсіндіру

Адам генетикасы. Тұқымқуалаушы-лықты зерттеу әдістері. Медициналық генетика. Адамның генетикалық ауруларының алдын алу. Адамның генеалогиялық ағашын құру. Жеке шежірені құру және талдау

9.2.4.9 -адам генетикасын зерттеудің негізгі әдістерін сипаттау;9.2.4.10 -шежіре сызбасын құру

өнімділікті арттыратын заманауи ауыл шаруашылық техно-логиялары. Өнімділігі жоғары ауылшаруашы-лықты жүргізудің жаңа бала-малы жолдары

9.2.4.11 -мәдени өсімдіктердің өнімділігін арттыру үшін заманауи ауылшаруашылық технологияларды қолданылуын зерттеу

9.3 Микробиология және биотехноло-гия (1 сағат)

Биотехнологиялық үдерістін жалпы сызбасы және өнімдері (медицина, өнеркәсіп және ауылшаруашылық) және биотехно-логия өнімдері

9.4.3.1- биотехнологиялық үдерісінің жалпы сызбасын инсулин өндіру мыса-лында сипаттау;9.4.3.2 -биотехнологияда өндірілетін өнімдерге мысал келтіру

9.3 Биофизика (2 сағат)

Тірі ағзалардағы электрлік үдерістер. Электрорецепторлар және электрлі мүшелер. Тірі ағзалардағы электрлі үдерістерді зерттеуде мультимедианы қолдану

9.4.4.1- тірі ағзалардағы электрлік үдерістерді зерттеу

Нейрокомпьютерлік интерфейс. Компьютер мен ми арасындағы ақпарат алмасу жүйесі

9.4.4.2 -«компьютер-ми» интерфейс тех-нологиясының ерекшеліктерін зерттеу

4-тоқсан9.4 Қозғалыс (2 сағат)

Бұлшық еттің жұмысы. Негізгі бұлшық еттердің жұмысын өзіндік бақылау, иық белдеуінің қол қозғалысындағы рөлі. Статикалық және динамикалық жұмыс кезіндегі бұлшық еттің қажуы.

9.1.6.1- Қол бұлшық еттерінің мак-сималды жұмыс күшін және күшке төзімділігін зерттеу;9.1.6.2 -бұлшық еттің жұмысына оның жиырылу жиілігіне тәуелділігін зерттеу

9.4 Өсу және даму (3 сағат)

Құрсақтық даму. Ұрықтық дамудың алғашқы кезеңдері. Ұрықтың қалыптасуы мен дамуы

9.2.3.1 -ұрықтың дамуындағы плацен-таның маңызын түсіндіру; 9.2.3.2 -эм-брион мен ұрықтың дамуын салыстыру

Шылым шегу, есірткі мен ішімдіктің адам ұрығының дамуына тигізетін әсері

9.2.3.3 -адам ұрығының дамуына шылым шегу, алкоголь мен басқа есірткілер әсерінің салдарын түсіндіру

9.4 Көбею(6 сағат)

Адамның жыныс жүйесінің құрылымы мен қызметі 9.2.1.1 -адамның жыныс жүйесінің құрылысын сипаттау

Аталық және аналық гаметалардың құрылысы 9.2.1.2 -аталық және аналық жыныс жасушаларының құрылысын зерттеу

Екінші реттік жыныстық белгілер. Ұлдар мен қыздардың жыныстық жетілуі. Биологиялық және әлеуметтік жетілу

9.2.1.3 -жыныстық жетілу кезеңіндегі екінші реттік жыныстық белгілердің да-муын сипаттау

Менструалдық цикл: овуляция, етеккір. Менструалдық циклындағы эстроген мен прогестерон гормондарының маңызы

9.2.1.4- менструалдық цикл мен экс-троген және прогестеронның маңызын сипаттау

Контрацепция түрлері және олардың қолданылуы 9.2.1.5 -контрацепцияның маңызы мен түрлерін түсіндіру

Жыныстық жолмен берілетін аурулар: жұқтырылған қорғаныш тапшылығының белгісі.сифилис, гонорея, гепатит В,С

9.2.1.6 -жыныстық жолмен таралатын аурулардың салдары мен алдын алу шараларын түсіндіру

9.4 Эволюциялық даму (5 сағат)

Эволюциялық ұғымдардың қалыптасуы және дамуы. Ғалымдардың қосқан үлесі. Ч.Дарвин және оның түрлердің пайда болуы туралы ілімі. Ч.Дарвиннің эволюциялық ілімінің негізгі қағидалары. Эволюцияның синтетикалық теориясының пайда болуы. Эволюция ілімін дәлелдеуші заманауи ілімдер

9.2.5.1 -К. Линней мен Ж.Б. Ламарк еңбектерінің негізгі қағидаларын оқып зерттеу; 9.2.5.2- Ч. Дарвин еңбектерінің негізгі қағидаларын оқып зерттеу

Эволюцияның қозғаушы күштері. Табиғи сұрыпталу нәтижесіндегі бейімделушілік. Эволюциялық үдерістегі өзгергіштіктің (мутациялық, комбинтивтік) рөлі. Табиғи сұрыпталу, оның түрлері (қозғаушы және тұрақтандырушы). Тіршілік үшін күрес (түрішілік, түраралық). Бейімделушілік. Қорғаныш рең: бүркеніш рең, мимикрия, сақтандырушы рең

9.2.5.3 -эволюцияның қозғаушы күштерін сипаттау;9.2.5.4 -ағзалардың бейімделудегі табиғи сұрыпталудың рөлін сипаттау

«Түр» ұғымының анықтамасы.Түрдің құрылымы. Түр критерийлері. «Түр түзілу» ұғымы. Түр түзілудің себептері

9.2.5.5- түрдің құрылымы мен критерий-лерін сипаттау; 9.2.5.6 -түрдің пайда бо-луы себептері мен тәсілдерін түсіндіру

Жердегі тіршіліктің пайда болуы, дамуы 9.2.5.7 -Жердегі тіршіліктің дамуының негізгі кезеңдерін зерделеу

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 23 қарашадағы №668 бұйрығына 14-қосымша

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына 205-қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «География» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы

1-тарау. Жалпы ережелер1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта

білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген.2. «География» – табиғи, қоғамдық, әлеуметтік нысандарды, құбылыстарды, үдерістерді бірлікте қарастыратын маңызды

пән. Ол табиғи және антропогендік нысандардың арасындағы кеңістіктік-уақыттық өзара байланыстар мен өзара тәуелділіктерді зерттейді.

3. «География» пәнінің мақсаты – дүниенің географиялық бейнесін тұтас қабылдайтын, географиялық ойлау қабілеті дамыған, географияның әдістері мен тілін білетін және қолданатын, географиялық мәдениеті бар тұлға тәрбиелеу.

4. Тұлғаның географиялық мәдениеті – тұлғаның бойындағы Жер, қоршаған орта, табиғат туралы, оның алуантүрлілігінің себептері, халқы мен шаруашылық әрекеті туралы білім мен «адам – табиғат – қоғам – мәдениет» жүйесіндегі өмірлік құндылықтарды меңгеруінің көрінісі.

5. Дүниенің географиялық бейнесі – аумақтық табиғи-қоғамдық жүйелердің қасиеттері мен заңдылықтары туралы көзқарастар жиынтығы.

6. Географиялық ойлау – географиялық нысандар, үдерістер мен құбылыстарды, олардың арасындағы байланыстарды тану және олардың маңызды қасиеттерін бейнелеу.

7. «География» пәнінің міндеттері:1) географияның ғылыми пән ретіндегі рөлі мен оның қазіргі заманғы адамзат мәселелерін, сондай-ақ ғаламдық мәселелерді

шешудегі әлеуетін түсінуге мүмкіндік беру;2) оқушылардың бойында табиғат пен қоғам арасындағы өзара байланыстарға, осы байланыстардың кеңістіктік

ерекшеліктеріне ғылыми көзқарастарды қалыптастыру;3) қоғамдық өндірістің, табиғатты қорғау мен табиғатты тиімді пайдаланудың ғылымижаратылыстану, әлеуметтік-

экономикалық негіздерін ашу;4) оқушылардың географиялық зерттеу әдістері мен зерттеу дағдыларын игеруіне ықпал жасау;5) оқушылардың география ғылымының түсініктері мен терминдерін меңгеруіне ықпал жасау;6) кеңістіктік ойлау мен картографиялық дағдыларды қалыптастыру;7) географиялық білімді күнделікті өмірде, өз іс-тәжірибесінде пайдалану дағдыларын қалыптастыру.

2-тарау. «География» пәнінің мазмұнын ұйымдастыру8. «География» оқу пәні бойынша оқу жүктемесі:10) 7-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 11) 8-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 12) 9-сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты құрайды. 9. «География» пәні оқу бағдарламасының мазмұны оқытудың бөлімдері арқылы ұйымдастырылған. Бөлімдер сыныптар

бойынша күтілетін нәтиже түрінде берілген оқу мақсаттарын қамтитын бөлімшелерден тұрады.10. Әр бөлімшеде көрсетілген оқу мақсаттары, мұғалімге оқушыларды дамыту бойынша жұмысты жүйелі жоспарлауға, со-

нымен қатар олардың жетістіктерін бағалауға, оқытудың келесі кезеңдері туралы ақпарат беруге мүмкіндік береді. 11. Оқу пәнінің мазмұны 6 бөлімді қамтиды:1) Географиялық зерттеу әдістері;2) Картография және географиялық деректер базасы;3) Физикалық география;4) Әлеуметтік география;5) Экономикалық география;6) Елтану және саяси география негіздері. 12. «Географиялық зерттеу әдістері» бөлімі «Зерттеу және зерттеушілер» бөлімшесінен тұрады:

(Жалғасы 22-бетте)

22 1 тамыз 2017 жылресми

13. «Картография және географиялық деректер базасы» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Географиялық карталар; 2) Географиялық деректер базасы.14. «Физикалық география» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады: 1) Литосфера; 2) Атмосфера; 3) Гидросфера; 4) Биосфера; 5) Табиғи-аумақтық кешендер.15. «Әлеуметтік география» бөлімі келесі бөлімшеден тұрады: 1) Халықтар географиясы.16. «Экономикалық география» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Табиғи ресурстар; 3) Дүниежүзілік шаруашылықтың салалық және аумақтық құрылымы;2) Әлеуметтік-экономикалық ресурстар; 4) Дүниежізілік шаруашылықтың даму үрдістері мен көрсеткіштері;17. «Елтану және саяси география негіздері» бөлімі «Дүние жүзі елдері» бөлімшесін қамтиды.

3-тарау. Оқу мақсаттарының жүйесі 18. Бағдарламада оқу мақсаттарын пайдалану ыңғайлылығы үшін кодтау енгізілді. Кодта бірінші сан сыныпты, екінші және

үшінші сандар – бөлім мен бөлімшенің, төртінші сан – оқу мақсатының реттік санын білдіреді. Мысалы, 7.2.1.4. кодында «7» - сынып, «2.1» - екінші бөлімнің бірінші бөлімшесі, «4» - оқу мақсатының реттік саны.

Білім алушылар білуі тиіс:

Бөлім Бөлімше 7-сынып 8-сынып 9-сынып

1 Геогра-фиялық зерт-теу әдістері

1.1 Зерттеу-лер және зерттеушілер

7.1.1.1 географияның зерт-теу нысандарын анықтайды7.1.1.2 саяхатшылар мен зерттеушілердің география ғылымы-ның дамуына қос-қан үлесін сипат-тап, баға береді7.1.1.3 географиялық дереккөздермен жұмыс істейді7.1.1.4 географиялық ны-сандардың қасиет-терін тәжірибелік жолмен анықтайды7.1.1.5 географиялық дала-лық зерттеу әдіс-терін қолданады, көрсеткіштерді тір-кейді, жинақтайды, өңдейді, талдайды7.1.1.6 географиялық нысандардың, құбылыс-тардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады

8.1.1.1 география ғылы-мының сала-ларға бөлінуін графика-лық түрде көрсе-тіп түсіндіреді8.1.1.2 география ғылы-мы салаларында-ғы маңызды зерттеулерді анықтайды8.1.1.3 географиялық зерттеу әдістері-нің мәнін түсінді-ріп, қолданады8.1.1.4 географиялық деректерді өңдеп, талдайды8.1.1.5 географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі тех-никаларда жасау арқылы ерекше-ліктері мен қасиеттерін түсіндіреді8.1.1.6 зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

9.1.1.1 география ғылымының дамуына үлес қосқан қазақстандықтардың зерттеулері туралы баян-дайды9.1.1.2 география ғылымының қазіргі заманғы өзекті зерттеу проблемала-рын анықтайды9.1.1.3 географиялық нысан-дар мен құбылыс-тарды но-минациялау ерекшеліктерін анықтайды9.1.1.4 қазақ халқының халықтық географиялық терминдерінің мағынасын түсіндіреді 9.1.1.5 зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық формада ұсынады

2 Картогра-фия және географиялық деректер ба-засы

2.1 Геогра-фиялық кар-талар

7.2.1.1 тақырып бойынша картосхе-малар жасай алады7.2.1.2 географиялық но-менклатура нысандарын картадан көрсетеді

8.2.1.1 тақырыптық кар-таларды сипаттай-тын қосымша элементтерді құрастырады8.2.1.2 географиялық шартты белгілер мен карталарды сипат-тайтын қосымша элементтерді қолданумен тақырыптық кар-таларды оқиды8.2.1.3 географиялық номенкла-тура нысандарын кескін картадан көрсетеді

9.2.1.1 маңызды геог-рафиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыс-тарды карталар-дан көр-сету барысында сипаттайды9.2.1.2 географиялық номенклату-ра нысандарын картадан көрсетеді

2.2. Геогра-фиялық де-ректер ба-засы

7.2.2.1 географиялық нысан-дарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

8.2.2.1 ақпараттық-коммуникативтік техноло-гияларды қолдана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

9.2.2.1 Жерді қашықтық тан зерделеудің әдістерін си-паттап, маңыздылығы мен ерекшеліктерін түсіндіреді9.2.2.2 шаруашылық пен ғылым салаларында геоақпараттық технологи-яларын қолданудың ма-ңыздылығын сипаттайды

3. Физика-лық геогра-фия

3.1 Литос-фера

7.3.1.1 литосфераның құрылысы мен заттық құрамын анықтайды7.3.1.2 Жердің тектоникалық құрылымы мен литосфералық плиталардың орналасуын картадан көрсетеді және сипаттайды7.3.1.3 Жер қырты-сының тектоника-лық қозғалыстарын талдайды7.3.1.4 литосфералық катаклизмдердің себеп-сал-дарын, таралуын түсіндіреді7.3.1.5 литосфералық ка-таклизмдер барысында өзін өзі ұстау ережелерін түсіндіреді

8.3.1.1 жер бедерінің қалыптасу және таралу заңдылықтарын зерттейді8.3.1.2 жер бедері түрлерін жіктейді8.3.1.3 жер бедері түрлерін жо-спар бойынша сипаттайды8.3.1.4 материктер мен мұхиттарда орналасқан ұқсас орографиялық бірліктерді салы-стырады8.3.1.5 тау жыныстары мен минералдар-ды түрлі белгілері бойынша жіктейді8.3.1.6 тау жыныстары мен минералдар-дың қалыптасу заңды-лықтарына байла-нысты пай-далы қазбалардың таралуы-на талдау жасайды8.3.1.7 тау жыныстары мен мине ралдар-дың қасиеттерін анықтайды8.3.1.8 тау жыныстарының жасын анықтау әдістерін түсіндіреді8.3.1.9 геологиялық жылсанау мен геохронологиялық кестені талдап, жер қыртысының және тіршіліктің да муындағы ірі кезеңдері мен гео логиялық оқиғаларды ажырата алады8.3.1.10 жер бедерінің адамзат тіршілігі мен шаруашылы-ғына тигізетін әсеріне баға береді

9.3.1.1 Қазақстанның жер бедерінің геология-лық та-рихын және текто-никалық құрылымын анықтайды 9.3.1.2 басты орография-лық нысандарды сипаттайды9.3.1.3 қазақ оронимдерін жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транслите-рациясын үш тілде ұсынады9.3.1.4 Қазақстанның ми-нералды ресурстар-ының таралу заңдылық-тарын анықтайды9.3.1.5 Қазақстанның минерал-ды ресурстарын өндіру және өңдеудің басты орталықтарын картадан көрсетіп, сипаттайды9.3.1.6 Қазақстанның минерал-ды ресурстарына баға береді9.3.1.7 минералды ресур-старды игерумен байланы-сты проблемаларды топта-стырып, шешу жолдарын ұсынады

3.2 Атмос-фера

7.3.2.1 атмосфераның құ-рамын сипаттайды7.3.2.2 атмосфераның құры-лысы мен қабаттарының ерекшеліктерін графикалық түрде бейнелеп, түсіндіреді7.3.2.3 «ауа райы» ұғымын түсіндіреді7.3.2.4 метеорологиялық элементтер мен құбылыс-тарды сипаттап, зерттеу ма-ңыздылығын анықтайды 7.3.2.5 метеороло-гия лық элементтердің көрсет кіштерін өлшеп, тіркейді 7.3.2.6 метеорологиялық элементтердің көрсеткіштері бой-ынша синоптика-лық графикалық материалдарды жасайды 7.3.2.7 қолайсыз атмосфе-ра лық құбылыстарды тал-дай отырып, сақтану шара-ларын ұсынады

8.3.2.1 климат қалыптастырушы фактор-ларды талдайды8.3.2.2 атмосфераның ғаламдық цирку-ляциясын талдап, түсіндіреді8.3.2.3 климаттық белдеулерді тал-дайды8.3.2.4 әр мате-рикте орналасқан ұқсас климаттық белдеулерді салы-стырады8.3.2.5 климаттың адамзат тіршілігі мен шаруашылы-ғына тигізетін әсеріне баға береді 8.3.2.6 адамзат әрекетінің атмосфе-ра мен климатқа тигізетін кері әсерін топтастырып, шешу жол-дарын ұсынады

9.3.2.1 Қазақстан климатын қалыптастыру-шы фактор-ларды талдайды9.3.2.2 Қазақстанның климаттық жағдайын талдайды9.3.2.3 Қазақстанның климаттық ре-сурстарын бағалайды9.3.2.4 Қазақстанда атмосфералық қолайсыз және қауіпті құбылыстардың қалыптасуын,таралу аумақтарын картада көрсетіп, сақтану шараларын ұсынады9.3.2.5 қазақ халқының атмосфералық және климаттық құбылыстарды номинациялау ерекшеліктерін анықтайды

3.3 Гидрос-фера

7.3.3.1 гидросфера және оның құрамдас бөліктерін сипаттайды7.3.3.2 су ресурста-рының маңызды-лығын түсіндіреді7.3.3.3 дүниежүзілік мұхит-тың құрамын, географиялық жағдайын сипаттайды7.3.3.4 мұхит және оның құрамдас бөліктерін жоспар бойынша сипаттайды7.3.3.5 мұхит суының қасиеттері-не әсер ететін факторларды анықтайды7.3.3.6 мұхит суының қоз ғалыстарын жіктеп, түсіндіреді7.3.3.7 мұхиттар және те ңіздермен байланы-сты апаттарды топтасты-рып, сақтану шараларын ұсынады7.3.3.8 Дүниежүзілік мұхит проблема-ларын топтасты-рып, шешу жолдарын ұсынады

8.3.3.1 құрлық суларының қалыптасу жол-дарын анықтайды8.3.3.2 құрлық суларының негізгі түрлерінің шаруа-шылық маңызын түсіндіреді8.3.3.3 өзен аңғарының құрылысын түсіндіреді8.3.3.4 өзендердің гидрологиялық режимін түсіндіреді8.3.3.5 көлдер мен мұздықтарды жоспар бойынша сипаттайды8.3.3.6 құрлық суларының эколо-гиялық проблема-ларын жіктеп, шешу жолдарын ұсынады 8.3.3.7 су апаттарының алдын алу ша-раларын ұсынады

9.3.3.1 Қазақстанның ішкі су-ларын топтастырады, көрсеткіштерін талдайды және сипаттайды9.3.3.2қазақ гидронимдерін жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транслитерациясын үш тілде ұсынады9.3.3.3 Қазақстанның су ресурста-рына экономи-калық баға береді9.3.3.4 су ресурстарының экологиялық пробле-мала-рын талдап, шешу жолдарын ұсынады 9.3.3.5 Қазақстандағы су ресурстарының геосаяси проблемаларын жіктеп шешу жолдарын ұсынады

3.4 Биосфе-ра

7.3.4.1 биосфераның құрамын, құрылы-мын, ше-каралары мен қасиеттерін анықтайды7.3.4.2 топырақ құрамын, түрлерін анықтап, құрылымын граф-икалық түрде көрсетеді7.3.4.3 Қазақстанда топы-рақ түрлерінің та-ралуын анықтайды7.3.4.4 топырақ ресурста-рына баға береді 7.3.4.5 топырақтардың экологиялық проблемала-рын жіктеп, шешу жолдарын ұсынады

8.3.4.1 табиғат зоналары мен биіктік бел-деулерінің қалыптасуын түсіндіреді8.3.4.2 жоспар бойынша табиғат зоналар-ын сипаттайды8.3.4.3 әр материкте орналасқан ұқсас табиғат зоналар мен биіктік белдеулерді салыстырады8.3.4.4 мұхиттағы тірші-лік дүниесінің таралуын анықтайды8.3.4.5 өсімдік әлемі мен жануарлар дүние-сін қорғау қажет-тілігін дәлелдейді, қорғау жолдарын ұсынады

9.3.4.1 Қазақстанның табиғат зоналары мен биіктік белдеулеріне салыстырма-лы талдау жасайды9.3.4.2 ерекше қорғала-тын аумақтардың құрылу мақсатын түсіндіреді9.3.4.3 Қазақстанның табиғи мұрасына баға береді9.3.4.4 тақырыпқа қатысты қазақтың табиғи хоронимдерін жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транслитерациясын үш тілде ұсынады9.3.4.5 ноосфераның қалыптасу шарттарын зерттейді9.3.4.6 Қазақстанның ноос-фера дамуына қосқан өзіндік үлесін бағалайды

3.5 Табиғи-аумақ-тық кешен-дер

7.3.5.1 табиғи-аумақтық кешендердің қалыптасуын түсіндіреді7.3.5.2 түрлі деңгейдегі табиғи кешендерді жоспар бойынша сипаттайды

8.3.5.1. географиялық қабықтың құрамы мен құрылысын графикалық түрде көрсетіп, түсіндіреді8.3.5.2. географиялық қабық заңдылық-тарының маңыздылығын түсіндіреді

9.3.5.1 Қазақстанның ірі табиғи кешендерін жоспар бойынша сипаттайды9.3.5.2 қазақтың табиғи хоро-нимдерін жіктеп, мағы-насын түсіндіріп, тран-литерациясын үш тілде ұсынады9.3.5.3 антропогендік факторлардың табиғат кешен-деріне әсерін зерттейді9.3.5.4 антропогендік ланд-шафттарды жақсарту жол-дарын

4. Әлеумет-тік геогра-фия

4.1 Халық геогра-фиясы

7.4.1.1дүниежүзі халықтарының этнолингвистика-лық жіктелінуін түсіндіреді7.4.1.2 дүние жүзі халқының діни құрамы мен діндер-дің тара-лу аймақ-тарын анықтайды7.4.1.3 халықтың этникалық және діни құрамына байланы-сты дүние-жүзінің тарихи-мәдени аймақтары-ның қалыптасуын түсіндіреді7.4.1.4ұлтаралық және дінаралық келісімнің қажетті-лігін дәлелдейді және қалыптастыру жолдарын ұсынады

8.4.1.1 халық санын анықтау әдістерін түсіндіреді8.4.1.2 дүниежүзі елдерін халықтың ұдайы өсу түрі бойынша жіктейді8.4.1.3 елдердің демографиялық жағдайын талдап, басты демогра-фиялық көрсет-кіштерін есептейді8.4.1.4елдердің демографиялық көрсеткіштерін графикалық түрде ұсынып, түсіндіреді8.4.1.5 дүниежүзі елдерін демогра-фиялық проблема-лары бойын-ша жіктейді8.4.1.6 «демографиялық сая-сат» ұғымын түсіндіре отырып дүниежүзінің жекелеген елдеріне қатысты демографиялық саясаттың өзіндік моделін ұсынады

9.4.1.1 Қазақстан халқының ұлттық және діни құрамын анықтайды9.4.1.2 дүниежүзі халқы мигра-цияларының басты бағыттарын, себеп-салдарын түсіндіреді9.4.1.3 Қазақстандағы көші-қон үдерістерді талдап, ба-сты бағыттарын анықтайды9.4.1.4 көші-қон саясатының өзіндік үлгісін ұсынады9.4.1.5 еңбек ресурстары-ның сандық, сапалық құрамына баға береді9.4.1.6 Қазақстанның демографиялық жағдай-ын талдап, демография-лық саясаттың өзіндік моделін ұсынады9.4.1.7 Қазақстандағы елді мекендерді жіктейді9.4.1.8 елді мекендердің түрлері мен функционал-ды зоналарын сипаттайды9.4.1.9 Қазақстандағы ойконимдерді жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транслитерациясын үш тілде ұсынады9.4.1.10 Қазақстанның елді мекендері проблема-ларын жіктеп, шешу жолдарын ұсынады9.4.1.11 урбандалу үдерісінің себеп-салда-рын түсіндіру арқылы байланысты проблема-лардың шешу жолдарын ұсынады9.4.1.12 Қазақстандағы урбан далу үдерісіне баға береді

5. Экономи-калық геогра-фия

5.1 Табиғи ресурс-тар

7.5.1.1табиғи ресурстарды жіктейді7.5.1.2 табиғи ресурстардың таралу заңдылық-тарын талдайды 7.5.1.3 табиғи ресурстардың шоғырлануын картада көрсетеді7.5.1.4 табиғи ресурстарды игеру-мен байланысты проблема-ларды талдап, шешу жолда-рын ұсынады

8.5.1.1 табиғи ресурстарды экономикалық және экологиялық тұрғыдан бағалайды8.5.1.2 дүниежүзінің жекелеген аймақ-тарының табиғи-ресурстық әлеуе-тін бағалайды8.5.1.3 жекелеген табиғи ресурс-тарды өңдеу технологиясын сипаттай отырып, орталықтары мен дайын өнім түрлерін атайды

9.5.1.1 Қазақстанның табиғи-ресурстық әлеуетін бағалайды9.5.1.2 Қазақстанда жеке-леген табиғи ресурстарды өңдеу технологиясын сипат-тап, орталықтары мен дайын өнім түрлерін атайды9.5.1.3 табиғатты пайда-лану үлгілері мен түрлерін топтастырады9.5.1.4 тұрақты дамудың белгілері мен бағыттарын сипаттайды9.5.1.5 Қазақстанда табиғатты пай-далану проблемаларын анықтап, шешу жолдарын ұсынады9.5.1.6 табиғатты пайдалануға бай-ланысты зерттеу жүргізеді

(Жалғасы. Басы 14-21-беттерде) 5.2 Әлеу-меттік-эконо-микалық ресурс-тар

7.5.2.1 көлік инфрақұрылым элементтерін сипаттап, маңыздылығына баға береді7.5.2.2 әлеуметтік инфрақұрылымы-ның элементтерін сипаттап, маңыздылығына баға береді

8.5.2.1 экономикалық инфрақұрылым-ның элементтерін сипаттап, маңыздылығына баға береді

9.5.2.1 ғылыми-техникалық революция үдерісін, даму бағыттарын талдайды9.5.2.2 адам әлеуетінің даму индексі көрсеткіштерін анықтап, елдерді салыстырады 9.5.2.3 Қазақстанда адам капиталының әлеуетін арт-тыру жөнінде ұсыныстар әзірлейді9.5.2.4 Қазақстанның индустриялық-иннова-циялық даму бағыттарын анықтап, болжам жасайды9.5.2.5 Қазақстанның инновациялық инфрақұ-рылымының жағдайын талдап, дамыту жөнінде ұсыныстар әзірлейді9.5.2.6 Қазақстан аймақтары ның инфрақұры-лымын тал-дап, пробле-маларды ше-шу жолдарын ұсынады

5.3 Дүние-жүзілік ша-руа-шылық-тың салалық және аумақ-тық құрылы-мы

7.5.3.1 шаруашылық са-лаларын жіктеу арқылы маңыздылығын түсіндіреді

8.5.3.1 шаруашылық түрлерін жіктейді8.5.3.2 ауылшаруашылық және өнеркәсіп өндірісін, қызмет са-ласын ұйымдас-тыру түрлерін сипаттайды8.5.3.3 ауыл шаруашылық және өнеркәсіп өндірісін, қызмет сала-сын орналас-тыру факторла-рын талдайды 8.5.3.4 дүниежүзі шаруашылығы салаларын жоспар бойынша сипаттайды

9.5.3.1Қазақстан шаруашылығы салаларын жоспар бойынша сипаттайды9.5.3.2 Қазақстанның экономикалық аудандарының шаруашылық салаларын анықтап, маман-дануын түсіндіреді

5.4 Дүние-жүзілік шаруа-шылық-тың даму үрдіс-тері мен көрсет-кіштері

9.5.4.1 дүниежүзілік шаруа-шылықтың субъектілерін сипаттайды9.5.4.2 халықаралық географиялық еңбек бөлінісінің мәнін анықтайды9.5.4.3 халықаралық экономика-лық қатынас түрлерін жіктеп, сипаттайды9.5.4.4 дүниежүзілік шаруашылықтың даму көрсеткіштерін сипаттайды9.5.4.5 дүниежүзілік шаруашылықтың модельдері мен аумақтық құрылымын талдайды9.5.4.6 дүниежүзілік шаруашылықтың даму үрдістерін талдайды9.5.4.7 Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылық-тағы орнын анықтайды9.5.4.8 Қазақстанның халық-аралық экономикалық интеграциядағы мүдделері мен мақсаттарын, орнын анықтайды

6. Елтану және саяси геогра-фия негіздері

6.1 Дүние жүзі елдері

7.6.1.1 елдерді география-лық орнына байла-нысты топтастырады7.6.1.2. елдердің геогра-фиялық орнын жоспар бой-ынша сипаттайды7.6.1.3 елдерді экономикалық-географиялық орнына байланыс-ты топтастырады7.6.1.4 елдердің экономи-калық-география-лық жағдайын жоспар бойынша сипаттайды7.6.1.5 елдердің экономи-калық-география-лық жағдайына баға береді 7.6.1.6 елдердің экономикалық-географиялық жағдайын жақсарту жөнінде ұсыныс жасайды

8.6.1.1саяси картаның басты нысанда-рын сипаттайды8.6.1.2елдерді басқару формасы және мемлекеттік құрылымы бойынша топтастырады8.6.1.3саяси картаның сандық және сапалық өзгерістерін талдайды8.6.1.4елдердің саяси-география-лық жағдайына баға береді8.6.1.5 саяси интеграция-ның қажеттілігі мен мақсаттарын түсіндіреді8.6.1.6 Қазақстанның саяси интеграция-дағымүдделері мен мақсаттарын талдайды

9.6.1.1 елдерді экономи-калық даму деңгейі бойынша топтастырады9.6.1.2 халықаралық ұйым-дарды деңгейі және мақсаты бойынша топтастырады9.6.1.3. Қазақстан Респуб-ликасының әлеуметтік, экономика-лық, саяси-географиялық жағдайына кешенді баға береді9.6.1.4 Қазақстандағы саяси-әкімшілік хоронимдерді жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транслите-рациясын үш тілде ұсынады9.6.1.5 Қазақстан Республикасы ту-ралы кешенді географиялық ақпаратты түрлі мақсатты аудиториялар үшін дай-ындайды

19. Осы оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «География» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының Ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «География» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасына қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 7-9-сыныптарына арналған «География» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасын жүзеге асыру бойынша ұзақ мерзімді жоспар

1) 7-сынып:

Бөлімше Тақырыптар Оқу мақсаттары. Білім алушылар:

1-тоқсан1. Географияны зерттеу тәсілдері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

Географияны зерттеу нысандары 7.1.1.1 -географияның зерттеу нысандарын анықтайдыГеография ғылымының дамуы 7.1.1.2 -саяхатшылар мен зерттеушілердің география ғылымының

дамуына қосқан үлесін сипаттап, баға бередіГеографиялық дерек көздері 7.1.1.3 -географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-

реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейдіГеографиялық тәжірибелер. 7.1.1.4- географиялық нысандардың қасиеттерін тәжірибелік жол-

мен анықтайдыДалалық зерттеулер әдістері 7.1.1.5- географиялық далалық зерттеу әдістерін қолданады,

көрсеткіштерді тіркейді, жинақтайды, өңдейді, талдайдыГеографияда графикалық әдістердің қолданылуы

7.1.1.6- географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (диа-грамма, профиль, график)

2. Картография және географиялық деректер базасы2.1 География-лық карталар

Географиялық картосхемалар-ды қолдану

7.2.1.1- тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады

Географиялық номенклатура 7.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын картадан көрсетеді2.2. География-лық деректер базасы

Географиялық деректерді ұйымдастыру

7.2.2.1- географиялық нысандарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

3. Физикалық география3.1 Литосфера Литосфераның құрылысы мен

заттық құрамы7.3.1.1 -литосфераның құрылысы мен заттық құрамын анықтайды

Жердің тектоникалық құрылысы 7.3.1.2 -Жердің тектоникалық құрылымы мен литосфералық плиталардың орналасуын картадан көрсетеді және сипаттайды

Литосфераның тектоникалық қозғалыстары

7.3.1.3 -Жер қыртысының тектоникалық қозғалыстарын (дрейф, кол-лизия, субдукция, спрединг) талдайды

Литосфералық катаклизмдер 7.3.1.4 -литосфералық катаклизмдердің себеп-салдарын, таралуын түсіндіреді7.3.1.5 -литосфералық катаклизмдер барысында өзін өзі ұстау ережелерін түсіндіреді (жергілікті компонент негізінде)

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 7.1.1.3 -географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейді7.1.1.6- географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (диа-грамма, профиль, график)

2 Картография және геогра фия-лық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 7.2.1.1- тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады7.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын картадан көрсетеді

2.2. Географиялық деректер базасы

7.2.2.1- географиялық нысандарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

2-тоқсан3. Физикалық география

3.2 Атмосфера Атмосфера және оның құрамдас бөліктері

7.3.2.1- атмосфераның құрамын сипаттайды7.3.2.2- атмосфераның құрылысы мен қабаттарының ерекшеліктерін графикалық түрде бейнелеп, түсіндіреді

Ауа райы және метеорологиялық элементтер

7.3.2.3 -«ауа райы» ұғымын түсіндіреді7.3.2.4 метеорологиялық элементтер мен құбылыстарды сипат-тап, зерттеу маңыздылығын анықтайды (температура, қысым, жел, бұлттылық, жауын-шашын, ылғалдылық)7.3.2.5 -метеорологиялық элементтердің (температура, қысым, жел, бұлттылық, жауын-шашын, ылғалдылық) көрсеткіштерін өлшеп, тіркейді (метеорологиялық құрал-жабдықтарды) қолданумен7.3.2.6 -метеорологиялық элементтердің (температура, қысым, жел, бұлттылық, жауын-шашын, ылғалдылық)көрсеткіштері бойынша синоптикалық графикалық материалдарды жасайды (жергілікті жер мүмкіндігі бойынша)

Қолайсыз атмосфералық құбылыстар

7.3.2.7- қолайсыз атмосфералық құбылыстарды талдай отырып, сақ тану шараларын ұсынады (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

1 География-лық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 7.1.1.3 -географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейді7.1.1.4 -географиялық нысандардың, үдерістердің және құбылыстардың қасиеттерін тәжірибелік жолмен анықтайды7.1.1.5- географиялық далалық зерттеу әдістерін қолданады, көрсеткіштерді тіркейді, жинақтайды, өңдейді, талдайды7.1.1.6 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (сыз-ба, диаграмма, профиль, график)

2 Картогра-фия және геогра-фиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 7.2.1.1 -тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады

3. Физикалық география3.3 Гидросфе-ра Гидросфера және оның құрамдас

бөлігі7.3.3.1- гидросфера және оның құрамдас бөліктерін сипаттайды

Су ресурстарының маңыздылығы 7.3.3.2- су ресурстарының маңыздылығын түсіндіредіДүниежүзілік мұхиттың географиялық жағдайы

7.3.3.3 -Дүниежүзілік мұхиттың құрамын, географиялық жағдайын сипаттайды7.3.3.4 -мұхит және оның құрамдас бөліктерін жоспар бойынша си-паттайды

Дүниежүзілік мұхит суларының қасиеттері

7.3.3.5 -мұхит суының қасиеттеріне әсер ететін факторларды анықтайды

Мұхит суларының қозғалыстары 7.3.3.6- мұхит суының қозғалыстарын жіктеп, түсіндіредіМұхиттармен байланысты апаттар

7.3.3.7- мұхитар мен теңіздермен байланысты апаттарды топтасты-рып, сақтану шараларын ұсынады

Дүниежүзілік мұхиттың пробле-малары

7.3.3.8 -Дүниежүзілік мұхит проблемаларын топтастырып, шешу жолдарын ұсынады

1 География-лық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 7.1.1.3- географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейді7.1.1.6 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (сыз-ба, диаграмма, профиль, график)

2 Картогра-фия және география-лық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 7.2.1.1- тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады;7.2.1.2 -географиялық номенклатура нысандарын картадан көрсетеді

2.2. Географиялық деректер базасы

7.2.2.1 -географиялық нысандарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

3-тоқсан3. Физикалық география

3.4 Биосфера Биосфера және оның құрамдас бөліктері

7.3.4.1 -биосфераның құрамын, құрылымын, шекаралары мен қасиеттерін анықтайды

Топырақ және оның құрамы мен құрылымы

7.3.4.2 -топырақ құрамын, түрлерін анықтап, құрылымын графикалық түрде көрсетеді

Қазақстанның топырақ түрлері 7.3.4.3- Қазақстанда топырақ түрлерінің таралуын анықтайды;7.3.4.4 -топырақ ресурстарына баға береді (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

Топырақтың экологиялық про-блемалары

7.3.4.5- топырақтардың экологиялық проблемаларын жіктеп, шешу жолдарын ұсынады

1 География-лық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 7.1.1.3- географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейді7.1.1.4- географиялық нысандардың қасиеттерін тәжірибелік жол-мен анықтайды7.1.1.5- географиялық далалық зерттеу әдістерін қолданады, көрсеткіштерді тіркейді, жинақтайды, өңдейді, талдайды7.1.1.6 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (сыз-ба, диаграмма, профиль, график)

2 Картогра-фия және география-лық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 7.2.1.1 -тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады2.2. Географиялық деректер базасы

7.2.2.1- географиялық нысандарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

3. Физикалық география3.5 Табиғи-аумақтық ке-шендер

Табиғи-аумақтық кешендердің қалыптасуы

7.3.5.1- табиғи-аумақтық кешендердің қалыптасуын (географиялық қабық, мұхиттар және материктер, зоналар және белдеулер, ланд-шафтар) түсіндіреді

Табиғи-аумақтық кешендердің түрлері

7.3.5.2 -түрлі деңгейдегі табиғи кешендерді жоспар бойынша сипат-тайды (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

1 География-лық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 7.1.1.3- географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейді7.1.1.5- географиялық далалық зерттеу әдістерін қолданады, көрсеткіштерді тіркейді, жинақтайды, өңдейді, талдайды7.1.1.6 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (сыз-ба, диаграмма, профиль, график)

2 Картогра-фия және гео гра фия-лық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 7.2.1.1- тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады2.2. Географиялық деректер базасы

7.2.2.1- географиялық нысандарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

4. Әлеуметтік география4.1 Халық геогра-фиясы

Дүниежүзі халқының тілдік әулеттері мен топтары

7.4.1.1 -дүниежүзі халқықтарының этнолингвистикалық жіктелінуін түсіндіреді

Дүниежүзі халқының діни құрамы 7.4.1.2 -дүние жүзі халқының діни құрамы мен діндердің таралу аймақтарын анықтайды

Дүниежүзінің тарихи-мәдени аймақтары

7.4.1.3 -халықтың этникалық және діни құрамына байланы-сты дүниежүзінің тарихи-мәдени (өркениеттік) аймақтарының қалыптасуын түсіндіреді

Ұлтаралық және дінаралық келісім

7.4.1.4- ұлтаралық және дінаралық келісімнің қажеттілігін дәлелдейді және қалыптастыру жолдарын ұсынады (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 7.1.1.3- географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейді7.1.1.6- географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (кесте, сызба, диаграмма, профиль, график)

2 Картогра-фия және геогра фия-лық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 7.2.1.1- тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады;2.2. Географиялық деректер базасы

7.2.2.1- географиялық нысандарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

4-тоқсан5. Экономикалық география

5.1 Табиғи ре-сурстар

Табиғи ресурстардың жіктелуі 7.5.1.1 -табиғи ресурстарды жіктейді7.5.1.2 -табиғи ресурстардың таралу заңдылықтарын талдайды (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)7.5.1.3- табиғи ресурстардың шоғырлануын картада көрсетеді;

Табиғи ресурстарды игерумен байланысты проблемалар

7.5.1.4- табиғи ресурстарды игерумен байланысты проблемаларды талдап, шешу жолдарын ұсынады (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

1 География-лық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 7.1.1.3 -географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейді7.1.1.6 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (кесте, сызба, диаграмма, профиль, график)

2 Картогра-фия және география-лық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 7.2.1.1- тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады7.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын картадан көрсетеді

2.2. Географиялық деректер базасы

7.2.2.1- географиялық нысандарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

5. Экономикалық география5.2 Әлеуметтік-экономикалық ресурстар

Көлік инфрақұрылымы 7.5.2.1 -көлік инфрақұрылымының элементтерін сипаттап, маңызды-лығына баға береді (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

Әлеуметтік инфрақұрылым 7.5.2.2 -әлеуметтік инфрақұрылым элементтерін сипаттап, маңыздылығына баға береді (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

5.3 Дүниежүзі-лік шаруашы-лықтың салалық және аумақтық құрылымы

Дүниежүзілік шаруашылықтың салалары: ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп

7.5.3.1- шаруашылық салаларын жіктеу арқылы (ауыл шаруашылық, өнеркәсіп), маңыздылығын түсіндіреді

1 География-лық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 7.1.1.3 -географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейді8.1.1.6- географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (кесте, сызба, диаграмма, профиль, график)

2 Картогра-фия және география-лық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 7.2.1.1 -тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады7.2.1.2 -географиялық номенклатура нысандарын картадан көрсетеді

2.2. Географиялық деректер базасы

7.2.2.1- географиялық нысандарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

6. Елтану және саяси география негіздері6.1 Дүние жүзі елдері Дүниежүзі елдерінің

географиялық жағдайы7.6.1.1 -елдерді географиялық орнына байланысты топтастырады (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)7.6.1.2.-елдердің географиялық орнын жоспар бойынша сипаттайды (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

Елдердің экономикалық географиялық жағдайы

7.6.1.3 -елдерді экономикалық-географиялық орнына байланысты топтастырады (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)7.6.1.4- елдердің экономикалық-географиялық жағдайын жоспар бойынша сипаттайды (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)7.6.1.5- елдердің экономикалық-географиялық жағдайына баға береді (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде);7.6.1.6 -елдердің географиялық, экономикалық-географиялық жағдайын жақсарту жөнінде ұсыныс жасайды (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

1 География-лық зерт-теу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

7.1.1.3- географиялық дереккөздермен (карта, сурет, мәтін, фотосу-реттер, графикалық материалдар) жұмыс істейді7.1.1.6 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің ерекшеліктерін графикалық түрде көрсете алады (кесте, сызба, диаграмма, профиль, график)

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық кар-талар

7.2.1.1- тақырып бойынша картосхемаларды жасай алады7.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын картадан көрсетеді

2.2. Географиялық дерек-тер базасы

7.2.2.1- географиялық нысандарды топтастырып кесте түрінде көрсетеді

2) 8-сынып:

Оқу жоспарындағы ұзақ мерзімді жоспардың

бөлімдері

Тақырыптар/Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары. Білім алушылар білуге тиісті

1-тоқсан1. Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

География ғылымының салалары 8.1.1.1- география ғылымының салаларға бөлінуін графикалық түрде көрсетіп түсіндіреді8.1.1.2 -география ғылымы салаларындағы маңызды зерттеулерді анықтайды

Географиялық зерттеу әдістерінің түрлері

8.1.1.3 -географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады;

Географиялық деректерді өңдеу және талдау

8.1.1.4 -географиялық деректерді (сандық және сапалық де-ректер) өңдеп, талдайды

Географиялық модельдер 8.1.1.5- географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді

Зерттеу нәтижелерінің ұсыну фор-малары

8.1.1.6- зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы2.1 Географиялық карталар

Тақырыптық карталар және оларды қосымша сипаттайтын элементтер

8.2.1.1- тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша элементтерді (профиль, диаграмма, график, кесте) құрастырады

Тақырыптық карталарды оқу 8.2.1.2- географиялық шартты белгілер мен карталар-ды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды8.2.1.3- географиялық номенклатура нысандарын кескін картадан көрсетеді

2.2 Географиялық де-ректер базасы

Географиялық деректер базасын құрастыруда ақпараттық-комму-никациялық технологиялардың рөлі

8.2.2.1- ақпараттық-коммуникациялық технология-ны қолдана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

3. Физикалық география3.1 Литосфера Жер бедерінің қалыптасу және тара-

лу заңдылықтары8.3.1.1- жер бедерінің қалыптасу және таралу заңдылықтарын зерттейді

Жер бедерінің жіктелуі 8.3.1.2- жер бедері түрлерін жіктейді8.3.1.3- жер бедері түрлерін жоспар бойынша сипаттайды

Материктер мен мұхиттардың ірі орографиялық объектілері

8.3.1.4 -материктер мен мұхиттарда орналасқан ұқсас орографиялық бірліктерді салыстырады

Тау жыныстары мен минералдардың жіктелуі.

8.3.1.5- тау жыныстары мен минералдарды түрлі белгілері бойынша жіктейді

Тау жыныстары мен минералдардың қалыптасу заңдылықтарына байла-нысты пайдалы қазбалардың таралуы

8.3.1.6 -тау жыныстары мен минералдардың қалыптасу заңдылықтарына байланысты пайдалы қазбалардың тара-луына талдау жасайды

Тау жыныстары мен минералдардың қасиеттері

8.3.1.7 -тау жыныстары мен минералдардың қасиеттерін анықтайды

Тау жыныстарының жасын анықтау 8.3.1.8- тау жыныстарының жасын анықтау әдістерін түсіндіреді

Геологиялық жыл санау мен геохронологиялық кесте

8.3.1.9 -геологиялық жылсанау мен геохронологиялық кестені талдап, жер қыртысының және тіршіліктің дамуындағы ірі кезеңдері мен геологиялық оқиғаларды ажырата алады

Жер бедерінің адамзат тіршілігі мен шаруашылығына тигізетін әсері

8.3.1.10- жер бедерінің адамзат тіршілігі мен шаруашылығына тигізетін әсеріне баға береді (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

1 Географиялық зерт-теу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 8.1.1.3 -географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады8.1.1.5 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді8.1.1.6 -зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 8.2.1.1 -тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша эле-мент терді (профиль, диаграмма, график, кесте) құрастырады;8.2.1.2- географиялық шартты белгілер мен карталар-ды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды8.2.1.3- географиялық номенклатура нысандарын кескін картадан көрсетеді

2.2 Географиялық деректер базасы 8.2.2.1- ақпараттық-коммуникациялық технологияны қол-дана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

3. Физикалық география3.2 Атмосфера Климат түзуші факторлар 8.3.2.1 -климат түзуші факторларды талдайды

Атмосфераның ғаламдық цирку-ляциясы

8.3.2.2 -атмосфераның ғаламдық циркуляциясын талдап, түсіндіреді

Климаттық белдеулер 8.3.2.3- климаттық белдеулерді талдайдыМатериктердің климаттық ерекшеліктері

8.3.2.4 -әр материкте орналасқан ұқсас климаттық белдеулерді салыстырады

Климаттың адамзат тіршілігі мен шаруашылығына тигізетін әсері.

8.3.2.5- климаттың адамзат тіршілігі мен шаруашылығына тигізетін әсеріне баға береді (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

Адамзат әрекетінің атмосфераға тигізетін кері әсері

8.3.2.6 -адамзат әрекетінің атмосфера мен климатқа тигізетін кері әсерін топтастырып, шешу жолдарын ұсынады

1 Географиялық зерт-теу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 8.1.1.3 -географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады8.1.1.4- географиялық деректерді (сандық және сапалық де-ректер) өңдеп, талдайды8.1.1.5 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді8.1.1.6 -зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 8.2.1.1- тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша элементтерді (профиль, диаграмма, график, кесте) құрастырады8.2.1.2- географиялық шартты белгілер мен карталар-ды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды

2.2 Географиялық деректер базасы 8.2.2.1 -ақпараттық-коммуникациялық технология-ны қолдана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

2-тоқсан3. Физикалық география

3.3 Гидросфера Құрлық суларының түрлері мен қалыптасуы

8.3.3.1 -құрлық суларыныңқалыптасу жолдарын анықтайды

Құрлық суларының шаруашылық маңыздылығы

8.3.3.2 -құрлық суларының негізгі түрлерінің шаруашылық маңызын түсіндіреді

Өзен аңғарының құрылысы 8.3.3.3 -өзен аңғарының құрылысын түсіндіредіӨзендердің гидрологиялық режимі 8.3.3.4 -өзендердің гидрологиялық режимін түсіндіреді

(қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)Көлдер мен мұздықтар 8.3.3.5- көлдер мен мұздықтарды жоспар бойынша сипат-

тайдыҚұрлық суларының экологиялық про-блемалары.

8.3.3.6 -құрлық суларының экологиялық проблемаларын жіктеп, шешу жолдарын ұсынады (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

Су апаттары 8.3.3.7- су апаттарының алдын алу шараларын ұсынады (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

1 Географиялық зерт-теу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 8.1.1.3- географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады;8.1.1.4- географиялық деректерді (сандық және сапалық де-ректер) өңдеп, талдайды8.1.1.5 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді8.1.1.6- зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 8.2.1.1- тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша элементтерді (профиль, диаграмма, график, кесте) құрастырады8.2.1.2 -географиялық шартты белгілер мен карталар-ды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды8.2.1.3- географиялық номенклатура нысандарын кескін картадан көрсетеді

2.2 Географиялық деректер базасы 8.2.2.1- ақпараттық-коммуникациялық технологияны қол-дана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

3. Физикалық география3.4 Биосфера Табиғат зоналары мен биіктік бел-

деулер. 8.3.4.1- табиғат зоналары мен биіктік белдеулерінің қалыптасуын түсіндіреді

Материктердің табиғи зоналары 8.3.4.2- табиғат зоналарын жоспар бойынша сипаттайды8.3.4.3 әр материкте орналасқан ұқсас табиғат зоналар мен биіктік белдеулерді салыстырады

Мұхиттарда тіршілік дүниесі 8.3.4.4 -мұхиттағы тіршілік дүниесінің таралуын анықтайдыӨсімдік әлемі мен жануарлар дүниесін қорғау

8.3.4.5- өсімдік әлемі мен жануарлар дүниесін қорғау қажеттілігін дәлелдейді, қорғау жолдарын ұсынады

1 Географиялық зерт-теу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 8.1.1.3 -географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады8.1.1.4- географиялық деректерді (сандық және сапалық де-ректер) өңдеп, талдайды8.1.1.5 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді8.1.1.6- зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

(Жалғасы 23-бетте)

1 тамыз 2017 жыл 23РЕСМИ

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 8.2.1.1- тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша элементтерді (профиль, диаграмма, график, кесте) құрастырады8.2.1.2- географиялық шартты белгілер мен карталар-ды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды

2.2 Географиялық деректер базасы 8.2.2.1 -ақпараттық-коммуникациялық технология-ны қолдана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

3-тоқсан3. Физикалық география

3.5 Табиғи-аумақтық ке-шендер

Географиялық қабықтың құрамы мен құрылысы.

8.3.5.1.- географиялық қабықтың құрамы мен құрылысын графикалық түрде көрсетіп, түсіндіреді

Географиялық қабықтың заңдылықтары

8.3.5.2.- географиялық қабық заңдылықтарының маңыздылығын түсіндіреді

1 Географиялық зерт-теу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 8.1.1.3 -географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады8.1.1.4- географиялық деректерді (сандық және сапалық деректер) өңдеп, талдайды8.1.1.5 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді8.1.1.6- зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

4. Әлеуметтік география4.1 Халық географиясы

Халық санағы 8.4.1.1 -халық санының анықтау әдістерін түсіндіредіҰдайы өсудің түрлері 8.4.1.2- дүниежүзі елдерін халықтың ұдайы өсу түрі бойын-

ша жіктейдіДемографиялық көрсеткіштер мен демографиялық жағдай

8.4.1.3- елдердің демографиялық жағдайын талдап, көрсеткіштерін есептейді (халық саны, туу және өлім коэффициенттері, табиғи және механикалық өсім, жалпы өсім, жас-жыныстық көрсеткіштер, ұлттық және діни құрам);8.4.1.4- елдердің демографиялық көрсеткіштерін графикалық түрде ұсынып, түсіндіреді

Демографиялық проблемалар 8.4.1.5 -дүниежүзі елдерін демографиялық проблемалары бойынша жіктейді

Демографиялық саясат 8.4.1.6 -«демографиялық саясат» ұғымын түсіндіре отырып жекелеген дүниежүзі елдеріне қатысты демографиялық саясаттың өзіндік моделін ұсынады

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 8.1.1.3 -географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады8.1.1.4- географиялық деректерді (сандық және сапалық деректер) өңдеп, талдайды8.1.1.5 -географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді8.1.1.6 -зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 8.2.1.1 -тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша элементтерді (профиль, диаграмма, график, кесте) құрастырады8.2.1.2 -географиялық шартты белгілер мен карталар-ды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды;8.2.1.3- географиялық номенклатура нысандарын кескін картадан көрсетеді

2.2 Географиялық деректер базасы 8.2.2.1 -ақпараттық-коммуникациялық технология-ны қолдана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

5. Экономикалық география5.1 Табиғи ресурстар

Табиғи ресурстарды экономикалық және экологиялық тұрғыдан бағалау

8.5.1.1- табиғи ресурстарды экономикалық және экологиялық тұрғыдан бағалайды

Дүниежүзі аймақтарының табиғи-ресурстық потенциалы

8.5.1.2- жекелеген дүниежүзі аймақтарының табиғи-ресурстық әлеуетін бағалайды

Табиғи ресурстарды өңдеу техно-логиясы, орталықтары және дайын өнім түрлері

8.5.1.3 -жекелеген табиғи ресурстарды өңдеу техноло-гиясын сипаттай отырып, орталықтары мен дайын өнім түрлерін атайды (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 8.1.1.3- географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады8.1.1.4- географиялық деректерді (сандық және сапалық деректер) өңдеп, талдайды8.1.1.5- географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді;8.1.1.6 -зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 8.2.1.1 -тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша элементтерді (профиль, диаграмма, график, кесте) құрастырады8.2.1.2 -географиялық шартты белгілер мен карталар-ды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды8.2.1.3- географиялық номенклатура нысандарын кескін картадан көрсетеді

2.2 Географиялық деректер базасы 8.2.2.1- ақпараттық-коммуникациялық технологияны қол-дана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

4-тоқсан5. Экономикалық география

5.2 Әлеуметтік-эко-номикалық ресурстар

Экономикалық инфрақұрылымның элементтері мен функциялары

8.5.2.1 -экономикалық инфрақұрылымның элементтерін сипаттап, маңыздылығына баға береді (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

5.3 Дүниежүзілік шаруашылықтың салалық және аумақтық құрылымы

Дүниежүзілік шаруашылықтың салалық құрамы: өндіруші және өңдеуші және қызмет салалары

8.5.3.1 -шаруашылық түрлерін жіктейді (өндіруші және өңдеуші, қызмет саласы)

Ауылшаруашылық, өнеркәсіп және қызмет салаларын ұйымдастыру түрлері

8.5.3.2- ауылшаруашылық және өнеркәсіп өндірісін, қызмет саласын ұйымдастыру түрлерін сипаттайды (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

Ауылшаруашылық, өнеркәсіп және қызмет салаларын орналастыру факторлары

8.5.3.3 -ауылшаруашылық және өнеркәсіп өндірісін, қызмет саласын орналастыру факторларын талдайды (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

Дүниежүзілік шаруашылық салала-рын сипаттау

8.5.3.4- дүниежүзі шаруашылығы салаларын жоспар бойын-ша сипаттайды

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 8.1.1.3 -географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады8.1.1.4- географиялық деректерді (сандық және сапалық деректер) өңдеп, талдайды8.1.1.5- географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді8.1.1.6- зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 8.2.1.1- тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша эле менттерді (профиль, диаграмма, график, кесте) құрастырады8.2.1.2- географиялық шартты белгілер мен карталар-ды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды8.2.1.3 -географиялық номенклатура нысандарын кескін картадан көрсетеді

2.2 Географиялық деректер базасы 8.2.2.1- ақпараттық-коммуникациялық технология-ны қолдана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

6. Елтану және саяси география негіздері6.1 Дүние жүзі елдері

Дүниежүзінің саяси картасы 8.6.1.1- саяси картаның басты нысандарын сипаттайдыЕлдердің саяси типологиясы 8.6.1.2 елдерді басқару формасы және мемлекеттік

құрылымы бойынша топтастырадыСаяси картадағы сандық және сапалық өзгерістер

8.6.1.3- саяси картаның сандық және сапалық өзгерістерін талдайды

Елдердің саяси-географиялық жағдайы

8.6.1.4- елдердің саяси-географиялық жағдайына баға береді

Саяси интеграция. Қазақстанның саяси-интеграциялық үдерістердегі мүдделері, бағыттары және баста-малары

8.6.1.5- саяси интеграцияның қажеттілігі мен мақсаттарын түсіндіреді8.6.1.6- Қазақстанның саяси интеграциядағы мүдделері мен мақсаттарын талдайды

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер 8.1.1.3- географиялық зерттеу әдістерінің (далалық, картографиялық, теориялық) мәнін түсіндіріп, қолданады8.1.1.4- географиялық деректерді (сандық және сапалық деректер) өңдеп, талдайды8.1.1.5- географиялық нысандардың, құбылыстардың және үдерістердің модельдерін түрлі материалдардан неме-се түрлі техникаларда жасау арқылы ерекшеліктері мен қасиеттерін түсіндіреді8.1.1.6-зерттеу нәтижелерін түрлі формада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар 8.2.1.1 -тақырыптық карталарды сипаттайтын қосымша эле-менттерді (профиль, диаграмма, график, кесте) құрастырады8.2.1.2 -географиялық шартты белгілер мен карталар-ды сипаттайтын қосымша элементтерді қолдана отырып, тақырыптық карталарды оқиды8.2.1.3- географиялық номенклатура нысандарын кескін картадан көрсетеді

2.2 Географиялық деректер базасы 8.2.2.1- ақпараттық-коммуникациялық технологияны қол-дана отырып, географиялық деректер базасын құрастырады

3) 9-сынып:

Оқу жоспарындағы ұзақ мерзімді жоспардың

бөлімдері

Тақырыптар/Ұзақ мерзімді жоспардың мазмұны

Оқу мақсаттары. Білім алушылар білуге тиісті

1-тоқсан1. Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

Қазақстандық географтардың зерттеулері

9.1.1.1- география ғылымының дамуына үлес қосқан қазақстандықтардың зерттеулері туралы баяндайды

География ғылымының қазіргі заманғы өзекті зерттеу проблемалары

9.1.1.2- география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды

Географиялық нысандар мен құбылыс-тарды номинациялау ерекшеліктері

9.1.1.3- географиялық нысандар мен құбылыстарды но-минациялау ерекшеліктерін анықтайды

Қазақтың халықтық географиялық терминдері

9.1.1.4 -қазақ халқының халықтық географиялық терминдерінің мағынасын түсіндіреді

Зерттеу нәтижелерін ұсынудың академиялық формалары

9.1.1.5- зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы2.1 Географиялық кар-талар

Географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды картадан көрсету тәсілдері

9.2.1.1- маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды

Географиялық номенклатура нысанда-рын көрсету тәсілдері

9.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

2.2 Географиялық дерек-тер базасы

Жерді қашықтықтан зерделеу әдістері 9.2.2.1 -Жерді қашықтықтан зерделеудің әдістерін сипат-тап, маңыздылығы мен ерекшеліктерін түсіндіреді

Геоақпараттық жүйелер технологияла-рын қолдану аясы

9.2.2.2- шаруашылық пен ғылым салаларында геоақпа-рат технологияларын қолдану маңыздылығын сипаттайды

3. Физикалық география3.1 Литосфера

Қазақстан аумағының геологиялық та-рихы және тектоникалық құрылымы

9.3.1.1- Қазақстанның жер бедерінің геологиялық та-рихын және тектоникалық құрылымын анықтайды (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

Қазақстанның басты орографиялық нысандары

9.3.1.2- басты орографиялық нысандарды сипаттайды

Қазақ оронимдері 9.3.1.3 -қазақ оронимдерін жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транслитерациясын үш тілде ұсынады

Қазақстанда минералды ресурстардың таралу заңдылықтары

9.3.1.4- Қазақстанның минералды ресурстарының таралу заңдылықтарын анықтайды

Минералды ресурстарды өндіру және өңдеу орталықтары

9.3.1.5 -Қазақстанның минералды ресурстарын өндіру және өңдеудіңбасты орталықтарын картадан көрсетіп, сипаттайды

Қазақстанның минералды ресурстары-на баға беру

9.3.1.6 -Қазақстанның минералды ресурстарына баға береді

Минералды ресурстарды игерумен бай-ланысты проблемалар

9.3.1.7- минералды ресурстарды игерумен байланысты проблемаларды топтастырып, шешу жолдарын ұсынады

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2- география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5- зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1 -маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

2-тоқсан3. Физикалық география

3.2 Атмосфера

Қазақстанның климатын түзуші фак-торлар

9.3.2.1 -Қазақстан климатын түзуші факторларды тал-дайды

Қазақстанның климаттық жағдайы 9.3.2.2- Қазақстанның климаттық жағдайын талдайдыҚазақстанның климаттық ресурстары 9.3.2.3- Қазақстанның климаттық ресурстарын

бағалайдыҚазақстанда қолайсыз және қауіпті атмосфералық құбылыстар

9.3.2.4- Қазақстанда атмосфералық қолайсыз және қауіпті құбылыстардың қалыптасуын, таралу аумақтарын картада көрсетіп, сақтану шараларын ұсынады

Қазақ халқының атмосфералық және климаттық құбылыстарды номинация-лау ерекшеліктері

9.3.2.5 -қазақ халқының атмосфералық және климаттық құбылыстарды номинациялау ерекшеліктерін анықтайды (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2- география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5- зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2. Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1- маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

(Жалғасы. Басы 14-22-беттерде) 3. Физикалық география3.3 Гидросфера

Қазақстанның ішкі суларының түрлері 9.3.3.1- Қазақстанның ішкі суларын топтастырады, көрсеткіштерін талдайды және сипаттайды (өзендер мен көлдер, мұздықтар мен мәңгі тоң, жерасты сулары)

Қазақ гидронимдері 9.3.3.2 -қазақ гидронимдерін жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транслитерациясын үш тілде ұсынады

Қазақстанның су ресурстарына экономикалық баға беру

9.3.3.3 -Қазақстанның су ресурстарына экономикалық баға береді

Су ресурстарының экологиялық про-блемалары

9.3.3.4 -су ресурстарының экологиялық проблемаларын талдап, шешу жолдарын ұсынады (жергілікті компонентті қосымша қамту негізінде)

Қазақстанның ішкі суларының геосаяси проблемалары

9.3.3.5- Қазақстандағы су ресурстарының геосая-си проблемаларын жіктеп шешу жолдарын ұсынады (трансшекаралық өзендер, Каспий теңізінің мәртебесі)

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2- география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5- зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1- маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды;9.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

3-тоқсан3. Физикалықгеография

3.4 Биосфера

Қазақстанның табиғат зоналары мен биіктік белдеулері

9.3.4.1 -Қазақстанның табиғат зоналары мен биіктік белдеулеріне салыстырмалы талдау жасайды

Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың түрлері

9.3.4.2- ерекше қорғалатын аумақтардың (қорықтар, қорықшалар, ұлттық саябақтар) құрылу мақсатын түсіндіреді

Қазақстанның табиғи мұрасы 9.3.4.3- Қазақстанның табиғи мұрасына баға бередіТабиғи хоронимдердің (ерекше қорғауға алынған аумақтар) мағынасы

9.3.4.4- тақырыпқа қатысты қазақтың табиғи хоронимдерін жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транс-литерациясын үш тілде ұсынады

Ноосфераның қалыптасуы 9.3.4.5- ноосфераның қалыптасу шарттарын зерттейдіҚазақстанның ноосфераның дамуына қосқан үлесі.

9.3.4.6- Қазақстанның ноосфера дамуына қосқан өзіндік үлесін бағалайды

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2- география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5- зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1 -маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2 -географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

3. Физикалықгеография3.5 Табиғи-аумақтық ке-шендер

Қазақстанның ірі физикалық-географиялық аудандары

9.3.5.1- Қазақстанның ірі табиғи кешендерін жоспар бой-ынша сипаттайды

Қазақтың табиғи хоронимдері (физикалық-географиялық аудандардың атауы)

9.3.5.2- қазақтың табиғи хоронимдерін жіктеп, мағынасын түсіндіріп, транслитерациясын үш тілде ұсынады

Табиғат кешендеріне әсер ететін антропогендік факторлар

9.3.5.3- антропогендік факторлардың табиғат кешенде-ріне әсерін зерттейді (жергілікті компонент негізінде)

Антропогендік ландшафттарды жақсарту жолдары

9.3.5.4- антропогендік ландшафттарды жақсарту жол-дарын (рекультивация, мелиорация ландшафттық ди-зайн) ұсынады

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2 -география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5 -зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1- маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2 -географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

4. Әлеуметтік география4.1 Халық географиясы

Қазақстан халқының ұлттық және діни құрамы.

9.4.1.1- Қазақстан халқының ұлттық және діни құрамын анықтайды

Дүниежүзі халқының миграциясы. 9.4.1.2- дүниежүзі халқы көші-қонының басты бағыттарын, себеп-салдарын түсіндіреді

Қазақстандағы халықтың миграциясы. 9.4.1.3- Қазақстандағы көші-қон үдерістерін талдап, ба-сты бағыттарын анықтайды

Миграциялық саясат 9.4.1.4 -көші-қон саясатының өзіндік үлгісін ұсынадыЕңбек ресурстарының сандық және сапалық құрамы

9.4.1.5- еңбек ресурстарының сандық, сапалық құрамына баға береді (қазақстандық көрсеткіштерді басқа елдердің көрсеткіштерімен салыстыру негізінде)

Қазақстанның демографиялық жағдайы мен демографиялық саясаты

9.4.1.6- Қазақстанның демографиялық жағдайын талдап, демографиялық саясаттың өзіндік моделін ұсынады

Елді мекендердің жіктелуі 9.4.1.7- Қазақстандағы елді мекендерді жіктейдіЕлді мекендердің функционалды зо-налары

9.4.1.8- елді мекендердің түрлері мен функционалды зоналарын сипаттайды

Қазақстандағы ойконимдер 9.4.1.9- Қазақстандағы ойконимдерді жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транскрипциясын үш тілде ұсынады

Қазақстанда елді мекендердің про-блемалары

9.4.1.10- Қазақстанның елді мекендерінің проблемала-рын жіктеп, шешу жолдарын ұсынады

Урбандалу үдерісі 9.4.1.11 -урбандалу үдерісінің себеп-салдарын түсіндіру арқылы байланысты проблемалардың шешу жолдарын ұсынады

Қазақстанда урбандалу үдерісіне баға беру

9.4.1.12 -Қазақстандағы урбандалу үдерісіне баға береді

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2 -география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5 -зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1 -маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2 -географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

5. Экономикалық география5.1 Табиғи ресурстар

Қазақстанның табиғи-ресурстық по-тенциалы

9.5.1.1 -Қазақстанның табиғи-ресурстық әлеуетін бағалайды

Қазақстанда жекелеген ресурс түрлерін өңдеу технологиялары, орталықтары мен дайын өнім түрлері

9.5.1.2 -Қазақстанда жекелеген табиғи ресурстарды өңдеу технологиясын сипаттап, орталықтары мен дайын өнім түрлерін атайды

Табиғатты пайдалану үлгілері мен түрлері

9.5.1.3- табиғатты пайдалану үлгілері мен түрлерін топ-тастырады

Тұрақты даму 9.5.1.4 -тұрақты дамудың белгілері мен бағыттарын сипаттайды

Қазақстанда табиғатты пайдаланумен байланысты проблемалар

9.5.1.5 -Қазақстанда табиғатты пайдалану проблемала-рын анықтап, шешу жолдарын ұсынады9.5.1.6- табиғатты пайдалануға байланысты зерттеу жүргізеді (жергілікті компонент негізінде)

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2- география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5- зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1- маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2 -географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

4-тоқсан5. Экономикалық география

5.2 Әлеуметтік-экономикалық ре-сурстар

Ғылыми-техникалық революция үдерісі, бағыттары

9.5.2.1 -ғылыми-техникалық революция үдерісін, даму бағыттарын талдайды

Адам әлеуеті даму индексінің көрсеткіштері

9.5.2.2 -адам әлеуетінің даму индексі көрсеткіштерін анықтап, елдерді салыстырады (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

Қазақстанда адамдық капиталды да-мыту

9.5.2.3 -Қазақстанда адам капиталының сапасын артты-ру жөнінде ұсыныстар әзірлейді

Қазақстанның индустриялы-инновациялық даму бағыттары

9.5.2.4- Қазақстанның индустриялық-инновациялық даму бағыттарын анықтап, болжам жасайды

Қазақстанның инновациялық инфрақұрылымы

9.5.2.5 -Қазақстанның инновациялық инфрақұрылымының жағдайын талдап, дамыту жөнінде ұсыныстар әзірлейді

Қазақстан аймақтары инфрақұрылымының даму деңгейі

9.5.2.6- Қазақстан аймақтарының инфрақұрылымын тал-дап, проблемаларды шешу жолдарын ұсынады

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2- география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5- зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1- маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

5. Экономикалық география5.3 Дүниежүзілік шаруашылықтың салалық және аумақтық құрылымы

Қазақстан шаруашылығының салалары 9.5.3.1- Қазақстан шаруашылығы салаларын жоспар бойынша сипаттайды

Қазақстанның экономикалық аудандарының шаруашылық салалары мен мамандануы

9.5.3.2- Қазақстанның экономикалық аудандарының шаруашылық салаларын анықтап, мамандануын түсіндіреді

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2- география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5 -зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1- маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

5. Экономикалық география5.4 Дүниежүзілік шаруашылықтың даму үрдістері мен көрсеткіштері

Дүниежүзілік шаруашылықтың субъектілері

9.5.4.1- дүниежүзілік шаруашылықтың субъектілерін сипаттайды

Халықаралық географиялық еңбек бөлінісі

9.5.4.2 -халықаралық географиялық еңбек бөлінісінің мәнін анықтайды

Халықаралық экономикалық қатынастар түрлері

9.5.4.3- халықаралық экономикалық қатынас түрлерін жіктеп, сипаттайды

Дүниежүзілік шаруашылықтың даму көрсеткіштері

9.5.4.4- дүниежүзілік шаруашылықтың даму көрсеткіштерін сипаттайды (жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өні оның ішінде жан басына шаққанда)

Дүниежүзілік шаруашылықтың даму модельдері мен аумақтық құрылымы

9.5.4.5- дүниежүзілік шаруашылықтың модельдері мен аумақтық құрылымын талдайды

Дүниежүзілік шаруашылықтың даму үрдістері

9.5.4.6- дүниежүзілік шаруашылықтың даму үрдістерін талдайды

Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылықта алатын орны

9.5.4.7- Қазақстанның дүниежүзілік шаруашылықтағы орнын анықтайды

Қазақстанның халықаралық экономикалық интеграциядағы мүдделері мен мақсаттары, орны

9.5.4.8- Қазақстанның халықаралық экономикалық интеграциядағы мүдделері мен мақсаттарын, орнын анықтайды

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2 -география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5- зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1- маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2- географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

6. Елтану және саяси география негіздері6.1 Дүние жүзі елдері

Елдердің экономикалық даму деңгейі бойынша топтастырылуы

9.6.1.1 -елдерді экономикалық даму деңгейі бойынша топтастырады (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

Халықаралық ұйымдардың деңгейлері мен мақсаттары

9.6.1.2- халықаралық ұйымдарды деңгейі және мақсаты бойынша топтастырады (қазақстандық компонентті қосымша қамту негізінде)

Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық, саяси-географиялық жағдайы

9.6.1.3. -Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық, саяси-географиялық жағдайына кешенді баға береді

Қазақстандағы саяси-әкімшілік хоро-нимдер

9.6.1.4 -Қазақстандағы саяси-әкімшілік хоронимдерді жіктеп, мағынасын түсіндіреді және транслитерациясын үш тілде ұсынады

Қазақстан Республикасы туралы кешенді географиялық ақпаратты ұсыну формалары

9.6.1.5- Қазақстан Республикасы туралы кешенді географиялық ақпаратты түрлі мақсатты аудиториялар үшін дайындайды

1 Географиялық зерттеу әдістері

1.1 Зерттеу және зерттеушілер

9.1.1.2- география ғылымының қазіргі заманғы өзекті проблемаларын анықтайды9.1.1.5- зерттеу нәтижелерін түрлі академиялық фор-мада ұсынады

2 Картография және географиялық деректер базасы

2.1 Географиялық карталар

9.2.1.1- маңызды географиялық нысандарды, үдерістер мен құбылыстарды карталардан көрсету барысында сипаттайды9.2.1.2 -географиялық номенклатура нысандарын кар-тадан көрсетеді

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 23 қарашадағы №668 бұйрығына 15-қосымша Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына 206-қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған«Қазақстан тарихы» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасы

1-тарау. Жалпы ережелер 1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 қаулысымен бекітілген Орта

білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленген. 2. Тарихи сана – бұл тарихты білу, тарихи тәжірибе мен оның сабақтарын ұғынып түсіну, әлеуметтік болжау (бүгінгі күн

жағдайының мәнін, өткеннің инварианттылығы мен болашақтың баламалығын түсінуден), өз іс-әрекеті үшін тарихи жауапкершілікті түсіну. Оған қоса оқу-тәрбиелік процесінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын тарихи білім тұлғаның, азамат пен патриоттың қалыптасуына жәрдемдеседі.

3. Оқу пәнінің мазмұны ата-бабаларымыздың бірегей мәдениетін, әлем тарихындағы Қазақстанның алатын орны мен рөлін, оның жалпыәлемдік өркениеттің дамуына қосқан үлесін түсінуге мүмкіндік береді. «Қазақстан тарихы» оқу пәні «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық біріктіруші идеясын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады, өз кезегінде ол, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды қабылдайтын, адамдар құқықтары мен бостандықтарын құрметтейтін және Отанының дамуына өзіндік үлес қосуды қалайтын тұлғаны тәрбиелеу арқылы жүзеге асады.

4. Оқу пәнінің мақсаты:1) білім алушылардың бойында тарихи сана, қазақстандық патриотизм, өз елінің тарихы мен мәдениетіне құрмет, өз ата-

бабаларының жетістіктеріне деген мақтаныш сезімін қалыптастыру, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды дарыту, зерттеушілік, ойлау, коммуникативті дағдыларды дамыту.

5. Оқу пәнінің міндеттері:1) Қазақстан территориясындағы ежелгі заманнан бастап бүгінгі күнге дейінгі қоғамның әлеуметтік, мәдени, саяси,

экономикалық дамуының негізгі кезеңдері мен ерекшеліктері туралы білімін қалыптастыру;2) Қазақстанның тарихи дамуы барысында қалыптасқан ұлттық құндылықтар жүйесі туралы білім беру;3) Қазақстанның тарихи дамуының негізгі оқиғалары, құбылыстары мен процестердің мәні туралы түсінік қалыптастыру;4) тарихи оқиғаларды, құбылыстар мен процестерді және тарихи тұлғалардың қызметін Отандық тарих контекстінде сын

тұрғысынан талдау және баға беру дағдыларын қалыптастыру мен дамыту;5) тарихи деректердің негізінде дәлелді пайымдау дағдыларын дамыту;6) тарихи зерттеу жүргізу дағдыларын қалыптастыру мен дамыту (гипотезаларды ұсыну, зерттеу сұрақтарын құрастыру,

деректерді талдау, әртүрлі көзқарастарды салыстыру, нәтижелер мен қорытындыларды шығару, өзінің ұстанымын анықтау);7) қазіргі кездегі саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени процестерде бағдарлану үшін тарихи білімдерін қолдана

білу дағдыларын қалыптастыру;8) коммукативті дағдыларды қалыптастыру, соның ішінде, өз ойын ауызша және жазбаша түрде анық білдіру, командада

жұмыс істей алу, түрлі деректерден алынған ақпараттарды қоса алғанда, жарияланым мен электронды құралдарды қолдану.2-тарау. «Қазақстан тарихы» оқу пәнінің мазмұнын ұйымдастыру

6. «Қазақстан тарихы» оқу пәні бойынша оқу жүктемесінің көлемі:1) 5- сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 2) 6- сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 3) 7- сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты;4) 8- сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты; 5) 9- сыныпта – аптасына 2 сағатты, оқу жылында 68 сағатты құрайды. 7. «Қазақстан тарихы» оқу пәнінен білім мазмұны бөлімдер арқылы қамтылған. Аталған бөлімдер сыныптар бойынша оқу

мақсаттарын қамтитын бөлімшелерден тұрады.8. Оқу пәнінің білім мазмұны төрт бөлімді қамтиды: 1) әлеуметтік қатынастардың дамуы; 3) мемлекеттің дамуы;2) мәдениеттің дамуы; 4) Қазақстанның экономикалық дамуы.9. «Әлеуметтік қатынастардың дамуы» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Этникалық қатынастар; 2) Әлеуметтік қатынастар.10. «Мәдениеттің дамуы» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Дүниетаным мен дін; 2) Өнер мен әдебиет; 3) Білім және ғылым.11. «Мемлекеттің дамуы» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Мемлекеттің ішкі саясаты; 2) Мемлекеттің сыртқы саясаты.12. «Қазақстанның экономикалық дамуы» бөлімі келесі бөлімшелерден тұрады:1) Шаруашылық; 2) Өндірістік қатынастар және сауда.13.Оқу мақсаттары әр бөлімше ішінде мұғалім мен білім алушыға болашақ қадамдары жөнінде өзара ой бөлісуге, оларды

жоспарлау мен бағалауға мүмкіндік беретін бірізділік пен сабақтастықты көрсетеді14.«Қазақстан тарихы» пәнінің тақырыптық мазмұны1) 5-сынып: Қазақстандағы ежелгі адамдардың өмірі (18 сағат). Тас дәуіріндегі Қазақстан: Қазақстанда алғашқы адамның пай-

да болуы, әлеуметтік ұйымдасудың алғашқы формалары. Ежелгі адамдардың кәсібі (аң аулау мен терімшілік). Қазақстан территориясындағы тас дәуірінің тұрақтары. Егіншілік пен мал шаруашылығының қалыптасуы. Ботай мәдениеті. Қола дәуіріндегі Қазақстан: Қазақстан территориясындағы мыс пен қалайы металдарының кен орындары. Андрон мәдениеті. Қола дәуірі кезіндегі шаруашылық пен қоғамдық құрылыс. Беғазы-Дәндібай мәдениеті. Ә.Марғұлан және басқа да Қазақстанның ежелгі дәуірін зерттеушілер.

Ежелгі көшпенділердің өмірі (8 сағат). Темір дәуірінің ерекшеліктері. Қазақстанның ежелгі металлургиясы. Көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы. Алғашқы көшпенділердің өмір сүруді қамтамасыз ету жүйесі. Көшпенділердің жылжымалы баспанасы. Алғашқы көшпенділердің дүниетанымы.

Сақтар (16 сағат). Қазақстан территориясындағы сақ тайпалары. Сақтар тарихы жайлы деректер. Сақтардың саяси тарихы. Қоғамдық құрылысы. Шаруашылығы мен тұрмысы. Материалдық және рухани мәдениеті. «Аңдық стиль». Есік олжасы – «Алтын адам». Шілікті алқабының патша қорғандары. Берел қорымы. Бесшатыр қорғандары. Тасмола мәдениеті. Қайталау (2сағат);

Үйсіндер мен қаңлылар (8 сағат). Үйсіндер. Үйсіндер жайлы жазба деректер. Қоныстануы, шаруашылығы мен тұрмысы. Үйсіндердің қоғамдық құрылысы. Қаңлылар. Қаңлылар тарихының қытай және парсы деректері. Қаңлылардың қоныстануы, шаруашылығы мен тұрмысы. Қаңлылардың қоғамдық құрылысы. Үйсін, қаңлылардың археологиялық ескерткіштері.

Ғұндар (6 сағат). Ғұндар (хунну). Қытай деректеріндегі ғұндардың ерте тарихы. Мөде шаньюй-ғұн мемлекетінің негізін са-лушы. Ғұндардың саяси тарихы мен мемлекеттік құрылысы. Халықтардың ұлы қоныс аударуы (ғұндардың Батысқа жылжуы). Аттила және оның жорықтары. Ғұндар дәуіріндегі мәдениеттің дамуы.

Сарматтар (4 сағат). Сарматтар. Ежелгі заманның саяси оқиғаларындағы сарматтардың алатын орны. Сарматтардың қоныстануы, шаруашылығы мен тұрмысы. Сарматтардың қоғамдық құрылысы. Сарматтардың археологиялық ескерткіштері. Мәдениеті.

Ежелгі Қазақстан тарихына шолу (4 сағат). Қазақстан территориясындағы ежелгі адамдардың антропологиялық бет-келбеті. Ежелгі Қазақстан тарихының негізгі оқиғалары, құбылыстары мен үдерістері. Ежелгі Қазақстанның мәдени мұрасы; Қайталау(2 сағат).

2) 6- сынып: VI – IX ғасырдағы Қазақстан (18 сағат). Ортағасырлық Қазақстан тарихының кезеңделуі. Ұлы Түрік қағанатының құрылуы.

Қазақстан территориясындағы ерте ортағасырлық мемлекеттер: Батыс Түрік қағанаты, Түргеш қағанаты, Оғыз мемлекеті, Қимақ қағанаты. Атлах шайқасының тарихи маңызы. Түркі мемлекеттерінің қоғамдық-саяси құрылысы. Түркілердің әскери өнері. Шаруашылығы. Сауда және қала мәдениетінің дамуы.

X – XІІІ ғасырлардағы Қазақстан (14 сағат). Қарахан мемлкеті. Қазақстан территориясына исламның тарала басталуы. Найман, керейіт, жалайырлар. Қыпшақ хандығы. «Дешті Қыпшақ» түсінігі. Шаруашылығы: көшпелі, отырықшы. Сауда. Қала мәдениеті. Ұлы Жібек жолының тарихи маңызы. Түркі мәдениеті әлемдік өркениеттің дамуына қосқан үлесі. Түркі әлемінің көрнекті ғұламалары.

XIII –XV ғасырлардың І жартысындағы Қазақстан (16 сағат). Шыңғыс ханның жаулаушылық соғыстары. Отырар қорғанысы. Моңғол империясының құрылуы. Алтын Орда. Ақ Орда. Моғолстан мемлекеті. Әбілқайыр хандығы. XIII –XV ғасырлардың І жартысындағы мемлекеттердің қоғамдық-саяси құрылысы. Қазақстан туралы ортағасырлық саяхатшылар. Шаруашылық. Сауданың дамуы. Мәдениет.

Қазақ халқының қалыптасуы (2 сағат). Қазақстан – Ұлы Дала мұрагері: тарихи және этникалық сабақтастық. «Қазақ» этнонимі. Қазақ халқының біртұтас халық болып қалыптасу үдерісінің аяқталуы.

Біртұтас қазақ мемлекетінің құрылуы (2 сағат). Қазақ ұлттық мемлекетінің құрылу алғышарттары. Қазақ хандығының құрылуы (территория, халықтың этникалық құрамы). Мемлекеттің негізін салушылар – Жәнібек пен Керей. М.Х. Дулатидің «Тарихи Рашиди» еңбегі – Қазақ хандығы ерте тарихының құнды дерегі. Қазақ хандығының алғашқы жылдар қалыптасуындағы ішкі және сыртқы саясаты. Біртұтас қазақ мемлекеті қалыптасуының тарихи маңызы.

Қазақ хандығының XVI – XVII ғасырлардағы дамуы (12 сағат). Қасым хан билігі тұсындағы Қазақ хандығының нығаюы. Хақназар хан билігі тұсындағы Қазақ хандығының одан әрі нығаюы мен саяси өркендеуі. Тәуекел ханның ішкі және сыртқы са-ясаты. Есім ханның ішкі және сыртқы саясаты. Жәңгір хан. Орбұлақ шайқасы. Жәңгір хан. Тауке ханның билігі. «Жеті жарғы». Қазақтың ұлы билері. Қазақ хандығының мемлекеттік-әкімшілік құрылымы. Қазақ қоғамының әлеуметтік стратификациясы.

XVI – XVII ғасырлардағы экономика мен мәдениет (3 сағат). Қазақ халқының мәдениеті: материалдық, рухани мәдениет. Әдебиет пен өнер: ақын-жыраулар, халық әншілері мен композиторлардың шығармашылығы, музыкалық өнер. Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы: егіншілік, мал шаруашылығы.Қайталау (1 сағат);

3) 7- сынып:Отан соғысы. (6 сағат). XVIII ғасырдың басындағы Қазақстан: сыртқы және ішкі саяси жағдай. Жоңғар мемлекеті. Қазақ-

жоңғар соғыстары. «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» заманы. Қарақұм мен Ордабасыдағы құрылтайлар – қазақ жасағының құрылуы. Аңырақай шайқасы. Отан қорғаушы батырлар. XVIII ғасырдың 30-40 жылдарындағы қазақ-жоңғар соғыстары.

XVIII ғасырдың І-ші жартысындағы Қазақ хандығы (12 сағат). XVIII ғасырдың басына дейінгі қазақ-орыс қатынастары. XVIII ғасырдың басындағы Ресей империясының назарындағы Қазақстан (саяси және экономикалық мақсаттар, әскери-барлау экс-педициялары, алғашқы әскери бекіністердің салынуы). Кіші жүз ханы Әбілқайырдың Ресей бодандығын қабылдауы: себептері мен мақсаттары. XVIII ғасырдың 30-50-жылдарындағы Қазақстандағы Ресей империясының саясаты. ХVІІІ ғасырдың 40- жылдарындағы Қазақстандағы ішкі саяси жағдайдың асқынуы. Абылай хан тұсындағы Қазақ хандығы: ішкі және сыртқы саясаты.

XVIII ғасырдағы Қазақстан мәдениеті (4 сағат). XVІII ғасыр ақын-жыраулардың шығармашылығы. XVІII ғасыр тарихы бой-ынша қазақ деректері. Қазақтардың қолданбалы өнері.

Отарлау және ұлт-азаттық күрес (14 сағат). Ресей империясының отаршылдық саясаты: мақсаттары мен әдістері. Сырым Датұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (себептері, қозғалыстың қозғаушы күші, кезеңдері мен барысы, нәтижелері). 1822-1824 жылдардағы патша реформалары (Кіші және Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы). 1836-1838 жылдардағы Бөкей ордасындағы қазақтардың көтерілісі (себептері, негізгі кезеңдері мен шайқастары). XIX ғасырдың І- жартысындағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстары (Жоламан Тіленшіұлы, Саржан Касымов бастаған көтеріліс). Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс (себептері, мақсаттары мен қозғаушы күштері, негізгі кезеңдері). Кенесары Қасымұлы: тұлға және сая-саткер. Жанхожа Нұрмұхамедұлы және Есет Көтібарұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс (себептері, көтеріліс барысы). Ресей империясының Қазақстанның оңтүстік аймақтарын қосып алуы. ХVІІІ ғасырдың соңы – XIX ғасырдағы Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың тарихи маңызы.

Қазақстан Ресей империясының құрамында (16 сағат). XIX ғасырдың -жартысындағы Қазақстандағы патшалық реформа-лар. 1867-1868 жылдардағы реформалар. Қазақстандағы патшалық Ресейдің аграрлық және қоныстандыру саясаты. 1860-1870 жылдардағы ұлт-азаттық күрес (себептері мен көтеріліс барысы). ХIХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы. Капиталистік қатынастардың ене бастауы. ХIХ ғасырдың 80-90 жылдарындағы әкімшілік-аумақтық ре-формалар: мазмұны мен салдарлары. Сауда қатынастарының дамуы. Жетісу аумағына ұйғырлар мен дүнгендердің қоныс аударуы. Дәстүрлі қазақ қоғамының трансформациясы. XIX ғасырдың ІІ жартысындағы қоғамдық-саяси ойлардың дамуы.

XIХ ғасыр – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның мәдениеті (14 сағат). XIX ғасырдағы Қазақстандағы ағарту ісі мен ғылымның дамуы. Бөкей ордасының ханы Жәңгірдің ағартушылық қызметі. Қазақстанның ғылыми зерттелуі (Пётр Петрович Семенов-Тянь-Шанский, Григорий Николаевич Потанин, Василий Васильевич Радлов, Мұса Шорманов, Мұхамед-Салық Бабаджанов, Әубәкір Ахметжанұлы Диваев). Зайырлы және діни білім беру мекемелері. Жадиттік және білім берудегі жаңашылдық. Шоқан Уәлиханов – ұлы қазақ ғалымы. Ыбырай Алтынсарин - ағартушы, жаңашыл-педагог, қоғам қайраткері. Абай Құнанбайұлы – ұлы ойшыл, қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы. Қазақ музыкалық мәдениетінің дамуы (Құрманғазы Сағырбайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Дәулеткерей Шығайұлы). Әйгілі суретшілер шығармашылығындағы ұлттық контекст. Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпеев және Халидтің тарихи еңбектері.Қайталау(2 сағат);

4) 8- сынып:ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан (18 сағат). XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси үдерістер. XX

ғасырдың басындағы Қазақстанның экономикалық дамуы. Столыпиннің аграрлық реформасы және шаруалардың Қазақстанға жаппай қоныс аударуы. XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы өнеркәсіптің дамуы. Сауданың дамуы. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс. Қазақ ұлттық зиялылар қауымы және оның XX ғасырдың басындағы қоғамдық-саяси үдерістерге әсері. Ұлттық баспаның дамуы («Қазақ» газеті, «Айқап» журналы). 1917 жылғы революциялар. «Алаш» партиясының құрылуы. «Алаш Орда» үкіметі. Қазақ халқының саяси көшбасшылары (Ә. Бөкейхан, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Б.Қаратаев, М.Тынышпаев, М.Шоқаев). XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының ғылыми еңбектері.

Қазақстанда кеңестік биліктің орнығуы (12 сағат). Қазақстандағы Кеңес үкіметінің орнығуы. «Үш Жүз» қазақ социалистік партиясы. Азамат соғысы жылдарындағы (1918-1920 жылдар) Қазақстандағы соғыс қимылдары. Кеңес билігі органдарының «Алаш-Орда» үкіметі, Қоқан автономиясымен қарым-қатынасы. «Әскери коммунизм саясаты». 1921 жылғы жұт және аштық. Қазақ Автономиялық Кеңестік Республикасының құрылуы. Қазақ Автономиялық Кеңестік Республикасы территориясының қалыптасуы. Қазақ жерлерінің біртұтастығын қалпына келтіруде қазақ зиялыларының рөлі. Қазақстандағы Жаңа экономикалық саясат (1921-1925 жылдар). ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы әміршіл-әкімшіл жүйе саясаты. Кеңес үкіметінің діни саясаты. Қайталау (2 сағат).

Қазақстан тоталитарлық жүйенің нығаюы кезеңінде (14 сағат). Қазақстандағы социалистік индустрияландыру (мәні мен ерекшеліктері). «Кіші Қазан» (мазмұны және жүзеге асырылуы). Бай шаруашылықтарының тәркіленуі. Ауыл шаруашылығында күштеп ұжымдастыру саясаты. Қазақстандағы күштеп ұжымдастыру саясатының экономикалық салдарлары. 1931-1933 жылдардағы аштық - ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы қазақстандық қасірет. Қазақстандағы ұжымдастырудың демографиялық салдарлары. Ұжымдастыруды жүзеге асырудың әдістеріне қатысты ұлттық зиялылардың («Бесеудің хаты») қоғамдық-саяси көзқарасы мен қатынасы. 1920-1930 жылдардағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси үдерістер. Сталиндік репрессиялар. Қазақстан территориясындағы кеңестік «еңбек түзеу» концентрациялық лагерлері (Степлаг, Карлаг, Алжир және тағы басқалар).

Кеңестік Қазақстанның мәдениеті: білім мен ғылым (10 сағат). Халыққа білім беру (жалпыға бірдей міндетті сауат ашу, орта білім, қазақ жазуының араб тілінен латын тіліне көшу, орыс графикасына негізделген жаңа әліпбиге көшу). А.Байтұрсынов – «ұлт ұстазы». Жоғары оқу орындарының ашылуы.

КСРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалы. Қ.Сәтбаевтың Қазақстан ғылымын дамытудағы рөлі. Қазақстандық ғалымдар мен олардың ғылыми жетістіктері. Әдебиеттің дамуы (Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Б.Майлин, І. Жансүгіров, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин және тағы басқалар шығармашылығы). Театр, кино, бейнелеу өнері және оның қайраткерлері. Мәдениет саласындағы кеңестік идеология. Соцреализм.

Қазақстан Ұлы Отан соғысы соғыс жылдарында (10 сағат). Ұлы Отан соғысының басталуы. Қазақстандағы мобилизация және қазақстандық әскери бөлімдердің құрылуы. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысындағы ерлігі мен тағдыры. Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысының шайқастарына қатысуы. Қазақстандықтар – Кеңес Одағының батырлары. Б.Момышұлы – аңызға айналған тұлға. Қазақстан – майдан арсеналы. КСРО халықтарының Қазақстанға депортациялануы. Ұлы Отан соғысы жылдарындағы мәдениет. Ғылымның дамуы. Әдебиеттің жетістіктері (М.Әуезов, Ж.Жабаев, Д.Снегин, И. Шухов және тағы басқалар). Өнердің дамуы (театр, кино). Қайталау(2 сағат);

5) 9- сынып:Қазақстан соғыстан кейінгі жылдарда (1946-1953 жылдар) (8 сағат). Соғыстан кейінгі жылдардағы әлеуметтік-экономикалық

өзгерістер. Пайдалы қазбаларды өңдеу және өнеркәсіптің дамуы. Ауыл шаруашылығының дамуы. Қазақстанның әскери-өнеркәсіптік кешенінің қалыптасуы (Қазақстандағы ядролық полигон). Соғыстан кейінгі жылдардағы қоғамдық-саяси өмірдің ерекшеліктері. «Бекмаханов ісі».

Қазақстан «Жылымық» кезеңінде (1954-1964 жылдар) (10 сағат). Қазақстанда «Хрущевтік кезеңдегі» өнеркәсіптің дамуы. Тың және тыңайған жерлерді игеру (тың игерудің экономикалық, экологиялық және демографиялық салдарлары). Қазақстандағы әскери-өнеркәсіптік кешен («Байқоңыр» ғарыш айлағы). «Жылымық кезеңі». 1954-1965 жылдардағы республикадағы қоғамдық-саяси өмір.

Қазақстан «Тоқырау» кезеңінде (1965-1985- жылдар) (10 сағат). 1965-1985- жылдардағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуы. Экономиканың шикізаттық бағыты. Урбанизация. 1970-1980 жылдардағы ауыл шаруашылығындағы дағдарыс. 1965-1985 жылдардағы қоғамдық-саяси өмір. 1979 жылғы Целиноградтағы оқиғалар. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы басшыларының қызметі (Ж.Шаяхметов, Д.Қонаев, Ж.Тәшенов).

Кеңестік Қазақстанның мәдениеті (1946-1985-жылдар.) (3 сағат). Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат. Жалпыға бірдей міндетті орта білім. Қазақ тілінің жағдайы. Ғылымның дамуы. Әдебиеттің дамуы (Ә.Нұрпеиісов, Б.Момышұлы, І.Есенберлин, О.Сүлейменов, М.Шаханов және тағы басқалар). Өнер (театр, кино). Қайталау (1сағат).

Қазақстан Қайта құру кезеңінде (1986-1991 - жылдар) (6 сағат). «Қайта құру» жылдарындағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер: мақсаттары, проблемалары мен қарама-қайшылықтары. Қазақстандағы 1986 жылғы желтоқсан оқиғалары (себептері, барысы мен салдарлары). 1986 жылғы желтоқсан оқиғаларының қатысушыларына қатысты жазалау шаралары. «Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемегендігі туралы Декларация» (1990 жылғы қазан). Кеңестік саяси жүйенің дағдарысы (1991 жылғы «Тамыз бүлігі»). КСРО-ның ыдырауы. Қазақстандағы қоғамдық-саяси қозғалыстар. Семей ядролық полигонның жабылуы. «Қазақ КСР-ның тілдер туралы Заңының» қабылдануы.

Қазақстан мемлекеттілігінің қайта жаңғыруы (1991 – 1997 жылдар) (14 сағат).«Мемлекеттік тәуелсіздік туралы» Конституциялық заңы қабылдануының тарихи маңызы. Н.Ә.Назарбаев – Қазақстан

Республикасының тұңғыш Президенті. Тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық-саяси институттарының қалыптасуы. Нарықтық экономикаға көшудегі қиыншылықтар. Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа кірігуі. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы әлеуметтік-демографиялық үдерістер. 1995 жылғы Конституцияның қабылдануы.

Қазақстан Республикасының өрлеуі (1997 жылдан бастап қазіргі заманға дейін) (10 сағат). Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді басым мақсаттары мен стратегиялары. «Қазақстан – 2030» стратегиясының қабылдануы. Қазақстан Республикасының халықаралық сахнадағы беделінің өсуі. Қазақстанның аймақтық және халықаралық ұйымдармен қарым-қатынасы. Қазақстанның ЕҚЫҰ және ИЫҰ-на төрағалық етуі. Әлемдік экономикалық байланыстар жүйесіндегі Қазақстан. Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жағдайы. Астана – Қазақстан Республикасының жаңа ордасы. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. «100 нақты қадам» ұлттық жоспары – қазіргі заманның сын-тегеуріндеріне жауап. Ұлт көшбасшысы – Н.Ә.Назарбаевтың тәуелсіз мемлекетті құрудағы және дамытудағы рөлі.

Қазіргі заманғы Қазақстан мәдениеті (1991 жылдан бүгінгі күнге дейін) (4 сағат). Білім және ғылым саласындағы мемлекеттік саясат. «Болашақ» мемлекеттік бағдарламасы. Назарбаев университеті, Назарбаев Зияткерлік мектептерінің ашылуы. Этносаралық және дінаралық келісімнің қазақстандық моделі. Қазақстан халқы Ассамблеясы. Жаһандану дәуіріндегі ұлттық мәдениетті жаңғырту және сақтап қалу мәселелері. Қазіргі кездегі өнер мен әдебиеттің даму тенденциялары. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы. «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық біріктіруші идеясы. Қайталау (2сағат).

3-тарау. Оқу мақсаттарының жүйесі15. Оқу мақсаттарының жүйесіне оқу мақсаттарын пайдалану ыңғайлылығы үшін код енгізілді. Код бойынша бірінші сан

сыныпты, екінші және үшінші сандар – бөлім мен бөлімшенің, төртінші сан - оқу мақсатының реттік санын білдіреді. Мысалы, 7.2.1.2 кодировкасында: «7» – сынып, «2.1.» – бөлім мен бөлімше, «2» – оқу мақсатының реттік саны.

1) әлеуметтік қатынастардың дамуы:

Білім алушылар... Бөлімше 5- сынып

шамамен 1 миллион жыл бұрын –Vғасыр

6- сыныпVI – XVII ғасырлар

7- сыныпXVIII – XIX ғасырлар

8- сыныпXX ғасырдың І- жартысы

9- сыныпXX ғасырдың ІІ жартысынан бүгінгі күнге дейін

1.1 Этникалық қатынастар

5.1.1.1 алғашқы адамдардың антропологиясын сипаттау

6.1.1.1түркі тілдес тайпа-ларды атап, олардың территориялық ор-наласуын картада көрсету

7.1.1.1 жоңғар шапқыншылығы кезіндегі демографиялық өзгерістерді және миграциялық процестерді түсіндіру

8.1.1.1 демографиялық өзгерістердің себептері мен салдарын анықтау

9.1.1.1 демографиялық өзгерістердің себеп-салдарлық байланысын тал-дау арқылы дәйекті қорытынды жасау

5.1.1.2 тайпаларды нәсілдік ерекшеліктеріне қарай ажы-рату

6.1.1.2 XIII-XV ғасырлардағы Қазақстан аумағында құрылған мемлекеттердің этноәлеуметтік құрылымын анықтау

7.1.1.2 Ресей империясының қоныстандыру саясатының себептері мен салдарын талдау

9.1.1.2 өткен тарихи кезеңдермен сабақтастықты орнату арқылы қазіргі кезеңдегі демографиялық процестерге баға беру

5.1.1.3 ғұндардың қоныс аудару бағыттарын тарихи карта-дан көрсету

6.1.1.3 ежелгі және ортағасырлар тарихының оқиғалары арасында байла-ныс орнату арқылы қазақ халқының қа-лыптасуындағы негізгі кезең-дерді анықтау

9.1.1.3 Қазақстанның даму стратегиясын дағы демография лық саясаттың бағыттарын талдау

6.1.1.4 «қазақ» этнонимінің мағынасын түсіндіру

1.2 Әлеуметтік қатынастар

5.1.2.1 алғашқы адамдардың тұрмыс-тірші лігін

6.1.2.1 Қазақ ханды ғын дағы әлеуметтік топтардың

7.1.2.1 дәстүрлі қазақ қоғамындағы

8.1.2.1 қазақ зиялыларының қоғамдағы рөлі

9.1.2.1 қазіргі кездегі Қазақстан халқының әлеумет

(Жалғасы 24-бетте)

24 1 тамыз 2017 жылресми

шығармашылық түрде (әңгімелеу, бейне-леу, көрініс, макет) көрсету

орнын анықтау өзгерістерді өткен тарихи кезеңдермен салыстыру арқылы анықтау

мен қызметін талдау

тік жағдайын статистикалық мәліметтер негізінде талдау

5.1.2.2 әлеуметтік топтардың ерекшеліктерін түсіндіру

7.1.2.2 қазақ зиялыларының қалыптасуының маңыздылығын түсіндіру

8.1.2.2 соғыс жылдарындағы халықтың әлеу меттік жағдайын анықтау

2) мәдениеттің дамуы:

Білім алушылар...

Бөлімше (дағды немесе тақырып, білім немесе түсінік бола алады)

5- сыныпшамамен 1 миллион жыл бұрын – V ғасыр

6- сыныпVI – XVII ғасырлар

7- сыныпXVIII - XIX ғасырлар

8- сыныпXX ғасырдың І жартысы

9- сыныпXX ғасырдың ІІ жартысы нан бүгінгі күнге дейін

2.1Дүниетаным мен дін

5.2.1.1 алғашқы адамдар дың наным–сенімдерін сипаттау

6.2.1.1 түркілердің дүниетаным-дық ерекшеліктерін түсіндіру

7.2.1.1 салт – дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың құндылықтарын анықтау

8.2.1.1 мемлекеттің діни саясаты-ның мақсаты мен салдарын анықтау

9.2.1.1 дәстүрлі және деструктивті діни ағымдар мен ұйымдардың іс-әрекетін талдау

5.2.1.2 ежелгі тай-палардың дүниетанымын сипаттау

6.2.1.2 ислам дінінің қоғамдық өмірге ықпалын анықтау

7.2.1.2 отаршылдық саясаттың ұлттық құндылықтарға кері әсерін талдау

9.2.1.2 Қазақстан халқы Ассамблеясының дінаралық, этносаралық келісім мен ішкі тұрақтылықт-ты нығайту-дағы ықпалын бағалау

6.2.1.3 тарихи оқиғалар мен процестердің сабақтастығын сипат-тауда «Ұлы Дала Елі» ұғымын қолдану

9.2.1.3 «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясының маңыздылығын бағалау

2.2Өнер мен әдебиет

5.2.2.1 археологиялық ескерткіштерді салыстыру

6.2.2.1 күй, аңыз, шежіре, эпостық жырлардың тарихи дереккөзі ретіндегі маңыздылығын айқындау

7.2.2.1 халық ауыз әдебиеті мен музыка өнері туындыларының тари-хи дереккөзі ретінде құндылығын бағалау

8.2.2.1 қазақ зиялыларының шығармашылық мұрасын тал-дау және қо-ғамдық санаға тигізген әсеріне баға беру

9.2.2.1 кеңестік әдебиет пен өнер туындыларында қоғамдық өмірдің бейнеленуін талдау

5.2.2.2 археологиялық де-ректерге сүйене отырып, Андронов мәдениетінің белгілерінанықтау

6.2.2.2 ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерінің ерекшеліктерін түсіндіру

7.2.2.2 А. Құнанбаевтың ақын, ойшыл, қоғам қайраткері ретіндегі рөлін айқындау

8.2.2.2 Ахмет Байтұрсыновты қазақ тіл білімі-нің негізін салу-шы, қоғам қай-раткері ретінде бағалау

9.2.2.2 Мұхтар Әуезов шығармаларының әлем әдебиетіндегі орнын бағалау

5.2.2.3 ежелгі тай-палардың қолданбалы өнер ерекшеліктерін сипаттау

6.2.2.3 көшпелілердің әскери өнері жетістіктерін сипаттау

7.2.2.3 ұлттық музыкалық аспаптардың қолдану ерекшеліктерін сипаттау

8.2.2.3 өнер мен әдебиеттегі өзгерістерді анықтау

9.2.2.3 қазіргі кездегі өнер мен әдебиеттің даму тенденцияларын айқындау

5.2.2.4 «Алтын адам» жәдігерін өнер ту-ындысы ретінде сипаттау

6.2.2.4 түркі кезеңіндегі қоғамды бейнелеудеМахмұд Қашғари,Жүсіп Баласағұни және Ахмет Яссауи еңбектерінің тарихи құндылығын түсіндіру

7.2.2.4 ұлттық киім үлгілерінің ерекшеліктерін анықтау арқылы қолданбалы өнердің жетістіктерін бағалау

8.2.2.4 Ә. Қашаубаев пен Қажымұқан Мұңайтпасұлының қазақ халқын әлемге танытудағы рөліне баға беру

9.2.2.4 ұлттық құндылықтарды жаңғыртуға бағытталған мемлекеттік бағдарламалардың қажеттілігін негіздеу («Мәдени мұра» бағдар ла-масы)

5.2.2.5Ә.Марғұланды ғалым-археолог ретінде айқындау

6.2.2.5 көшпелілердің қолданбалы өнер жетістіктерін сипаттау

8.2.2.5 соғыс жылдарындағы өнер мен әдебиеттің халық рухын көтерудегі маңызын бағалау

5.2.2.6 көшпелілердің әлемдік өркениетке қосқан үлесін түсіну

2.3Білім және ғылым

5.2.3.1 қазақстандық ғалымдардың археологиялық жаңалықтарын білу

6.2.3.1 көне түркі жазуының тарихи маңызын түсіндіру

7.2.3.1 Ш.Уәлихановтың ғылыми зерттеулерінің тарихи құндылығын анықтау

8.2.3.1 ұлттық баспасөздің қоғамдық-саяси сана-ны оятудағы рөліне баға беру

9.2.3.1 Е.Бекмахановтың Қазақстан тарихы ғылымына қосқан үлесін бағалау

6.2.3.2 Әл-Фарабидің және басқа да ғалымдардың ортағасырлық ғылымның дамуына қосқан үлесін анықтау

7.2.3.2 Жәңгір ханның ағарту ісіне қосқан үлесін анықтау

8.2.3.2 кеңес дәуіріндегі қазақ тілінің ахуалын анықтау

9.2.3.2білім мен ғылым саласындағы мемлекеттік саясатқа баға беру

6.2.3.3 «Кодекс Куманикус» сөздігінің халықаралық байланыстардағы рөлін анықтау

7.2.3.3 Ы.Алтынсариннің ағарту саласына қосқан үлесін бағалау

8.2.3.3 XX ғ. бірінші жартысындағы білім мен ғылым саласындағы өзгерістерді талдау

6.2.3.4 Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарихи-Рашиди» еңбегінің тарихи маңызын түсіндіру

7.2.3.4 Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Қ.Халид еңбектерін тарихи де-рек ретіндегі маңызын айқындау

8.2.3.4 ҚанышСәтбаевтың Қазақстан ғылымын дамытудағы рөліне баға беру

3) мемлекеттің дамуы:

Білім алушылар...Бөлімше (дағды немесе тақырып, білім немесе түсінік бола алады)

5- сыныпшамамен 1миллион жыл бұрын – V ғасыр

6- сыныпVI – XVII ғасырлар

7- сыныпXVIII – XIX ғасырлар

8- сыныпXX ғасырдың І- жартысы

9- сыныпXX ғасырдың ІІ жартысынан бүгінгі күнге дейін

3.1. Мемлекеттің ішкі сая-саты

5.3.1.1 карта-дан тайпалық одақтардың орнала-суын көрсету

6.3.1.1 оқиғалардың өзара байланысын табу арқылы Түрік қағанаты құрылуының тарихи маңызын анықтау

7.3.1.1 Қарақұм және Ордабасы құрылтайларының халықты жоңғар басқыншылығына қарсы жұмылдырудағы рөліне баға беру

8.3.1.1 қазақ зиялы-ларының Ресей империясының Мемлекеттік Думасындағы қызметіне баға беру

9.3.1.1 қоғамдық-саяси өмірдің ерекшеліктерін түсіндіру және өзіндік интерпретация жасау

5.3.1.2 ежелгі мемлекеттік бірлестіктердің құрылуы алғышарттарын білу

6.3.1.2 VI-IX ғасырлардағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру

7.3.1.2 Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайын талдау

8.3.1.2 XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси процес-терге баға беру

9.3.1.2 Ж.Шаяхметов, Д.Қонаевпен Ж.Тәшеневтің ұлттық мүддені қорғаудағы қызметіне баға беру

6.3.1.3 X–XIII ғасырлардағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру

7.3.1.3 Ресей империясының отарлық саясатының себеп-салдарын анықтау

8.3.1.3 1916 жылғы ұлт- азаттық көтерілістің та-рихи маңызын анықтау және тұлғалардың рөліне баға беру

9.3.1.3 Қазақстан Республикасы Конституциясын мемлекеттің тұрақты даму кепілі ретінде бағалау

6.3.1.4 тарихи ұғымдарды қолданып, Қарахан мемлекетіндегі жер иелену ерекшеліктерін түсіндіру

7.3.1.4 Патша үкіметі рефор-малары нәтижесіндегі әкімшілік-аумақтық өзгерістерді түсіндіру

8.3.1.4 «Алаш» пар-тиясының ұлттық мемлекеттілікті жаңғырту саясатын талдау

9.3.1.4 әміршіл-әкімшіл саясатқа қарсы халық наразылықтарын салыстырып, талдау

6.3.1.5 Отырарды қорғаудағы қала халқының ерлігін сипаттау

7.3.1.5 халықтың отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын анықтау

8.3.1.5 Әлихан Бөкейханның саяси көшбасшылық қызметіне баға беру

9.3.1.5 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасының тарихи маңыздылығына баға беру

6.3.1.6 XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттерді білу, картаны қолдану арқылы саяси процестерді түсіндіру

7.3.1.6 ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының рөліне баға беру

8.3.1.6 Қазақстанда құрылған ұлттық авто-номиялардың маңыздылығына баға беру

9.3.1.6 Қазақстанның тәуел сіздік жолын дағы алғаш қы қадамда рын анық тап, қорытындылау

6.3.1.7 ортағасырлық мемлекеттердің ыдырауының негізгі және жанама себептерін анықтау

8.3.1.7 ХХ ғасырдың20–30 жылдар-дағы әміршіл-әкімшіл жүйе саясатының зардаптарын талдау

9.3.1.7 өткен оқиғалармен сабақтастықты орнатып, тәуелсіз Қазақстанның жария лануының тарихи маңызын түсіндіру

6.3.1.8 Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің басқару жүйесінің ерекшеліктерін анықтау

9.3.1.8 Тәуелсіз Қазақстанның қоғамдық–сая-си дамуын талдау

6.3.1.9 Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңы зын анықтау

9.3.1.9 ұзақ мерзімді мемлекеттік стра-тегияларды талдау

6.3.1.10 қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін анықтау

9.3.1.10 Тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуындағы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың рөліне баға беру

6.3.1.11 қоғамдық-саяси өмірдегі сұлтан, би, ба-тыр, жыраулардың қызметтерін сипаттау

9.3.1.11 Астананы жаңа Қазақстанның өркен деуінің нышаны ретінде айқындау

3.2 Мемлекеттің сыртқы са-ясаты

5.3.2.1 сақ, сармат тай-паларының халықаралық сахнадағы ор-нын анықтау

6.3.2.1 тарихи оқиғалардың өзара байланысын табу арқылы түркі тілдес тайпалардың миграциясын түсіндіру

7.3.2.1 Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте танылған хандар мен батырлардың рөлін түсіндіру

8.3.2.1 қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысының жеңісіне қосқан үлесін бағалау

9.3.2.1 XX ғасырдың ІІ жартысындағы әскери-өнеркәсіп кешендер-інің Қазақстанға тигізген зардапта-рын талдау

5.3.2.2 Қазақстан территория сындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің көрші елдермен қарым-қатынасын анықтау

6.3.2.2 Ұлы Түркі қағанатының сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтау

7.3.2.2 Қазақ хандығының сыртқы саясатының нәтижелерін анықтау

8.3.2.2 Б.Момышұлы-ның батырлық, тұлғалық қасие тін айқындау

9.3.2.2 Қазақстан Республика-сының халықара-лық сахнадағы танылу-ына баға беру

6.3.2.3 Атлах шайқасының та-рихи маңызын талдау

7.3.2.3 Абылай ханның дипломатиялық шеберлігі мен саяса-тын бағалау

9.3.2.3 Қазақстанның аймақтық және халықаралық ұйым дарымен байланыстарын талдау

6.3.2.4 қыпшақтар-дың Еуразия тарихындағы орнын анықтау

9.3.2.4 қазақ диаспораларының тарихи Отанымен байланы-сының маңыздылы-ғын айқындау

6.3.2.5 тарихи оқиғалардың өзара байланысын анықтап, Қазақстан аумағында XIII – XV ғасырларда құрылған мемлекеттердің сыртқы саясатын түсіндіру6.3.2.6 Қазақ хандарының сыртқы саясатын талдау

6.3.2.7 Орбұлақ шайқасындағы қазақ жасағының әскери өнердегі шеберлігі мен ерлігін бағалау

(Жалғасы. Басы 14-23-беттерде) 4) Қазақстанның экономикалық дамуы:

Білім алушылар...5- сыныпшамамен 1 миллион жыл бұрын – V ғасыр

6- сыныпVI – XVII ғасырлар

7- сыныпXVIII - XIX ғасырлар

8- сыныпXX ғасырдың І- жар-тысы

9- сыныпXX ғасырдың ІІ- жар-ты сынан бүгінгі күнге дейін

4.1 Шаруа-шылық

5.4.1.1 ежелгі адамдардың алғашқы кәсібін сипаттау

6.4.1.1 көшпелілер мен отырықшылар арасындағы өзара экономикалық байланыстарын анықтау

7.4.1.1 жоңғар шапқыншылығының қазақ халқының шаруашылығынатигізген зардапта-рын анықтау

8.4.1.1 деректер мен дәйектерді са-лыстыру арқылы жаңа экономикалық саясаттың нәтижесінде орын алған өзгерістерді талдау

9.4.1.1 Кеңес үкіметі кезіндегі ауыл ша-руашылығында орын алған өзгерістерге баға беру

5.4.1.2 көшпелі мал шаруашылығы мен егіншіліктің қалыптасуын түсіндіру

6.4.1.2 көшпелілердің дәстүрлі шаруашылығының ерекшеліктерін анықтау

7.4.1.2 отар-лау саясатының қазақтардың дәс түрлі шаруашылы ғына тигізген әсерін талдау

8.4.1.2 күштеп ұжымдастыру саясатының ауыл шаруашылығына тигізген зардаптарын талдау

9.4.1.2 Кеңес үкіметі кезіндегі орын алған әлеуметтік экономикалық пробле-маларды талдау

9.4.1.3 Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру про-це сінің эконо микаға ықпалын талдау9.4.1.4 аграрлық сек-торды модернизация-лау бағыттарын талдау

4.2 Өндірістік қатынастар жәнесауда

5.4.2.1 еңбек құралдары мен қару-жарақ түрлерін сипаттау

6.4.2.1 Ұлы Жібек жолының қала мәдениетінің даму-ына әсерін анықтау

7.4.2.1 капиталистік қатынастардың экономикаға ықпалын анықтау

8.4.2.1 Қазақстандағы индустрияландырудың жетістіктері мен кемшіліктерін талдау

9.4.2.1 өнеркәсіптің ахуалын анықтап, қорытынды жасау

5.4.2.2 металл өндірісі жетілуінің шаруашылық салала рына тигіз ген ықпалын түсіндіру

6.4.2.2 Ұлы Жібек жолының халықаралық қатынастардың дамуындағы орнын анықтау

7.4.2.2 сауда қатынастарына жәрмеңкелердің әкелген өзгерістерін анықтау

8.4.2.2 Қазақстан экономикасының соғыс жағдайына бейімделгендігін дәлелдеу

9.4.2.2 нарықтық экономиканың өндірістік қатынастарға әсерін талдау

5.4.2.3 Ұлы Жібек жолының пайда болуын түсіндіру

9.4.2.3 Қазақстанның әлемдік экономикаға кірігуін талдау9.4.2.4 сыртқы сауданың экономикаға әсерін зерттеу

16. Осы оқу бағдарламасы негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Қазақстан тарихы» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасының Ұзақ мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Қазақстан тарихы» оқу пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасына 1-қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 5-9-сыныптарына арналған «Қазақстан тарихы» пәнінен жаңартылған мазмұндағы үлгілік оқу бағдарламасын жүзеге асыру бойынша ұзақ мерзімді жоспар

1) 5-сынып:

Бөлім Тақырыптар, мазмұны Оқу мақсаттары. Білім алушылар тиісті:1- тоқсан (18 сағат)

5.1 А Қазақстандағы ежелгі адамдардың өмірі (18 сағат)

Кіріспе сабақ. Қазақстанның ежелгі тарихында не оқытылады

Ежелгі Қазақстан тарихына жалпы шолу

Алғашқы адамдар қалай өмір сүрді

5.1.1.1 – алғашқы адамдардың тұрпатын сипаттау;5.1.2.1 – алғашқы адамдардың тұрмыс-тіршілігін шығармашылық түрде (әңгімелеу, бейнелеу, көрініс, макет) көрсету

Археологтар Қазақстан жерінен тас дәуіріне жататын қандай ол-жаларды тапты

5.2.3.1 – қазақстандық ғалымдардың археологиялық жаңалықтарын білу;5.2.2.1 – археологиялық ескерткіштерді салыстыру; 5.4.2.1 – еңбек құралдары мен қару-жарақ түрлерін сипаттау

Табиғаттағы өзгерістер алғашқы адамдар өміріне қалай әсер етті

5.4.1.1 – ежелгі адамдардың кәсібін сипаттау

Не себепті ботайлықтарды жылқыны алғашқы қолға үйретушілер деп атайды

5.4.1.1 – ежелгі адамдардың кәсібін сипаттау

Қазақстан жерінде металды өндіру ежелгі адамдардың өмірін қалай өзгертті

5.4.2.2 – металл өндірісі жетілуінің шаруашылық салаларына тигізген ықпалын түсіндіру;5.2.2.1 – археологиялық ескерткіштерді салыстыру

Ә. Марғұлан қола дәуірі ескерткіштерінің қандай ерекшеліктерін анықтады

5.2.2.5 – Ә.Марғұланның Қазақстан археологиясының дамуына қосқан үлесін айқындау;5.2.2.2 – археологиялық деректерге сүйене отырып, андронов және беғазы-дәндібай мәдениеттерінің белгілерін анықтау

Тасқа салынған суреттер ежелгі адамдардың дүниетанымын қалай бейнелейді

5.2.1.1 – алғашқы адамдардың наным-сенімдерін сипаттау;5.2.2.1 – археологиялық ескерткіштерді салыстыру

Ежелгі адамдардың өміріне саяхат

5.1.2.1 – алғашқы адамдардың тұрмыс- тіршілігін шығармашылық түрде (әңгіме леу, бейнелеу, көрініс, макет) көрсету

2- тоқсан (14 сағат)5.2А Ежелгі көшпелілер өмірі (8 сағат)

Темір өндіру адам өмірін қалай өзгертті

5.4.2.2 – металл өндірісі жетілуінің шаруашылық салаларына тигізген ықпалын түсіндіру

Көшпелі мал шаруашылығы неліктен шаруашылықтың негізгі түріне айналды

5.4.1.2 – көшпелі мал шаруашылығы мен егіншіліктің қалыптасуын түсіндіру5.2.2.6 – көшпелілердің әлемдік өркениетке қосқан үлесін білу

Көшпелілер баспанасының ерекшелігі неде

5.2.2.3 – ежелгі тайпалардың қолданбалы өнер ерекшеліктерін сипаттау;5.2.2.6 – көшпелілердің әлемдік өркениетке қосқан үлесін түсіну

Көшпелілердің қандай салт-дәстүрлері бүгінгі күнге дейін сақталды

5.2.1.2 – ежелгі тайпалардың дүниетанымын сипаттау

5.2ВСақтар (4 сағат)

Қандай дереккөздер сақтар тура-лы мәлімет береді

5.3.1.1 – картадан тайпалық одақтардың орналасуын көрсету; 5.3.1.2 – ежелгі мемлекеттік бірлестіктердің құрылу алғышарттарын білу

«Алтын адам» кім болды 5.2.3.1 – қазақстандық ғалымдардың археологиялық жаңалықтарын білу;5.2.2.4 – «Алтын адам» жәдігерін өнер туындысы ретінде сипаттау;5.2.1.2 – ежелгі тайпалардың дүниетанымын сипаттау

Қайталау (2 сағат)

3- тоқсан (20 сағат)5.3АСақтар(12 сағат)

Неліктен Шілікті мен Бесшатыр «патша қорғандары» деп ата-лады

5.2.2.1 – археологиялық ескерткіштерді салыстыру;5.1.2.2 – әлеуметтік топтардың ерекшелік терін түсіндіру;5.2.1.2 – ежелгі тайпалардың дүниетанымын сипаттау

Берел қорымынан табылған олжалар сақтардың мәдениетін қалай сипаттайды

5.2.1.2 – ежелгі тайпалардың дүниетанымын сипаттау;5.2.2.3 – ежелгі тайпалардың қолданбалы өнер ерекшеліктерін сипаттау

«Мұртты обалардың» ерекшелігі неде

5.2.2.1 – археологиялық ескерткіштерді салыстыру;

Тарихи деректерде Томиристің бейнесі қалай сипатталған

5.3.2.1 – сақ, сармат тайпаларының халықаралық аренадағы орнын анықтау

Тәуелсіздік үшін күрескен таны-мал сақ батырлары кімдер

5.3.2.1 – сақ, сармат тайпаларының халықаралық аренадағы орнын анықтау

Неліктен Александр Македонскийдің сақтарға жасаған жорығы сәтсіз аяқталды

5.3.2.1 – сақ, сармат тайпаларының халықаралық аренадағы орнын анықтау

5.3В Үйсіндер мен қаңлылар(8 сағат)

Қытай авторлары үйсіндер тура-лы не жазды

5.3.1.2 – ежелгі мемлекеттік бірлестіктердің құрылу алғышарттарын білу;5.1.2.2 – әлеуметтік топтардың ерекшеліктерін түсіндіру;5.3.2.2 – Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің көрші елдермен қарым-қатынасын анықтау

Қаңлыларда қала мәдениетінің дамуы немен байланысты

5.4.2.3 – Ұлы Жібек жолының пайда болуын түсіндіру;5.3.2.2 – Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің көрші елдермен қарым-қатынасын анықтау

Сыма Цянь қаңлы қоғамын қалай сипаттады

5.1.2.2 – әлеуметтік топтардың ерекшеліктерін түсіндіру5.3.1.2 - ежелгі мемлекеттік бірлестіктердің құрылу алғышарттарын білу

Үйсіндер мен қаңлылардың мәдени дамуы қандай болды

5.2.2.3 – ежелгі тайпалардың қолданбалы өнер ерекшеліктерін сипаттау;5.2.2.6 – көшпелілердің әлемдік өркениетке қосқан үлесін түсіну

4- тоқсан (16 сағат)5.4АҒұндар (6 сағат)

Неге Мөде шаньюй «Жер - мемлекеттің негізі» деді

5.1.1.3 – ғұндардың қоныс аудару бағыттарын тарихи картадан көрсету;5.3.1.2 – ежелгі мемлекеттік бірлестіктердің құрылу алғышарттарын білу

Ғұндармен Ұлы Қытай қорғанының салынуы арасында қандай байланыс бар

5.3.2.2 – Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің көрші елдермен қарым-қатынасын анықтау

Ғұндардың Қазақстан терри-ториясына қоныстануы қандай өзгерістерге әкелді

5.1.1.3 – ғұндардың қоныс аудару бағыттарын тарихи картадан көрсету

Ежелгі авторлар Аттилаға қандай баға береді

5.1.1.3 – ғұндардың қоныс аудару бағыттарын тарихи картадан көрсету;5.3.2.2 – Қазақстан территориясындағы алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің көрші елдермен қарым-қатынасын анықтау

5.4В Сарматтар(4 сағат)

Сарматтардың қандай археологиялық ескерткіштері бар

5.2.2.1 - археологиялық ескерткіштерді салыстыру; 5.2.2.3 – ежелгі тайпалардың қолданбалы өнер ерекшеліктерін сипаттау;5.3.1.1 – картада тайпалық одақтардың орналасуын көрсету; 5.1.2.2 – әлеуметтік топтардың ерекшеліктерін түсіндіру

Сарматтар қандай мемлекеттер-мен қарым-қатынас жүргізді

5.3.2.1 – сақ, сармат тайпаларының халықаралық аренадағы орнын анықтау

5.4 СЕжелгі Қазақстан та-рихына шолу (4 сағат)

Ежелгі заман адамдарының тұрпаты қандай болды

5.1.1.2 – тайпаларды нәсілдік ерекшеліктеріне қарай ажырату

Ежелгі Қазақстанға саяхат 5.4.1.1 – ежелгі адамдардың алғашқы кәсібін сипаттау;5.4.1.2 – көшпелі мал шаруашылығы мен егіншіліктің қалыптасуын түсіндіру;5.4.2.1 – еңбек құралдары мен қару-жарақ түрлерін сипаттау;5.4.2.3 – Ұлы Жібек жолының пайда болуын түсіндіру

Қайталау(2 сағат)

2) 6- сынып:

Бөлім Тақырып, мазмұны Оқу мақсаттары. Білім алушылар тиісті:1- тоқсан (18 сағат)

6.1А VI – IX ғасырлардағы Қазақстан (18 сағат)

Кіріспе сабақ. Орта ғасырлар та-рихы нені оқытады

6.3.1.2 – VI-IX ғасырлардағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру

VI-IX ғасырларда билік құрған қай қағандардың есімдері тарихта сақталды

6.3.1.1 – оқиғалардың өзара байланысын табу арқылы Түрік қағанаты құрылуының тарихи маңызын анықтау;6.3.1.2 – VI-IX ғасырлардағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру;6.3.2.2 – Ұлы Түркі қағанатының сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтау; 6.2.1.3 – тарихи оқиғалар мен процестердің сабақтастығын сипаттауда «Ұлы Дала» ұғымын қолдану

Білге қаған мен Күлтегіннің мемлекетті нығайтудағы саясаты бізге қандай деректерден белгілі

6.3.1.2 – VI-IX ғасырлардағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру;6.2.3.1 – көне түркі жазуының тарихи маңызын түсіндіру

Неліктен Атлах шайқасын «халықтар шайқасы» деп атайды

6.3.2.3 – Атлах шайқасының тарихи маңызын талдау; 6.2.2.3 – көшпелілердің әскери өнеріндегі жетістіктерін сипаттау

«Оғызнама» жырында қандай та-рихи мәліметтер беріледі

6.3.1.2 – VI-IX ғасырлардағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру

Қимақтарда қалалық мәдениетінің дамуын қандай де-ректер дәлелдейді

6.4.2.1 – Ұлы Жібек жолының қала мәдениетінің дамуына әсерін анықтау; 6.4.1.1 – көшпелілер мен отырықшылар арасындағы өзара экономикалық байланыстарын анықтау

Қытай және араб деректері түркілер туралы қандай ақпарат береді

6.2.2.3 – көшпелілердің әскери өнеріндегі жетістіктерін сипаттау;6.4.1.2 – көшпелілердің дәстүрлі шаруашылығының ерекшеліктерін анықтау;6.2.1.1 – түркілердің дүниетанымдық ерекшеліктерін түсіндіру

Түркі тілдес халықтардың ми-грациясы Еуразия тарихына қаншалықты әсерін тигізді

6.3.2.1– тарихи оқиғалардың өзара байланысын табу арқылы түркі тілдес тайпалардың миграциясын түсіндіру;6.1.1.1 – түркі тілдес тайпаларды атап, олардың картада территориялық орналасуын көрсету

2- тоқсан (14 сағат) 6.2А X ғ. – XІІІ ғ. басындағы Қазақстан(13 сағат)

X ғ. – XIII ғ. басында саяси карта қаншалықты өзгерді

6.3.1.3 – X ғ. – XIII ғ. басындағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру;6.3.1.7 – ортағасырлық мемлекеттердің ыдырауының негізгі және жана-ма себептерін анықтау

Неліктен Қарахан мемлекеті ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялады

6.3.1.3 – X ғ. – XIII ғ. басындағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру;6.2.1.2 – ислам дінінің қоғамдық өмірге ықпалын анықтау;6.3.1.4 – тарихи ұғымдарды қолданып, Қарахан мемлекетіндегі жер ие-лену ерекшеліктерін түсіндіру

Не себепті Еуразия даласы «Дешті Қыпшақ» деп аталды

6.3.1.3 – X ғ. – XIII ғ. басындағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру;6.3.2.4 – қыпшақтардың Еуразия тарихындағы орнын анықтау; 6.2.2.3 – көшпелілердің әскери өнеріндегі жетістіктерін сипаттау; 6.2.1.3 – тарихи оқиғалар мен процестердің сабақтастығын сипаттауда «Ұлы Дала» ұғымын қолдану

Найман, керейіт пен жалайыр-лардың ортағасырлардағы саяси сахнадағы рөлі қандай болды

6.3.1.3 – X ғ. – XIII ғ. басындағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру

Ұлы Жібек жолы халықаралық байланыстардың дамуына ықпал етті ме

6.4.2.2 – Ұлы Жібек жолының халықаралық қатынастардың дамуындағы орнын анықтау

Ұлы Жібек жолы ортағасырлық Қазақстанның экономикалық және мәдени дамуына қалай әсер етті

6.4.2.1 – Ұлы Жібек жолының қала мәдениетінің дамуына әсерін анықтау; 6.4.1.1 – көшпелілер мен отырықшылар арасындағы өзара экономикалық байланыстарын анықтау;6.2.2.2 – ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерінің ерекшеліктерін түсіндіру

Әлем өркениетінің дамуына түркі мәдениеті қандай үлес қосты

6.2.2.5 – көшпелілердің қолданбалы өнер жетістіктерін сипаттау;6.2.2.2 – ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерінің ерекшеліктерін түсіндіру; 6.2.3.2 – Әл-Фарабидің және басқа да ғалымдардың ортағасырлық ғылымның дамуына қосқан үлесін анықтау;6.2.2.4 – түркі кезеңіндегі қоғамды бейнелеуде М.Қашғари, Ж.Баласағұни және А.Яссауи еңбектерінің тарихи құндылығын түсіндіру;6.2.3.3 – «Кодекс Куманикус» сөздігінің халықаралық байланыстардағы рөлін анықтау

Қайталау (1 сағат)

3- тоқсан (20 сағат) 6.3А XIII – XV ғасырдың I жарты-сын дағы Қазақстан (16 сағат)

Моңғолдар мемлекеттілік деңгейге қалай жетті

6.2.2.3 – көшпелілердің әскери өнеріндегі жетістіктерін сипаттау;6.3.1.6 – XIII–XV ғасырлардағы мемлекеттерді білу және картаны қолданып, саяси процестерді түсіндіру

Неліктен Шыңғыс хан әскерлері Отырарды алты ай бойы ала алмады

6.3.1.5 – Отырарды қорғаудағы қала халқының ерлігін сипаттау

Орталық Азияға ең үлкен өзгерісті әкелген кімдер: қып-шақтар ма, әлде моңғолдар ма

6.1.1.2 – XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттердің этноәлеуметтік құрылымын анықтау; 6.3.1.8 – Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің басқару жүйесінің ерекшеліктерін анықтау

Моңғол империясының ыдыра-уы нәтижесінде саяси картада қандай өзгерістер болды

6.3.1.6 – XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттерді білу, картаны қолдану арқылы саяси процестерді түсіндіру; 6.1.1.2 – XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттердің этноәлеуметтік құрылымын анықтау; 6.3.1.7 – ортағасырлық мемлекеттердің ыдырауының негізгі және жана-ма себептерін анықтау

Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуындағы Ақ Орданың рөлі қандай болды

6.3.1.6 – XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттерді білу, картаны қолдану арқылы саяси процестерді түсіндіру; 6.1.1.2 – XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттердің этноәлеуметтік құрылымын анықтау 6.3.2.5 – тарихи оқиғалардың өзара байланысын анықтап, Қазақстан аумағында XIII – XV ғасырларда құрылған мемлекеттердің сыртқы сая-сатын түсіндіру

Моғолстан мен Әбілқайыр мемлекеттеріндегі оқиғалар қандай өзгерістерге әкелді

6.3.1.6 – XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттерді білу, картаны қолдану арқылы саяси процестерді түсіндіру; 6.1.1.2 – XIII-XV ғасырлардағы мемлекеттердің этноәлеуметтік құрылымын анықтау; 6.3.2.5 – тарихи оқиғалардың өзара байланысын анықтап, Қазақстан аумағында XIII – XV ғасырларда құрылған мемлекеттердің сыртқы сая-сатын түсіндіру

XIII – XV ғасырлардағы өнер мен әдебиет ортағасырлық қоғамды қалай бейнелейді

6.2.2.1 – күй, аңыз, шежіре, эпостық жырлардың тарихи дереккөзі ретіндегі маңыздылығын айқындау

Ортағасырлық саяхатшылар Қазақстанды қалай сипаттады

6.4.1.2 – көшпелілердің дәстүрлі шаруашылығының ерекшеліктерін анықтау;6.2.2.5 – көшпелілердің қолданбалы өнер жетістіктерін сипаттау

6.3В Қазақ халқының қалыптасуы(2 сағат)

Ұлы Дала мұрагері – қазақ халқы қалай қалыптасты

6.1.1.3 – ежелгі және ортағасырлар тарихының оқиғалары арасында байланыс орнату арқылы қазақ халқы қалыптасуының негізгі кезеңдерді анықтау;6.1.1.4 – «қазақ» этнонимінің мағынасын түсіндіру

6.3С Біртұтас қазақ мемлекетінің құрылуы( 2 сағат)

Неліктен Керей мен Жәнібек құрған Қазақ хандығы Орталық Азиядағы алғашқы ұлттық мем-лекет деп саналады

6.3.1.9 – Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңызын анықтау;6.2.3.4 – М.Х.Дулатидің «Тарихи-Рашиди» еңбегінің маңыздылығын түсіндіру;6.3.1.10 – қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін анықтау;6.2.1.3 – тарихи оқиғалар мен процестердің сабақтастығын сипаттауда «Ұлы Дала» ұғымын қолдану

4- тоқсан (16 сағат)6.4А Қазақ хандығының XVI – XVII ғасырлардағы дамуы (12 сағат)

Не себепті Қадырғали Жалайыр: «Жәнібек ханның ұлдарының арасында аса белгілі болғаны Қасым хан еді...» деп жазды

6.3.1.10 – қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін анықтау;6.3.2.6 – қазақ хандарының сыртқы саясатын талдау

Неліктен Хақназар хан билеген кезеңді Қазақ хандығының «қайта жаңғыруы» деп атайды

6.3.1.10 – қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін анықтау;6.3.2.6 – қазақ хандарының сыртқы саясатын талдау

Тәуекел хан қазақ жерлерін біріктіру мақсатында қандай сая-сат ұстанды

6.3.1.10 – қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін анықтау;6.3.2.6 – қазақ хандарының сыртқы саясатын талдау

Есім хан Қазақ хандығының біртұтастығын қалай сақтап қалды

6.3.1.10 – қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін анықтау;6.3.2.6 – қазақ хандарының сыртқы саясатын талдау

Орбұлақ шайқасының әлемдік әскери өнер тарихындағы алатын орны қандай

6.2.2.3 – көшпелілердің әскери өнері жетістіктерін сипаттау;6.3.2.7 – Орбұлақ шайқасындағы қазақ жасағының әскери өнердегі шеберлігі мен ерлігін бағалау

Неліктен А.Левшин Тәуке ханды «Дала Ликургі» деп атады

6.3.1.10 – қазақ хандарының мемлекетті нығайтудағы рөлін анықтау;6.3.2.6 – қазақ хандарының сыртқы саясатын талдау

Әлеуметтік топтар қазақ қоғамында қандай рөл атқарды

6.1.2.1 – Қазақ хандығындағы әлеуметтік топтардың орнын анықтау; 6.3.1.11 – қоғамдық-саяси өмірдегі сұлтан, би, батыр, жыраулардың қызметтерін сипаттау

6.4В XVI – XVII ғасырлардағы экономика мен мәдениет(3 сағат)

XVI – XVII ғасырлардағы қазақ-тардың рухани мәдениетінде халық өмірі қалай көрініс табады

6.2.2.1 – күй, аңыз, шежіре, эпостық жырлардың тарихи дереккөзі ретіндегі маңыздылығын айқындау

Неліктен киіз үй көшпелілердің материалдық мәдениетінің ең жоғарғы үлгісі деп саналады

6.2.2.5 – көшпелілердің қолданбалы өнер жетістіктерін сипаттау

Көшпелілердің дәстүрлі шаруа-шылығының ерекшелігі неде

6.4.1.2 – көшпелілердің дәстүрлі шаруашылығының ерекшеліктерін анықтау

Қайталау (1 сағат)

3) 7-сынып:

Бөлім Тақырып, мазмұны Оқу мақсаттары. Білім алушылар тиісті:1- тоқсан (18 сағат)

7.1А Отан соғысы (6 сағат)

Не себепті «Елім-ай» бүкілхалықтық әнге айналды

7.1.1.1 – жоңғар шапқыншылығы кезіндегі демографиялық өзгерістерді және миграциялық процестерді түсіндіру;7.2.2.1– халық ауыз әдебиеті мен музыка өнері туындыларының тарихи дереккөзі ретінде құндылығын бағалау;7.3.1.2 – Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайын талдау;7.4.1.1 – жоңғар шапқыншылығының қазақ халқының шаруашылығына тигізген зардаптарын анықтау

Неліктен Ордабасы ел бірлігінің нышаны болып саналады

7.3.1.2 – Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайын талдау;7.3.1.1 – Қарақұм және Ордабасы құрылтайларының халықты жоңғар басқыншылығына қарсы жұмылдырудағы рөліне баға беру

Неліктен Аңырақай шайқасы қазақ-жоңғар соғысындағы түбегейлі бетбұрыс деп саналады

7.3.2.1 – Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте танылған хандар мен батырлардың рөлін түсіндіру

7.1В XVIII ғасырдағы Қазақ хандығы(12 сағат)

Неліктен Ресей Қазақстанды Азияға шығудың «кілті мен қақпасы» деп санады

7.3.1.2 – Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайын талдау;7.3.2.2 – Қазақ хандығының сыртқы саясатының нәтижелерін анықтау

Әбілқайыр хан Анна Иоанновна патшайымға жазған хатында қандай мақсат көздеді

7.3.1.2 – Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайын талдау;7.3.2.2 – Қазақ хандығының сыртқы саясатының нәтижелерін анықтау

Қазақ хандығындағы ішкі саяси жағдайының шиеленісуінің салдары қандай болды

7.3.1.2 – Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайын талдау;7.3.2.2 – Қазақ хандығының сыртқы саясатының нәтижелерін анықтау

Дербес Қазақ мемлекетін сақтап қалудағы Абылай ханның рөлі қандай

7.3.1.2 – Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайын талдау;7.3.2.3 – Абылай ханның ішкі және сыртқы саясатын бағалау

2- тоқсан (14 сағат)7.2А XVIII ғасырдағы Қазақстанның мәдениеті (4 сағат)

XVIII ғасырда ақын-жырау-лар шығармаларында та-рихи оқиғалар қалай көрініс тапты

7.2.2.1 – халық ауыз әдебиеті мен музыка өнері туындыларының тарихи дереккөзі ретінде құндылығын бағалау

Қазақтың ұлттық қолдан-балы өнерінің бірегейлігі неде

7.2.2.4 – ұлттық киім үлгілерінің ерекшеліктерін анықтау арқылы қолданбалы өнердің жетістіктерін бағалау

7.2ВОтарлау және ұлт-азаттық күрес (9 сағат)

Қазақстанды отарлауды Ресей империясы қалай жүзеге асырды

7.3.1.3 – Ресей империясының отарлық саясатының себеп-салдарын анықтау

Сырым Датұлы Кіші жүз қазақтарының қандай құ-қықтарын қорғауды көздеді

7.3.1.5 – халықтың отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын анықтау; 7.3.1.6 – ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының рөліне баға беру

1822-1824 жылдардағы ре-формалар қазақ қоғамына қандай өзгерістер әкелді

7.3.1.4 – Патша үкіметі реформалары нәтижесіндегі әкімшілік-аумақтық өзгерістерді түсіндіру;7.1.2.1 – дәстүрлі қазақ қоғамындағы өзгерістерді өткен тарихи кезеңдермен салыстыру арқылы анықтау

Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлын қандай ортақ идея біріктірді

7.3.1.5 – халықтың отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын анықтау; 7.3.1.6 – ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының рөліне баға беру

Кенесары хан бастаған ұлт-азаттық күрес неліктен жалпы ұлттық сипатқа ие болды

7.3.1.5 – халықтың отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын анықтау 7.3.1.6 – ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының рөліне баға беру

Қайталау (1 сағат)

3- тоқсан (20 сағат)7.3А Отарлау және ұлт-азаттық күрес (4 сағат)

Неліктен Орта Азия хандықтарының Қазақстан ның оңтүстік аймақтарына экспансиясы күшейді

7.3.1.5 – халықтың отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын анықтау; 7.3.1.6 – ұлт-азаттық көтеріліс басшыларының рөліне баға беру

Қазақстанның оңтүстік аймақтарын Ресей импе-риясының қосып алуының ерекшеліктері қандай

7.3.1.2 – Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайын талдау;7.3.2.2 – Қазақ хандығының сыртқы саясатының нәтижелерін анықтау

7.3В Қазақстан Ресей империясының құрамында (6 сағат)

Патша өкіметі тарапынан «бөліп ал да, билей бер» ұстанымы қалай жүзеге асты

7.3.1.3 – Ресей империясының отарлық саясатының себеп-салдарын анықтау;7.3.1.4 – Патша үкіметі реформалары нәтижесіндегі әкімшілік-аумақтық өзгерістерді түсіндіру

XIX ғасырдың 60-70 жылдардағы ұлт-азаттық көтерілістердің басты ерекшеліктері қандай

7.3.1.5 – халықтың отаршылдыққа қарсы ұлт-азаттық күресінің себеп-салдарын анықтау

Қоныстандыру саясаты қазақ қоғамына қандай өзгерістер әкелді

7.4.1.2 – отарлау саясатының қазақтардың дәстүрлі шаруашылығына тигізген әсерін талдау;7.1.1.2 – Ресей империясының қоныстандыру саясатының себептері мен салдарын талдау

7.3С Қазақстан Ресей империясының құрамында (10 сағат)

Қазақстанда капиталистік қатынастардың дамуы бары-сында қандай жаңа өндіріс түрлері пайда болды

7.4.2.1 – капиталистік қатынастардың экономикаға ықпалын анықтау

Қоянды жәрмеңкесіне неліктен халық көп жиналды

7.4.2.2 – сауда қатынастарына жәрмеңкелердің әкелген өзгерістерін анықтау

“Зар заман” әдеби ағымы өкілдерінің саяси көзқарастары қандай болды

7.2.1.2 – ұлттық құндылықтарға отаршылдық саясаттың кері әсерін талдау;7.1.2.2 – қазақ зиялыларының қалыптасуының маңыздылығын түсіндіру

4- тоқсан (16 сағат)7.4А XIХ-XX ғасырдың басындағыҚазақстанның мәдениеті (14 сағат)

XIX ғасырда қазақ ауы-лын суретшілер қалай бейнелейді

7.1.2.1 – дәстүрлі қазақ қоғамындағы өзгерістерді өткен тарихи кезеңдермен салыстыру арқылы анықтау; 7.2.1.1 – салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың құндылықтарын анықтау;

Бөкей Ордасының ханы Жәңгір тұңғыш қазақ ағарту-шысы ретінде қандай рөль атқарды

7.2.3.2 – Жәңгір ханның ағарту ісіне қосқан үлесін анықтау

Неге С.Мұқанов Шоқан Уәлихановқа арналған шығармасын «Аққан жұлдыз» деп атады

7.2.3.1 – Шоқан Уәлихановтың ғылыми зерттеулерінің тарихи құндылығын анықтау

Ыбырай Алтынсариннің халық ағарту саласындағы жаңашылдығы неден байқалады

7.2.3.3 – Ыбырай Алтынсариннің ағарту саласына қосқан үлесін бағалау

Неліктен Абай Құнанбай-ұлын «Хәкім Абай» деп атады

7.2.2.2 – Абай Құнанбаевтың ақын, ойшыл, қоғам қайраткері ретіндегі қызметіне баға беру

Неге XIX ғасыр қазақ халқының музыка өнерінің гүлденген дәуірі деп са-налады

7.2.2.1 – халық ауыз әдебиеті мен музыка өнері туындыларының тарихи дереккөзі ретінде құндылығын бағалау;7.2.2.3 – ұлттық музыкалық аспаптардың қолдану ерекшеліктерін си-паттау

Ш.Құдайбердіұлы, М.Көпейұлы, Қ.Халид еңбектерінің тарихи құндылығы нед

7.2.3.4 – Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Қ.Халид еңбектерін тарихи дерек ретіндегі маңызын айқындау

Қайталау (2 сағат)

4) 8-сынып:

Бөлім Тақырып, мазмұны Оқу мақсаттары. Білім алушылар тиісті:1- тоқсан (18 сағат)

8.1А ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан(18 сағат)

Не себепті А.Байтұрсынов: «Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі проблемаға айналды», - деп айтты?

8.3.1.1 – қазақ зиялыларының Ресей империясының Мемлекеттік Думасындағы қызметіне баға беру;8.3.1.2 – XX ғасыр басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси процес-терге баға беру

1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс неліктен бүкілхалықтық сипат алды

8.3.1.2 – XX ғасыр басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси проце-стерге баға беру; 8.3.1.3 – 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің тарихи маңызын анықтау және тұлғалардың рөліне баға беру

Қазақстанда 1917 жылы саяси белсенділіктің артуы қандай оқиғалардан көрініс тапты

8.3.1.2 – XX ғасыр басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси проце-стерге баға беру

Ә. Бөкейхан – ХХ ғасырдың басындағы ұлт көшбасшысы

8.2.2.1 – қазақ зиялыларының шығармашылық мұрасын талдау және қоғамдық санаға тигізген әсеріне баға беру; 8.3.1.5 – Әлихан Бөкейханның саяси көшбасшылық қызметіне баға беру

Неліктен «Алаш» партиясы халық қолдауына ие болды

8.1.2.1 – қазақ зиялыларының қоғамдағы рөлі мен қызметін талдау; 8.3.1.4 – «Алаш» партиясының ұлттық мемлекеттілікті жаңғыртудағы саясатын талдау; 8.2.3.1 – ұлттық баспасөздің қоғамдық-саяси сананы оятудағы рөліне баға беру2- тоқсан (14 сағат)

8.2А Қазақстанда кеңестік биліктің орнығуы (12 сағат)

Қазан революциясының ұрандары халық арасында қандай үміт тудырды

8.3.1.2 – XX ғасырдың басындағы Қазақстандағы қоғамдық-саяси про-цестерге баға беру

Алаш Орда үкіметі мен Түркістан (Қоқан) автономиясының идеялары неліктен жүзеге аспады

8.3.1.6 – Қазақстанда құрылған ұлттық автономиялардың маңыздылығына баға беру;8.1.2.1 – қазақ зиялыларының қоғамдағы рөлі мен қызметін талдау

Қазақ Автономиялық кеңестік Республикасы құрылуының тарихи маңызы неде

8.3.1.6 – Қазақстанда құрылған ұлттық автономиялардың маңыздылығына баға беру;8.1.2.1 – қазақ зиялыларының қоғамдағы рөлі мен қызметін талдау

Қазақ жерінің тұтастығын қал пына келтірудегі ұлт зия-лыларының рөлі қандай болды

8.1.2.1 - қазақ зиялыларының қоғамдағы рөлі мен қызметін талдау

Не себепті Кеңес үкіметі Жаңа экономикалық саясат-тан бас тартты

8.3.1.7 – ХХ ғасырдың 20–30 жылдардағы әміршіл-әкімшіл жүйе саясатының зардаптарын талдау;8.4.1.1 – деректер мен дәйектерді салыстыру арқылы жаңа экономикалық саясаттың нәтижесінде орын алған өзгерістерді талдау

Кеңестік идеоло-гия демократиялық ұстанымдарға сай болды ма

8.3.1.7 – ХХ ғасырдың 20–30 жылдардағы әміршіл-әкімшіл жүйе саясатының зардаптарын талдау;8.2.1.1 – мемлекеттің діни саясатының мақсаты мен салдарын анықтау

Қайталау (2 сағат)

(Жалғасы бар)