HURA..PE İLE MÜCADELEN1N N1CELİGİ VE N1TEL1Gİ ÜZERİNE Seyfettin Erşahin

KADlNLAR ARASINDAKİ HURAFELER VE İSlAM'ıN HURAFELERE .un.•"'-•'"·

Fatına Yılmaz

tLEnş!M TEKNİKLERİ VE D !Nİ 1LET1Ş!M Hökelekli

Y1JRTDIŞI CAM1 VE CAM1 D !N HİZMETLERİ Yılmaz

ANLAMLI KA VRAMLARJN SORUNU ;<,~,.~#',..._

Ali Bulut

HlJKUKUNDA ANNENİN ÇOCUGUNU EMZİRMES1N1N fiU.&J.Y!.U

Hilal. Duman

İKİ DÜNYA SA V AŞI ARASI DOJ\ffil\IIDE BULGARİST AN ınu.:>.wt.Jıvucu-.ı..d'U' • ..ı.nın nru ıLıL"·"'~'"-""''--.n.ı~ru,,.-uu

KADTh."'N ESTETiK

ilt: 42" Sayı: 1 "

AÇISININ EVE YANSIMASI Erdemli

cak-Şubat-Mart 06 .

GÜNÜMÜZ İLETİŞİM TEKNİKLERİ VE DİNİ İLETİŞİM

Hayati HÖKELEKLİ*

Özet:

Günümüzde iletişim, bağımsız bir araştınna alanı ve bilim dalı haline gelmiştir. Bu alandaki çalışmalar, mesajın etkili şekilde hedef kitleye ulaştırılmasında bazı önemli sonuçlara ulaşmıştır. Dini irşat ve eğitim-öğretim çalışmalarında bunların dikkate alınması, önem taşımaktadır. Bir iletişim modeli dört ana unsurdan oluşur: Kaynak, mesaj, kanal ve dinleyici. İletişimin etkinliği, her bir unsurun diğerleri ile olan ilişkisine bağlıdır. Bu yazıda, dini iletişim açısından bu unsurların ne anlama geldiği üzerinde durularak, bazı önerilerde bulunulmuştur.

Anahtar kavramlar:

İletişim, İletişim Teknikleri, Dini İletişim

Techniques of Communication and Religious Communication in Our Time

Abstract:

Communication has been an field of independent searching and a discipline in our time. In message is communicated to target mass as an effective way are reached important consequents in this studies of field. It is important that in studies of the serınon and training-teaching is taken into consideration. There are four elements in a communication pattern: Source, message, channel and listener. Commınunication effectiveness depends on concerning each element to other element. What do those elements mean for religious communication? I look for an answer to this question and propose same.

KeyWords:

Communication, Techniques of Communication, Religious Communication.

* Prof Dr., Uludağ Üniversitesi ilahiyat Fakültesi

41

DİY ANET İLMİ DERGi • CİLT: 42 • SA YI: I

Giriş

İletişim kurmak, yani insanlar arasında ileti (mesaj) alışverişinde bulunmak, toplum hayatının ayrılmaz bir özelliğidir. İletişim iki kişiyi ilişki içine sokan bir süreçtir ve insan var olduğu andan itibaren kendisini bu sürecin içinde bulur. İnsan, ilişkileri içinde sürekli yeniden tanımlanan bir varlıktır; diğer insanlarla hiç ilişkisi olmayan bir kimse düşünülemez. Bilinçli ya da bilinçsiz çevremizi etkilemeye, değiştirmeye ya da etkilenmeye, çevremize göre kendimizi uyarlamaya çalışırız. Bu iki yönlü alışveriş, iletişim ve etkileşim ömür boyu sürüp gider.

Okul ve aile ortamlarında pedagojİk esaslara göre yürütülen din eğitim-öğ­retimi yanında, toplumun geneline yönelik planlı ve amaçlı din hizmeti çalışmaları da büyük önem taşımaktadır. Bununla birlikte, bir tür eğitim, iletişim ve rehberlik çalışması olan bu hizmetin yürütülmesinin şartları,

teknikleri, yöntem ve ilkeleri öncekinden oldukça farklıdır. Bu hizmetin etkili ve verimli kılınması için gerekli olan hususların günümüzdeki gelişmeler

ışığında yeni baştan ele alınıp düzenlenınesi gerekir.

Son yıllarda iletişim teknikleri konusunda önemli gelişmeler

yaşanmaktadır. İlahi mesajın, dini öğreti ve değerlerin topluma sunulması, insanlarm bunlardan haberli kılınması yanında, hayatını bu değerlere göre düzenlemek isteyen kimselere imkan hazırlayıp yol gösterilmesi, din hizmetinin ayrılmaz unsurlarıdır. İslam'ın toplum hayatmda yerini aldığı ilk günden bu yana, bu yöndeki çaba ve çalışmalar çeşitli tarzlarda varlığını

sürdürmeye devam etmektedir.

Müslüman olmanın gerektirdiği şartlar baştan hep aynıdır ve hiç değişmemiştir. Ancak İslami değerleri insanlara etkili şekilde aniatma ve yaymanın şart ve imkfmları, her dönem için farklılıklar gös_termekte, değişip gelişmektedir. Dolayısıyla, din hizmeti ile uğraşan kimselerin, her Müslümanın tabii olarak sahip olması gereken özellikleri yanında, bulunduğu zaman ve ortamda bu hizmeti en etkili şekilde yürütülmesine imkan veren vasıflarla donanımlı olması kaçınılmazdır.

Günümüzde iletişim teknik ve yöntemleri gibi, iletiyi ulaştırma, haberleşme araç ve teknikleri de son derece gelişmiş ve çeşitlenmiştir. Gazete, kitap, dergi, broşür, radyo, sinema, televizyon gibi "kitle iletişim araçları"; bilgisayar, telefon, uydu gibi "iletişim teknolojileri"; konferans, panel, sempozyum, açık oturum, konser gibi "kişilerarası ya da gruplar arası iletişim"; işaret, bakış, mimikler, giyim tarzı gibi "ı;özsüz iletişim" imkanlan keşfedilmiş ve geliştirilmiştir.

42

GÜNÜMÜZ İLETiŞiM TEKNİKLERİ VE DİNİ İLETiŞiM

Bir bilim dalı olarak iletişim, bağımsız bir bilim dalı olarak bilgiyi geliştirme ve örgütlemenin, etkili ve ikna edici duruma getirmenin bütün yöntem ve teknikleri üzerinde çalışan bir araştıuna alanıdır. Bunun yanında, sosyoloji, psikoloji, siyaset bilimi, dilbilim, antropoloji, felsefe ... gibi daha birçok bilimsel disiplini ilgilendiren çok boyutlu bir araştırma konusudur. Siyasi, ideolojik, ticari ve ekonomik reklam ve propaganda çalışmaları büyük ölçüde bu alanda yapılan araştırma sonuçlanna dayalı teknikiere başvurmaktadır. Aynı şekilde, dini tebliğ, irşat ve davet çalışmalarının bu bilgi ve tecrübe birikiminden uzak durması beklenemez. Çünkü belli bir mesajın, onun alıcısı olan hedef kişilerce kabulünü ve sonuçta ikna olmayı sağlayan psikolojik süreçler, her tür etkinlikte ortak ve geçerli olan kurallar içerirler.

İletişimin pek çok tanımları yapılmıştır. İletişim en genel anlamda bir "bilgi-paylaşma tekniği" 1 olarak kavramlaştırılmıştır. Ancak insanlar yalnızca bilgilerini değil, düşünce ve duygularını, inanç ve değerlerini de paylaşabilirler. Dolayısıyla iletişimi anlamların üretimi, iletimi ve değişimi olarak tanımlamak mümkündür. İletişim olayı esas olarak kaynak ile alıcı arasında bir eylem değişimidir. Her iletişim olayında mesajı gönderen ile alan arasında az veya çok her zaman bir değiş/tokuş mevcuttur Bu iki yönlü bir süreç olarak işleyebileceği gibi tek yönlü de olabilir. Eğer iletişim tek yönlü bir süreç olarak, iletmek istediğimizi karşıınızdakine amaçladığımız biçimde iletebilmek, isteneni elde etmek ve beklenen tepkiyi uyandırmak amacıyla yürütülüyorsa bu, "etkileyici iletişim" adını alır. Etkileyici iletişim, "bir kaynaktan hedefe yöneltilen ve tutum ve davranış değiştirme amacını taşıyan tek yönlü haberleşme"2 olarak tanımlanır. Etkileyici iletişim her zaman çok güçlü bir silah olarak kullanıla gelmiştir. Her tür telkin, reklam, tanıtım,

propaganda, beyin yıkama ve ikna teknikleri bu kavramın içerisinde yer alır. İslam geleneğinde tebliğ, irşat, davet, dini telkin, tavsiye, vaaz, zikra... gibi kavramlarla dile getirilen etkinliklerin hepsi, bir tür etkileyici dini iletişimdir. Dolayısıyla günümüzde, insanları bir konuda ikna etme, etki altına alma, güdüleme ve yönlendirmenin psikolojik teknik ve yöntemlerini ortaya koyan bilimsel araştıuna sonuçlarından yararlanmak, din hizmetinin etkin yürütülmesi açısından önemi ve değer taşımaktadır.

Etkileyici İletişimin Sınırları

Küreselleşme, karşı konulmaz bir durum olarak toplumları, kültürleri birbirine yaklaştırmış ve haberli hale getirmiştir. Kitle iletişim araçları, çok kısa zamanda ve çok geniş halk kesimlerine mesaj ulaştırabilecek büyük imkanlar sağlamıştır. Böylece iletişimin önündeki fiziksel engeller neredeyse bütünüyle yok olmaya başlamıştır. Buna karşılık ruhsal engellerin de ortadan

1 Kcnncth Anderson, Introduction to Communication, University ofllinois, 1972, s. 4 2 Çiğdem Kağıtçıbaşı, Yeni İnsan ve İnsanlar, İstanbul 1999 (?),s. 175

43

DİY ANET İLMİ DERGİ • CİLT: 42 • SAYI: 1

kalktığını söylemek zordur. Günümüzdeki teknolojik imkanlar alabildiğine genişlemekle birlikte, en basit anlamda kişinin kişiyle iletişimini engelleyen güçlüklerin aşılmasında benzer başarı gösterilememektedir. Bunun birinci sebebi; her kişinin kendine ait bir anlam dünyası, duygusal ve ahlaki yapısının bulunmasıdır. Dış dünyadan gelen uyaranlar ya da mesajlar insanlar tarafından kendi ihtiyaç ve eğilimlerine uygun şekilde seçilerek, elenerek, değişikliğe uğratılarak algılanmaktadır. Mesajı alan kişilerin algılama, yorumlama ve değerlendirme farklılıkları, her kesin kendi kabiliyetine, anlayışına ve kültürüne göre mesaj üzerinde seçici davranma eğilimi, iletişimde tabii bir verimsizliği kaçınılmaz kılmaktadır.3

Bunun yanında, son zamanlardaki psikoloji araştırmalarının ortaya koyduğu gibi4

, mesajları alan ve davranışta bulunan zihinsel sistemde bir takım derinlik tabakaları, başka bir deyişle, dış dünya mesajlarını farklı

şekilde alan farklı bilinç basamakları bulunmaktadır. Dolayısıyla tipik okuyucu, tipik dinleyici ya da izleyici gibi, kitle iletişim araçlarının referans aldığı ortalama tiplerin, hiçbir kavramsal temele sahip olmadığı dile getirilmektedir. Bu açıdan bakıldığında, ne tipik okuyucu, ne de tipik dinleyici/izleyiciden söz edilebilir. Bunlardaki çoğulluk, bazı sınırlı durumlar dışında, indirgenemez bir nitelik taşır. 5 Bu bakımdan, her insanı içine alacak evrensel bir dinleyici kitlesine hitap etmek çok nadir ve imkansız

gözüktüğünden, dinleyicinin özelliklerini çok iyi bilmek ve iletişimi ona göre düzenleyip yönlendirmek büyük önem taşımaktadır. İletişim becerisi aslında bir "insanı anlama sanatı"dır. Başkalarının duygu ve düşüncelerini onlarla özdeşleşerek, onların iç dünyasına girerek görme duyarlılığı kazanmak, iletişimin etkinliğini sağlama açısından çok önemlidir.

Günümüzdeki çalışmalarda, etkileyici iletişimin üç değişik amaç gözetilerek yapıldığı görülmektedir. Bunlar; yeni bir bilgi öğretmek, inanç ve tutum kazandırmak; mevcut bilgi, inanç ve tutumları pekiştirmek; mevcut inanç ve tutumları değiştirmek, şeklinde ifade edilebilir. Dolayısıyla yerine getirdiği işlev açısından bilgi verici, motive edici ve ikna edici iletişim

tarzlarını biri diğerinden ayırmak gerekmektedir.6 Bu amaçlardan her birine göre yol ve yöntemler farklılık göstermektedir. Belli amacı gerçekleştirmek üzere hitapta bulunmak, ya da iletişim sürecini bilerek dinleyip/izleyip ona

3 Suat Ccbeci, Öğrenme ve Öğretnıe Süreçlerinde Dini iletişim, İz Yayıncılık, istanbul 2003, s. 29. 4 Bkz. Rogcr N. Wa!sh-Frances Vaughan (Edt.) Ego Ötesi (çev. Halil Ekşi) İnsan Yay., İstanbul 2001,

s. 96-98; 127-144. 5 Abraham A. Moles, Kültürün Toplumsal Dinamiği (çev. Nuri Bilgin) Ege Üniv. Edebiyat Fak. Yay.,

İzmir ı 983, s. 40-4 ı; Mustafa Köylü, "Din! İletişimdc Hedef Kitle Sorunu", Değerler Eğitimi Dergisi, 2003, ı, s. ı 13.

6 Bu iletişim tarziarının dıni alanda etkili şekilde kullanımı hakkında geniş bilgi için bkz. Mustafa Köylü, Psiko-So:,yol Açıdan Dini iletişim, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2003, s. 153-213.

44

GÜNÜMÜZ İLETiŞiM TEKNİKLERİ VE DİNİ İLETiŞiM

göre değerlendirmek, iletişim engelini ortadan kaldırabitecek önemli bir etkendir.

Günümüzde iletişim, bağımsız bir bilim dalı olarak araştım1alarını sürdürmektedir. Bu araştırma sonuçlan önemsenir, izlenir ve bilinçli olarak uygulanırsa, iletişimdeki engeller bir ölçüde ortadan kaldırılabilir, giderek de amaca ulaşma, isteneni elde etme becerisi kazanılabilir. Bu bakımdan, çeşitli halk kesimlerine din hizmeti sunan kurum ve kuruluşların, iletişim konusunda eğitim gönnüş, uzmanlaşmış, bilgi ve beceri sahibi kimselere kadrolarında yer verıneleri; bu alanda özel birimler oluşturmaları; çeşitli hizmet içi eğitim

programlarıyla personelini bu konuda eğitmeleri, hizmetin etkinliği açısından kaçınılmaz gözükmektedir.

Bu konuda dikkat çekilmesi gereken bir diğer husus da kültürel yapının özelliğidir. İletişim biçimlerinin bir toplamı olarak kültür, aynı toplumda yaşayan bireylere belirli ortak bir algılama ve davranış biçimi kazandırır. Toplumlar ve kültürler gerçekte iletişim aracılığında var olmuş ve gelişebilmişlerdir. Paylaşılan tecrübelerle, alışkanlıklar dizisiyle belirli bir konuma oturınuşlardır. Paylaşılmayan tecrübe ve alışkanlıklar ise özdeşleşmeyi sağlayamayacağı için değişik kültür ve topluluktan kişilerle etkili bir iletişime girme imkilm azalır. Kaldı ki, bugün dünyadaki değişim hızı ve karınaşıklığı kişileri kendi topluınıanna ya da kültürlerine bile yabancı duruma getirmiştir. Çok yönlü değişim süreci içerisinde toplum hayatını besleyen ortak değerler parçalanmış ve yerini çoğulcu yapılar almaya başlamıştır. Dini-ahlaki alanda da kendisini gösteren çoğulculuk, bazı hoşnutsuzluklam yol açmaktadır.

Çoğulculuk, insanın "kesinlik-emin olma" arayışını zorlaştınnakta, inanç yerine şüpheciliği, kapalılık yerine kurala dayalı bir açıklığı (serbestliği) teşvik etmektedir. Denebilir ki, din alanında " mutlak kesinlik" artık erişilebilir bir durum değildir; dini topluluklar artık "şüphe"nin insana getirdiği yükü taşımak zorundadır. Fakat insanoğlu ruhunun derinliklerinde bir "kesinlik" ve "inanç" arzusuna sahip olduğundan çoğulculuğun bu sonsuz açıklık anlayışını, özellikle de dini/ahlaki alandakini kabullenmede zorluk çekmektedir. Bunun karşılığında da eski kesin bilgilerin belki zaman zaman fanatikçe tekrarını

doğuran bir karşı oluşum ortaya çıkmaktadır. Bu oluşum prensipte dini de olabilir seküler de. Dolayısıyla böyle bir kültürel ortamda dogmatik sekülerist ile muhafazakar müminin karakter portresinin birbirine benzeşmesi 7

kaçınılmaz gözükmektedir.

İnanç ve değerlerdeki çoğulculuk, bilgi dünyamızcia da yansımalarını göstermektedir. Günümüzde bilgilerimiz düzensiz döküntülerden ibarettir.

7 Peter Berger, "Dinin Krizinden Sekülerizmin Krizine", (Haz.) Ali Köse, Sekülerizm Sorgu/anıyor, İstanbul 2002. s. 86.90. Ayrıca bkz. Vcysel Uysal, Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum Davranış ve Şahsiyet Özellikleri, İstanbul 1996, s. 86-90.

45

DİY ANET İLMİ DERGİ • CİLT: 42 • SA YI: I

Aralarında basit zaman-mekan yakınlıkları, yarım kafiyeter ve · çağrışim ilişkileriyle bağlı, ancak belirli bir yapısı olmayan bir takım parçalar söz konusudur. Uç uca eklenmiş, gelişigüzel toplanmış, hiçbir şeyin genel olmadığı, işaret noktaları bulunmayan, fakat pek çok önemli düşünceler (anahtar sözcükler, güçlü yönetici fikirler vb.) taşıyan parçalar bütünü görüntüsü taşıyan bu yeni kültüre "mozaik kültür" denilmektedir. Mozaik kültür, bir üniversite eğitiminin, rasyonel bir ortamın ürünü değildir; her gün aldığımız rastlantısal, karşılıklı konuşma, dergiler, gazeteler gibi kitle iletişim araçları vasıtasıyla bize ulaşmaktadır. Bunlar bizde sadece bir takım düşünce parçacıkları, bilgi artıkları bırakan, bizi çok yönlü bilgi yağmuru ile boğan ve geçici etkiler meydana getiren araçlardır. Bu durumda "biz şeylerin yüzeyinde kalıyoruz; düşüncemizi etkileyen olaylarca gelişigüzel damgalanıyoruz, ne sansür uyguluyor ne de çaba harcıyoruz". 8 Bu yoğun bilgi ağı, giderek artan seçenek ve alternatifler karşısında insanlar, ilişkili bütün olumlu ve olumsuz yönlerin dikkatli bir çözümlemesi ıçın gerekli şartlardan mahrum kalmaktadırlar. Giderek daha kestirme bir yolla, bize ulaşan mesajlam ya da sosyal etkiye cevap vermek zorunda kalmaktayız. Bu durumda bazı uzmanlar, bilimsel araştırmalar ve insan tecrübesi ile doğrulanmış olan tek bir parça bilgiye dayanarak karar verme yolunu tavsiye etmektedirler.9 Belli bir etkileme tekniğini sürekli ve düzenli kullanınakla başarılı sonuçlar elde edilebileceği tahmin ve yorumunda bulunmaktadırlar. Ancak bunun her zaman işe

yarayacağını önceden kestirmenin oldukça zor olduğu da bir gerçektir.

Günümüzdeki "iletişim ortamı" ile ilgili bütün bu değerlendirıneler aslında, bugünün şartlarında etkileme amacı taşıyan bir iletişimin ne kadar zor ve incelikli bir iş olduğunu gözler önüne sermektedir. Din hizmetleri, tebliğ ve irşat faaliyetleri toplumsal ve kültürel gerçeklerden bağımsız, tek biçimli, hep aynı tarzda sürüp giden statik bir bakış açısıyla ele alınıp sürdürülemez. Topluma ya da muhataplara sunulan dini mesajların istenilen etkiyi meydana getirebitmesi için, her gün artan ve değişen iletişim araç, teknik ve yöntemlerini bilinçli olarak kullanmak, en az sunulan mesajın muhtevası kadar önem taşımaktadır.

Bazı iletişim uzmanları, dinin belirleyici olduğu geleneksel kültür yapılarının "otoriter" bir özellik taşıdığı, dola(oısıyla demokratik toplumun temelinde yatan iletişim becerilerini içermediği 0 tezini ileri sürmektedir. Bu değerlendinnenin, esasen tarih içinde şekillenen bütün geleneksel kültür yapıları için geçerli olduğu söylenebilir. Ancak İslam Dininin, kendi doğrularını insanlara anlatmak için, otoritenin gücüne dayalı yöntemlerden

8 Molcs, a.g.c., s. 16. 9 Robert B. Cia! dini, insanları E1kileme Yolian (çev. Ali Dönmez), imge Yay., Ankara 2001, s. 414. 10 Bkz. Doğan Cüccloğlu, Yeniden insan insana, 22. bas., İstanbul2000, s. 13,243-244.

46

GÜNÜMÜZ İLETiŞiM TEKNİKLERİ VE DiNI İLETİŞİM

çok, muhatabın vicdanını uyarıcı, bilinç alanını genişletici; duygu ve güdülerini harekete geçirici yollara daha fazla başvurduğu da bir gerçektir. Bu bakımdan, temel İslami kaynaklar ve özgün dini davet ve irşat uygulamalarına bakıldığında, hedeflenen değerler konusunda insanı bilgilendirmek ve ona yol göstermek için günümüz psikoloji ve iletişim biliminin tanıdığı ve tanımladığı bütün teknik ve yöntemlere yer vetdiğini görmek mümkündür.. Allah insanlara yalnızca buyurmaz; yerine göre bilgi verir, hakikati tanıtır ve insan zihnini aydınlatır; söz verir, vaadlerde bulunur; uyarır ve korkutur, müjdeler ve teşvik eder; kişinin vicdanına seslenir, minnettarlık ve ahlak duygusunu uyarır; sevgi ve rahmetini gösterir, uyarılarda bulunur; kişinin kendisi hakkında olumlu ve olumsuz duygular uyandırarak motive etmeye çalışır. Kabulü sağlamaya

yönelik bütün bu ikna teknikleri, günümüzde iletişim araştırmalarında

keşfedilmiş ve kullanıma sunulmuştur. ı ı Dini ya da din dışı alanda bu tekniklerin başarıyla kullanılması elbette ki bu konularda iyi yetişmiş

kadroların varlığına bağlıdır.

Bu yazıda, bilimsel araştırınalara dayalı olarak günümüzde geliştirilmiş

olan "iletişim modeli" ve bu modelin etkin bir şekilde işlemesini sağlayan çeşitli faktörleri göz önüne alarak, din hizmetlerinde bunlardan nasıl

yararlanabileceğimizi dile getirmek istiyorum.

İletişim Modeli ve Dini İletişim

Her etkileyici iletişimde değişmez dört temel unsurun varlığı göz önünde bulundurulur. Bunların her birinin çeşitli özellikleri hem teker teker hem de birbirleriyle etkileşim içinde iletişimin etkinlik derecesini belirler. Bunlar; kay­nak, mesaj (ileti), araç (kanal) ve alıcı (hedef) dır.

Kaynak

Mesajı düzenleyen ve ileten kişi ya da kişilere kaynak denir. Kaynak, iletişimin başladığı yer ya da kişidir. Mesajlar ile mesajların etkisi, geldikleri kaynağa göre yorumlanır. Yakınmalar ve övgüler geldiği kaynağa göre değerlendirilir. Kaynağın sunduğu, ilettiği mesajın dinleyiciler tarafından kabul görmesi, onların tutum ve davranışları üzerinde etkili olması, kaynağın inanılır ve güvenilir görülmesine bağlı olduğu anlaşılmıştır. Hangi kaynaklara daha çok inanılır ve güvenilir? İnanılır ve güvenilir olmak için kaynağın hangi özelliklere sahip olması gerekir? Bu sorulara cevap bulmak için yapılan

araştırmalar, toplumda yüksek saygınlığı olan, alanının uzmanı olan, iletişimi kendi kişisel ya da grupsal çıkarı için kullanmayan, tarafsız, art niyetsiz,

ll Bkz. G. Marwell-D.R. Schimitt. Dimension o(Compliance Gaing Behavior: An Emprical Analysis, Sociometry, 30, 1967, s. 350-364; Nuray Sakallı, Sosyal Etkiler, Kim Kimi Nasıl Etkiler?, imge Yay., Ankara 2001, s. 50.

47

DİY ANET İLMİ DERGİ • CiL T: 42 • SA YI: 1

saımını ve hasbi davranan kaynağın daha inanılır ölduğunu ortaya koyınuşlardır. 12

Bu bilgiler ışığında diyebiliriz ki, din hizmeti yürüten kişi, kurum ve kuruluşlar, yaptıkları hizmetin niteliğine uygun olarak topluında saygınlık ve güvenirlik katsayılarını sürekli yüksek tutmak zorundadırlar. En başta da, yapılan din hizmeti karşılığında ceınaatından herhangi bir çıkar beklentisi içinde olınamalıdırlar. Kendi şahısları bir yana, camisi için para toplayan din görevlilerinin bile, ceınaatın bir kısmı tarafından hoş karşılanmadığını ortaya

ı­koyan araştırmalar vardır. j

Toplumumuzdaki insanların bilgi ve kültür seviyesi sürekli artmaktadır. Özellikle büyük kentlerde çok hızlı bir değişim görülmektedir. Yüksek öğrenim görınüş, dünyadaki gelişmeleri yakından izleyen, farklı kültür ve hayat tarzlan arasında karşılaştınnalar yapabilen, sorgulayıcı ve araştıncı bir yaklaşımla olaylara bakan bir dinleyici (cemaat) kitlesi oluşmuştur. Öte yandan, Avrupa Birliğine ginneye aday olduğumuz bir dönemde, yakın

gelecekte dinler ve kültürler arası diyalogların daha da sıktaşacağı bir gelecek ülkemizi beklemektedir. Bu gelişmeler karşısında din hizmetlerinin etkin ve verimli olabilmesi, ancak bu görevi yapan kişilerin mesleki kalitelerinin yükseltilmesine bağlı gözükmektedir. Halkın bilgi ve gelişmişlik seviyesinin gerisinde kalan, eski bilgi ve anlayışlarını ısrarla sürdüren kimselerin eliyle yürütülen bir din hizmetinin tatmin edici sonuçlara ulaştırması beklenemez. Bu bakımdan, din görevlilerinin öğrenim seviyelerini sürekli olarak yükseltıneye yönelik düzenlemelere gidilmesi, lisans üstü akademik çalışmalara özendirilip, teşvik edilmesi, bu yola ginniş olanlara bazı imkan ve kolaylıklar sağlanması büyük önem taşımaktadır.

Televizyon ve radyo gibi geniş halk kesimlerine seslenen iletişim

araçlannda dini konuların, araştmnalanyla tanınan ve geniş kabul gören, akademik unvana sahip, uzman kimseler tarafından anlatılması, kabul düzeyini artırıcı bir etki meydana getirmektedir. Buna karşılık, farklı yorum ve değerlendirmelere açık, ya da ancak uzman kişilerin içinden çıkabileceği bir kısım teknik ve ayrıntılı dini konuların ilahiyatçılar tarafından geniş halk kesimleri önünde tartışılmasının kafa karıştırıcı, şüphe uyandırırcı, güven azaltıcı bir etki meydana getirdiği de bir gerçektir. Bu bakımdan ilim adamlarımızın öncelikle kendi aralarmda tartışıp uzlaşmaları gereken meseleleri halkın huzuruna taşımamaları, hem kendilerinin saygınlığı hem de

12 Bkz. Kağıtçıbaşı, Y. insan ve İnsanlar, s. 184-187. 13 Bkz. Mustafa Köylü. Din Görevlisinin Mesleki Problemleri (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi)

Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun l 989; Harndi Uygun, Halktaki Din Adamı İmajı ve Din Görevlilerinden Beklentileri. (Basıimam!ş Yüksek Lisans Tezi) Ondokuz Mayıs Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Samsun 1992.

48

GÜNÜMÜZ İLETiŞiM TEKNİKLERİ VE DiNI İLETiŞiM

samimi bir dini yöneliş içerisindeki kişilerin ruhi ve manevi sağ:. 1.\:ları açısından büyük önem taşımaktadır. Ayrıca, dini inanç ve değerlere art niyc:tle yaklaşan kimselerin haksız tenkit ve karalamalarının da önüne geçilmiş olur,

Kaynağın sevilen, beğenilen, tanınan, hoş ve sempatik bir kimse olması da iletişimin etkisini artıran kendi başına önemli bir faktör olarak bulurımuştur. İletişim kaynağı sevdiğimiz, tanıdığımız, beğendiğimiz bir kişi ise, açıkça bizi etkilerneye çalıştığı belli olsa bile, bu etkiyi adeta severek kabul etmekte, hatta belki de onu memnun etmek ister gibi davranabilmekteyiz. Sevgi her zaman etkiyi ve etkilenmeyi artırır. İnsanlar tanıyıp sevdikleri kimselere "evet" demek eğilimindedirler. 14 Ayrıca sevilen, beğenilen iletişimci alıcı için aynı zamanda taklit edilebilecek ya da özdeşim kurulabilecek bir model olarak belirebilir. Bir kişinin genel olarak sevilebilirlik derecesini etkileyen bir özelliği, fiziksel çekiciliği olarak ortaya çıkmaktadır. Araştırınalardan elde edilen bulgulara göre, iyi görünümlü kişilere otomatik olarak yeteneklilik, dürüstlük, incelik, zekili gibi özellikler yüklenmektedir. "Görünümü iyi ise her şey iyidir" diyen bir bilinçaltının işbaşında olduğu söylenebilir. 15

Benzerlik ve tanışıklık da sevgiye yol açan diğer faktörlerdir. Kendimize benzeyen, kendisiyle sık sık karşılaştığımız insanları severiz ve onların

isteklerine kolayca karşılık veririz. Bunun yanında, günümüzde beden dilinin önemi gittikçe daha çok fark edilmekte ve üzerinde durulmaktadır. Özellikle duygusal mesajların, ilişkiyle ilgili tutum ve tercihierin aktarılmasında beden dili, sözsüz mesajlar en etkili faktördür. 16

Bütün bu hususlar göz önüne alındığında; din hizmeti veren kimselerin iyi görünümlü, bakımlı, hoş ve sevecen tavırlı, güler yüzlü, dost canlısı olması ölçüsünde, dile getirdiği dini mesajların insanlar tarafından daha kolay kabul edilebileceğini söyleyebiliriz. Önemli dini mesajların toplum tarafından sevilen, sayılan, güvenilen tanınmış kimseler tarafından sunulması, bunların kabul düzeyini önemli ölçüde artıracaktır. Din hizmeti yürütenierin beden dili konusunda da eğititmeleri sonucunda, halkla ilişkilerde başarılı sonuçlar almayı oldukça kolaylaştıracaktır.

Mesaj (İleti)

İletişimin başarısı mesajı kimin verdiği kadar, ne söylendiği ve nasıl söylendiği ile de ilgilidir. Bu konuda yapılan araştırınalar mesajın, dinleyicinin görüşü ile benzer ya da farklı olması, tek yönlü/çift yönlü olması, bilgi/duygu

14 Paul Guillaume, Psikoloji (çev. Refıa Şemin) İstanbul 1970, s. 276; Kağıtçıbaşı, Y. insan ve insanlar, s. 188.

15 Cia1diııi, insanları Etkileme Yolları, s. 258,308-309. 16 Bkz. Cüce1oğlu, Yeniden insan insana, s. 25, 33-60.

49

DİY ANET İLMİ DERGi • CİLT: 42 • SA YI: 1

ağırlıklı olması, olumlu/olumsuz içerik taşıması gibi boyutlar · içerisinde etkisinin ne olacağı üzerinde odaklanmıştır.

İletişimde dile getirilen görüş, dinleyicinin sahip olduğu görüşten çok ayrı ya da çok benzer olması durumlarında önemli bir etki meydana getirmediği tespit edilmiştir. Birinci durumda, dinleyicinin direnme ve savunma mekanizmaları devreye girmekte, görüş farkı daha da abartılarak iletişimin hedefi, kaynağın istediği yerden daha uzaklara itilebilmektedir. İkinci durumda ise, arada zaten fazla bir fark olmadığı için dinleyici onu daha da küçülterek kendi görüşü ile aynılaştınnakta, böylece herhangi bir tutum değişimi olmamaktadır. Buna karşılık, orta derecede bir görüş farkı dinleyicide tutum değişimi yönünde zorlayıcı bir etki meydana getirmektedir. Bununla birlikte, kaynağın inanılırlığı her durumda belirleyici bir rol oynamaktadır. Şöyle ki, dinleyicinin görüşünden oldukça farklı bir görüşü savunan bir mesaj eğer yüksek inanılıdığı olan bir kaynaktan geliyorsa tutum değişimine yol açabilmekte, düşük inanılıdığı olan bir kaynaktan gelen ve dinleyicirün görüşünden çok az farklı bir mesaj ise reddedilebilmektedir.

Buna göre; dini konuların halka sunulmasında, yerleşik inanç ve alışkanlıklada taban tabana zıt ya da şimdiye kadar duyulmamış çok yeni yorum ve değerlendirmeler taşıyan görüşlere yer verilmesinde oldukça dikkatli olmak gerekmektedir. Ayrıca, köklü bir görüş değişikliğini hedef alan dini iletişimde, azdan çoğa tekniği uygulanmalı, tedrici bir şekilde ama yine de orta seviyede bir görüş farkı gözetilerek mesajlar sunulmalıdır.

Bir görüş, onun karşıtı olan görüş, iddia ve deliller de dikkate alınarak dile getirildiğinde, daha inandırıcı olmaktadır. Bu durumda dinleyicinin zihninde oluşabilecek şüphe ve tereddütler peşinen giderilmekte; mesajın aldatıcı bir propaganda olarak algılanarak reddedilmesinin önü kesilmektedir. Bununla birlikte, eğer dinleyicilerin bilgi, kültür ve zeka seviyesi yüksekse, dinley!~ı mesajın muhtevası ile aynı görüşte değilse, konu iyi bilinen basit bir konu ise, karşıt görüş dinleyici tarafından biliniyorsa ve dinleyici daha sonra karşıt görüşün propagandasına maruz kalacaksa, bu şekilde iki yönlü iletişim daha etkindir. Bunun tersi durumlarda ise tek yönlü iletişimin daha etkin olduğu görülmektedir.

Günümüzde yabancı din ve ideoloji temsilcilerinin İslam Dinine ve Müslümanlara yönelttikleri birçok iddia, itharn ve itirazlar bulunmaktadır. Bunlar arasında, İslam'ın bir şiddet ve savaş dini olduğu; ilmi ve medeni gelişmeyi engelleyici ve geriletici esaslar taşıdığı; sevgi yerine korku temeline dayalı olduğu; korkutucu , yasaklayıcı ve cezalandırıcı yönünün ağır bastığı; insan haklarına yer vermediği, özellikle kadın haklarını hiçe sayan erkek egemen bir düzen öngördüğü gibi konular sık sık gündeme getirilmektedir. İslam Dini hakkında yeterli bilgisi olmayan kimseleri, özellikle bir arayış ve

50

GÜNÜMÜZ İLETiŞiM TEKNİKLERİ VE DİNI İLETiŞiM

gelişme içinde olan gençleri ciddi olarak etkileyebilen bu tür olumsuz propagandalara karşı, çok iyi düzenlenmiş, akla uygun ve ikna gücü yüksek kanıtların zaman zaman topluma sunulması büyük önem arz etmektedir. Bu karşı görüşlerin görmemezlikten gelinmesi, dini iletişimin kabul edilebilirlik düzeyini düşürebilir. Küreselleşmenin dünyamızı sardığı ve kitle iletişim

araçlarının bilgiyi her alana ulaştırdığı bir ortamda, tek taraflı olarak sadece İslam'ın kendi doğrularını dile getiren, övücü ve yüceitici bir söylemle yetinmek, günümüz insanı için tatmin edici olmayacaktır. Kur'an'ın hitap tarzı incelendiği zaman, karşı görüşlere kapalı ve tek yönlü olmadığı, aksine indiği dönemdeki tüm muhalif grupların itiraz ve görüşlerini ciddiye alarak, bunların geçersizliklerini ortaya koyduğu görülebilir. Aynı bakış açısının günümüz için de geçerli en etkin ikna yolu olduğu açık bir gerçektir.

Bununla birlikte; dar ve kapalı çevrelerde, dinine samimi olarak bağlanan ve yaşamaya çalışan, kültür seviyesi düşük kimselerden oluşan cemaat ortamlarında, İslam karşıtı görüşlerin ya da ilmi seviyesi yüksek dini delil ve yorumların; ihtilaflı, tartışma ve farklı yorumlamalara açık dini meselderin dile getirilmesinin, dinleyenler üzerinde olumsuz etkilere yol açması da kaçınılmazdır.

İletişimde mesajlar ya düşünce ya da duygu ağırlıklı olmak üzere iki kısma ayrılır. Yalnızca akla ya da yalnızca duygulara hitap eden mesajların yer alması, pek uygun görülmemektedir. Yerine göre bu iki tür mesaja da yer verilmesi, ikna ediciliği güçlendirİcİ ve kabul düzeyini artırıcı olmaktadır.

Ancak burada işlenen konular kadar, dinleyicinin özelliklerinin belirleyici olduğu kabul edilmektedir. Akla hitap eden mesajların daha çok eğitim ve zekii düzeyi yüksek olan kimseler üzerinde etkili olabileceği; duygusal muhtevalı mesajların ise daha çok eğitim ve ~eka düzeyi düşük kimseler üzerinde etkili olabileceği öngörülmektedir. Bununla birlikte, iletişim konusu dinleyiciyi ne kadar ilgilendiriyorsa, ona ne kadar yakınsa, duygusal nitelikli bir mesaj o ölçüde etkili olabilir. Çünkü insanlar ancak ilgilendikleri konularda duygusal olabilirler, aksi takdirde duygusallık tuhaf olarak nitelendirilip, şüphe ile karşılanabilmektedir.

Korku uyandırıcı mesajların ne ölçüde etkili olduğunu aydınlatmaya

yönelik bazı araştırmalar şu gerçeği ortaya koymaktadır: Az bir korku uyandırma iletişimin etkililiğini artırırken, çok fazla korkutma kötü ya da tersine sonuçlar verebilmektedir. Bunun yanında, korku uyandırıcı iletişimin dinleyiciyi istenen davranışa yöneltebilmesi için bu davranış hakkında anlaşılabilir ve uygulanabilir basit yönerge ve yol gösterınelerin çok yararlı olduğu görülmüştür. 17

17 Bkz. Kağıtçıbaşı, a.g.c, s. 198-200; J. L. Freedman-D. O. Sears-J. M. Carlsmitlı, Sosyal Psikoloji (çev. Ali Dönmez) Ara Yay., İstanbul1989, s. 309-312.

51

DİY ANET İLMİ DERGİ • CİLT: 42 • SA YI: I

Dini öğretim ve irşat hizmetlerinin günümüze uzanan ve gelenek haline gelmiş yöntemleri içerisinde, kişinin kendisi hakkında olumsuz duygular uyandırmaya yönelik, korku yaratıcı ve cezalada tehdit edici mesajlam daha çok başvurulduğu18 bilinmektedir. Bu tekniğin bazı kişileri belli durumlarda dine güdüleyici olumlu bir etkisi olsa da, çoğu 4aman ters tepen olumsuz etkiler yaptığı görülmektedir. Günümüz insanlarının sevgi, müjde, umut ve mükafat içeren olumlu dini ı:ıesajlara daha çok ilgi du~dl!:ğu ve bu yolla dini davranışlara daha çok motıve olduğu söylenebilir.1 Ozellikle cehennem korkusu, Allah tarafından cezalandırılma tehdidini içeren mesajlam karşı tepkisel tutumlara her yaştaki insanlarda rastlanabilmektedir. Çocuklara yönelik dini eğitim programlarında korku uyandırıcı anlatırnlar esas itibariyle son derece yanlış ve sakıncalıdır. Gençlerin dini eğitim ve irşatlarında ise, dengeli ve ihtiyatlı şekilde zaman zaman korku ve suçluluk duygusu uyandırıcı mesajlardan yararlanılabilir. Özellikle saldırgan tabiatlı kimselerin "cezacı" iletişimi, "yumuşak" iletişimden daha fazla kabul etme eğiliminde oldukları20

göz önüne alınırsa, bu konuda dinleyicinin özelliklerinin belirleyici olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim yetişkin ve özellikle yaşlılar için güven ve umut verici, bilgiden çok dini hayatı daha iyi yaşamanın pratiğini gösterici, bizzat kendilerinin dile getirdikleri sorulara cevap oluşturucu mesajların ilgi çekici ve etkileyici olduğu21 söylenebilir.

İletişimin, hedef aldığı kimselerin inanç ve düşüncelerini, hayat tarzlarını değiştirıne konusunda açık bir davette bulunması durumunda "direnme" ile karşılaşma ihtimali her zaman yüksektir. Dini değerlerin kalıcı hale getirilmesinde, dolaylı ve üstü örtülü anlatırnın zengin imkanlarından

yararlanmak en uygun yollardan birisidir. Olayların tabii akışı içerisinde kişiye yeni bir bakış açısı sunan bir durumla karşı karşıya kalan bir kimse bundan çok fazla etkilenebilmektedir. Çünkü bu tür bir iletişim doğrudan kişiyi etkileme amacı taşımadığından, yani art niyetle yapılan bir "propaganda "ya benzemediğinden daha güvenilir olarak algılanmaktadır.

Bu bilimsel gerçek, dini/alıliiki anlatırnda kıssa ve hikayelere neden çokça başvurulduğunu bize açıklamaktadır. Dini iletişimde kıssa ve hikaye yoluyla mesaj aktanınının iki bakımdan önemi vardır: Birincisi; dini hakikatler fizik ötesi (gayb) alemle ilgili olduğu için, bunları ifade etmede "sembolik" ve "çağrışım yaptırıcı" bir dilin kullanılması kaçınılmazdır. İkincisi ise, Kur'an'ın asıl hedefi insanlara bilgi vermek değil, onların ahlak ve zihniyet dünyalarında bir dönüşüme yol açmak olduğundan, bunun en etkili yolu, insan kavrayışının

18 Bkz. M. Emin Ay, Din Eğitimi ve Öğretiminde Mükdfat ve Cezd, Bursa 1993, s. 108-118; 119-158. 19 Bkz. Ahmet A1bayrak, "Ergcn1erin Dini Gelişiminde Sevgi ve Korku Motifinin Etkinliği", H.

Hökelckli ve diğ., Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi, Ankara 2002, s. 307-334. 20 Bkz. Freedman ve diğ., Sosyal Psikoloji, s. 312-313. 21 Mustafa Köylü, "Dini İletişimde HedefKitle Sorunu", Değerler Eğitimi Dergisi, 2003, 1, s. 114-115.

52

GÜNÜMÜZ İLETİŞİM TEKNİKLERİ VE DİNİ İLETİŞİM

en bütüncü yönüne seslenmektir. Beynimizin sağ yanın küresinin bağlantılı olduğu bütüncül ğüşünce ve kavrayış sezgisel, ilişkisel ve metaforik bakış açısı, beynimizin sol yanın küresinin bağlantılı olduğu mantıksal, analitik düşünme yeteneği22 kadar önemlidir. Kişinin var olan yaklaşımlarında yapınası istenilen değişiklikler ancak sezgi ve fantazinin serbest bırakılınasıyla

gerçekleşir. Bu anlamda kıssa, " hikaye ve ınitoslar beynin bütüncül yeteneklerini etkileyici ve harekete geçirici bir öneme sahip bulunınaktadır?3

Dini konularda sembolik dilin tasvir edici olmaktan çok telkin edici, çağrışıın yaptırıcı24 bir süreç olarak devreye girdiği kabul edilmektedir. Bu bakımdan dini öğretim ve irşat hizmetlerinin her seviyesinde kıssa ve hikaye dilinin bütün imkanlarından yerine göre yararlanmak önem taşır.

Mesajın iletilmesinde kullanılan kelimelerin tek tek önemi vardır. Bireyin davranışında kelimenin fonksiyonu, aynı derecede hakiki olan diğer objelerin fonksiyonuna benzer. Bir yayanın hızla gelen otoınobile göre kendini ayarladığı gibi, işitilen kelime de, kendisine uyum sağlanınası gereken bir objedir; başka yerlere gidebilınek için kullandığıınız araba gibi, kelime de konuşmada kullanılan bir objedir. İnsan eşyaların dünyasında olduğu gibi, kelimelerin dünyasında da hakiki bir şekilde yaşar. İnsan, başkasının çevresine otomobil, bilgisayar, çok katlı binalar sokarak dünyasını değiştirebileceği gibi, kelimeler sokarak da değiştirebilir. Böylece kişinin dünyasını kelimeler yoluyla değiştirerek davranışında, diğer objelerin değiştirilmesiyle elde edeceğimiz türden bir değişme elde etmek mümkündür. Bu sebepledir ki, dil, inanç ve tutum değişınelerinde, istek ve heyecan uyandırılınasında ve davranışta değişiklik meydana getirmede etkili olabilınektedir.25 Kelimeleri seçme ve iletme becerisi iletişiınin etkililiğini, konuşma tonu, yazım ya da anlatım üslübu ve biçimi de duygulan açığa vurınayı sağlayabilir. Toplumun bilinç altında saygınlık taşıyan, yöresel ayrılıklar içerıneyen, yaygın, ortalama, olağan bir dil kullanımı, halkla ilişkilerde başarılı olmanın şartı olarak görülmektedir. 26

Dini iletişiınin başta gelen sorunlarından birisinin dilin kullanıını olduğu söylenebilir. Günümüz insanının rahatlıkla aniayıp kavrayabildiği bir din dilinden söz etmek zordur. Vaiz ve hatipleriınizin, din eğitimcilerinin kullandıkları ortalama dil oldukça eski ve anlaşılmazdır. Beden dilinin iınkanlanndan da yeterince yararlanılamaclığını görüyoruz. Oysa ki, yüz yüze

22 Bkz. Robert E. Ornstein, Yeni Bir Psikoloji, Doğu ve Batı Psikolojilerinin Çağdaş Bir Sentezi (çev. Erol Göka-Feray Işık), İnsan Yay., İstanbul 1990, s. 59-80.

23 Bkz. Nossrat Pescschkian, Doğu Hikdyeleriyle Psikoterapi (çev. Hürol Fışıloğlu); Sistem Psikoterapi (çev. Hürol Fışıloğlu) Sistem Yay., İstanbul 1997, s. 19-21.

24 Muhammed Ahmed Halefullah; Kur'an 'da Anlatım Sanatı, el-Fennu '1-Kassdsi (çev. Şaban Karataş) Ankara Okulu Yay., Ankara 2002, s. 66-70;153 vd.

25 Krech-Crutchfield-Ballachey, Cemiyet içinde Fert (çev. Mümtaz Turhan) İstanbul 1971, c. 2, s. 8-9. 26 İsa Kayaalp, iletişim ve Dil, TDV. Yay., Ankara 1998, s. 89.

53

DİY ANET İLMİ DERGİ • CİLT: 42 • SA YI: 1

iletişimdesözlü mesajlar kadar sözsüz mesajlar da kullanılır. Hatta konuşmaya dayalı bir iletişimde, mesaj alışverişinin ancak küçük bir bölümünü sözlü mesajlar oluşturur. Kişiler arası mesafe, beden duruşu, yüz ifadeleri, el kol hareketleri, ses tonu, vurgulamalar ve susmalar, giyim tarzı gibi unsurlardan oluşan sözsüz iletişim,27 iletişiminen etkili ve büyük bölümünü oluşturur. Bu bakımdan, din hizmeti yürüten bütün kesimlerin sözlü ve sözsüz mesajların seçimi ve kullanımı konusunda bilgi, yetenek ve donanım sahibi olmaları, iletişimin başarısını artıran en önemli hususlardan birisi olarak karşımıza çıkar.

Araç (Kanal)

İletişimde mesaj taşıyan sinyalleri; kaynaktan alıcıya ve geribildirimi de alıcıdan kaynağa taşıyan araçlar, kanallar vardır. İletişim ya iletişim kuranın doğrudan, yüz yüze etkinliklerinden oluşur; ya da kitle iletişim araçları

vasıtasıyla gerçekleşir. Kullanılan biçim iletişimin oluşturulmasını ve anlaşılınasını etkiler. Bu sebeple, değişik iletişim biçimlerinin yerine göre denenip kullanılması, iletişimin başarılı olması bakımından önem taşır.

Araştırmalara göre, iletişimde en etkili tarzın yüz yüze, doğrudan görüşme ve ilişkiye dayalı yol olduğu tespit edilmiştir.28 Araya başka vasıtaların (kitap, broşür, radyo, televizyon, internet.) girmesi, böylece kaynak ile alıcının ayrı düşmesi etkinin gücünü azaltmaktadır. Şahsi etkinin çok daha fazla olması yüz yüze ikna etmenin çok daha esnek olmasından ileri gelmektedir. Ayrıca yüz yüze iletişimde dinleyici doğrudan ve anında geri iletirnde bulunabilmektedir. Karşıdakinin söylediklerinden, yüz ifadesinden, sesinin tonundan, bedeninin duruşundan, söylenenlere nasıl bir tepkide bulunduğu anlaşılır. Kitle iletişim araçlarında geri iletim dalaylı ve gecikmeli olarak vardır; bazı durumlarda hiç yoktur. Kitle iletişim araçlarıyla yapılan iletişimin etkisi sınırlı durumlarda ve daha çok kaynağın görüşü ile alıcının görüşü arasında benzerlik ya da yakınlık olduğunda kendisini göstermektedir. Esasen burada mesajın dinleyiciye ulaşması başlı başına bir sorundur. Çünkü kaynakla aynı görüşü paylaşmayan dinleyici, kitle iletişim araçlarıyla sunulan mesajı ya hiç dinlememekte ya da çarpıtma yoluyla heınence etkisiz kılabilınektedir.29 Bununla birlikte, kitle iletişim araçlarının bilgi aktanınında daha etkili olduğu, kişiler arası iletişimin ise yeni tutumların oluşmasında ya da eski tutumların değişınesinde etkili olduğu ortaya konınuştur. 30

Yapılan araştırmalar, en etkili iletişim aracının "kişisel sunu" olduğu konusunda birleşınektedir. Bunu radyo (sesli) ve yazılı+resiınli (kitaplar, fotoğraflar vb.) iletişim izlemektedir. Televizyon ve filmler etkinlik açısından

27 Bkz. Cüceloğlu, Yeniden İnsan İnsana, s. 33-65; Erdal Tekarslan ve diğ., a.g.e., s. 187-194 28 Krech ve diğ. a.g.e., c.l, s. 385-387; Kağıtçıbaşı, a.g.e., s. 81-82. 29 Bkz. Frcedınan ve diğ., Sosyal Psikoloji, s. 329-345. 30 Cüce! oğlu, Yeniden İnsan İnsana, s. 222.

54

GÜNÜMÜZ İLETİŞİM TEKNİKLERİ VE DİNI İLETiŞiM

kişisel sunu ile ·radyo arasında yer almaktadır. Bununla birlikte, okul çağı çocukları üzerinde yapılan araştırmalar, filmierin ve televizyonun fikir ve tutumlar üzerinde uzun zaman kaybolmayan önemli bir etkisi olduğunu ortaya koymuştur. Televizyon ve filmler, programa daha yoğun katılma duygusu yaratabilmekteyada belirli bir dizi kavramın benimsenmesini sağlamaktadır.31

Bunun yanında kitle iletişim araçlarının sosyal sistemin bütünü üstünde ezici bir güçleri vardır. Kültürü süzgeçten geçirerek yönetirler, kültürel bazı

unsurları öne çıkarırlar, bazı fikirlere önem kazandırır, diğer bazılarını

değersizleştirirler, kültürel alanı kutuplaştırırlar. Kitle iletişim araçlarından

geçmeyen mesajlar, toplumun evrimi üstünde çok küçük bir etkiye sahiptir.32

Kitle iletişim araçları, olayların ve değerlendirme etmenlerinin bütününden hareketle, olayları kollektif olarak hissettirmeye, koşullandınnaya ve bunlarla bir mesaj akımı oluşturınaya, dolayısıyla teknik yöntemlerle sosyal bünyeyi sulamaya çalışırlar. 33 Özellikle Türkiye gibi toplumsal değişme ve kalkınma süreci içerisinde bulunan toplumlarda, kitle iletişim araçları bireye yeni sosyal roller ve değerleri öğretmede ve pekiştirmede etkili bir araç olarak kullanılabilmektedir. Kitle iletişim araçları içerisinde televizyonun ayrı bir önemi vardır. Bunun sebebi, televizyon yayınlarının bir anda çok sayıda kişiye ulaşması kadar, ses, yazı ve görüntüye aynı zamanda yer verebilmesidir. Bu özellik onun etkileyici gücünü artıran önemli bir faktördür. Televizyon yayınları en önemli duyu organlarının alıcı kapasitesini harekete geçirerek, kişinin bütün algı dünyasını etkileyebilmektedir. Ancak, burada "önce cezbet, sonra ikna et" kuralına göre düzenlenen yayınların daha etkili olduğu ve reklamcılar tarafından yaygın şekilde kullanıldığı bilinmektedir. Son zamanlarda internet yoluyla iletişimin sağladığı imkanlar, bilginin uluslar arası düzeyde dolaşım ve değişiminde çok büyük ufuklar açmıştır.

Dini eğitim-öğretim ve irşat hizmetlerinde konuşma ve yazı kadar görüntü veren tekniklerden de yararlanılmalıdır. Çünkü fotoğraf ya da görüntü doğrudan beyne girmektedir. Özellikle bilgisayar teknolojisinin sağladığı iınkanlarla, her tür görüntüyü oluşturma ve yayınlama imkanı vardır. Televizyonda sunulan dini programların tek başına ya da karşılıklı bir iki kişinin konuşması yerine, arka fonda konuyla ilgili görüntülere yer verilerek yapılması, ya da vermek istenen mesajın temsili ya da gerçek bir olayın akışı içerisinde, tabii bir yolla verilmesi, etkiyi önemli ölçüde artıracaktır. Bilgisayar internet programları televizyondan daha kalıcı ve istenildiği zaman ulaşılabilir olma niteliği ile gittikçe büyük önem kazanmaya başlamıştır. Ayrıca paket programların da geniş bir kullanım alanı bulunmaktadır. Bütün bu gelişmeler dikkate alınarak dini programlar üretilmesi ve bunların ·geliştirilmesi için

31 Bkz. Erdal Tckarslan "Haberleşme ve İletişim", Davranışlll Sosyal Psikolojisi, İstanbul2000, s. 176. 32 Molcs, Kültürün Toplumsal Dinamiği, s. 78. 33 Molcs, a.g.e, s. 27.

55

DİYANET İLMİ DERGi • CİLT: 42 • SAYI: 1 ~--------------------------~---------

birimler oluşturulması, bu konuda uzmanların yetiştirilmesi son · derece önemlidir.

Alıcı (Dinleyici)

Her çeşit insanı kapsayacak evrensel tek bir hitap biçimi imkfmsız denecek kadar zordur. Çünkü iletişimde mesaja repertuarını empoze eden alıcıdır.

Alıcıya ait olmayan tüm unsurlar, gösterge olarak tanınamaz; alınabilir, fakat algılanamaz, kavranamaz.34 Kaynak alıcıya anlam değil mesaj iletebilir, fakat bu mesaja herkes kendine göre anlamlar verebilir. Bizim karşımızdaki kişiye anlattığımız bir şeyi o kendine göre anlayacaktır. Belki de ortaya, anlatılanlarla anlaşılanlar arasında büyük farklılıklar çıkacaktır.35 Başarılı bir iletişim alıcı hakkında doğru ve yeterli bilgilerin elde edilmesi ve bunun dikkate alınmasına bağlıdır. Alıcı, ona sunulan mesajda kendini bulabilmelidir; olan bitenden hareketle, olacak üzerinde belirli bir tahmin yapabilmelidir. Yapılan araştırmalar dinleyicilerin çeşitli özelliklerinin iletişimin sonucunu önemli· ölçüde belirlediğini ortaya koymaktadır.

Alıcıya ait özelliklerin başında cinsiyet ve yaş gruplarıyla birlikte eğitim seviyesi gelmektedir. Çocuk ve gençlerin ikna olmaya daha açık, yetişkin ve yaşlıların düşüncelerinde daha ısrarlı oldukları ve yıllardır süregelen alışkanlıklarını kolay kolay değiştirınedikleri yönünde bulgular vardır.

İnsanların ikna olmaya en açık oldukları yılların 18-25 yaşları arası olduğu, bu yaştaki insanların en fazla tutum değişikliği gösterdikleri tespit edilmiştir. 36

Bazı araştırmalar ise, ikna yolu ile tutum değişimine en açık olunan yaşların 7-9 olduğunu göstermektedir. 37

Dini iletişimde çocuklara tek yönlü, basit, anlaşılabilir dini bilgiler yanında, daha çok somut dini uygulamalar ve örnek davranışların telkin edilmesi önemli gözükmektedir. Gençlere yönelik dini iletişimde ise, çift yönlü; kendi kendilerine seçim yapma ve karar vermelerine yardımcı olacak, ışık tutacak bir yaklaşımın dikkate alınması gerekir. Bununla gençlerin manevi değerleri

keşfetme, özenme, önemli dini şahsiyetlerle özdeşim kurmalarına yol açan bir iletişim tarzı ön plana alınmış olmaktadır.

Yetişkinlik dönemi, dini hayatın genel olarak canlılık ve denge kazandığı bir dönem olduğu için, bu dönemdeki insanlar daha çok inandıkları değerleri hayatın içinde gerçekleştirme, yaşadıkları hayatı inanç dünyaları ile birleştirme ihtiyacı duyarlar. Dolayısıyla bu yaştakilere yönelik dini iletişimde hayatı

34 Moles, a.g.c., s. 86 35 İsa Kayaalp, iletişim ve Dil, s. 92 36 Kağıtçıbaşı, a.g.e. , s. 209 37 R. Mısserschimidt, Suggestibility of Boys and Gir/s, Journal of Genctiqe Psychology, XLIII, 1933, s.

405-437

56

--~----

GÜNÜMÜZ İLETİŞİM TEKNİKLERİ VE DİNI İLETİŞİM

kolaylaştırıcı, pratik sorunlarla başa çıkma imkanı veren, ilişkileri güçlendirici konu ve yaklaşırnlara ağırlık verilmelidir.

Hayatın diğer birçok alanlarında olduğu gibi dini alanda da cinsiyet farkları bazen büyük önem taşıyabilınektedir. Erkeklerin olaylan daha iyi yoruınlayıp, daha seçici ve dikkatli dinlerken, kadınların biraz daha duygusal, sezgisel ve parçacı yaklaştıkları görülmüştür. Kadınlar dinledikleri mesajın çok azını

reddettiklerinden, onun çoğunu dinlerler. Erkekler ise mesajı dinlerken tüm mesajın genel bir yapısını oluşturduklarından dolayı, mesajdan daha tutarlı bir anlam çıkarırlar. Erkekler kadınlardan daha fazla söz keserler. Kadınlar erkeklere oranla konuşma ortaınında daha fazla sessiz dururlar. Kadınlar

konuşma ortaınında daha az yarışınacı ve daha az sokulgan iken, erkekler daha fazla kazanınacı ve yarışınacı görünınektedirler. Sonuç olarak erkekler daha fazla konuşup, daha fazla söz keserken, kadınlar daha fazla sessiz kalınaktadırlar.38 Dini mesajları algılama ve yorumlamada kadınlarla erkekler arasında belirgin farklar göze çarpmaktadır. Genelde kadınların duygusal ınesajlara daha açık oldukları ve erkeklere kıyasla daha kolay ikna oldukları söylenebilir. Olayların dramatik, acıklı yönleri kadınları derinden etkiler ve sarsar. Kalabalıklardan oluşan dini ortaınların, kadınların dini ilgi ve duygularını coşturduğu görülür. Kaynağın konuşma tarzı ve dış görünümüne erkeklerden daha fazla önem verirler. Y ardıınseverlik, acıına, şefkat ve fedakarlık eğilimleri çok güçlü olduğu için bu yöndeki dini telkinleri kolayca benimser ve hemen uygulamaya yönetirler. Kadın dindarlığının daha çok mistik ve büyüsel, hurafelere dayalı inanış ve uygulamalar içerdiği yönünde görüş ve gözlemler vardır. 39 Fakat ülkemizde yapılan alan araştırmalarında, bunu tam olarak destekleyecek veriler elde edileıneıniştir.40

İletişiınde dinleyicinin zeka ve anlayış seviyesi, eğitim durumu, her zaman göz önünde bulundurulması gereken bir husustur. Dinleyici grubunun gerek okullarda aldıkları bilgiler, gerekse yaşadıklan hayatın içinde doğrudan edindikleri tecrübe ve kazanıınları, olaylara bakış tarzını, gelecekte ilgili beklentilerini ve olayları denetleme ve yönetmedeki yeterliliklerini önemli ölçüde etkiler. Ayrıca kişinin eğitim düzeyi, onun diğer insanlarla ilişki tarzına, farklı inanç, görüş ve davranış biçimlerine göstereceği hoşgörü düzeyine, tutumlannın oturmuşluğuna, yoğunluğuna ve tutarlılığına da etki eder. Eleştirel düşünce ve kelime haznesinin genişliği de yine büyük ölçüde eğitim seviyesiyle ilgili olan bir husustur. Kur' an-

38 J. Comella Pearson, Gender and Commurıication, Dubuque, lowa 1985, s. 160-163, 190; Mustafa Köylü, Psiko-Sosyal Açıdan Dini İletişim, s. 72-74.

39 Bkz. Ünvcr Günay, "Türkiye'de Dini Sosyalleşmc", TürkiyeL Din Eğitimi Semineri, Ankara 1981, s. 1192-199. '

40 Bkz. Faruk Karaca. Psiko-Sosyal Açıdan Yabancılaşma ve Dini Hayat, Bil Yay, İstanbul 2001. s. 1 92; Mustafa Arslan, Türk Popüler Dindarlığı, Dem Yay., İstanbul 2004, s. 202; Ethcm Karaçoban, Gebze ve Çevresinde Yaygın inanışlar ve Ke/am Açısından Kaynakları (Yayın1anmamış Doktora Tezi), M. Ü. Sosyal BiL Enst., İstanbul2004, s. 219.

57

DİY ANET İLMİ DERGİ • CİLT: 42 • SA YI: 1

Kerim' de, üç farklı hitap tarzı ile dini davet ve telkinin yapıiniası buyrulur (Nahl 16/ 125). Bunlar: akli ve bilimsel kesin deliller içeren "hikmet" yolu; güzel öğüt ve nasihatler içeren "ınev'iza" yolu ve karşılıklı diyalog, konuşma ve tartışmayı içeren " en güzel cedel" yolu olarak ifade edilınektedir. Buna göre, zeka ve öğrenim seviyesi yüksek olan kimselere dini iletişiınin akli, ilıni ve felsefi terminoloji eşliğinde sunulması yerinde olacaktır. Buna karşılık, zeka ve öğrenim düzeyi düşük kimseler için en etkili tarz, kolay anlaşılır, sık tekrarlam ve somut örneklere dayalı, kıssa ve hikayelerle zenginleştirilıniş bir anlatım tarzıdır. Dini iletişiınde, dinleyicinin durumuna göre tartışma, karşılıklı görüş alışverişinde bulunma da etkili şekilde kullanılabilir. Ancak bu tekniğin kullanılınası son derece dikkat ve özen gerektirmektedir. Çünkü tartışına ortanunda "direnme" ve "savunma mekanizmaları" çok kolayca devreye girebilınekte ve mesajın doğru olarak anlaşılınası ve ikna sürecinin gerçekleşmesini engelleyebilınektedir.

Cemaat ortamının, kalabalık dinleyici kitlesinin yapılan konuşma ve telkinlerden kolayca etkilendiği öteden beri bilinen bir gerçektir. İnsanlar kolektif bilinç ve grup kimliği içerisinde, tek başına olduklarından daha istekli ve canlı şekilde sosyal etkiye açık duruma gelmektedirler. Başarılı hatip ve liderler cemaatın/kitlenin bu özelliğinden yararlanarak, onları etkileıne ve yönlendirme imkanını çok iyi kullanmasını bilirler.

Sonuç

Günümüz iletişim çağıdır ve bu alanda önemli gelişıneler kaydedilmiştir. Dini iletişimin etkinliği, genel olarak iletişim alanlarında yürütülen teknik, araç ve modellerden geniş ölçüde yararlanmaya bağlıdır. Dini mesajın muhtevasının düzenlenınesi ne kadar önemli ise, bunun dinleyiciye ulaşınası ve onda istenilen etkiyi meydana getirecek şekilde sunulması da o kadar önemlidir. Bu yüzden, din hizmeti ile uğraşan kimselerin bir yandan dini bilgilerini geliştirme ve güncel duruma getirme, diğer yandan da günümüz iletişim tekniklerini ustalıklı şekilde kullanacak tarzda yetişmeleri büyük önem taşımaktadır. Görey başında olanların ise, hizmet içi eğitim seminerleri ile bu alanda gelişme kaydetmeleri sağlanmalıdır.

Günümüz şartlarında iletişimin etkinliğini sınırlandıran ciddi çevresel engeller vardır. Bunun bilincinde olarak, dini iletişimin yöntem ve teknikleri üzerinde düşünmeye ve araştırınaya ihtiyaç vardır. En başta, kaynak merkezli ve tek tip iletişim tarzından, dinleyici merkezli ve iletişiınin bütün unsurlarını dikkate alan bir anlayış zenginliğine ulaşıldığında, din hizmetlerinin daha tatmin edici sonuçlar vereceğini söylemek mümkündür.

58