dücane cündioğlu - türkçe kur'an ve cumhuriyet İdeolojisi.pdf

8/14/2019 Dücane Cündioğlu - Türkçe Kur'an ve Cumhuriyet İdeolojisi.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/duecane-cuendioglu-tuerkce-kuran-ve-cumhuriyet-ideolojisipdf 1/328

TÜRKÇE KUR' AN

İDEOLOJİD ü c a n e C ü n d i o ğ l u



KİTABEVİ Yayın No: 88

Kapak: Yazıevi

Dizgi S.B. Dizgi

Baskı ve Cilt: Umut Matba ası

1. Baskı

istanbul, Ocak 1998

KİTABEVİ

Çataiceşme Sok. 52 / A Cağaloğlu • İSTANBULTel: (0 212) 512 43 28 - 511 21 43 / Faks : 513 77 26



TÜRKÇE K UR 'ANve

CUMHURİYET İDEOLOJ İS

Dücane Cündioélu

KİTABEVİ



İ Ç İ N D E K İ L E R

ÖNSÖZ, 7

I . Bölüm

1932 Ram aza n ı ve T ür kçe Kur 'an, 9

I I . Bölüm

1932 Ramazanı Kronolojisi, 123

I I I . Bölüm

1932 Ra m azanına D âi r Metinler, 161

I V . Bölüm

H âtıra lar Et ra fınd aki M ünakaşalar , 259

S E Ç İ L M İ Ş K AY N A K Ç A , 321



ÖNSÖZ

T anzi ma t 'ı n i l anı nda n 1960 i hti l âl i ne kadar geçen 1 asırlık sürezarfında ortaya çıkan K u r ' a n çevirilerini ve bu çevirilerin or taya çıkmasında r ol oynayan siyasî gelişmeleri ele aldığımız, T ür kçe Kur 'an

Çeviri lerinin Siyasî Tarihi (1841-1962) başlı kl ı çalı şmamı zı n en önemlisafhalarından b i r i n i , tabiatıyla C u m h u r i y e t ' i n i l k yı l lar ı ve bilhassa dinîinki lâplarm t a t b i k mevki ine konulduğu 1932 Ramazanı teşkil ediyordu.

N e va r k i çalı şmalar ı mız sır asında toplamış oldu ğumuz mal zeme,başlangıçta hesab ettiğimiz hacmin çok ötelerine taşmca, bu denl i genişb i r zaman d i l i m i içerisinde vukû b u l a n hâdiseleri, a rzu edildiği gibi geni ş ve ayrı ntı lı b i r biçi mde okuyucuya sunmanı n pek mü mk ün ol madığıkanaa t ine vardık ve bu nedenle, uzun bir süredir top lamakta olduğumuzmalzemeyi dönemlerine göre tasnif edip, hiç değilse bazı kısımlarınımüstakil o larak yayımlamanın daha mâkul b i r yol olacağı m dü şündü k.

Böylelikle hem i l g i l i malzeme —bütünüyle ve t en k i t l i o l a r a k — bu sahada çalışacak araştırmacıların istifadesine sunulmuş, hem de böylesinegeni ş bi r muhtevanı n gerekli kıl dığı genel l emel erden kaçın ı l mış olacaktı .

B u mülâhazalara binaen, 1932 Ramazanı nda t a t b i k mevki ine k on u l a n ibadetlerin Tür kçel eşti r i l m esi Projesi, dör t an a bölü m ha l i nde vemüstakil o larak ele alınmış, p r o j e n i n içinde yer aldığı süreci genel ha t

lar ıyla t asv i r ve t a h l i l eden bi r gir i şten sonra, I I . Bölüm de oku ra bu dö

nemin ayrıntıl ı bir kr onoloj i s i sunulmuştur. Böyle bir kr onol oji ye bu bölümde yer vermemiz in amacı, genel o k u r u n I I I . B ölü m de akt ar ı l acakol an meti nl er i n tar i hsel seyrine nüfuzlarını kolaylaşt ı rmaktır. ÇünküI I I . ve I V . böl ümlerde aktar ıl an met i n l er i n —her ne kadar kronoloj ik sey i r nazar-ı i t i b a r a alınmışsa da— ayrıntılı bir tak vi me i s t i nad etmeksi

z i n lâyıkıyla yorumlanmaları, h a t t a anlaşılmaları pek mümkün değildi.B u bakımdan I I . Bölüm'de 1932 Ramazanı Kronolojisine, I I I . Bölüm'de



8 Türkçe K u r ' a n ve Cumhur iye t İdeolojisi

1932 Ram azanı'n a D âir Metinlere, I V . böl ümde bi r önceki böl ümü t amamlayıcı bir n i t e l i k taşıyan H âtıral ar H akkınd aki M ünakaşalar a, yerverilmiş, I . Bölüm ise, mevcut malzemeyi 'anlamlı bir bütün' ha l i ne geti

r ecek bi r t a rzda kaleme alınmıştır.

C u m h u r i y e t t a r i h i n i n en ha reke t l i dev i r le r inden b i r i o lan 1932Ramazanı, slâm 'ı T ürk leşti r m e veya M i ll î M üslüm an lık adıyla yürü tü-

ı len büyük bir inkilâp p ro jes in in en önemli safhasını teşkil etmesiner ağmen, bi r tür l ü ci ddî t e d k i k l e r i n konusu olmayı başaramamış ve bukonuy la i lg i lenmeler i lâzım gelen kimseler ise, her nedense bu dönemigörmezlikten gelmişlerdir. Oysa geçmişlerini bilmeyen nesil lerin, kendi

l e r ine sağl ıkl ı b i r gel ecek inşâ edemeyecek l eri tecrübeyle sübû t bul muşb i r kâidedir. Binaenaleyh ne kadar görmezden gelirsek gelelim, t a r i h i

mizden kaçamaz, ondan uzaklaşmayız. Kend i s inden kaçmak, uzaklaşma k istediğimiz her defasında, ' t a r i h ' önümüze çıkar ve şimdimizi, h a t t a

i s t i k b a l i m i z i belirlemeye devam eder. Dolayısıyla bugünkü sıkıntılarımızın temelinde, tartışma ve münakaşalarımızın ardında, tarihî sebeplerden ve tarihî kabul ler imizden başka birşey aramaya gerek yoktur.

B u kanaat ler sadedinde, bu eserin, bilhassa kendi t a r i h l e r i n d e n bihaber bırakılmış genç nes i l l e r in önl eri ne düşen cıl ız bi r ı şık huzmesi

olmasını temenni eder, bu vesileyle, eserin yazımı sırasında yardımlarınıbenden aslâ esirgememiş olan kıymetli dostlarıma teşekkürü borç b i l i

r i m . B u kı ymetli dostlar olmasaydı, hiç k uşk u yok k i bu eser bu hal i yle

ortaya çıkamazdı. N e k i buna rağmen kendi le r ine minnettarlığımı lâyıkıveçhile sunamadım; beni mâzur göreceklerini umuyorum.

Çaba bizden, tevfîk O ndan!

Dücane Cünrîioğlu

Çamhca/5 O c a k 1998



I . B Ö L Ü M

1932 R A M A ZA N I v e T Ü R K Ç E K Ü R ' A N

[Mustafa Kemal Atatürk'ün] son dileği, Ezan'dan başka ibadetleri de Türkçe yaptırmak ve Tür k kafasını Arap kafası köleliğinden kurtarmaktı.

Türk Ocağı na gitti ğimiz gün, K ur 'an'ı Tür kçe'ye çevirmek konusunu açtıid i . Orada bulunan Kâzım K arabeki r [şöyle dedi]:

— K ur'an-ı Azî müşşan Türkçe'ye çevri lemez, Paşa hazretleri!

— Ni çin çevrilemez efendim? B u sözünüz, "Kur'an'm mânâsı yoktur!" demektir.

— Hayır efendim ama, meselâ 'E îif-L âm-Mim'... N e diyeceğiz buna?

— N e demektir 'Elif-Lâm-Mim'?!

— Meçhul efendim...

— Öyle ise karşısına bi r sıfır koyar, çevirmeye devam edersiniz.

(Fa l i h Rıfkı Atay, A ta tür kçülük Nedir?, sh. 47-48, İ stanbul, 1966)



I . T a r i h v e Yo r u m

Dinî ve siyasî yönlerini b i r b i r i n d en bağımsı z bi r biçimde ele a lmak sure

t i y l e tarihî olguları yorumlamaya k alk ı şmak, hiç kuşk u yok k i daha işinbaşında ciddi bi r ha ta yapmak demektir. O halde t a r i h hakkında, t a r i

h i m i z hakk ı nda konuşacak olanları n, her halük ârda di n i l e siyaset'in

b i r b i r l e r i n i nasıl et k i l ed i k l e r i n i hesaba katmaları ve salt dinî kar akt ere

sahip görünen nice hâdisenin esasen si yasî bi r programı n parçası olabi

l eceğini v eya di n l e al âkası yokmuş g i b i görünen pür siyasî s t r a t e j i l e r i n

bi le temelinde dinî ihsasların bulunabileceğini gözönünde tutmaları lâzı m gelir.

B u hüküm, pek t a b i i d i r k i sadece Doğu toplumları için değil, Batıtoplumları için de geçerlidir. Çünkü X V I . yüzyılda başlayan reformasyon

hareketleri nazar-ı i t i b a r a alınmadan, ne Avrupa'nın dinî ve felsefî düşüncesindeki değişmelerin, ne de kıt'anın siyasî ve iktisadî gelişmelerin i n açıklanması mümkündür. N i t e k i m Descartes, Spinoza, K a n t , L ock e,Hume, vb. Batılı filozofların salt felsefî görüşlerini bile, kendi dönemler i n i n siyasî ve d i n î hayat ı ndan bağı msız suret te tasvir ve t a h l i l etmeyeçalışmak, artık n a i f bi r t u t u m o la rak kabul edilmekte, insanoğlunun,kendi t a r i h i n i n toprağından âzâde hiçbir amelî ya da nazarî ediminin,

böylesine mevhûm bir aralıkta ikamet edemeyeceği sıklıkla d i le g e t i r i l

mektedir.

H a l böyle i k e n , anafor lu bi r geçmi şin çocukl arı olan b iz ler, ne zama n kendi siyasî ve dinî t a r i h i m i z i bilmeye/anlamaya yönelecek olsak yada kendi geçmişimizde neler olup bittiğini öğrenmek istesek, hemen d i n î

i h sasl ar ım ızı bi r kenarda tutmamızı veya siyasî ta savv u r l ar ım ızı bu işlere karıştırmamamızı bize öğütleyen b i r i l e r i n e rastgeliriz. N e g a r i p t i r k ibüyüklerimizin sözlerini d in ley ip böylesine bir şartlanmayla t a r i h e hergidişimizde, tarihî olguların bizâtihi k e n d i l e r i n i n , b i z i m bu çocukça




teşebbüslerimizi sürdürmemize i z i n ve rmedik le r in i görür, tabiatıyla herdefasında t a r i h i n yanından e l l e r imiz boş bi r halde döneri z. B u nedenl ede sağl ı kl ı bi r gel ecek k u r m a y a yarayacak b i l g i l e r i , t a r i h t e n bir türlü

edinemez ve ister istemez bir süre sonra t a r i h imize yabancılaşır, onunlaortak bi r d i l i konuşamaz hale geliriz.

T ar i hî olgul ar ı , bi r t ek 'genel t e o r i ' bağlamında yo rumlamak , 1 herne kadar ar t ık modern t a r i h yazımında pek bir i t i b ar görmüyorsa da olgular hakkında o olguları b i ra raya getirecek öngörüleri dışarıda bırakar a k k onuşmayacağımı z da bi r h ak i k a t t i r ; z i r a yanlış öngörülere sahip

olmak, ya da yanlış öngörülerin b i z l e r i yanlış y or u m l a r a sürüklediğini

tecrübe etmek, öngörülerden k u r t u l m a k l a aşıl abil ecek bi r soru n değildir;bu bakımdan yanlış öngörülerin karşılığı, masabaşında nesnel ve tar af sız

bi r t a r i h yazımı teorisi inşâ etmek olmamalıdır. Pekâlâ öngörülerimizigözden geçirebilir, düzeltebilir, değiştirebilir, en n ihayet t a r i h ' i n karşısında daha soylu bi r mevki de konumlanma hakkımızı k u l l a n a b i l i r i z ; yet er k i m u h k e m bi r mevzi edinmedikçe, t a r i h i m i z i sağlıklı bir t a rzda yor u m l a m a şansımız olmadığını b i l e l i m ; t a r i h i m i z i an l ayab i lmemiz içint üm ha ta ve savablarıyla bu t a r i he a i d i y e t i m i z i i t i r a f etmekten çekinme-yelim. İ şte o zaman t a r i h i m i z , b iz imle konuşmayı, bize kendis in i açmayıreddetmeyecek, kendi çocuklarını kapısının önünde daha fazla beklet

meyi ve sırf bu yüzden b i z l e r i n ona daha fazla yabancılaşmasını gözealamayacaktır.

T ar i h l e aramızdaki k ronolo j ik mesafe, t a r i h t e k i olguları anlayıpyorumlamayı her zaman zorîaştırmaz, h a t t a bazı d u r u m l a r d a kolaylaştırdığı b i le söylenebilir. B u n a m u k a b i l , yakın t a r i h t e cereyan etmiş hâdiseleri sağl ık l ı bi r bi çimde değer l endir mek, pek öyle sanıl dığı g i b i kolay

değildir; z i r a yorumcu, ilgilendiği o hâdiselere, hâlâ kendi le r inden e t k i

lenecek kadar yakın bir mevki de d u r a b i l i r ve bu yakınlık, onun, hâdisel e r i o hâdiselerin kendi koşullarını nazar-ı i t i b a r a almaksızın değerlendirmesine yol açabil ir . B u du r umda da 'eşzamanlılık' bir avantaj o lmak-

1 Daha farklı bir ifadeyle: cüz'i yyât ı, bu cüz'i yyâtın h i çbi r unsurunu d ışar ıda bı rakmayacak kül l i b i r kaziyye ya r d ım ıyl a açık l am ak ...



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' an 13

t a n çıkıp, yanıltıcı bir fonksiyon değeri kazanır. Oysa t a r i h l e yorumcu

arasındaki k ronolo j ik mesafe, yorumcunun, ilgilendiği dönemle kendi

dönemi arasındaki mesafeyi f ark etmesini ve o dönemin hâdiselerini yineo dönemin koşullarından hareket le açıklamasını mümkün kılacak denli

der in olduğunda, yorumcu, ister istemez daha m u h k e m t a h l i l l e r yapa

bi lme gücüne erişir.

1932 Ramazanında t a tb ike konulan bad etl er i n T ürk çel eşti r i lm esi

Projesini ele a lan bu çalışmamız, işbu mülahazalar doğrultusunda şekillenmiş ve din-siyaset i l i şk i ler in in bi r an l amda tüm çıplaklığıyla ortaya

çıktığı bu dönem ince len i rken , o yıllarda olup b i t e n l e r i n bugün de hü-kümfermâ olduğu hiçbir surette gözden uzak tutulmamıştır. Hâdiselerinvukû bulduğu t a r i h l e ar amı zda 65 yı l l ık bi r mesafe ol ması, bu dönemianlamamızı sağlayacak ver i lere ulaşmamız bakımından işimizi kolaylaştırıcı bir hususi yet taşımakla b i r l i k t e , hem bu v e r i l e r i bizlere ak ta ran la

rın, geleceği manipüle etme n i y e t i taşımaları i h t i m a l i n i n fazla olması,h em de sözk onusu sür eç hak k ı nda k onuşur k en, bi r bi çimde o sür eci niçinde yeralacak, dolayısıyla bu o laylardan e tki lenmeye müsait bir ko

numda bulunacak kadar hâdiselerin yakınında bu lunuyor olmamız, hiçku şku yok k i ortaya konu lan t a h l i l l e r i n kesinliğine ve/veya değişmezliğine mut lak vurgular yapmayı i mkânsı z hâle getirmektedir.

Maamaf ih , aklî ve olgusal önermelerin bizâtihi 'değer' taşımadığı,b i l ak i s 'değer'in bu tür önermelere dışarıdan yüklendiği ve yorumcunun

mari fe t iy le ancak olguların 'değer' kazandığı kabul edildikte, söylenecekçok az şey k al makt adı r . B u i t i b a r l a hi ç kimse, hâdiseleri, o hâdiselerdeb i r i n c i dereceden r ol al mış zevâtı n v e r d i k l e r i bil gil erl e tasvir etmek zorunluluğundan kaçamaz. N i t ek i m biz de böyle yaptık ve eser imizin diğerbölümlerinde bu zorunluluğun b i z i icbâr ettiği koşulların gereğini yerine

getirmeye çalı ştık, [bkz. B ölü m I I , I I I , I V ]

Peki bu durumda, t a h l i l ve yorumların b i z i ikamete mecbur ettiğiböyl esine vazgeçi l emez bi r mevki den ya da kendis ine riâyet etmeyi zor u n l u k ı lan kesin i l k e ve ölçülerden sözedebilir miyiz? Edebi l i r i z ; h em de

yorum sözcüğü telaffuz edil diğinde, alabil diğine bi r keyfi l i ğin, sını r çekil emez bi r özgür l üğün ve önl enemez bi r öznell i ği n hemen ak l a gelmesine,



14 Türkçe K u r a n ve Cumhur iye t İ deoloji si

h a t t a t a r afsızl ığı bi r 'hayal ' ha l ine get i renin de yo rumun tabiatına mah

sus bu özellikler olduğunun hep söylenip durmasına rağmen... Doğrudur,tarafsız olamayız! Tarafsız olamadığımız g i b i , yoru mları mız h akkı ndaöne sürülebilecek olan keyfilik , özgür l ük ve öznel l i k suçl amal ar ı m da yokedemeyiz ve esasen edemeyeceğimizi de b i l i r i z ; z i r a t a r i h ' i yazanlar,

t ıpkı t a r i h ' i yapanlar g i b i tarafsız o lamazlar. T a r i h hakkında , t a r i h t eolup bitenler hakkında konuşacak o lanlar, hep bir yerde du rmak ve tar i h e hep o yerden bakmak zorundadırlar.

Peki bulunduğumuz bu y e r i terkedemez miyiz? Elbette terkedebi-

l i r i z ; an cak bu sefer başk a bi r yer de du rmak ve t a r i h e artık bu yeni yer

den bakmak koşuluyla... İşte bu noktada, bazı i t i r a z l a r a i tham sıfatınıkazandıracak bir t u t u m d an uzaklaşmak ve —maksatlı saldırılar müstesna— samimi ve hiç değilse ciddi i t i razlar ın sesinin kesildiği bir mev-k iye yerleşebilmek, pek öyle sanıldığı g i b i ham b i r hayal değildir; zira

tarafsız olunamasa da pekâlâ dürüst o lunab i l i r. 1 Binaenaleyh tarafsızlığın bir d üş, dür üstl üğün ise bi r vazife ol duğunu akı l dan çık ar madık ça,yorumlar ımız ın soylu bi r hüvi yet taşıyacağı na yür ekten i n a n a b i l i r ve

işte ancak bu durumda, yani bu asgarî şartı yer ine getirdiğimizde, tarihîolgular hakkındaki değer yargılarımızı or taya koymaktan çekinmeyiz.Çünkü bizât ihi dürüstlüğün kendis i , kendis ine karşı konulamayacak

denli büyük bir güçtür.

I I . B i l g i v e Y o r u m

Ü n l ü A l m a n tarihçi Ranke, "siyasî t a r i h i l e k i l i s e t a r i h i b i r b i r i n d e n bağımsı z bi r sûr ett e ele al ı namaz" der ve bu t e z i n i de Reform Devrin de

Alman Tarihi (İ stan bul , 1953) adlı eser i nde fevkal âde e tk i l ey ic i b i rt a rzda isbat eder. Ranke 'n in bu sözü bizim kendi t a r i h i m i z için de geçerl i d i r . N i t ek i m sadece Cumhur iye t t a r i h i değil, t a r i h i m i z i n hiçbir devresi

esas i t i b a r i y l e din-siyaset i l işki lerinden bağımsız bi r suret te ele alınamaz. B u nedenl e Cum hur iyet Devrimlerinin dinî tefekk ür ve hayatı mızınasıl etkilediğini, İslâm Düşüncesinin hâl-i hazır d u r u m u n u n şekillen-

1 Impart ia l i ty i s a dr eam an d 1 h onesty a du ty. We can not be impart ia l , but w e canbe intellectually honest. (Gaetano Salvemini)



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' an 15_

mesiıide bu dev r i mle r i n ne tür bir rolü olduğunu kavrayabi lmek ve daha

da önemlisi yakın t ar i hi mizde ol up bit en bazı hâdiselerin keyfiyetine vâ

kıf olmadıkça, bugünkü sıkıntılarımızı aşamayacağımızı anlayabilmekiçin, geçmişe, hem de çok uzak olmayan bi r geçmi şe uzanmak, kısaca buyakın geçmişte neler olup bit ti ğim sağlı kl ı bi r biçi mde öğr enmek mecburiyetindeyiz.

H a l böyle olması na r ağmen, 1932 R amaz an ı n da uygulamaya k on u l a n bad etl er in T ürk çeleşti r il m esi Projesi, bi r tür lü ciddî tedkîk leri nkonusu olmayı başaramamış, eldeki kaynakların çoğu da 'işlenmemiş

h am malzeme' şeklinde, i l g i l i l e r i n i n

kendi ler ine el uzatacakları günü yıllarca bekleyip durmuşlardır. İkinci dereceden eser ler in durumu da neyazık k i pek farklı değil dir; z i ra bunlar da b i r - i k i k i t a p t a yer a lan b i l g i

l e r i t e k r a r l a m a k l a yetinmişler, bu b i l g i l e r i yeniden tahkîk ve tanzime

ihtiyaç duymaksızın sadece okurlarını etkileme yolunu seçmişlerdir.

Netice i t i b a r i y l e söyleyecek olursak, ibadetleri n T ürk çeleşti r i lm esi

Projesinin t a t b i k m e v k i i n e konulmuş olduğu 1932 Ramazanı,Cumhur iye t dev r imle r in in , hak k ı nda en az sağlı kl ı bilgiye sahip oldu

ğumuz safhalarından b i r i n i teşkil etmektedir ve bize göre bunun başlıcai k i nedeni vardır:

B i r i n c i s i : " i b a d e t l e r i n Türkçe leş t i r i lmes i P ro jes i" , t ama m

l an ama mı ş , b i r diğer t ab i r l e amacına ulaşamamış bir projedi r. Devr i n

ikt idarı , bu projeyi bütünüyle t a tbi ke koymakta çok çeşitli sorunlar la

karşılaştığından, p ro j en in bazı kısımlarında ısrarlı o lmaktan vazgeçmişve fakat buna rağmen hiç değilse bazı kısımlarım —cezrî tedbir ler yol u y l a — yü rü r lük te t u tmaya çalışmıştır. Ancak çok p a r t i l i siyasî hayata

geçişle b i r l i k t e , bu 'kı smî ı srar ' da pek bi r neti ce vermemiş, ver ememi şt i r.

i k i n c i s i : "İbadetlerin Türkçeleştirilmesi Projesi", ideolojik mânâve ehemmiyetini b e l l i bi r zaman içerisinde kaybettiğinden, dinî gelenekl e r i bu denl i kökt enci bi r yönt emle dönüşt ür me teşebbüsler i , bi r süresonra ister is t emez siyasî amaçl ar ı nda n k opmuş ve T ür k i ye



16 Türkçe K u r ' a n ve Cumhur iye t İ deoloji si

C u m h u r i y e t i n i n siyasî ittifakları, devr in ikt idarlar ını , din-siyaset i l işkil e r i n i farklı biçimlerde t a n z i m etmeye sevketmiştir; 1 daha farklı bir deyişle, Cumhur iye t kadrolarının, dinî gelenekler karşısında alınacak böylesine mütehakkim bir pozisyonu, artık oldukça değişmiş bu lunan siyasîsöylemle bağdaştırmakta güçlük çekmeleri, sözkonusu projenin rafa k a l -dırılmasındaki en önemli âmillerden b i r i olmuştur.

Önce ideolojik m ân â ve ehemm iyetin i, zamanla da siyasî kıym eti n i

kaybetmiş tari hî bi r teşebbüs hak kı nda konuşa cak k imse l e r i n , o dönemde neler olup bittiğini tesbit ve t a h l i l etmek yerine, — b u teşebbüsl e r i n r a d i k a l k a r a k t e r i sebebiyle— bütün o lup b i t e n l e r i n üzerine birsünger çekmeye çalışmalarından veya bunları, zaman zaman kendi dönemle r in in siyasî maksatlarına uygun bi r biçimde ' ku l l anmak ' istemele

r inden daha t a b i i bi r d u r u m düşünülemez. N i t ek i m böyle de olmuş, aka

demik çevreler tarafından Atatürk ve Devri ml eri üzer i ne çok sayıda i l mîk i t a p ve makale yazılmış olmasına rağmen, bu eserlerin sahipler i , nere

deyse sözkonusu p r o j e n i n adını b i le anmak istememişlerdir . B u projeyi

konuşmaya değer bu lan kimseler ise, neler olup bittiğini anlamak mak

sadıyla değil, muhataplarını etkilemek veya manipüle etmek maksadıylameseleye yaklaşmışlar ve tabiatıyla kendi kurguları içerisine, t a h k i k

etmeksizin birtakım 'söylentileri' yerleştirmek, bu k imseler için y e t e r l i

olmuş, daha fazlasına ise ihtiyaç duymamışlardır. 2

1 B u gelişmeleri t a k i p etmek bakımından bkz. K emal H . K arpat, Türk DemokrasiTarihi , İ stanbul , 1967; F eroz ve Bedia T . Ahmad, T ürk i ye'd e Çok Par t i l i

Pol i ti ka n ın Açık l am al ı Kronolojisi 1945-1971, Ankara,

1976; Necdet E k i n c i ,

I I .D ünya Sa vaşın d an Sonra Türkiye'de Çok Par t i l i D üzene Geçi şte D ış Etkenler,İ stanbul, 19972 bad etl er in T ürk çeleşti r i lm esi hakkında yazılmış olan propaganda kitaplarınınekseriyeti bu durumdadır. Bkz. Arın Engin, Ata türkçülük ' te D il ve D in , İstanbul,1955; Osman N u r i Çerman, M odern T ür ki ye çi n Dinde Reform, İ stanbul , 1958;Besim Atalay, Türk Di l i i le badet, İ stanbul, 1960; Ar ın Engin, YükselişSa va şım ızda J üpi ter : Kur 'an 'da A ta tür kçülük ve Ru s-Çi n I şkencesin d ekiTürklük, İstanbul, 1971; Necati Gündüz, A ta tür k Çağı ve Zi hniyeti , Ankara,1973; Cevdet Perin, Atatürk Kültür Devrimi, İ stanbul , 1982; Haydar Seçkin,Atatürk 'ü Kur 'an 'da Ar ad ım ve Buldum, İ stanbul , 1995; Cemal Kutay,Atatürk 'ün Beraberinde Götür d üğü Hasret: T ürkçe bad et, İ stanbul , 1997




Mevcut kaynakların hem bilgi seviyeleri bakımdan yetersiz vezayıf, hem de yor um lar ınd aki isabet derecesi bakımından başarısız ve odenli de h a t a l a r l a mâlul olmalarını, bu konula rda özgür ce konuşmayai z i n vermeyen siyasî baskılarla i zah etmek i st eyecek l er çıkabi l i r se degösterilecek bu sebep, esasen karşı kar şıya bul undu ğumuz manzar anı n'fukaralığını' yeterince i zah etmez. Çünkü Ata türk devrimleri hakkında— b u devr imler in yanında yer a lmak sûretiyle— yazı yazan i l i m adam

lar ının ekseriyeti , siyasî iktidarların kendi le r ine zarar verebileceği k i m

seler değil l erdi. B u sahadaki ilmî çalışmalar, ya siyasî iktidarların koruması altında yapılmış ve/veya yapılma imkânı bulmuş, ya da siyasîbaskılardan her halükârda âzâdc olmuşlardır. Sö/.ün özü. fnki lab Tarihi

ders ler inin okutulduğu bir ülkede, böyle bir mazeret iknâ edici değildir.

A t a t ü r k d e v r i m l e r i n i eleşt i r el bi r açıd an ele al ı p yorumlayan

eserlere gelince, bunların sayısının diğerlerine nisbetle az olduğunda vemevcut yasalar ın i z i n verdiği ölçülerde ka leme alındıklarında kuşkuyoktur. A n c a k bu d u r um, bu tür eser ler in de —tıpkı diğerleri g i b i —

t a h k i k edilmemiş 'söylentilere' ist inaden yazılmış olmalarına bir mazeret

teşkil edemez. Çünkü eleştirel yorumların gücü, eleştiriye zemin teşkileden hâdiseler hakkındaki mâlumâtın doğruluğuyla orantılıdır; yor u m u n dayandığı mâlumâtın zayıf ya da yanlış olduğu gösterildiği t a k

dirde, sadece yorumun kendis i değil, y o r u m u mümkün kı lan ideolojik

çer çeve de çöküveri r . B u bak ı mdan , neler in olup bittiği hakkında sağlambi r b i l g i zeminine i s t i n a d etmeyen yorumlar, ister istemez retoriği öneçıkarmak sûretiyle varo lmaya çalışırlar; dolayısıyla siyasî koşullardan

etkilenen t a r a f da çoğunlukla yorumların b i l g i zemini değil, retoriği olur.

N e v ar k i retori ğin tabiatı da maksadı da etkileyici ol makt an iba

r e t t i r ; bizâtihi b i l g i verici olmadığı g i b i , bunu amaçlamaz da. E t k i l e y i c i

olmayı, kalıcı olmaya tercih eder. Oysa b i l g i zemini güçlü yorumlar böyledeğildir; etkileyici olmayı i s temedikler inden değil , kal ıcı ve dönüştür ücüb i r e t k i yapmayı i s tedikler inden dolayı zor olanı t e rc ih ederler. N i t e k i m

bu durum, siyasî iktidarların, b i l g i zemini güçlü yorumlardan niçin hoş

lanmadıklarını i zah ediyor olmalıdır; zira etkileyici değil, kalıcıdırlar;muhataplarının zaaflarından beslenen ve gücünü bu zaaf lara h i t a b etmekten a lan f i k i r l e r i n bi r süre sonra zeval bulacağını b i l d i k l e r i n d e n .




etkileyerek iknâ etmeyi değil, iknâ etmek suretiyle etkilemeyi daha ter

cihe şâyan b u l u r l a r .

Atatürk devrimleri hak k ı nda müsbet ya da menfî maksa t l a r l a yazılmış eserlerin işaret ettiğimiz b i l g i zaafları, tar afsız ya zıl am am ış olma

larından kaynaklanıyor değildir; z i ra b i l g i yetersizliği, t a r a f olmanın zar u r i bi r sonucu değil dir . B u eserlerdeki yo rum zaaflarına gelince, bu türzaafların da tek nedeni tar af sız o lamamak değildir; b i l ak i s asıl neden,sağlıklı bir b i l g i zeminine i s t i n a d etmeksizin, yapılan yorumları anlamlık ı l an ideoloj ik çerçevenin sağladığı emniyet i suistimaî e tmekt i r. B u

emniyet in yasalar tarafından sağlanıyor olup olmamasının bu bağlamdapek bir kıymeti yok tur. Ç ü n k ü ideolojiler — i k t i d a r d a veya muhalefette

o lsunlar— kendi mensuplarına emniyet t e l k i n edebilmek için her zaman

yasalara ihtiyaç duymazlar ; dolayısıyla her ideoloji mensubu, kendisi yl e

aynı t a r a f t a du ran k imselere sesleni yor olmanı n ver diği bi r özgüvenl ehareket eder ve çoğu zaman, mensubu bulunduğu ideolojik çerçeveninkendis ine sağladığı emniyeti suistimaî etmek kolaycılığından k u r t u l a

maz.

B u mülâhazalara binâen e l i n i zdek i eser, evve lemirde 1932

Ra m azanınd a olup b i t e n l e r i sağlıklı bir biçimde tesbit etmeyi, sonra dabu tesbitlerden hareketle Cum huri yet deolojisinin din'e ve dinî geleneklere yaklaşımını açıklamayı i s t ihdaf eylemiştir. N i t ek i m kitabın dört anabölüme ayrılıp, son üç bölümünün tarihî malzemenin t e n k i d l i aktarımınadayanıyor olmasının en önemli sebebi de budur. Çalışmamızın başındani t i b a r e n , mevcut v e r i l e r i n sağlıklı bir biçimde tesbit ve t a sn i f ine özel bi r

ehemmiyet atfedilmiş, hâdiselerin muhtevası, bu hâdiselerde b i r i n c i

derecede r ol almı ş zevâtm anl atı mıyla be l i r l end ik ten sonra, i l k i ş olarak

bu muhtevanın kronolojisi oluşturulmuştur.

B u çerçevenin, esas i t i b a r i y l e d in-s iyase t münasebet ler ineC u m h u r i y e t devrinde v e r i lmek i s tenen i s t i kame t l e ve özel o la rak da1932 Ramazanında t a t b i k e k o n u l a n bad etl er in T ürk çel eşti r il m esi

Projesiyle sını rl ı k al ması na özen gösteri l mişse de bu soru nl ar ı n çok

daha önceleri başlamış bu lunan b i r sür ecin parçası olmal arı nedeniyle,i s ter i s temez I I . M eşrût i yet dönemine r e f e r ans l a rda b u l u n m a k ve



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' an li?

C u m h u r i y e t i n di n poli ti kaları na meşrûi yet kazandır an fikrî zeminin i nşâsını daha öncesine ircâ etmek kaçını lmaz bir z a ru re t olmuştur.

Sözgelimi Ziya Gökalp'in bu gelişmelerdeki fikrî katkıları nazar-ı i t i b a r aalınmaksızın, Must afa K emal Atatürk ile arkadaşlarının bu sahadayaptıkları veya yapmak i s t e d i k l e r i devrimleri temellendirmek çok güçolacağından, zaman zaman Cumhur iye t d e v r i m l e r i n i n yakın geçmiştek a l a n köklerine işaret edilmiş ve devrimler kadar bu d e v r i m l e r i mümkün kılan fikrî ve siyasî o r tam da d ikka te alınmıştır.

Hâsılı, hem tedkîk ve t a h l i l ettiğimiz hâdiselerin şümûlünün be l l i

olayların gözden kaçmasını engellememesi, hem de tek tek dönem vevak 'a larm, bu hâdiselerin içinde yer aldıkları genel sürecin i hma l ine yolaçmaması için elden gelen gayret gösterilmiş, bu arada yorumlar kadar

bu yorumlara mesned teşkil eden malzeme de tüm açıklığıyla serimlen-

meye çalışılmıştır.

I I I . T ü r k ç e K u r ' a n Çevirilerinin Siyasî Değeri

Ç ağdaş İ sl âm Dü şün cesi ni n geçi rdi ği evreleri izlemek isteyecek k imse

l e r i n , ister istemez Osmanlı Modernleşmesini, bilhassa 1839 da ilân edi

l en Tanzimât Fermanı'yla b i r l i k t e başlayan süreci nazar-ı i t i b a r a alma

ları, varacakları sonuçların sıhhatini t e m i n etmek bakımından bir zaru

r e t t i r . Ç ü n k ü k l a s i k dinî düşünce tarzının değişmesine veya farklılaşmasına yönelik gelişmeler açıklanmak {a çık k ıl ın m ak) istendiğinde, ister

istemez bu gelişmelerin 'siyasî k a r a k t e r i ' hemen kendis ini gösterir ve siyasî gelişmelerle dinî düşüncenin gelişimi arasındaki koşutluk hiçbir su

re t te gözardı edi l emez bi r hüvi yet k azanı r .

B u bakımdan, B at ıl ıl aşm a I M oder nl eşm e teşebbüsleriyle b i r l i k t e

siyasî yapımızın değişime uğradığı her dönemde, bu değişikliklerle eşzamanlı o larak m u h a k k a k dinî düşünce alanında da dönüşümler husûlegelmiş ve dinî haya t la siyasî hayat, karşı l ıkl ı o larak b i r b i r l e r i n i e t k i l e

mişlerdir. N i t ek i m bu münasebetlerin sıkılık derecesini görmek için, sadece K u r ' a n çevir i ler inin o r taya çıkış sürecine bakmak y et e r l i d i r :

1839'da Tanzimât i l a n edilmiş, i k i yıl sonra (1841'de) i l k mat bû T ür k çeK u r ' a n çevirisi (Terceme-i T efsîr -i Tibyan) o r t aya çı k m ı ş v e I I .Meşrût iye te kadar bu çeviriyi y e n i l e r i i zl emişt i r . B u dönemde, dör t adet




tamamlanmış eserin yanısıra , eksik k a l a n ya da tek tek sûrelerin ter-

cüme-tefsiıierini i h t i v a eden birçok r i sa le veya k i t a p yayımlanmışt ır. 1

I I . M eşrût i yet i n il anını n (1908) daha i l k ayları nda, matbuâtt a T ür k çe t er cüme ve t e f s i r i n l üzûmu hakk ı nda şiddetl i bi r münak aşa zuhur etmiş ve bu münakaşalar sürerken yeni bi r T ür k çe Kur 'an çevirisin i n yayımına başlanmış (Taf sîl' ul -Beyan, 1908), ar dı ndan diğer l eri desökün edivermiştir. Başta Şeyhülislâm M u s a K â z ı m olmak üzere, siyasîiktidarın yönelimlerine bir şekilde yakınlık duyan pekçok k imse tefsir vetercüme denemelerine girdiği g i b i , farklı görüşlerde de olsalar döneminciddi birçok mecmuasında K u r ' an ayet ler inin tercümeleri yayımlanmayabaşlamış ve I . Dünya Savaşından (1914'den) i t i b a r e n matbuâtta müstak i l çeviri teşebbüslerinin de ortaya çıktığı görülmüştür.

Kezâ Cumhur iye t ' i n ilanının (29 E k i m 1923) i l k aylar ı nda yayı ml anan eserler arasında, y ine i k i K u r ' an çevirisi vardır {Nûr 'u l -Beyan ve

Kur ' an- ı Kerim Tercemesi, N i s a n 1924); ve birkaç ay sonra b u n l a r a b i ryenisi daha (Tür kçe K ur 'an -ı Kerim, E yl ül 1924) ekl enmi şti r . 21 Şu bat1925'de K u r ' a n çevirisiyle i l g i l i M ecl i se bi r önerge ver i lmesi ve sonraM e c l i s i n aldığı k a r a r a binaen K u r ' a n i Türkçe'ye çevirme vazifesinin

Mehmed Âk i f e tevdi edilmesi, ancak bu mümkün olamayınca, tefs i r l e

b i r l i k t e çeviri işinin de Elmalılı H a m d i Yazır tarafından üstlenilmesihâdisesi (Hak Din i Kur 'an Di l i , 1935-1938), y ine ancak siyasî gelişmelernazar-ı i t i ba r e alınarak i zah edilebil ir bi r mahi yett edir .

H a r f İnkilabı 'nı t ak iben geçen dört yıllık s u s k u n l u k dönemindensonra, 1932 R ama za n ı n da (22 Ocak 1932'den i t i b a r e n ) camilerde

K u r ' a n i n Türkçe çevirilerinin okunmaya başlaması, tekbir, ezan, kamet,

salâ ve hutbelerin T ür kçel eşti ri l mesi teşebbüsleri yle b i r l i k t e, L a t i n har f

l e r i y l e bası lmış Türkçe K u r ' a n çevir i ler inin (Tür kçe K ur 'an -ı Kerim

Tercümesi, 1932; K ur ' an -ı Kerim, 1932; T anr ı B uyr uğu, 1934) ve nam az

1 K u r ' a n çevirlerinin tarihî ve siyasî bağlamına dâir genel mâlumât için bkz.

Dücane Cündioğlu, M at bû T ür kçe Kur 'an Çevirileri ve Kur 'an ÇevirilerindeYöntem Sorunu, "2. K u r ' a n Sempozyumu: Tebli ğler-M üzakereler 4-5 K asım1995" içerisinde, sh. 164-171, Ankara, 1996




sûrelerini muhtev i r i s a l e l e r i n — k i miktarı çok fazladır— zuhûru, hiçku şku yok k i siyasî ik ti darın eğil imleri yle T ür kçe K u r ' an çevirilerinin

yayımı arasındaki münasebetin, te'vîle ihtiyaç bırakmayacak kadaraçık lı k kazandığı bi r dönemi n sonucudur.

1946'dan ve b i lhassa 1950'den sonra yeni çevirilerin yayınlanmasının ve K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesiyle i l g i l i şiddetli münakaşalarınbaşlamasının en önemli nedeni ise, bu yıllarda çok p a r t i l i hayata geçilmesi, bi i ' süre sonra da Demokrat P a r t i n i n i k t i d a r a gelmesidir. B u bağlamda, 27 M ayıs 1960'da ihti lâl yapanlar ı n i l k icraatl arı ndan b i r i s i n i n ,

K u r ' a n i Türkçe'ye tercüme e t t i rmek olduğu ve yeni yönetim tarafındangörevlendirilen bir ek ib in 1 K ası m 1960'da resmen faaliyete geçirildiğihat ı r lanmalıdır. N i t e k i m bu ekibin çalışmaları 8-9 ay içerisinde tamam

lanmış ve t am aml an an bu çeviri (K ıır ' an -ı Kerim ve T ür kçe An l am ı,

Eylül 1961) 'Diyanet İşleri Başkanlığı ' el iyle yayımlanmı ştı r. B u çevirin i n 12 E yl ül 1980'den önce ve sonra gerçekleştirilen basımları ve basımmikt arl arı i ncel endiği nde, bu i k i dönem arası nda muka yese kabul edil emeyecek öl çüde bi r fark lı lı ğın ortaya çıktığı ve Diyanet çevirisinin asıl

tanınıp yaygınlaştığı dönemin 12 Eylül sonrasına rastladığı görülecekt i r . 1

B u tür ilginç tesadüflerin sayısı o kadar fazladır k i I I . Meşrûtiyetbi r yana, bilhassa C umh ur iy e t dönemindeki 'siyasî dönemeçler' açısından bakıldığında, karşılaşılacak manzara çok şaşırtıcıdır. 2 Binaenaleyh

böyle bir du r umda b i r araştı r macı nı n yapacağı t ek şey, ger ek dinî neşr i -yâtın, gerekse neşriyât yoluyla dile g e t i r i l e n d i n î reform t a l e p l e r i n i n , si

yasî ikt idar lar ın yeni lenme evreler iyle k rono lo j ik i l g i s i n i tesbit

edip,aradaki mutabakatı temellendirmekten i b a r e t t i r .

1 12 E ylül 1980 iht il âlinin, bu k i t a p t a ele alman meselelerle alâkasını tesbitetmek bakımından bkz. Seçil Akgün, T ür kçe Ezan, " Ta r i h Araştırmaları Dergisi1979-1980", c. X I I I , sy. 24, sh. 105-113, Ankara, 19802 M a r t 1997'den i t ibaren tekrar T ür kçe Kur 'an tart ışmalar ının gündeme gelmişolması da yine >?anp b.r rastlantı (!) olmalıdır.



22 Türkçe K u r ' a n ve C umhur iye t İ deoloji si

I I . M eşrut i yet i n i lânının i l k aylar ında K u r ' a n i n Türkçe tercümeve t e f s i r i meselesiyle alâkalı o larak matbuâtta ciddi bir münakaşanınbaşgösterip M u s t a f a Sabr i Efendi i l e A h m e d M i d h a t Efend i arasındaöneml i bi r k a l e m mücadelesinin meydana geldiğine daha önce işaretedilmişti. Ahmed M i d h a t E f e n d i n i n , Mus t a f a Sabr i E f e n d i y e şiddetlei t i r a z edip —önceleri (1901'de) a k s i n i savunmuş olduğu h a l d e 1 — yeni

siyasî koşulların e tkis iyle K u r ' a n i n m u h a k k a k T ür k çe bi r ter cüme vet e f s i r i n i n yazılması gerektiğinden dem vurması, — b i r kez daha söyleyel i m — mevcut iktidarın siyasî ve fikrî yönelimleri nazar-ı i t i b a r a alınmadıkça sağlı kl ı bi r biçimde açık l anamaz. N i t ek i m bu met inler incelendi

ğinde, münakaşalara katılan k imse le r in , K u r ' a n i n Türkçe çevirisiyleink i l âb ' ( I I . M eşrût iyet İ nki lâbı) arasında bi r bağ k u r m a k t a n geri k a l

madıklar ı , h a t t a K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesinin inkilâb i n gereği olduğunu çok açık bi r biçi mde ifade e t t i k l e r i görülecektir. 2

İşte bu noktada, Tür kçül ük cer eyanı nı n efkâr -ı umû mi yeye hâk i molmasıyla b i r l i k t e , K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi t a l e p l e r i n i n seslendir i lmeye başl aması 'eşzamanlı bi r olgu' olarak karşımıza çık maktadır . B uda gayet t a b i i d i r ; z i ra

T ür kçe Kur ' an söylemi, bidayetinden bu yana

d i n îolmaktan ziyade hep siyasî bi r muhteva taşımıştır.

1908 İ nk i l âbindan sonra diğer İ slâm unsurl arı nı t a k l i d e n

T ürk ler ar asınd a d a M il li yetfçil ik ] ve T ürk çülük cer eyan la r ı

ba şl ay ın ca, K u r ' a n i n Türkçe olması münakaşaları yavaşyavaş işitilmeye başladı. 3

1 Ahmed Midhat Efendi, B eşâi r -i Sıd k-ı N übüvvet- i Muhammediyye, sh. 97-100,Dersaadet, 13172 Mustafa Sabri Efendinin Mil le t gazetesinde yayımlanan makaleleri için bkz.,sy. 29, sh. 2, 2 Eylül 1908; sy. 34, sh. 2, 7 Eylül 1908; sy. 36, sh. 1-2, 9 Eylül 1908;sy. 40, sh. 2, 13 Eylül 1908; Ahmed Midhat Efendinin 'Tercümân-ı H a k i k a t 'gazetesinin Bend-i M ahsus köşesinde yayımlanan makaleleri için ise bkz. sh. 1, 5Eylül 1908; sh. 1, 11 Eylül 1908; sh. 1, 16 Eylül 1908. Bu münakaşalara, MehmedUbeydullah, br ad ıl ı Mehmed Ş ükrü, Süleym an Tevfik el -H üseyn î, A l i Ferid,Mehmed Fehmi, Ahmed Es'ad, Öm er Zi yaüddi n Efendi gibi katılan başka isimler

de vardır.3 Osman E rg i n , Türkiye Maari f Tar ihi , V/1606-1607, İ stanbul, 1943



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 23

K u r ' a n çevirilerinin ortaya çıkışıyla Türkçülük cereyanı arasınd a k i alâkayı anlayabi lmek için, bu cereyanın efkâr-ı umûmiyeye malol-

duğu yıllarda d i le getirilmiş görüşlere bakmak gerekir. N i t e k i m I I .

Meşrûtiyetin ihtidalarında yazılmış şu satırlar, Tür kçe Kur 'an münakaşaları nı ateşleyen i l k makal elerden b i r inde yer almaktadır:

B i r kere di n, Ar apça bilmeyen halkın meçhulü kaldı. Sonrahalkın z ihn ine "A r apçasız d i n olmaz!" i ti kadı yerl eşti . H âl â

T ür k çe bi r K ur 'ani mı z yoktur. B u ol madı kt an başka, olma

s ın ın imkânına k imsey i kâ i l etmek de mümkün değil.B u n d a n dolayıdır k i 'medreseleri bozalım, ıslah edelim' de

mek, enzâr-ı âmmede ' d i n i bozalım' mânâsına almıyor. (...)

D i n i n l i s an ile kâim olmadığı, K ur ' an -ı Kerim' in T ürk ler içi n

T ür kçe d ah î ol m ası l âzım geleceği hak k ı nda bâlâda î r ad ettiğim sözlere çok k imse l e r in şiddetle ilişeceklerini b i l i r i m .

F a k a t bu maka len i n mevzûuyla o mesele başka başka şeylerolduğundan burada onun tafs i l ine mecburiyet görmem. 1

"Hâl â bir T ür kçe K ur 'ani mız yok!" tarzındaki şikayetl er telaffuzedilmeye başladığında, Türkler için bir T ür kçe Kur 'an i nşâsı i çin açı l anyolun taşları zaman içinde tek tek döşenmiş, bu yıllarda yenilikçi aydınların (!) seslendirdiği talepler içerisinde K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesiisteği başsıralarda yer almıştır. N i t e k i m Ubeydu l l ah Efendi birkaç yılsonra kaleme aldığı Kavm-i Cedid adlı r isalesinde de aynı görüşl eri ni y i -

1

Mehmed Ubeydullah, Lisan Neler Yap ıyor , "M i l l e t " , sy. 9, sh. 2, 13 Ağustos1908. Şam udebâsmdan Azimzâde Refik'in Tenbih 'ul -Efhâm il â M etâli b ' i l - Hayat ' i l - Ict imaiyye ve'l-Islâm adlı ki tabını Türkçe'ye çevir ip 1906'da M ısır 'dayayımlayan Ubeydullah Efendi, bi r vesil eyle bu esere düştüğü bir dipnotta şöyledemektedir: "Biz Türkler maar i f - i unıumiyeyi ta'mîm için t a r i k - i t a l i m i kendimize mahsus yolda ta 'dil ve ıslaha muhtacız. Fakat dinî öğretmek ve anlamakiçin herhald e K ur an ı ve eh âdi si kamilen T ür kçe'ye tercüme etm ek mecburiyetin deyiz. İ çimizde, d in i Arapa öğrenmek isteyenlere kimse mâni olamaz. L âkin dini n Arapça'ya inhisarını kafan kabul edemeyiz. D i n i n Arapça'ya münhasıran t u -tul masmdandır k i A r ap ça bilmeyip h ak âyık -ı diniyeyi öğr en m ek isteyenlerK ur 'an 'ı Fr an sızca'd an , ingilizce'den okuyup anlamaya çal ışıyor l ar ." (İzmirliHocazâde Mehmed Ubeydullah, K ıvâm-ı sl âm, sh. 157, Mısır, 1324)



24 Türkçe K u r ' a n ve C u mh u r i y et İdeolojisi

neler ve f aka t bu sefer H utbeleri n Tür kçel eşti r i l m esi mevzû un a da t emasetmeyi ihmal etmez:

Geçenlerde siyasî gazetelerden b i r inde , "U mûm T ür ki ye'de

lisan-ı Arab'ın taallüm ve taammümüne ehemmiyet v e r i lmeli imiş k i m i l l e t hiç olmazsa C u m a günleri kıraat edilen

hutbeleri anlayabi ls in" deni l iyordu. B u söz de belâhet eseri

d i r . Hu tbey i an l a tmak için bütün Türklere Arapça'yı öğretmekten ise, hutbeyi Türkçe îrad etmek kadar kolay b i r şeyt asavvur ed i leb i l i r mi ? Zaten m a m - ı Azam mezhebince

Kur'an ve H ad îs v e Hutbeyi tercüme caizdir. Peygamberefendimiz yalnız kavm-i Arab 'a ba's buyur ul madı. K ur 'an-ıAzîmmüşşanin u m u m elsineye tercümesi farzdır. "Vemâ er-selnâke illâ r ahmeten l i ' l-âlemîn" b u y u r u l d u . A l e m i n d i n - i

mübîn-i İslâm'a davetine me'mûr olan Nebiyy-i Zîşân efendimize nâzil olan K i t a b , vâkıa Arapça ise de her davet edi l en

k a v m i n Arapça öğrenmesi lâzım gelmez. O K i t a b i n ahkâmve meânî-i celilesinin elsine-i akvâm'a suret- i sahiha ve sâ-l imede bi't-tercüme o suret le t e lk inât ta b u l u n m a k i k t i z a

eder. K i tabım ızın asıl kudsiyeti m eân î-i celile ve cemilesin- dedi r. K ud siyet-i laf ziye ik in ci dereced e k al ır . H er fer t ahkâmve evâmir-i d i n i y es i n i K i t a b ından okursa, imanı yükselir,şerr u fesad azalır, d i n si z l i k revacı zâil o l u r. 1

K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi ha l i nde köklü reformların vukûageleceğinden k imse kuşku du ymuyor du; z i r a A vr upa ulusları da benzeri

b i r süreçten geçmişlerdi. N i t e k i m bu konuda i l k adımı a t a n l a r d a n b i r i

olan Musa Caru l lah , bir çırpıda slâmiyet 'in Luther ' i i l ân edi l miş ve bütün Türklerin bu yoldan gitmesi için halka davetiye çıkarılmıştır:

islâmiyet 'in Luter ' i ş imdi Asya'da zuhur etti . B u müceddi d,bu mücâhid-i di n, K azanlı Musa Efendi Bigiyef bakınız nediyor: (...) Ş i m d i Musa Efendi K u r 'a n 'ı T ürk çe'ye tercüm e

ediyor. B u, İ s lâm fikir ve vi cdanı nı n esaretten halâsına bi r

Şeyh Ubeydullah Afganî, Kavm-i Ced îd , Dersaadet, 1331




beşârettir . R usyalı b i r müsl üman, d i n i n h ak i ka t i ne doğru i l kadımını attı, biz de onu t a k i p edelim! 1

H âşi m N âhi d'in mezkû r eseri ne kar şı D in î M ücedd id ler adıyl a bi rreddiye kaleme almış olan Şeyhülislâm Mus t a f a Sabri Efendi , Türkçe birtefsir yazmakl a K u r ' a n i n Türkçe tercümesini yazmanın, b i r b i r i n d e n ayrıve farklı meseleler o la rak ele alınması gerektiğini, üstelik i k i n c i s i n i n

bir incis inden daha güç ve müşk i l bi r iş olduğunu söylemekt e ve ar dı ndan

da K u r ' a n i n Türkçe'ye daha önceleri de çevrildiğini bel i r terek, burada

maksadın farklı olduğuna işaret etmektedir:

Şimdiye kadar Kur 'an-ı K e r i m i n Türkçe t e f s i r i veya tercümesi yazılmamış da değildir. Yazılmış ve fakat beğenilmemişve k i faye t etmemiş k i H âşi m N âhi d B ey de buna henüz

b i r i n c i defa o la rak Kazanlı [Musâ] Efendi tarafından teşebbü s o lunuyor g i b i idare- i ke lâm ediyor. K e n d i t a b i r i y l e

"İslâm f i k i r ve vicdanının esaretten hal âsı" böyle bi r ter cümeteşebbüsüyle hâsıl olsa, b u n u n daha evvelki tercümelerlehusûlü i k t i z a ederdi. (...) M üceddid ler im iz Ku r 'an- ı Kerimin

T ür kçesin i a sıl Kur 'an m ak am ına i kame eder ek T ürkl er innam azın ı bi le işte bu T ürk K u r 'a n 'ı i l e kıl d ır m ak isterler.

İ şte ben de câiz olmayan şeyin, K ur 'an-ı K e r i m i Türkçe'yetercüme etmek değil de b e l k i "herhangibir l i san ile tercüme

s i n i n namazda t i l a v e t i meselesi olduğunu" söylemek iste

r i m . 2

K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi ta lepler i gittikçe artıyor, bu sırada

gazeteler ile mecmual ar da kısmî K u r ' an çevirileri yayımlamaktan gerikalmıyorlardı. F a k a t tüm bu tazyiklere rağmen, k i t a p ha l inde müstakilbi r çeviri yayımlanamadığmdan şikayetlerin ardı arkası da k e s i l m i

yordu.

1 Hâşim Nâhid, T ür ki yâ çi n N ecat ve 't i l â Yol l ar ı, sh. 213-214, İ stanbul , 1331;krş. Şeyh M u h s i n - i Fâni, s t ikbale Doğru, sh. 10-15, İ stanbul , 13312 Mustafa Sabri, D in î M ücedd id ler, sh. 196-197, İ stanbul , 1338




B i r sahib-i gayret çıkıp da Kur ' an -ı Kerim' i T ür kçe'ye nakle

demiyor yahud elde mevcut olan Tür kçel i Kelâm-ı K adî mi nl i san ve şivesini herkesin anl aya cağı bi r hale getiremiyor.

H a l b u k i bugün yüz m i lyon Türk, Çerkeş, İranlı, Afganlı veşâire Kur'an-ı K er i m i n i h t i v a ettiği âyât-ı celi le 'nin mânâsını b i lmiyor. Şüphesiz K ur'an-ı K e r i m yalnız bir numûne-ifesahat ve belağat olmak üzere nâzil olmamıştır. A r ap ol ma

yan akvâm onun m eân î ve ah kâm ın ı bilmek ister. Öyle mü-fessirînin yazdıkları on -y i rmi c i l t l i k tefâsiri de herkes oku

yamaz. 1

T üccar zâde İ br ahi m H i l m i , bu konuda h a y l i mürekkep akıtmış ze-vâttandır . Öyl e k i en n ihayet kendis i K ur 'an i n T ür kçesin i yayımlamayakalkışmış ve bu sahadaki teşebbüslerinden de hiçbir surette vazgeçmemişti. E r k e n sayılabilecek bir t a r i h t e yazmış olduğu şu satırlara bakılacak olursa, sözlerinin sırf şahsî bir kanaat l e kalmayıp efkâr-ı umûmiyeyide temsil ettiği kolayca anlaşılır:

İşte bugün mi lyonlarca müslüman, A l l a h Zülcelâl in kend i

l e r ine ne emrettiği ni , K it ab-ı M übi n'de neler söylemiş olduğunu b i lmiyo r l a r. H ele b iz Türkler Ku r 'an- ı Kerimin T ür kçe

tercüm esi olm am ası yüzünd en d in imiz in esasl ar ın a bi le vâ

k ıf ol am ıyor u z ve d iyoruz k i : "K ur'an-ı K e r i m Türkçe'ye ter

cüme edilemez ve her ayet birçok meânîyi ifade eder, m u t

l aka uzun bi r tefsire ihtiyaç gösterir". O halde mi l yonl ar ca

Arap la r, Arapça'ya vakıf olanlar, Kur'an-ı K e r i m ' i daima tef

s i r l e r le beraber mi okuyorl ar? U l emâ ve fudelâ'dan olmayan

bi r A r a p , Ke lâmul lah i okumakla ne kadar birşey anlıyorsa,bi r Türk de âyât-ı celi le 'nin Türkçe meâl-i şerifini okumak

t a n da o kadar az birşey öğrense, y ine hiç bilmemekten, esasen Kur ' an 'da olmayıp an-cehl i n K ur 'an'a atfedi l en bin türlürivayât ve hurafâtla z i h n i n i tağlîz etmekten daha i y i değilmid i r ? Kur'an-ı Azîmüşşânin meâni-i şerifesine bu adem-i

Tüccarzâde İ brahim H i l mi , Zava l l ı Mil let , sh. 10, İ stanbul 1330




vukûf, b iz Türkler in ak ide ve m an eviya t ın ı pek ziyade sars

m ış old u ğu n u tasdik e t t i k t e n sonra... 1

İb rah im H i l m i , bunca şikayetten sonra işin başa düştüğünü veul emâdan da bi r hayır çık mayacağı nı anlamış olmalı k i K ur 'an-ı K e r i m ' i

T ür k çe'ye çev i r me i şi ni S u r i y e kökenli k a t o l i k bi r h r i s t i y a n a (Zeki

Meğamiz'e) havale etmiş ve 1914'ün i l k ayl ar ında bu çevi r i ni n ancak beşformasını neşretmeyi başarmıştı. Kend i s i , bu çevir ini n i l k forması nayazdığı girişte görüşlerini şu şekilde ifade eder:

Vatandaşlarıma bir hi zmet-i d inda râne o lmak üzer e K ur'an-ı

A zî müş şan i n meâl-i münîfi ni açık ve seli s bi r T ür k çe i l eneşrediyorum. (...) Bugün yüz mi lyon Türk , Tatar, Çerkeş,

Laz, Afgan, Arnavud, K ürd ve Acem Kur'an-ı K e r i m ' i n i h t i v a

ettiği âyât-ı celi lenin meânisini b i lmiyor, d i n i n esasına hak

kıyla vâkıf bu lunmuyor. (...) Ötedenb er i vat an ım d a bi r inki-

l âb- ı fi k r î ve i çti m aî yapmak i çi n va r kuvvetimle çal ışt ığım

dan, âyât-ı kerimenin m eâl-i m ünîfin i tercüm e ettirerek tab' ıı

n eşr eyl em ek eh ass-ı amal im i d i . H a t t a bu maksa t la mebde-iMeşrût iye t te Mil le t gazetesinde tefsir ve tercüme-i K u r ' a n

hakk ında u z u n bi r münak aşa açmıştı m. Sonr a bu f i k r i

birbuçuk sene evvel [ B a l k a n h a r b i esnasında] yazdığım

Zava l l ı Mil le t eserciğinde kemâl -i hara re t le müdafaa eylemişt im. 2

1 Tüccarzâde i b r a h i m H i l m i , Avr upa lıla şm ak, sh. 141-142, İ stanbul , 13322 Tüccarzâde İ brahim H i l m i , Kur ' an - ı Kerim Tercüme ve Tefsiri Cİhvân-ıDinime'), sh. 3, İ stanbul, 1332. İ brahim H i l m i , bu çeviri nin i l k formalarını neşretmeye başladığında, Ahmed Şîrânî'nin H ayr 'u l -Kelâm adıyla çıkardığı dergideşöyle bi r t enk i d yazısı kaleme alınır ve hükümet uyarılır: "Lisan-ı Arabî ile cilve-ger olan Kur'an-ı Mübîn, elfâz-ı kalîle ile meânî-i cezîle ve ahkâm-ı celîle'yi müfîdve müştemil bulunduğundan, lisân-ı Arabi'ye nisbetle hâiz-i vüs'at olmayanelsine'ye lâyıkıyla terceme edilemeyeceğine ve gerçi mücmelen veya mufassalanher lisânda tefsir o labi l i r ise de o tefsir, Furkân-ı Hakîm'in müfâdı olup Kur'an-ı

Azîmüşşânin olamayacağına ve kıraat-ı vâhide üzerine nâzil olan İncil-i Şerifintercemesinde vâki olan ihtilafât-ı kesîre nazar-ı i t i ba r a alınırsa, kıraat-ı müte-nevvia üzerine münzel olan ve zaman-ı nüzûlünden şimdiye kadar nezâhet-i ul -




İ b r a h i m H i l m i , o n i k i yı l sonra (1926 da) t amamı nı yayı ml adı ğıaynı çevirinin girişinde, bu sözlerini ufak-tefek (!) değişiklikler yapmak

suret iyle bir kez daha t e k r a r l a r . Ancak t a m da bu noktada, yaptığı de

ğişikliklerden özellikle bir t anesine işaret etmek faydadan hâli olmayacaktır; z i r a bu küçük i lave, o devirdeki hâkim eğilimleri yansıtması bakımından fevkalâde önemlidir:

Otedenberi vatanımda bir 'inkilâb-ı fikrî ve içtimaî' yapmak

için var kuvve t imle çalıştığımdan ve bu hususta Kur 'an ter

cümesi en büyük bir âm il oldu ğun dan ...1

T ür kçe K u r ' a n çevirilerinin, "inkilâblarm hayata geçirilmesinde enbüyü k âmil oldu ğu" bi r döneme, Cumhur iye t dönemin e gel i ndiği nde, d i n -siyaset i l işkileri daha da sıkı l aşmış ve i l k bir kaç ay i çinde 3'ayıml anan

T ür k çe çevi r i l er in gi r i şl er inde bu husus mü temadi yen tek r ar l an mı şt ı r .N i t e k i m 1908'den önce Abdülhamid devrinde K u r ' a n i Türkçe'ye çevirenve fakat yayımlama imkânı bulamayan, I I . Meşrût iyet in i lânından b i r

kaç ay sonra eser inin i l k formasını bastığı ha lde devamını getiremeyen,

ancak C u mh u r i y et i n ilânıyla maksadına ulaşan Seyyid Süleyman Tevfik

el-Hüseynî (öl. 1939), K u r ' an çevirileriyle siyasî i k t i d a r l a r arasındakimünasebet le r in m a h i y e t i n i gayet açık bi r bi çi mde gözl er önü nesermekte, yeni bi r devri n başladığını ise şu sözleriyle dile getirmektedir:

• Sa l tana t devr-i nâmeşrûunda bu ihtiyaç be r ta ra f edile

mezdi ve edilemedi. Çünkü serkâr-ı ümmete geçen ve kendi-

viyesi muhafaza olunarak tebdil ve t a h r i f t en masûn kalan K elâm-ı K adîmi nâyât-ı beyyinâtı dere olunmayıp îcâz-ı m u h i l l derecesinde ve ncil ter cümeleritar zın d a ter cüm esin e çığır açıl ır sa , eyâdî-i tedâvülde nci l nâmıyla bulunan tercümeler gibi birçok tercümelerin fürceyâb-ı saha-i intişar olacağı âşikâr ve busûretin Kitab-ı K erîm hakkında hâlen ve i stikbalen bi r i hanet teşkil edeceği der-kâr olduğuna ve bu babda daha bazı mahzûrât vârid idüğüne binâen bu gibi tercümelerin kat'iyyen mevki-i tedâvülden kaldırılması hakkında icâb eden muamel en in icrâsı lüzûmu, Makam-ı Meşihattan, Polis ve Matbuât Müdîriyetlerineiş'âr kı lınmıştır ." (Ku r 'an- ı Kerim Tercemesi H ak kınd a, "Hayr'ul -K elâm", sy. 17,

sh. 136, 11 M a r t 1914). B u yazı üzeK ne çevir inin basımı tamamlanamamıştır .1 İbrahim H i l m i , T ürk çe K ur 'an -ı Kerim Tercümesi, sh. 3-4, İ stanbul, 1344/1926




l e r ine m i n t a r a f i l l a h adem-i mesûliyet ve fevkalâde kuvvet vekudsiyet isnad edenler, K u r ' a n i n k i t l e - i h a l k tarafından ha

k ik î sure t te an laş ı lmasından korkar lard ı . F a k a t devr-im es'ûd -i Cumhuriyet te — k i İ sl âm'da esas olan idare , ma -kam-ı r i y a s e t i n i n icma-ı ümmetle i n t i h a b o lunan zâta t e v d i i

ve binaenaleyh Cumhuriyet H üküm et-i M eşr ûası olduğundan— devr-i sâkı tm havf u endişesine mahal olmadığı g i b i . . . 1

• Saltanat devrinin i stib d ad ı, bilhassa K u r 'a n 'ın T ürk çe'ye

tercemesinden ürküyordu. Çünkü " h i l a f e t - i mukaddese mese

l e s in in aslı anlaşılır ve padişahların k end i l e r i ne v e r d i k l e r ifuzûlî kuds iye t in esassız olduğu tezâhür eder" diye k o r k u l u

yordu . B u sebepten dolayı , M eşrû ti yeti n il anına kadar

T ef s i r i n neşrine muvaffak olamadım. (...) slâm 'da hükum et-

i m eşr ûa old u ğu kabil-i inkâr olmayan Cumhuriyet ' in

kabulü üzerine mufassal eserimin neşrini düşündüm ise deimkân hâsıl olamadı. Yalnız âyât-ı k e r imen in meâlini muh

t ev i o lmak üzere bi r t erceme vücud a g e t i r d i m , geçen sene

Terceme-i Şer i fe nâmı alt ı nda neşredil di. A ynı eserin bi r deküçük kıt'ası basıldı. 2

B u eserin i l k yayımcıl ar ından Nac i K asım da K u r ' an çevirileri ileinkilâb' arasındaki doğrudan münasebetlerin gayet farkındadır ve yayımfaa l iye t ine meşrûiyet kazandıracak hususun , bu konuya mahsus bir

siyasî teminat olduğunu ifade etmekten çekinmemektedir:

B u kere memleket imizde hâsıl olan büyük i n k i l a b —o ink i lâb ki vicdanlardaki tazyiki, d im ağlardaki hur afât ı idameye

çal ışm ayacağın ı i lan etti— sebebiyl e ve A l l ah'ı n inayet iyle obüyük vazifeye başlıyoruz. (...) Eser in t ab ina geçen.sene başlandığı halde, zamanın kâbus-ı hurafâtmdan ürken matba-

1 Süleyman Tevfik, T er cem e-i Şerife, İ stanbul , 19262 Süleyman Tevfik, T ürk çe M u shaf -ı Şer i f , İ stanbul, 1927




acının tab'a devamdan imtinaı, bugüne kadar t e ' h i r - i neşre

sebebiyet vermiş ve bugün o muvaffakiyyet hâsıl olmuştur. 1

H er inkilâbm, o inkilâbm yanında yer a lan la r için ne denl i genişbi r 'hürriyet havası' sağladığı ve taraftarlarına ne büyük adımlar atmak

i mkânı verdiği, N âci K ası mi n şu satır lar ından da anlaşıl abil ir :

İstibdat yıkıldıktan sonra henüz hurafâtm yıkılmadığını gör e n M a a r i f K ütübhanes i , aziz va tandaş lar ı na H ayat -ı

Muhammed nâmındak i eser-i muazzamı tab 'etmiş 2 ve

Kur ' an - ı Kerim Tercemesi'nin t a b i n a başlamıştı. O v ak i t

hakkın tezâhürünü istemeyen bi r k i t l e, H ayat -ı Muhammed

aleyhinde bayrak açarak M a a r i f K ütü bhanesi n i n bu t eşebbüsüne mâni olmak istemiş ve hareketinde de muvaffak olmuştu. Çok şükür Cumhuriyet ve h ak ik î hür r iyet devri,

Maar i f K ütübhan esi ' ne o kuvveti bahşettiğinden, M a a r i f

K ütü bhanesi de K ur'an-ı K er i m'i n tercemesini si z muhterem

kâr i le r ine t akdi me muvaffak olmakl a kendi ni baht i yar sayar. 3

Naci K ası ml a ber aber Cumhur iye t dev r in in i l k çevir i ler i nden bir i n i yayımlayan diğer nâşir, yukarıda bu konudaki görüşlerini aktarmışolduğumuz T üccarzâde İ brahi m H i l m i ' d i r ve bu zât da tıpkı Naci K asımg i b i , K u r ' a n çevirileriyle siyasî iktidarın eğilimleri arasındaki koşutluğuzikretmekten geri kalmamıştır:

İş te H üküm et-i Cumhuriyet imizin m üsaad ekâr l ığı sayesinde

d i n - i mübînimizi kendi di l i mizl e , kendi id râkimiz le an la -

1 Naci Kasım, Kur ' an -ı Kerim' in Terceme ve Tefsir i, İ stanbul, 19242 Yukarıdaki satırların yazarı olan N âci K âsımin, 'Lütfullah Ahmed' müsteâradıyla yazıp neşrettiği H ayat -ı Muhammed adlı üç c i l t l i k eser, toplam 1042 sayfadır ve b i r inci c i ldi 1331'de, ik inc i ve üçüncü c i l t ler i ise 1332'de neşredilmiştir.(Bkz. Seyfettin Özeğe, Eski Harf ler le B asıl m ış T ür kçe Eserl er Katal ogu, 11/525)3 Naci Kasım, T ürk çe K ur 'an -ı Kerim, İ stanbul, 1926



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' an 3_1_

maya ve icra etmeye başladığımız andan i t i b a r e n büyük birhimmet le N ûr ' u l - B e y a n ı neşreyledim. 1

B u ve benzeri met inlerden de anlaşılacağı üzere, Tanzimât'tan buyana yayımlanan K u r ' a n çevirileri, hiçbir suret te siy asî d eğer i n i kay

betmemiş, ne zaman din-siyaset ilişkileri göndeme gelse, hemen başsı-raya oturuvermişti r. B u siyasî a rkap lan i h m a l edildiği t akd i rde , ne buçeviri teşebbüslerinin yoğunluğu i z ah edilebil ir, ne de siyasî iktidarlarınd i n siyaseti... Çünkü bu çeviriler, doğru dan ul uslaşma sürecin in bir

ür ün ü olarak ortaya çık m ış, bu süreç hı zl anıp impa ra to r luk t an a r t a k a

l a n u n s u r l a r bir tek potada erimeye başladığında ise, Türk u lu sununkendi anadi l iyle k u t s a l kitabını anlamaya olan ihtiyacı artmış, bir süresonra da "Türk'ün Millî Dinî" tezi devlet el iyle haya ta geçirilmek isten

miştir . B u bakı mdan Cumhur iye t devr in in dinî alanda yaptığı reformla

rın menşeini Meşrûtiyet ideal ler inde a r amak tan daha t a b i i birşey ola

maz. N i t ek i m bu idealler, Ziya Gökalp'in (öl. 1924) Vatan şiiri nin mısr alarında mükemmel surette d i le getirilmiş ve ne zaman T ür kçe Kur 'an t eşebbüsleri sözkonusu olsa hep bu mısrâlar hatırlanıvermiştir:

B i r ülke k i cami i nde T ür kçe Ezan okunur.

Köylü anlar mânâsını namazdaki duânm...

B i r ülke k i mektebin de T ür kçe Kur 'an okunur.

K üçük, büyük herk es b i l i r buyruğunu Hudâ'mn...

E y Türkoğlu, işte senin orasıdır vatanın! 2

T ür k çe Ezan , Türkçe Dua, Türkçe K u r ' a n . . . tüm bu temenniler inhayata geçmesi için Cumhur iye t ikt idarının iyice yerleşmesini beklemekgerekecek ve n i t e k i m birgün bu düşler de gerçek olacaktır.

1 Tüccarzâde İbrahim H i l mi , T ürk çe K ur 'an -ı Kerim Tercümesi, 19262 Ziya Gökal p Kül l iyâtı I , Ş ii r ler ve Ha lk M asall ar ı, sh. 113, (H az. Pevziye A.

Tansel), Ankara, 1952. [Bu şiir i l k kez 1918'de yayımlanmıştır.]



T ür kçe K u r ' a n ve Cumhuriyet İdeolojisi32

I V . 1932 Ramazanı 'na G i d e n Yo l

I I . M e ş r û t i y e t i n ve daha sonra C u m h u r i y e t i n i lânını müteâkiben

K u r ' a n çevirilerinin zuhûruyla b i r l i k t e , aynı yıllarda impara tor luk ha lklarının içinden b i r T ü r k U l u s u n u n çıkması arasında sadece kronolojik

bakımdan değil, mahiyet bakımından da köklü bi r il işki bulun makt adır .Çünkü birdenbire "milyonlarca Türk 'ün kendi mukaddes kitabını anla

madan okumasının ne denli büyük bi r ek s i k l i k olduğunun..." f a rked i l -

mesi ve bu yolda teşebbüslere girişilmesi, siyasî iktidarların bu söyleminsahipl er i ne ark a çıkmalarıyla hızlanmış, b u süreç içerisinde mevcut

söylem, sadece efkâr-ı umumiyeye değil, aynı zamanda siyasî i k t i d a r a dahâkim olunca, bundan böyle bizzât devlet, d i n ' i n m i l l î karakterini oluşt u r u c u bi r fonksi yon yüklenivermiştir.

Meşrûtiyet idea l le r iy le yetişmiş b i r siyasî l i der ol an M ust af a

K emal Atatürk 'ün, C u m h u r i y e t i n i lânıyla b i r l i k t e bu i deal l eri ni hayata

geçirmek istemesi ve fakat hâl-i hazır d u r u m u n , bu i dea l l e r i n devleteliyle hemen hayata geçirilmesine imkân tanımaması, C u m h u r i y e t i n i l kyıllarındaki neşir faal iyet ler inin is ter istemez işini b i l i r bazı yayıncılartarafından üstlenilmesiyle sonuçlanmış, n e k i i l k y ı l la rda (1925'de

Takrir-i Sükûn i l ân edilene kadar) muhalefetin sesi henüz kı sı l madığm-dan, bu gelişigüzel teşebbüsler, ciddi eleştiriler karşısında pek mukave

met edememişlerdir. Buna mukabi l i l k yı l larda, bu yoldaki adımlarınönünü kesebilecek diğer mâniâlarm ortadan kaldır ı lmasıyla ( ida r î ve si -

yasî tedbirlerin a l ın m asıyl a) meşgul olu nmuş, yeni devletin yapısı t a n

zim edilip i k t i d a r yeterl i gücü bu lduk t an sonra da adım adım diğer dev

r i m l e r gerçekleştirilmiştir. 1

E zanl ar ın , tekbirlerin, sal al ar ın , hutbelerin T ür kçe oku n m ası, na-

m azl ar ın T ür kçe Kur 'an ' la k ıl ın m ası gibi, ibade t le r in mi l l î d i lde îfa

1 B u arada, Di yanet İşleri Reisi Rifat Börekçinin, 1924 yılında yayımlanan üç Türkçe Kur 'an çevirisinden i k i s i aleyhinde (27 Nisan 1340 ve 1 Teşrin-i Evvel

1340 t a r i h l i ] birer fetva (beyanname ve ik âz) neşrettiği unutulmamalıdır. [B kz."Tevhid-i Efkâr", 27 Ramazan 1342, 5 Rebiülevvel 1343; krş. "Sebilürreşad",XXIV/599, sh. 7-8, Mayıs 1340; XXIV/620, sh. 349, Teşrin-i Evvel 1340]




edilmesine dâir tüm gayretlerin temel mantığı , esasen D i n ' i n , yani

İslâm'ın Türk'e has bir fo rmunu üretmek, daha açık bir i fadeyle Türk 'ün

M i l l î Din i n i meydana ge t i reb i lmekt i . Ni tek im bu tasavvur t üm unsu r l arıyla nazar-ı d ikka t e alınmadığı t akdi rde , "halkın ku t sa l kitabını kendi

d i l inde anlaması" şeklinde mâsum bir ta lebi n niçin bu denli şiddetli birmukavemetle karşılaştığını izah etmek mümk ün ol maz. B u bak ı mdan

T ür k çe K u r ' a n çevirilerinin ortaya çıkışını, siyasî a rkaplanmdan bağımsız bir surette ve âdeta kendi t a b i i meer âsmda gerçek l eşen bi r olguy muşg ib i açıklamak arzusunda olanlar ın, fıkı h ki tapları ndan {bilhassa H an efî

fıkh ın ın k i tap l ar ınd an ) t edar ik edilmiş bazı del il lere i sti naden k endi gö

rüşlerini t a h k i m etmeye çalışmaları veya münakaşalar esnasında ayetlerden, hadîslerden ve fukah anm i ct i had la rmdan misâller öne sürülmüşolduğuna kanıp, bu meselenin siyasî değil, salt i l m î bi r mesel e olduğun usanmaları büyük bir yanılgıdır ve bize göre, bu yanılgının başlıca i k i nedeni vardır:

B i r i n c i s i : Fıkıh kitaplarından aktarılan görüşlerin de kendil er i ne

mahsus bi r siyasî ar kapl anı olduğu u n u t u l m a k t a ve dolayısıyla tıpkı

modern fetvalar gibi, kadîm fetvalar da kendi bağlamından koparılmaksuretiyle ele alınmaktadır.

i k i n c i s i : K u r ' a n i n T ürk çeleşti ri lmesi t a l ep l e r in in — b u ta lepler in

de içerisinde yer aldığı program hesaba katılmaksızın— halkın kendi arzularının sonucunda husûle geldiği, zaten i lmen de di nen de böyl e olmasıgerektiği varsayılmakta, gelişmelerin yukarıdan aşağıya doğru ve siyasîk a r a r l a r neti cesi nde vuk û bul duğu ise hiç düşünü l memek tedi r .

Oysa her i k i t u t u m da hem esas i t i bar i y l e, hem de vâkıaya uygun

l u k bakımından doğru değildir. Esas i t i b a r i y l e doğru değildir; z i r a hiçbirhukukî k a r a r (f ıkh ı ic t ihadlar) siyasî neticelerinden ayrı düşünülemez.Vâkıaya uygun luk bakımından da doğru değildir; z i ra bu görüşler, siyasîkararların gerektirdiği cezri tedbirler eşliğinde ve ha lka rağmen hayata

geçirilmeye çalışılmıştır. Binaenaleyh bu gel i şmel eri n mah iye t in i dahaderinden kavrayabilmek için olup bitenlerin seyrini hiç değilse genel

hatlarıyla i zl ememi z ger ekmek tedi r .




Cumhur iye t i l a n edilmeden k ı sa bi r sür e önce (16-17 Ocak 1923'de)

meşhur İ zmit B asın T oplantı sı sır asında, Must afa K emal Atatürk'le bir

gazeteci arası nda şöyle bi r k onuşma geçer :

K ı l ı çzâde H ak k ı Bey : Paşa hazretl er i , yeni hükümetin d i n i

olacak mı?

G a z i Paşa: Vardır efendim, İ s lâm d i n i d i r . İ s lâm d i n i hürr i -

ye t - i efkâra mâliktir.

H a k k ı B e y : Yeni hük ümet bi r di n i l e tedeyyün edecek mi?

G a z i P aş a: E decek m i etmeyecek m i bil mem. Bugün mevcutolan kanunlarda aksine birşey yoktur. M i l l e t dinsiz değildir,mütedeyyindir ve d i n i [de] d i n - i İslâm'dır. Ya n i komünistlikg ib i d i n i reddedecek ortada bir meslek (sebep) y o k t u r. 1

B u toplantıda Atatürk 'ün r e faka t zâbiti o larak hazır bu lunan

M a h m u t B ey (Siirt M ebusu M ahmut Soydan), "Gazi haz r e t l er i n i n

Kılıçzâde Hakkı Bey'e verdikleri cevaplarla, yakından bildiğim asıl ka

n a a t l e r i arasında t a m bi r mutabak at yoktu. Müzâkereler b i t t i k t e n sonrabunu bizzat kendileri de ifade etti l er" demiştir . 2 N i t ek i m M ustafa K emal

Atatürk de daha sonra bu hususa Nutuk ' ta değinmi ş ve bu k onuşmadak isözlerine şu şekilde açıklık getirmiştir:

... İ zmit't e, İ stanbul ve İ zmit erbab-ı matbuatı yl a uzun b i rmül âkat ve hasbı hali miz esnasında, muhat apl ar ı mdan bi r

1 Arı İnan, Gazi M ustafa Kemal Ata türk 'ün 1923 E ski şehi r - zmi t K onuşmal ar ı,sh. 67, A nkara, 1996; kr ş. İ smail Arar, Atatürk 'ün izmit B asın T opl an t ısı, sh. 48¬49, istanbul, 1969; M ustafa Kemal , Eskişehi r- zm it K onu şm alar ı (1923),İ stanbul, 1993. [Kaynak Yayınları, bu metni "i l k kez sansürsüz tam metin" olar ak takdim etmiş ve kitabın son bölümünde, metnin o r i j ina l el yazmalarının fotokopiler ini de neşretmiştir.]2 M i l l i y e t , 17 Aralık 1929, (Arar, 1969: 83-84; İ nan, 1996: 68'den). MahmutSoydan, hâtıralarını ve toplantı zabıtlarını, Atatürk'ün izniyle, M il l iyet gazetesini n K asım-Aralık 1929/Ocak 1930 t a r i h l i nüshalarında 75 kısımlık bir yazı dizisihalinde neşretmiş ve bu yayım, daha sonraki neşirlere de büyük ölçüde mehazteşkil etmiştir.



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 35_

zâtın şu suâline mâruz kaldım: "Yeni hükümetin d i n i olacakmı?"

İ t i ra f edeyim k i bu suâle muhatap olmayı hiç de arzu etmi

yordum. Sebebi, pek kısa olması lâzım gelen cevabın o günküşerâite göre ağzımdan çıkmasını henüz istemiyordum. (...)

Efendi ler! Gazeteci muhatabımın suâline, 'Hükümetin d i n i

olmaz!" diyemedim. Aksini söyledim, "Vardır efendim, İslâmd i n i d i r " dedi m. F ak at der âkap "İ slâm d i n i hürriyet-i efkâramâliktir" cümlesiyle cevabımı t avz ih ve tefsir lüzûmunu h i s

settim. Demek i s tedim k i hük ümet, efkâr ve vi cdana r i ayetl emukayyet ve mükellef o lur. M uh at abı m, ver di ğim cevabı ,şüphesiz, mâkul bulmadı ve suâlini şu tarzda tekrar e t t i :

"Yeni hü k ümet bi r di n i l e tedeyyün edecek mi?"

"E decek mi , etmeyecek m i bilmem!" dedim, meseleyi kapat

mak istedim. Fakat mümkün olmadı. 1

İmdi, bel l i

başlı idarî/siyasî d 'evrimlerin

gerçekleştiği, siyasî i k t i

darın kendi k onu munu iyice t ah k i m edip büyük ölçüde muhalefeti tasfiye

ettiği, niyet ve hedeflerini kimseden çekinmeksizin daha açık bir surette

ifade edebil diği yıl lar a, 1928 M ayı si na g ide l im ve C u m h u r i y et i n

i l anın dan henüz beş yıl geçmi şken, Mi ll î M ecmua'da yayı mlan an Türk

i n k ıl âbı K ar şısın d a M üslüm an l ık adlı bi r ankette yer a lan şu suâllerebi r göz atalım:

1. D i n , içt imaî hayata lâzım mıdır, değil m id i r ? Asr ımız ınilmî, ahlâkî, bediî inkişaflarına rağmen dinî hayat zarur i

m i d i r , değil midir?

2. İslâm d i n i n i n tekâmül ve inkilâb k ab i l i ye t i var mıdı r , yokmudur?

3. Varsa o inkilâbı yapacak k imlerdir?

1 Gazi Mustafa K emal , Nutuk , 11/204-205, İ stanbul, 1934



36 Türkçe K u r ' an ve Cumhur iye t İdeolojisi

4. Hris t iyanl ık karşıs ında Müslümanlığın ahlâkî hüviyet i

nedir?

5. Müslümanlıkta inkilâb esasları ne o lab i l i r?1

Suâller, meşrûiyetlerini ancak tereddütlerin derinleştiği ve z i h i n

l e r i yeterince meşgul ettiği bi r zemi nde kazanı r l ar. Cumhur iye t ' i n dine

bakışı, bidayetinden bu yana hep böylesi tereddütler arasında şekillenmiş ve idareciler, top lumun dine ihtiyacı olup olmadığına bu tereddütlerdolayımmda ve f aka t bu tereddütl er i bi r biçi mde sona e rd i rmek gayesiyle k a r a r vermişlerdir. N i t ek i m İsmail Hakkı Baltacıoğlu'nun bu suâllere verdiği cevaplara bakıldığında, k end i s i n in M üslüm anl ıkt a badet

Esasları adı altında, mâbedlerin temiz (ayakkabıyla g i r i l e b i l i r ) olmasılâzım geldiğinden, ibade t le r in tümünün Türkçe yapılmasından, müez

z i n l e r i n ses ler inin güzel olup, camilere keman, piyano g i b i müzik aletle

r i n i n konmasından söz ettiği görülecektir. B u r a d a b i z i i l g i l e n d i r e n h usus, Baltacıoğlu'nun, içinde bütün cevapların hülâsasını bulacağımız şuifadesidir:

... H ülâsa i slâm Din i 'n i T ürk l eşti r m ek l âzım d ır ! 2

Esasen I I . Meşrû t iye t ten beri bütün yapılmak istenen de budur:

slâm Din i 'n i Türkleşt irmek! Pek i bu nasıl mümkün olacak, islâm

Dini 'n in T ürkl e sürüme si projesi nasıl hayata geçirilecekti? A n k e t t e yeralan 2. ve 3. soruları t ek r a r l amak suret iyle ifade edecek o lursak: "İ slâmd i n i n i n tekâmül ve inkilâb k a b i l i y e t i var mıdır, yok mudur? Varsa o i n -kilâbı yapacak kimlerdir?"

B u s ua l l e r i n cevabı, esasen y i r m i yıl öncesinden verilmişti bile.N i t e k i m bu h a k i k a t i anlamak için A b d u l l a h Cevdet ' in I I . Meşru t iye t inhemen i lânından sonra yazmış olduğu şu satırlara bakmak kâfi gelecekt i r :

1 Mi l l î Mecmua, T ür k i n k ıl âbı K ar şısın d a M üslüm an l ık (Anketimiz), 1 Mayıs19282 Mi l l î Mecmua, T ür k n k ıl âbı K ar şısın da M üslüm an l ık , (İsmail H akkı nınCevabı), 15 Mayıs 1928: krş. Osman E r g i n , Türkiye Maarif Tar ihi , V/1644,İ stanbul , 1943




H a k i k a t - i halde İ slâm'ın, ul emâsı üzer i ne ku r acağı ümîdiazdır. U l emâ-i İ sl âm fünûn-i cedide'den sarf-ı nazar ediyor

l a r , fünûn-i cedide dahi ul emâ-i İ sl âm'dan sarf-ı nazar edi

yor. D i n - i İslâm ricâlinden olmayanların (tabiblerin, avukat

l ar ın, i kt isad iyyûn' u n) hasbe'l-lüzûm teoloji zeminine nasılg i r d i k l e r i n i gördü k . E ğer ul emâ öne geçmemekte t aa nnüdedecek o l u r l a r s a , onlar ( tabibler, a v u k a t l a r , i lh . )dı r k iİs lâm'ın suver-i i t ikadına düsturlarını vereceklerdir. Daha

şimdiden ulûm, ne e l -Ezher g i b i büyük teşkilât-ı diniyye

mektepler inin , ne de ul emâsını n inhi sarı al tı nda değil dir . B u

g ib i müessesât-ı d iniyyenin yanında diğer mektepler yapıldı.Cami kür sül er i ar tık f ikir ler in yegân e m evzul ar ı, yegân e

mürebbileri değil ; k i taplar, cerideler, hül asâ-i kelâm

matbuât, bu Avrupa m üessesesi, u l em ân ın n üfu zun u hayli

den hayliye aza l tt ı. U l emâ hakk ı nda hâlâ i hti r amkâr olan

matbuât, onları bahçelerinden çıkmaya davet ediyor. 1

A b d u l l a h Cevdet'in bu sözleri, Baltacıoğlu'nun yukarıda sözü edi

l en suâle cevap v e r i rken kullandığı şu ifadeyle b i r l i k t e okunduğunda,asıl maksadın daha i yi anlaşıl acağı muhak kak tı r : "Gerçi böyle bi r i n k i -

lâbı peygamberler, velîler g ib i m i s t i k adamların yapacağını zannedenlervardır. Ben o kanaa t te deği l i m; zamanı mı z, sır rî leri besleyecek bi r zaman değildir. Dinî inkilâbm tohumları —ilmî, ahlâkî, iktisadî ve bediîinki lâbm tohumları g i b i — evvelâ fikrin ve i l m i n açtığı ve temizlediğit a r l a l a r a ekilecektir. Bugün bütün içtimaî müesseseleri t anz im eden şey,cemiyetin ilmî ve müsbet velayeti olduğu g i b i , dinî müesseseyi de aynıcemiyet in ilmî ve müsbet velayeti t a n z i m edebilir. B un un har i ci ndeki

kanaa t l e r i n yaratıcı bir mahi yet i yokt ur ." 2 1909'da A b d u l l a h Cevdet ta-

1 Abdullah Cevdet, Son K ır k Sene Za r fınd a slâm i yet, "R. Dozy, " Ta r i h - iİ slâmiyet" içerisinde, 11/719-720, Mısır, 1909; Abdullah Cevdet hakkında ciddibi r tedkik için bkz. M . Şükr ü Hanioğlu, B i r Siyasal Düşünür Olarak AbdullahCevdet ve D ön em i , İ stanbul, 19812 "Millî Mecmua",

T ür k n k i l âbı K ar şısın d a M üslüm an l ık , (İ smail H akkı nı n

Cevabı), 15 Mayıs 1928; krş. Osman E r g i n , Türkiye Maar i f Tar ihi , V/1643,istanbul, 1943




rafından bahçelerinden çıkmaya davet edilen ulemâ, 1928'de kendisine

sadece vesaire sözcüğüyl e atıf yapıl acak bi r du ruma gelmiş; böylelikleulemâ öne geçemeyince, onlar ( tabibler, avuk a t l a r, iktisatçılar) hem

İslâm'ın suver-i itikadına, hem de suver-i ameliyesine düsturlar ını vermişlerdi. I I . Meşrût iyet ten beri ulemâ, sürekli saldırılara uğrayan, ken

disine eleştir il er yönel ti l en bi r dur umdadır . Top lumdak i saygınlığınıazal tmak için sözbirliği etmişçesine herkes ulemânın yetersizliğinden,cahilliğinden, gafletinden, miskinliğinden dem vuruyor ve y e n i l i k l e r i n

önündeki en büyük engel olarak ulemayı görüyordu.

Hutbe l e r i n gerek d i l i , gerekse muhtevası konusundaki gelişmele

r i n a r k a p l a m n d a y a t an ps ikozu açığa çık a rmak bak ımı ndan , I I .Meşrut iyet in i lanından sonra kaleme a l ınmış i k i met i n nakledecek veböylelikle ulemânın nasıl olup da vesair e der ekesine indir il diğini , sahip

olduğu mevki i nasıl kaybettiğini, daha da önemlisi sırf kendis inden bekleneni yer ine getirmediği için bu sınıfın nasıl acımasızca hırpalandığınıgöster meye çalı şacağız. B u met inler (a) Hâşim Nâhid (T ür k i yâ çi n

N ecat ve 't il â Yoll ar ı, İ stanbul , 1331) i l e (b) T üccarz âde İ br ahi mH i l m i ' n i n (A vr upa lıla şm ak, İ stanbul , 1332) eserlerinden alınmıştır.

(a) H r i s t i y an âlemi K a t ol i k mezhebinin sâbit, zâlim ve ateşg ib i yakan , k a n kusan z i n c i r i alt ında in le rken şimdikine nazaran pek geride i d i . D i n i n bütün esrarını, k i l i s el er i n k a r a n

l ık dehl iz ler ine benzeyen varlıklarında gizlemiş g i b i m eçh u l

bi r l i san ın an l aşıl m az kelimelerini sihr-âl ûd bi r tavır i l e papazlar terennüm ederken, h r i s t i y a n l a r gar ip bi r hiss-i i n k i -

yad ile diz çöker, k i l i se kaldırımlarını öper ve Cenab-ı İsâ ilearalarında vasıta olan bu nim-kudsî, bu nim-mâbudlarmayaklarına kapanırlardı.

" K a t o l i k mezhebin in sâbit, zâlim ve ateş g i b i y akan , k a n kusan

z i n c i r i " veya "meçhul bir lisanın anlaşılmaz k e l i m e l e r i n i sihr-âlûd birtavır ile terennüm eden papazlar" ya da " H r i s t i y a n h a lk i l e İ sâ ar asın davasıta olan nim-kudsî, nim-mâbudlar" şeklindeki bu t a sv i r l e r, İ slâmDünyası'ndaki m u k a b i l l e r i hesaba katılmadığı takdirde, gerçek mânâla-




rım ihsas etmezler. Çünkü bütün bu sözler, sırf şu benzetmeyi yapabi l

mek için sarfedilmiştir:

Beyaz, yüksek m inbe r l e r i n üstünde, başında sarık, elindekılıç, süslü cübbeler gi yinmiş hocalar ı mız K el âmul l ahi n el -hân-ı semavîsini t ek r a r ederken Türk , Kür t , Laz , Tatar,

Çerkez, H i n d l i , Çinli mü'minler de bu an l am ad ıkl ar ı l ah n-ı

semavi'yi l al u m eshûr d inl iyorlar. Teşbihte ha t a yoktur.

B en âlî ve mukaddes olan d i n i m i , D i n - i İslâm'ı, mensuh olan

b i r di n i l e — hâ şâ— k ıyas e tmiyorum. İslâmiyet'i yanlış tel a k k i ettiğimizi i zah etmek i s t i y o r u m . O zamanki hristiyan-

l ar Katoliklikten ne anl adılar sa, şim di ki m üslüm anl ar da

dinlerinden o kadar anl ıyorl ar .

B u i k i tabl oda yer a lan ifadelerle ("meçhul bi r l i sanın anl aşı l mazkel imeler i" , "anlaşılmaz lahn-ı semavî") La t ince i l e A r apça'ya atı f yapılırken, "beyaz, yüksek m inbe r l e r i n üstünde, başında sarık, elinde kılıç,süslü cübbeler giyinmiş hocalar" t asv i r ine binaen ulemâ da r uhban sınıf ıy la ( K a t o l i k K i l i s e s i mensuplarıyla) özdeşleşt ir i lmekte; L a t i nce

Arapça'ya, Ruhban sınıfı ise U l emâya karşı lı k geldi ğinden, artı k tablo

n u n tamamlanabi lmesi için söylenecek çok az şey kalmaktadır: L uther ve

Pr otestan l ık!

Almanların bir u lus ha l i ne gelmesi, millî d i l i n ve edebiyatın ortaya

çıkması , u l u s b i l i n c i n i n kuvvet lenmesi , böylelikle Almanların hemLatince 'nin, hem de Romanın boyunduruğundan kurtulmaları... süreci,K u t s a l K i t a b i n Lu the r tarafından Almanca 'ya çevrilmesiyle başladığı vebu yolu izleyen diğerlerinin de tıpkı A l m a n l a r g i b i en n ihayet b i rer ulus

oluverd ik le r i nazar-ı i t i b a r a alındığında, K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesidurumunda aynı net iceler in i s t i h s a l edilmesi kuvvetle muhtemeld i . B unedenle K u r ' an T ür kçe'ye çevri l mel i , böyleli kl e T ür k çe A r apça'nın , di nise ulemânın elinden kurtarılmalıydı.

H r i s t i y a n l a r içinde bir hakikatperest , bi r 'müceddi d' çık tı ,İncili tercüme e t t i ve İncil'i anladıkları dak ikadan i t i b a r e n

ağır z i n c i r i n halkaları çözülmeye, Allah'ın v e k i l i g i b i gözük en papazlar küçülüp İncil'in Allahları yükselmeye başladı




ve n ihayet f i k r i n , vicdanın esaretini kırmaya muvaffak oldu

l a r . slâmi yet' i n L ııter' i şi m d i Asya'da zuhur etti. B u müced-d i d , bu mücâhid-i di n , K azanl ı M u s a Efendi Bigiyef bakınız

ne diyor: (...) Ş i m d i Musa Efendi K u r 'a n 'ı T ürk çe'ye tercüm e

ediyor. B u, İ s lâm f i k i r ve vicdanının esaretten halâsına birbeşâretti r. R usyal ı bi r müsl üman, d i n i n h ak ika t i ne doğru i l kadımını attı, biz de onu t a k i p edelim! 1

Hâşim Nâhid'in çizdiği bu tabloda, y en i l i k l e r e direnen İ s l âm ule

ması Katoliklere benzeti l i r ken, yeni gelişmelere ayak uydurabi lenler ise

Protestanlara benzetilmektedir. B u tür teşbihl er bi r süre sonra o denli

yaygın bir hale gelecektir k i insanların z ihn inde M ehdi 'nin Zuhuru ileLuther' in Zuhuru beklentisi arasında bir f a r k kalmayacak, İ slâm dünyasında ısl âh ve tecdîd sözcükl eri ne zaman te laffuz edilse, hemen

Pr otestan l ık mezhebi ak la gelecektir. 2

Hâşim Nâhid'in yukarıda çizdiği bu t ab lonun a rkap lanmdak i psi

koz, o dönem münevverânımn z ihn inde bi r f i k r - i sâbit ha l i ne geldiğinden, bu konuda daha başka örnekler arayacakların çok zengin b i r m a l -

1 Hâşim Nâhid, T ür k ıyâ çi n N ecat ve ' ti l â Yol l ar ı, sh. 213-214, İ stanbul, 1331;Bu kitaba yazılmış bir reddiye için bkz. Mustafa Sabri, D in î M ücedd id ler,İ stanbul , 13382 "İngiltere'de terakkiyât mı evveldir, P rotestanl ık mı? Şüphe edil mez k iProtestanlık zuhûr etmeyip de eski hristiyaniyyet bâki kalsaydı, medeniyet-i hâ-

zıradan nâm u nişân olmazdı. Protestanlık hr istiyanlı ğm ıslah olunmuş bi r suret id i r. K a t o l i k ve Ortodoks olan İspanyollar ve Ruslar i le Protestan olan Almanlarve İ ngilizl eri mukayese edersek, d i n i n akvâm üzerindeki t e s i r in i pek ayân veâsân görürüz. Fransızlar da resmen K a t o l i k t i r. Fakat Fransızlar dinde mübalat-sızlık ile akide-i hr is t iyaniye 'yi yırtarak meydan-ı terakkiye atılmışlarsa da d insizlikle olan terakkiyâtta esas-ı kavim olamayacağı o memlekette vak i t vak i t zah i r olan birçok misâllerle taayyün etmektedir. İşte bu gibi menâzır-ı gayret-nümâ gözümüz önünde câri iken , bizim elân terakkiyât ve ıslahât çareleriniaramakta isabet-i f i k r gösteremeyişimize hayret etmemek kab i l midir?" [ŞeyhUbeydullah Afganî, K av n ı-i Cedid, sh. 19, Dersaadet, 1331. Ayrıca bkz. DücaneCündioğlu, Sözlü K ült ür' d en Ya zıl ı K ült üre A n l am 'ın Tarihi , sh. 224-248{ sl âm ' ın hut her' in i Bekl erk en), İ stanbul, 1997]



1932 Ramazanı ve Türkçe K ur ' an 41

zemeyle karşılaşacakları muhakkaktır. O ha lde şimdi de Tüccarzâde

İbrahim H i l m i ' y i dinleyelim:

(b) Onbeş sene evvel bir Ramazan günü Bâyezid Cami- iŞeri fi nde büyü k bi r k ür süye çık an ak sakall ı bi r vâizi d i n l i

yordum. V âi z bi r saat sür en vaazı nda öyle şeyler söylemişt ik i gülmemek için kendimi zor zabtetmiştim. Söylediği şeylerne ak la , ne usûle g e l i r d i . Meselâ bir soğanın kesi lmesini

mekrûh addediyordu. Soğan y u m r u k l a parçalanmalıydı .Sonra buna a i t uzun bi r hik âye... Y emek yerken tabağın içinip a r m a k l a r l a güzelce sıyırmak, k a t ' i yyen çatal i le yen-memeli... Bunun gibi türlü türrehât. Âdâba, i lme, ic t ima-

iyâta, herşeye mugayir safsatiyâtı, az-çok t ahs i l görmüş biradam nasıl dinleyebilir?

İ slâm'ın fezâil -i ahl âki yesi nden. Peygamber-i z îşânımızmhayat ı ndan, hul efâ-yı râş i d în ' i n efâ l i nden, K ur 'an- ıKer im'den , ehâdi s-i nebeviy e'den, bazı ümmehât -ı k üt üb-iİ sl âmiye'den, menâkı b-ı çehâr yâr-ı güzî n'den, t a r i h - i

islâm'dan, ictimiyyâttan, h u k u k - i insaniyeden, insanlarınyekdiğerine olan vezâifi nden, İ sl âmiyet'i n ve İ slâm'ları nmevk i - i hâzırından, mâzisinden, hâlinden, i s t i kba l i nden

bahs edemeyen vâi zl er i n o k ür süye nasıl çık tı kl arı na bugü nbil e hayr et eder i m.

İb rah im H i l m i , Bâyezid Cami indek i ak sakallı hoca efendiyi b u n it e l i k l e r i y l e tavsif e t t ik ten sonra, onu bir Er meni Protestan Rahibi (!) i l ekarşılaştırmadan yapamaz. F a k a t ak sakallı hoca efendi yi t i ks i nerek

tasvir eden i b r a h i m H i l m i , bunun tam da aksine E r meni r ahi pten hay

ranlıkla söz etmektedir:

Küçük i ken bi r E r meni Pro tes tan r ah i b i n i n bi r vaazını d i n

lemiştim. Vâiz gayet fas ih Türkçe söylüyordu. Verdiği vaazda T ür k çe i di . İ ncil 'e, H z. İ sa'ya ai t bir çok menk ı bel erdenbahset t ikten, Havariyyûn'un hris t iyanlığm int işârı husu

sundaki fedakârlıklarından, İseviyet ' in, insanların umûr-ıdünyeviye ve terbi ye-i manevi yeler i ni n tehzi bine ol an hi de-



42 T ür k çe K u r ' an ve Cumhur iye t İdeolojisi

mât-ı mühimmesinderı, bugünkü şerâit-i hayâtiyeyi ne derece t e s h i l ettiğinden, uhuvvet-i beşeriyeyi ne suretle vücûdagetirdiğinden bahsetmiş ve bütün sâmiini teshir eylemişti.

Devr- i sebâvet i me ai t şu hâtı r ayı asl â un ut madı m ve vâi zi nfesahât-ı beyanına hayran oldum. B i r - i k i nasihat-ı ahlâkiye-sine de bugüne kadar sâdık kaldım. 1

B i r i müslüman, diğeri h r i s t i y a n i k i vâiz arasında yapıl an bu m u

kayeseden çıkacak netice, sanırız şu paragrafın okunmasıyla daha i y i

tebellür edecektir:

Niçin bizde hoca efendi ler in eski mevki ve şeref-i ihtiramıazalıyor?

N i çin biz gençler, sarı kl ı bi r hoca görd üğümü z zaman onadaha hürmetkâr bir vazi yet almıyoruz?

Niçin vaazlarına koşmuyoruz?

Sunûf-ı münevvere ve mütefekkire arasında hocalara niçin o

kadar ehemmiyet verilmiyor?

Bu esbabı, h ocal ar ın hâl et-i ruhiye ve zihinlerinin aslâ du

çar -ı teced düd v e ta h av vül olm am asın da, i h ti yacât-ı zam an ı

takdir ed em em el er i nd e ar am al ıdır .2

Y azar ı mı za gör e, hoca efendiler yeni l iklere , değişme ve gelişmelere

(tecedd üd ve tah avvül ) açık ol madı kl arı ndan, zamanın iht i yaçlar ı nı dat a k d i r etmekte yetersiz kaldıklarından dolayı, gençlik kendi le r ine i t i b a r

etmediği g i b i , aydm sınıfı da hiçbir ehemmiyet vermemiştir. Güya bu se-

1 İbrahim H i l m i , bu eserinin başka bir yer inde, taassubunun gevşediğini şöyleanlatmaktadır: "Yirmibeş senedir hemen bütün hayatım h r i s t i y a n l a r arasındageçtiği ve Avrupa'da seyahatler yaptığım halde Hristiyanlığa ne dost, ne dedüşman oldum. Akâid-i esasiyye-yi diniyyemden hiçbir şey zayi eylemedim.Filhakika taassubum gevşed i ." (Av r up al ıl aşma k, sh. 175, İ stanbul , 1332). Tüccarzâde İ brahi m H i l m i (Çiğıraçan) hakkında bkz. Ayhan Yetkiner, B ab-ıÂli 'n in H atır a Defteri, IH/45 , istanbul, 19882 Tüccarzâde İbrahim H i l mi , Avr upal ılaşmak , sh. 132-133, İ stanbul , 1332




heplerle ulemâ öne geçemeyince, ortaya ç ıkmakta olan yenilikçi aydınsınıfının (Abdullah Cevdet ' in tabiriyle: tabibleri n, av ukat l ar ın , i k ti satçı

l ar ın ), Batı 'daki R efor masyon hareketinden mülhem o larak İslâm'ın su-v e r - i itikadına da, suver-i ameliyesine de düsturlarını vermesi kolaylaşmış, çağın kendisine ihti yaç duyduğu "mil lî di n " t a savvurunun işbu sınıfaracılığıyla ortaya konulması bir zaruret haline gelmiştir.

Bizce bu gelişmeleri ters inden de okumak, mesel â T ür k u lu sunu

t a r i h sahnesine çıkaran siyasî koşullarda z ih in le re "mi l l î d in" tasavvu

r u n u n yerleştirilebilmesi için, siyaseten ul emânı n tezyîf ve t a h k i r edi l

diğini düşünmek de pekâlâ mümkündür. N i t e k i m kendisinden t i k s i n

t i y l e söz edilen hoca efendil ere mu k abi l öne sürülen Protestan rahipler,

gerçekten de yenilikçi aydınların kendi le r ine hayranlık duyacakları kadar meziyetlerle mücehhez mi i d i l er veya hoca efendiler, vaazlarında soğanın y u m r u k l a parçalanmasından, çatalla yemek yemenin keraha t in-

den başka hiçbir şey anlatmıyorlar mıydı?

H i ç k uşk u yok k i bu suâll ere müsbet cevap vermek eğilimindekikimseler, oluşturacakları farklı bir tablo için kend i l e r ine misâl {delil)

-bu lmakta pek zorlanmayacaklardır: z i r a gerçekte olup bitenler, yukar ıd a k i tabloyu t a m ters ine çevirebilin eyi mümkün kılacak kadar farklı birşekilde cereyan etmiştir.

slâm 'ı T ürk l eşti r m eyi veya. halkın z ihn ine 'mil l î bir din ' tasavvu

r u n u yerleştirmeyi hedef h a l i n e getirmiş b u l u n a n aydın sınıfının,

Reformasyon hareket ine alâka duyması kadar t a b i i bi r d u r u m düşünülemezdi. Çünkü o devr in koşullarında yüzünü Batıya dönmüş olan her

kes, uluslaşma sürecinin ancak d i n în ul usl aşma sıyl a mümkün olabile

ceğine inanıyor ve dinî düşüncenin modern k a r a k t e r i s t i k l e r i belirlenme

dikçe, haya l le r inde yaşattıkları i dea l l e r in ger çek l eşebi l eceği ni pek düşünmüyorlardı. D ins i z bi r dünya deği ldi onlar ı n düşledi kl eri ... B i l ak i s

yenilenmiş, ıslah edilmiş, modern çağın gereklerine cevap verebilir hale

getirilmiş bir d i n i n , içinde yer aldığı bir dünya i d i .

N i t e k i m bi r başka mi sâl o lmak üzere, H a m d u l l a h S u p h i

T anr ı över 'i n, 1923'de A n k a r a E r k ek M u a l l i m M e k t e b i n d e Mil l iyet




Düstur lar ı adıyla verdiği bir konferansta söylediklerine bakıldığı t a k

dirde, bu tesbitin tasdik ve teyid edildiğini görmek kolaylaşacaktır:

Efendi ler! M i l l i y e t l e r i n doğmasında son derece yardımı dokunmuş bir hareket vard ı r k i buna d i n î ıslah at nâmı nı ver i r l e r . Bazı A l m a n müellifleri çok haklı olarak "Dinî ıslahâthareket ler i mi l l i yet dev r i n i n başlangıcıdır" diye iddia ederler. Reformasyon i smiyle yâdedilen bu feyizli büyük hareket,

T ür kl er i n ne kadar nazar-ı d i k k a t i n i celbetse ye r id i r. Çünkük a n i i m ve iddia ederim k i lüzum suz d er ecede uzayan b i r

buhrandan, bi r keşm ekeşten sonra, bi z d e d ön üp d olaşıp bu

Reformasyon har eketi ni tedki k etmeye ve ondan çıkabi l ecekderslerden istifade etm eye m u h ta ç olacağız, hatta mecbur

ol acağ ız,

Av r u p a m i l l e t l e r i n i n uyanmasına büyük nisbette yardımeden bu d i n hareketi, Protestan m i l l e t l e r i n Roma ile alâkalarını kesmeye sebep oldu; mâbed'e anadi l ler i girdi . ÇünküCenab-ı H a k k i n L a t ince'yi Al manca 'dan , İngilizce'den daha

i y i anladığına veya daha fazla sevdiğine dâir bi r i ddianı n gülünç olduğunu anladılar; merasime boğulmuş dine sadelik

soktular ; papazlı ğın bi r zühd ü i ti kâf hayatı olması na n i h a

yet verdiler. B u hareket i çi n d e bizi en fazla al âka da r edecek

cihet, şüphesiz anadi l in in mâbed'e girmesidir.1

B u metn in d ikka t çekici yönlerinden b i r i , " a n a d i l i n i n mâbede g i r

mesi" beklentisiyle, "dinî ıslahât ha reke t l e r in in mi l l i ye t dev r in in baş

l angı cı ol ması" in ancı arası ndaki münasebeti , şuur l u bi r biçi mde ortayakoyuyor olmasıdır. Çünkü böylelikle dinî ıslahât hareket i (reformasyon),

b i r m i l l e t i n inşâsmdaki i l k adım kabul ed i lmekte , anadi l in in mâbedegirmesi ise, bu hareke t in al âm et-i fâr ik ası addedilmektedir.

1 Hamdullah Suphi, D ağ Yolu, I . K i tap, sh. 172-173, İ stanbul, 1929; 2. bas. [T ürkOcakları Hars Heyeti Neşriyatı: 6.)




Y eni l i kçi aydı nl ar , M eşr ût i yet devrinde bu ideâlleri sadece m uhayyi le le r inde yaşatırlarken, C u m h u r i y e t devrinde onları hayata geçir

mek imkânı da bulmuşlardı .1

N i t ek i m H a m d u l l a h Suph i ' n in yukarıdanaklettiğimiz konuşmayı yaptığı yı l içerisinde (1923'de), b i r başka münevver, Cumhur iye t ' i n başlıca ideologlarından Ziya Gökalp T ürk çülüğün

Esasları (Anka ra , 1339) adlı eserini neşrediyordu. Z iya Gökalp, bu eser i n i n Dini T ür kçülük bölümünde, C u m h u r i y e t ' i n d ine bakışını o kadar

açık bi r şeki lde tasvir etmiştir k i sonr aki yıllarda âdeta siyasî iktidarındi n politikalarının esasını belirlemiştir. 2 B u sebebe bi nâen , 1928'deBaltacıoğlu'nun îsl âm Din i 'n in Türkleşt ir i lmesi t e k l i f i n i yapmasına yol

açan, 1932'de ise Dr. Reşi t Galip'e M üslüman lık: Türk 'ün M il l î Din i adlıt e z i n i n yazımında i l h a m kaynağı olan 1923 t a r i h l i D i n î T ür kçülük prog

ramını burada naklediyoruz:

D i n î T ürk çülük , d i n k i taplar ı n ın ve hu tbe ler le vaazların T ür k çe ol ması demektir. B i r m i l l et , dinî kitaplarım okuyup

anlayamazsa, t a b i i d i r k i d i n i n i n hakikî mahiye t in i öğrenemez. H a t i b l e r i n , vâizlerin ne söylediklerini anlayamadığı su

re t te de i badetl erden hiçbir zevk alamaz. İmam-ı A z a m hazr e t l e r i , h a t t a "namazdaki sûrelerin b i le mil l î l i sanda okun

masının câiz olduğunu" beyan buyurmuşlardır. Çünkü iba

detten alınacak vecd, ancak okunan duaların tamamıyla an -

l aşıl m asın a bağlı dır. H alk ı mızı n dinî hayatı nı tedkî k edersek görürüz k i âyinl er arası nda en ziyade vecd duyulanlar,

namaz la rdan sonra anad i l i y i e yapılan derûnî ve samimi

münâcaatl ardır. M üslümanları n camiden çıkarken büyük b i rvecd ve i t m i n a n i l e çıkmaları, işte her f e rd in kendi vicdanıiçinde yaptığı bu mahr em münacaatlarm neticesidir.

1 I I . Meşrutiyet döneminde revaçta olan söylemi genei çizgileriyle görmek içinbkz. Tarık Zafer Tunaya, i sl am cıl ık Cereyan ı, İstanbul, 1962; İsmail Kara,i sl am cıl ar ın Siyasi G ör üşl er i , istanbul, 1994£ Ziya Gökalp i n f ik i r l e r i ve bilhassa T ürk çülüğün E sasla r ı (İstanbul, 1339) adlıt-:-;:jn hakkında yazılmış önemli bi r t enk i d için bkz. H üseyin K âzım K a d r i , ZiyaGöka lp 'm Tenkidi, (Haz. ismail Kara), İstanbul, 1989



46 Türkçe K u r ' an ve Cumhur iye t İ deoloji si

T ür k l er i n namazdan aldıkları ulvî zevkin bi r kı smı da yine

anadi l iy le inşâd ve terennüm o lunan i lâhî lerdir. Bi lhassa

T er avi h namazlar ı nı canlan dı r an âmil , şiir i l e mûsik î yi câmiolan Türkçe i lâhi lerdir. Ramazanda ve şâir zamanlarda

T ür kçe î r ad o lunan vaazlar da h a l k t a dinî duygular ve heyecanlar uyandı r an bi r âmil dir . T ür kl er i n en zi yade vecd aldıkl arı ve zevk duydukl arı bi r âyin daha var dı r k i o daMevlûd-i Şerîf kıraat inden i b a r e t t i r . Ş ii r i l e mûsi kî yi vecanlı vak 'al ar ı cem eden bu âyi n, din î bi r bid'at suretinde

sonradan hâdis o lmak la beraber, en canlı âyinler sırasına

geçmiştir. Tekyelerde Türkçe yapılan z i k i r l e r esnasındaokunan T ür k çe il ahîl erl e nefesler de büy ük bi r vecd menba -ıdır.

İ şte bu misâl l er den anlaşıl ıyor k i bugün T ür kl eri n arası radinî bir hayat yaşamasını t emin eden âmiller, dinî ibadetle

r i n arasından eskiden beri Türk lisanıyla icrâsma müsaadeolunan âyinler in mevcudiyet idir. O ha lde d i n î h ay at ım ıza.

daha büyük bi r vecd ve in şir ah ver m ek için , ger ek —tilavetlermüstesna olmak üzere—Kur'an-ı Kerim'in ve ger ek ibadet

lerle âyinlerden sonra okunan bütün dualarla mün acaatl ar ın

ve hutbelerin T ür kçe ok u n m ası l âzım gelir.1

B i l h a s s a son paragrafa d i k k a t edilecek o lursa , Z iya Gökalp," t i l a v e t l e r müstesna olmak üzer e K ur 'an-ı K er i m ' i n ve gerek ibadetlerle

âyinlerden sonra okunan bütün dua l a r l a münacaatların ve hutbeler in

T ür kçe ok unması l âz ı m gel di ği ni " söyl emek tedi r . İ badet l er i n insanlarasağladığı vecd ve inşirahı, o ibadet lerde okunan me t i n l e r i n d i l i n i n

1 Ziya Gökalp, T ür kçülüğün E sasla r ı, I I . K ı sı m: T ür kçülüğün Pr ogr am ı, V .Mebhas: D i n î T ür kçülük , sh. 163-164, Ankara, 1339. B u eserin imzalı bir nüshası, Ziya Gökalp tarafından Mustafa Kemal'e hediye edilmiştir. Bkz. Atatürk 'ünÖzel K ütüph an esin in K atal oğu, sh. 118, no: 688, Ankara, 1973; krş. Şerafettin

T u r an , A ta tür k 'ün D üşünce Ya pısın ı Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, sh.18-21, Ankara, 1982; Gürbüz D. Tüfekçi, Ata türk 'ün Okud uğu Kitaplar, sh. 469,Ankara, 1983




'anlaşılması' ile i zah eden, halkın gerek Mev l ide , gerekse ilahîler ile nefeslere düşkünlüğünü ise, bunların halkın kendi anadiliyle, hatta şiir vemusikî unsurlarıyla b i r l i k t e icrâ edilmesine bağlayan bir bakışaçısınm,son t a h l i l d e böylesi b i r neti ceye var ması k açı nı l mazdır . V ecd ve i nşi r ah,esas i t i b a r i y l e zihn î değil, hi ssi olmak ger eki r ken ve halkın a n l am ad ığı

halde K u r ' a n i d inlemekle vecde geldiği sıradan bir müşahade ile tesbit

olunabilecekken, 'anlama' ediminin ısrarla zihnî bir sürece indirgenme-

sindeki sebep, 'anlama' i l e ' di l ' arasındaki k opmaz bağdır ; zira metinde

di le get i r i l en i an l amak için, öncelikle o m e t n i n d i l i n i anlamak gereki

yordu ve tabiatıyla burada esas aşılmak istenen sorun da me tn in d i l i y d i .

Ç ok geçmeden hal kı n dinî hayatı nı n 'vicdanî' bi r mahi yet e sahi p

olduğunu, olması gerektiğini (meselâ, " d i n i n A l l a h ' l a k u l arasında kalı pkamusal alana taşınmaması gerektiğini") iddia edip, sosyal ve hukukîkuralların dinî hayatın dışında bırakılması lâzım geldiğini t e l k i n edenkimseler, halkı, bu t e l k i n l e r i boşa çıkaracak bir yola niçin sürüklüyorlardı? Başka bir t ab i r le , ku tsa l ki taplar ını okuyup anlayan veya d i n i n

emir ve yasaklarını öğrenen insanların, öğrendikleri kuralları kendi h a

yatlarında t a t b i k etmek istemelerinden daha t a b i i birşey olamayacağınagöre, bu insan la r, sosyal hayatlarında t a t b i k edemeyecekleri birçok şeyiniçin öğrenmeye teşvik ediliyorlardı?

B u suâll eri n cevabı nı , hiç k uşk u yok k i 1923 yıl ı nı n k oşull ar ı ndaaramak lâzımdır; z i r a farklı dönemlerde vaz'edilmiş siyasî k a r a r l a r d a

rastlanabilecek çeli şkili dur umlar ı n en i y i izahı, bi r kaide hal i ne gelmişşu cevaptır: "O zaman böyle söylemek gerekiyordu!"

Ziya Gökalp'in, adına D i n î T ür kçülük dediği programda dile getirdiği esasların, o dönemin başlıca gündem maddelerinden b i r i n i oluşturduğu muhakkakt ı r. N i t e k i m İzmit Toplantıs ından kısa bir süresonra, 7 Şubat 1923'de Mu s ta fa K emal Atatürk, Balıkesir 'deki PaşaC a m i i n d e — i l er i d e Bal ıkesi r Hutbesi o larak anılacak— bir konuşmayapmış ve tabiatıyla Gökalp'ten farklı o larak görü şleri ni 'fikr î bi r t emenni ' sadedinde değil, 'siyasî bir ka ra r ' biçiminde d i le getirmiştir:

Geçen sene M il let M ecli sind e îr ad etti ğim bi r n u t u k t a de

miş t im k i : M i n b er l er halkın dimağları, vicdanları için bir




menba-ı feyz, bi r menba-ı n ûr olmuşt ur . Böyle o labi lmek içinminberlerden aksedecek sözlerin b i l inmesi ve anlaşılması vehakâyık-ı fenniye ve i l m i y e y e mutabık olması lâzımdır.Hutebâ-yı kirâmin, ahvâl- i siyasiye, ahvâl-i içtimaiye vemedeniye'yi hergün t a k i b etmeleri z a r u r i d i r . B u n l a r b i l i n

mediği t a k d i r d e , h a l k a yanl ı ş te lk inâ t ver i lmiş olur.

Binaenaleyh hutbeler, tamamen T ür kçe ve i cabât-ı zamana

m u va fık olm al ıd ır ve olacak tır ! 1

Hutbe le r, o dönemin en önemli kamuoyu oluşturma araçlarındanb i r i olmak i t i b a r i y l e fevkal âde yük sek bi r siya sî d eğer i hâi z oldu ğundan ,h u t b e l e r i n T ür kçeleş t i r i l mes in i n , vaaz lar ı n T ür kçe yapı l ması n ı n ,Meşrût iye t in ve C u m h u r i y e t i n siyasî kadrolarını cezbetmesi anlaşılırbi r d u r u m d u r. 2 Sonraları aksi söylenecek olmasına rağmen, bu dönemlerde cami le r in , siyasî ve d ünyevî meselelerin konuşul du ğu m ekânl ar

olarak t an ımlanmasın ın , hu tbe ve vaazların ise halkı eğitmenin enönemli yollarından b i r i o larak görülmesinin temel nedeni de budur.

Efendi le r ! Cami l e r, b i r b i r i m i z i n yüzüne bakmaksızın yatıpk a l k m a k için yapılmamıştır. Cami ler taat ve ibadet i l e bera

ber d i n ve dünya i çin neler yapılmak lâzım geldiğini düşünmek, yani meşveret için yapılmıştır. 3

1 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I2 Hutbelerin Türkçeleştirilmesi meselesini, kronolojik bakımdan Tanzimât dö

nemine kadar geri götürmek mümkünse de bu mesele o dönemde yeterince aksü-lamei bulmadığı için ayrıntılı bir tasvire gerek görülmemiştir. Ancak A l iSuavî'nin (öl. 1877). U lûm . gazetesinin ik inc i cildindeki Zamane Hutbesi başlıklıyazısında (nüsha: 18, sh. 1116), hutbelerin Arapça yerine Türkçe okutulmasınıistediği, "hutbenin Arapça yerine Türkçe okunmasının zaruret, namazda ise

Tür kçe yerine Arapça kullanılmasının İslâm vahdetine riâyet olduğunu" söylediği bilinmektedir. Kezâ kendisi, U l ûm gazetesindeki Li san ve H att -ı T ürk î adlıbi r yazısında (sh. 129) namaz sûrelerinin Türkçe okunabileceğini de öne sürmüştür, (bkz. İsmail H a m i Damşmend. Al i Su âvi' ni n T ürkçülüğü, sh. 31-32. 1942)3 Bkz. Bolüm I I I , M et i n i : M ustafa K emal Balıkesir'de (7 Şubat 1923'i bu konuşmayı yapmadan kı sa bi r süre önce, i z m i t Kasrında istanbul gazetecileriyleyaptığı mülakatta (16-17 Ocak 1323) bi r vesil eyle şöyle demiştir: '•Efendim, bir




M ustafa K emal Atatürk, hayatı boyunca ve siyasî koşullar da elver diği sürece, bu sözl eri ni n taki pçi si olmuş ve zamanı gel diğinde de f ik i r l e r i n i t a t b i k etmekten çeki nmemişti r . N e var k i koşull ar değişti ği nde,fikirlerde de bazı deği şikl ik ler yapıl ması kaçını l mazdı. B u bakı mdan bi rdönemde camilere siyasî b i r mahiyet yüklenebilirken, daha i l e r i d e k i yı ll a rda bu görüş değişmiş ve cami le r in 'sadece ibadete mahsus mekânlar'olduklarını söylemek gerekmişti.

1909'da A b d u l l a h Cevdet, "Câmi kürsüleri artık f i k i r l e r i n yegânemevzûları, yegâne mürebbileri değil; k i t a p l a r , cerideler, hülasâ-i kelâmmatbuât, bu Av r u p a müessesesi, ulemânın nüfuzunu hayliden hayliye

azal t t ı " demi şse de C u m h u r i y et i d a r e c i l e r i n i n Hutbelerin

T ürk çel eşti r i l m esi hususundak i ısr ar l arı ndan anl ı yor uz k i geçen sür ezarfında cami kürsüleri öneminden hiçbir şey kaybetmemişti ve hutbe

ler, hâlâ halkı e tk i lemenin en önemli yollarından b i r i olmayı sürdürüyorlardı. O halde hu tbe le r in "ıslah edilmeleri ve icabât-ı zamana muva

fık kılınmaları" gerekiyordu. B u da ancak hu tbe le r in d i l i n i n Türkçe olmasıyla ve muhtevalarının da mevcut siyasî söyl emi dest ekl eyecek bi r

mahiyet kazanmasıyla mümkün o l a b i l i r d i .

8 O ha lde d in i h aya t ım ıza daha büyük bi r uecd ve in şir ah

vermek i çi n , gerek —tilavetler müstesna olmak üzer e—

Kur ' an - ı Kerim'in ve ger ek ibadetlerle âyinlerden sonra oku

nan bütün dualarla m ünacaat l ar ın ve hutbelerin T ür kçe

ok u n m ası l âzım gelir. (Ziya Gökalp)

ha t ib in vazifesi mutlaka mensub olduğu m i l l e t ve devletin istiklâl ve hâkimiyet i y l e alâkadardır. Dinde, ha t ib , bi r devletin r e i s id i r veya o reisin bulunamayacağı yerlerde onun mümessilidir. Dinde hatib var mıdır? Hutbe nedir? Doğrudandoğruya bir re is- i devletin veyahut en büyük rüesâ-yı hükümetin halkı tenviriçin söz söylemesi değil mi? (...) B aşın d a sar ık olan bazı kimseler h a l k ın kar şı sın a geçer l er ve bizim h i ç d e anlatmak i stem edi ğim iz bt -m ânâ şeyleri ka fal ar ınasokarlar. B u olam az! (H er ba şın d a sar ığı ol an ın h al k ın kar şısın a geçi p i stedi ği ,

b'i-mânâ şeyleri onun kafa sın a sokm ağa m üsaad e ed il em ez. ) Benim kanaatim,malumatım ve kat'î olan itikadım bundan iba re t t i r. " (İ nan, 1996: 67; krş. Arar,1969: 48)




• B in aenal eyh hu tbeler, tam am en T ür kçe ve i cabât- ı zamana

m uva fık olm al ıd ır ve ol aca kt ır ! (Mustafa K emal Atatürk)

1923 yılında d i le getirilmiş olan bu kanaa t le r, çok geçmeden (21Şubat 1341'de) Mecl i s ' in gündemine taşınmış, Diyane t İşleri Riyaseti

Bütçesinin görüşmeleri sırasında, Kangırı Mebûsu Talât ve Ziya Beyler,

bi r Tür kçe Hu tbe M ecm uası t e r t i p ve neşri ile T ür kçe Hu tbe ok u n m asın ın

mecburi tu tu lması hakkında Türkiye Büyük M i l l e t M e c l i s i n e 4/162 no'lu

bi r önerge vermişler ve fakat bu, bir ' temenni t ak r i r i ' addedildiğindenBaşvekâlete havalesi münasip görülmüştür. 1 Önergenin verilişinden biryı l sonra (27 Şubat 1926'da), Zongu ldak Mebûsu Tunal ı H i l m i ,

müzakereler sırasında bu konuyu gündeme getirdiğinde, kendisine

T ür kçe hutbelerin h azır l an d ığı söylenmiş ve n i t ek i m sırasıyla 10 Nisan

1927, 19 N i s an 1928, 18 M ayı s 1929 ve 17 M ayı s 1930 t a r i h l i müzakerelerde Tür kçe Hu tbe hazır lı kl arı için peyder pey tahsisat verilmeye devamedilmiştir. 2

Kur'an-ı K er i m ' i n Türkçe'ye tercüme edi lmesiyle beraber âsâr-ıdin iyen in de neşredilmesini t e k l i f eden bi r başk a öner geni n de gündeme

alındığı 1925 yılı Diyane t İ şl eri ni n bütçe müzakereleri nde, sık sıkHutbelerin T ürk çel eşti r i l m esi mevzûu da ele al ınmış ve mebûsl ar bu h ususla i l g i l i o la rak çok ilginç meselelere temas etmişlerdir. N i t e k i m

Kares i Mebûsu Vehbi Bey, hem hu tbe le r in tarzına, hem de mevzuuna

dâir şu mütalaalarda bulunmuştur:

Sonra efendim, bizde hu tbe diye bir âdet çıkmıştır: Teganni.

V e teganni de ne şimdiki mûsikîye uyar, ne alafranga mûsi-

1 "Riyaset-i Celîleye. Diyanet İşleri Riyaseti'nce bi'l-müsabaka bir Türkçe hutbemecmuası t e r t ip ve neşredilmesini ve bu Türkçe hutbelerin kıraati mecburi t utulmasını t e k l i f ederiz. Kangırı Mebûsları Ziya ve Talât." (T.B.M'.M. Z abıtCeridesi, Devre: I I , İ çtima Senesi: I I , İçtima: 61, C i l t : 14, sh. 220, 21-2-1341Cumartesi)2 T.B.M.M. Z abıt Ceridesi, Devre: I I , İ çtima senesi: I V , İ çtima: 49, C i l t : 31, sh.41 ; Devre: I I I , İ çtima senesi: I , İ çtima: 62, C i l t : 3, sh. 166; Devre: I I I , İçtimaSenesi I I I , İ çtima: 66, C i l t : 12, sh. 32; Devre: I I I , İçtima: I I I , İçtima: 59, C i l t : 19,sh. 92.




kîye uyar. H ocaya da sor sanız 'camide teganni haramdır 'der, f ak a t camide ibadet ye r ine teganni eder. Bendeniz

Diyanet İş ler inden r ica ediyorum, bu harama da b i r nihayetversin ve benim d i l imle bana hitab etsin. (Alk ışlar ). H i çbirpeygamber kavmine, kendi d i l inden gayrı bir d i l l e ümmetineh i t ab etmemiştir. Binaenaleyh bana h i t ab edecek adam ben i m d i l i m l e hitab etmeli! (Bravo sesleri). Ve orası u y k u y er i

değil, düşünce y e r i olsun! Şimdil ik onlardan yüksek i k t i s a

diyât mevizeleri beklemiyoruz. Fakat ahlâkî mevizeler yap

sın , siyasete d e kar ışmasın ak l ı erm eyecek i se d e k ar ışmasın

elinin hamuruyla, ya l n ız ah l âk î şeyl er söyl eşi n i 1

Den i z l i Mebûsu M a z h a r Müfit Bey de yeni hutbeler mevzûundaşöyle demiştir:

Şimdi bir de hu tben in Türkçe okunması meselesi vardır.E fendi l er! E l ham'dan sonra, selavât'tan sonra Türkçe söylenmesinde b i r beis yoktur. Eğer bir beis var idiyse, bundan

yedi, sekiz sene evvel, yani H a r b - i Umumî esnasında T ür kçeHutbe okuyordu ve kendis iy le görüştüğümde beni bu hususta i k n a etmiştir k i T ür kçe hu tben in t e s i r i de ziyade olur.

Çünkü anlaşı lmayan bir l i s a n l a h i t ab ediyorsunuz. Sade

hürmeten d inl iyoruz. F a k a t anl ayabil eceğim iz bir l isanla h it ab edildiği zaman, dinlemek değil, kalbinde bi r cezbe husûlegel i r. A k s i ha lde hutbeyi hürmet le d inlemekten ibaret

kalıyor. 2

Müzekereler sırasında U r f a M ebûsu Şeyh Saf vet Efendi de söz alıpkı sa bi r konuşma yapmı ş, ardı ndan Başveki l A l i F et h i Bey hükümetadına, A k s ek i l i Ahmed H a m d i Efendi i se Diyanet İşleri Reisi adına bazıi z ah l a rda bulunmuşlar dır. B u arada Kares i Mebûsu Vehbi B ey tekrar

söz almış ve şöyle demiştir:

1 T.B.M.M. Z abıt Ceridesi, cilt. 14, sh. 211-214-2152 T.B.M.M. Z abıt Ceridesi, cilt. 14, sh. 211-216




Efendim! Şimdi vaizlerimize, h at ibl er i mize r i ca ederiz; eski

seyir ler inden biraz infikâk etsinler, h ak ika t e gi rs inler! H a l k

birşey anlamıyor. Cenneti, cenennemi b iraz b ır ak al ım .

M em leket l âzım , iktisat l âzım , geçi n m ek l âzım , hayat l âzım .

Vaiz le r imiz vaazlarını bu cihete i n t i k a l ettirdiği g i b i , h a t i b -

l e r imiz de herhangibir münşiye giderek devlete, insaniyete,

dünyaya lâzım olan bi r hut beyi t e r t i b et t irerek okusunla r. 1

Y uk ar ı da da i şar et et t i ği mi z g i b i , Hutbelerin T ürk çel eşti r i l m esi

mevzûu u zun bir süre Meclis ' te Diyanet bütçelerinin müzâkerâtı esnasında ele alınmış ve Mecl i s tarafından bu işe tahsisât da ayrılmıştır.N i t e k i m 17 Şubat 1927 t a r i h i nde Diyanet İşleri Reisliği, bu hazırlıkların

i l k semeresini ortaya çıkarmış, T ür kçe Hutbe adıyl a 51 hut beyi muht evi

b i r k i t a p neşretmişti. Devr in Diyanet İşleri Reisi R i fa t Börekçi, 2 eserin

mukaddime kısmında, M ustafa K emal Atatürk'ün dört yıl önce söylemişolduğu "hutbeler, tamamen Türkçe ve icabât-ı zamana muvafık olmalıdırve olacaktı r " şekl inde sözünü hatı rl atı r bi r biçi mde şöyle k onuşmak tadı r :

B u r a y a kadar vermiş olduğumuz izahâttan da anlaşılacağıüzere, hutbeler de z i k r u l l a h i muhtevi bi r i badet t i r. Bunun l a

beraber hutbeler, e h l - i İslâm'ın, cemaat-i müsl imîn ' in i n t i

bahına vesile olacak mevâizi de muh tev i bulunacaktır.Hutbede bi r de 'mevi ze kı smı' bulunacak ve mevize kısmındamukteza-yı hâle göre h a lk a d ünyevî ve u hr evî muhtaç o lduk

lar ı şeyler teşr ih edil ecek, ahk âm ve âdâb-ı İ sl âmi ye kend i

ler ine anlatılacaktır. O halde hu tbeler han gi lisan i l e okun

m al ıd ır k i er kân ve âda bın a r i âyet edi l m i ş ve bununla bera ber m eşr ûi yeti n deki hikmet d e tecelli eylemiş olsun!'?

Rifa t Börekçi bu suâli sorduktan sonra, cevabını da şöyle v e r i r :

1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, ci l t . 14, sh. 2252 Rifat Börekçi hakkında bkz. Naşit Hakkı Uluğ, H em şehr im iz Atatürk , sh. 41¬42, İ stanbul , 1973




H u t b e n i n t am am en A r apça oku nması , hutbelerdeki mevize-lerden müstefi d ol mak i st eyen ve li san-ı Arabi 'ye vâkıf ol

mayan müsl ümanl ar m şu dindarâne emeli ne i mkân ver memektedir. B i na ena l eyh h em mezâhib-i âli ye-i İ sl âmiye ye vei le ' l-yevm müslimîn beyninde câri icmâ-ı amelîye muhalefetetmemek, hem de temenni edilen gayeyi elde edebilmek içinhutbeler in , " z i k r u l l a h , salât ve selâm g i b i " erkânı müştemilolan kısmı, li san-ı d i nî olan Arabi i l e edâ edi l er ek er kân- ıhutbe t a m a m o lduk t an sonra, m evize k ısm ın ın m eml eketi

mizde T ür kçe oku n m ası, daha doğrusu okunan âyât -ı keri m e

ve eh âd i s-i şer i fe mealleri T ür kçe izah edilmesi muvafı k görülmüş ve fakat her hatîb bu yolda hutbe ter t i bine mukt edir

ol amayacağına binâen, hatîbl eri mize bi r r ehber ol ma k üzereşerâit-i meşrûasım câmi o la rak e l l i kadar hutbe numûnesit e r t i b olunmuştur. 1

1925 Şubatında Meclis'te Di yanet İşleri Reisliğinin bütçesi müza

kere e d i l i r k e n , Kangırı Mebûsları Talât ve Ziya Beyler tarafından cami-

1 T ür kçe Hutbe, sh. 5-6, İ stanbul , 1927 (Diyanet İşleri Reisliği Neşriyatı: 3).Hutbelerin başlıkları şöyledir: 1) Çalışan Mükâfatını Görür; 2) Vatan Müdafaası;3) Tayyare Cemiyetine Yardım; 4) Temizlik; 5) Sağlığın Başı Te m i z l i k t i r ; 6)Nezâfet; 7) İ man, Amel; 8) Mü'min-i K âmil; 8) Namazın H i k m e t - i Meşrûiyeti; 10)Namaz ve H i k m et i : 11) Peygamber Efendimizin Ahlâkı; 12) Anaya-Babaya İtaat;13) Anaya- B abaya H ürmet; 14) E vl enmek, E vlât Y eti şti rmek; 15) Herk esK azancına Bağlıdır ; 16) İ slâm Dininde Sa'ym K ıymeti ; 17) Sa'y u Amel; 18-19)

T icaret; 20) San'at; 21) Ziraat; 22) E bnâ-yı Cinsi mize H ürmet ve M uâvenet; 23)Öksüzlere Y ardım; 24) Öksüzleri Himaye Etmek; 25) Al lah'ın, P eygamberi nHayat Verecek E m i r l e r i ; 26) Allah'ı Sevmek, Peygambere İttiba Etmek; 27)Ramazan-ı Şerif ve Oruç; 28) Oruç ve Ehemmiyeti; 29) K ötü Huylardan Tahzîr;30) Su-i Zan, Tecessüs, Gıybet; 31) İstihza, K ötü Söz, K ötü Lakab; 32) EksikÖlçenler, Yanlış Tar tanlar ; 33) Dünya ve A h i r e t İçin Çalışmak, FesadÇıkarmamak; 34) N i f a k ve H ased; 35) A l l a h ' t a n Korkmak, Nâs ile HoşGeçinmek; 36) E manete Riâyet; 37-38) İ çki nin Fenalığı; 39) İ şretin İ çtimaîZarar ları ; 40) K umarı n Fenalı ğı ; 41) Hekim, İlaç, Hastalık; 42; Herkes

Y aptığının Cezasını Bulacak; 43) K ardaşlık, Dar gınlık; 44) Tevazu, K i bi r ; 45)Mevlid; 46) Mi'râc; 47) Kadi r Gecesi; 48) Ramazan Bayramı; 49) KurbanBayramı; 50) Bayram Haftası; 51) Askerliğin Şerefi.




lerde hu tbe l e r i n Türkçe okunmasına dâir ve r i l en önergenin yanısıra,

Eskişehir Mebûsu Abdul lah Azmi Efendi (öl. 1937) tarafından, altında

e l l i i mzanı n yer aldığı bi r başka öner ge daha ver i l miş ve başta K ur 'an-ıK e r i m olmak üzere âsâr-ı diniye'nin Türkçe'ye çevrilerek neşredilmesi veb u n u n için de 214. fasla bir madde i lavesiyle bütçeden 20.000 l i ral ık bi r

tahsisat ayrılması talep olunmuştur:

Riyaset-i Celîleye. Bazılar ı tarafından K ur 'an-ı K e r i m ' i n

hata-âlud bir surette lisanımıza tercüme ve neşredildiği görül mektedir . B u K itab-ı Cel îl in, elyevm mevcut olan Türkçet e f s i r l e r i dahi i h t i v a ettiği meânî-i dakikayı ifadede kâsır olduğu cihetle, mütehassıs bir heyet-i i l m i y e tarafındanKur'an-ı Azîmüşşânin lisanımıza tercüme ve Türkçe t e f s i r i

ve kezâ lisanımıza tercümesi elzem olan bazı âsâr-ı i l m i y e

n i n n a k i l ve tercümesi ve d i n - i İ s lâm aleyhinde intişar edenâsâr-ı ecnebiye'ye mukabeleten neşriyatta b u l u n m a k üzere214. fasla 8. madde olarak 20.000 l i r a zam ve t a h s i s i n i t e k l i f

ederiz. 1

Abdu l l ah Azmi Efendi 2 M ecl i se sunduğu t a k r i r hakkında söz alıp

kürsüye çıktığında, din-devlet münasebetlerine dâir bazı mütalaalardan

sonra sözü K u r ' an çevirileri meselesine get i r ip şöyle demiştir:

Kezâl ik K u r ' an tercümesi[nin], bugün ihtiyac-ı umumî hal i ne geldiğini görüyorum. Rastgelen K u r ' an tercümesi yazmaya kalkıyor. B u n u n hata-âlud olduğu görülüyor ve müte-

1 T.B.M.M. Z abıt Ceridesi, Devre: I I , İçtima Senesi: I I , İ çtima: 61, C i l t : 14, sh.222-223, 21-2-1341 Cumartesi. [Önergenin altında Abdullah Azmi Efendi i le b i rl i k t e 50 mebusun imzası mevcuttur.]2 I . M ecli s'in 'sarıklıları' arasında sayılan Eskişehir Mebûsu Abdullah AzmiEfendi (Torun), 1908'de Meclis-i Mebusân'a seçil miş, 1913'de İ stanbul BidayetMahkemesi Üyeliğine t a y i n edilmiş, 1919'da Meclis-i Mebusân'a EskişehirMebûsu olarak girmiş ve 1922'de de Şer'iyye ve Evkaf Vekilliği yapmıştır.[Kâzım Öztürk, T.B.M.M.

Albümü 1920-1973, sh. 28, Ankara, 1973; F a hr i Çöker,

Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, I I I /407-408, Ankara , 1995; Hıfzı V.Velidedeoğlu, l k M eclis, sh. 140, İ stanbul, 1990]




hassısları tarafından cerh olunuyor. Kitabımız olan Kur'an-ıK e r i m ' i n mütehassıs bir heyet-i i lm iye tarafından tefsiri b i r

şekilde tercüme edilerek herkesin bu husustaki ihtiyacâtmıt emin için buraya müracaat etmesi de hemen bugün vecibeh a l i n i almıştır. Gerçi bazı mütalaat b u n u n bu suret le tercümesinde de rı za göstermemek tedir . Ç ünk ü K ur 'an-ı M übîn 'il ây ık ıy la an layabi lmek, birtakım mukaddemât-ı fünûn'aâşinâ olmaya mütevakkıftır. (...) Binenaleyh ger ek K ur'an-ıK e r i m i t e f s i r i bir şekilde tercüme etmek ve Türkçe âsâr-ıdin iye neşrederek maneviyatımızı yükseltmek ve bu husus

t a k i ihtiyacâtımızı t a t m i n edecek âsârı tercüme ederek neşr e t t i r m e k ve gerek memâlik-i ecnebiyede d i n - i İ s l âm aley

h ine veya hata-âlud olan neşriyâta karşı mukabele etmek

için mu t l aka Diyanet bütçesinde bi r fasla bi r madde koymak

lüzûmunu hissediyorum. B u n u n için de e l l i imzalı bir t a k r i r

t a k d i m ederek 214. fasla bir madde o lmak üzere 20.000 l i r a

lı k bi r tahsi sât ist eyeceği m. Heyet-i Celîle'nin bunu esirge

meyeceğini zannederim. H üküm et m üessesel er i i çi n d e bulu nan bu m üesseseyi işletm ek, ger ek hüküm eti n ve ger ek bu

meclisin üzerine vecibedir.1

Abdu l l ah Azmi Efendi 'den sonra söz a lan K a s t a m o n u MebûsuAhmed M a h i r Efendi de öner geni n k abul üne müt eveccih bi r k onu şmayapmıştır:

B i z i m Abdu l l ah Azmi Efendi az söyledi. Bu gün K ur 'an -ı

Kerimimiz bizi ya d in l i edecektir, ya dinsiz. Eğer K u r ' an bil inmezse, bi z t amamiy le efrâda tâbi bi r h a l k olacağız. (...)İ steri m k i ulemâ-yı d inden mür ekk eb bi r 'encümen' teşekkü letsin ve Abdul lah Azmi E f e n d i n i n verdiği t a k r i r i — k i benim

de i m z a m va rd ı r— kabul ediniz. ( 'Kabul ediyoruz' sesleri).

T opla n sınl ar , an la yal ım şu Kur 'an nedir?

1 T.B.M.M. Z abıt Ceridesi, cilt. 14, sh. 211-212




Efendi le r ! Ya şu Kur 'an 'a istinad edelim tam müslüman

ol al ım (handeler) veyahut hurafât ' tan ibaret i m i ş diyelim çı

kal ım ! 1

Meclis ' in bu o turumunda bu m i n v a l üzere söz a lan başka mebuslar

da çıkıp k a n a a t l e r i n i dermiyan etmişler ve bu arada bilhassa hadîs-i şer i f l e r i n de tercüme edilmesi, kezâ hutbeler in Türkçeleştirilmesi, Diyanet

mensuplarına mahsus resmî kıyafetlerin hazırlanması, camiler in harabeolmaktan çıkarılması, Diyanet İ ş l e r in in e t k i n hâle get i r i lmesi , vb. konu

l a r d a öneri lerde bulunmuşlar dır . E n n ihaye t oylamaya geçilmiş veAbdu l l ah Azmi Efend in in önergesi kabul edilmiştir. 2

Diyane t İş ler i Reisl iği , Mec l i s ' i n tah si sâtma bin âen K ur 'an-ıK e r i m ' i n Türkçe'ye çevrilmesi işini Mehmed A k i f e, tefsir kısmının yazımını Elmal ık H a m d i Yazır'a ve Buharî-i Şerifin tercümesi işini deBabanzâde A h m e d Nâim'e havale etmiş, bazı siyasî sâiklerle M ehmed

A k i f aldığı ücreti iade edince, ister istemez bu vazife de E i m a k k ' n m

üzerine kalmış, o da 1926'dan i t i b a r en bu vazifeyi kemâl-i i t i n a i l e yerine

getirmeye başlamıştır. 3

1 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, ci l t , 14, sh. 2122 Önergenin altında imzası bulunanlardan Afyon Mebûsu K a mi l Miras (öl. 1957),bu konuyla i l g i l i olarak hâtıralarında şöyle demektedir: "Büyük M i l l e t

Meclisi'nin i k i nc i i n t i h a b devresinde —doğup büyüdüğüm Afyon'dan— mebûsseçilerek iştirak ettiğimde, Diyanet İşleri bütçesine icab eden tahsisât konularakKur'an-ı K e r i m ' i n meâlen tercümesiyle ilmî bir tefs i r ini n yazılmasını tekli f ettim.Bu t e k l i f i m Meclis'te i t t i f a k l a kabul ed i ld i . " (K ami l Miras , Kur 'an TercümesiH ak kınd a. Ta r ih î H âtır al ar ve l m i Hakikatler, "Sebilür reşad", 11/38, sh. 195,Nisan 1949)6 1934'de Babanzâde'nin vefatı dolayısıyla, Buharî 'nin tercümesini ikmâl etmekvazifesi Kâmil Mi ra sa verilmiştir, 1928'den i t ibaren başlanıp, 1948 yılma kadar12 c i l t halinde yayımı tamamlanan bu eserin Mücteba Uğur ve Cemal Sofuoğiu

tarafından bir de f i h r i s t i hazırlanmıştır. Sahih-i Bu har ı M uht asarı Tecrld-iSarih Tercemesi ve Ş er hi K ıl avu zu, Ankara, 1982 (Diyanet İşleri Başkanlığı

Y ayınları).



1932 Ramazanı ve Türkçe Kur ' an 57

Diyanet İ şleri Reisli ği i l e E lmalı lı Hamdi Yazır arasında aktedilen

mukavelede Te f s i r i n yazımına dâir bir de program yer almış ve Elmalılı,eserini bu programa uygun olarak yazmıştır.

Mukavelede verilen program şu i d i :

Tarz-ı T a h r i r : E vvel â âyet veya âyât-ı ker ime yazı larak altına meâl-i şerifi ve bunu müteâkib tefsir ve i zah yazılacaktır. Tefsir ve izah kısmında bervech-i âti nukât nazar-ı d i k

kate alınacaktır:

1. Âyât-ı K eri me beyni ndeki münasebât.

2. Esbâb-ı nüzûl.

3. K ı raat k i âşere'yi tecâvüz et memek l âzımdır .

4. İ kt i zasına göre t er k i b ve kelimâtm izahât-ı lisaniyesi.

5. İ ti katça Ehl-i Sünnet mezh ebi ne ve amelce Hanefi mezhebine riâyet o lunarak âyâtın m u t a z a m m m olduğu ahkâm-ı

diniyye, şer'iyye ve hukukiyye , i c t imaiyye ve ahlâkiyye'ye,işaret ve alâkadar bulunduğu mebâhis-i h ikemiyye ve i l m i y -

ye'ye müteallik izahât, bilhassa tevhid'e, tezkîr u mevâiz'emüteallik âyâtın mümkün mertebe bast u izâhı, alâkadarveyahut münasebatdâr olduğu t a r i h - i İslâm vukûatı.

6. F r e n k müelliflerince yanlış ve t a h r i f yo l lu şeyler dermiyan

edildiği görülebilen noktalarda tenbihi muhtevi not.

7. B aştaraf a mühi m bi r mukaddime i le hakik at-ı K u r ' a n ' m

ve Kur ' an ' a müteallik bazı mesâil-i mühimme'nin izahı. 1

1. c i l d i 1935'de, 2. ve 3. c i l t l e r i 1936'da, 4. c i l t ten 9. ci lde k adar k i 6c i l d i i se — k i 9. c i l t Te f s i r i n fihristidir— 1938'de bası l mış olan H ak D in i

1 Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır, H ak Din i Kur 'an Di l i : Yeni M eâl l i T ürk çeTefsir, 1/19-20, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul, 1935, (T.C. Diyanet İşleri ReisliğiNeşriyatı: 5)




Kur 'an Di l i adlı bu eser, işt e böyl e bi r sür eci n ve böyl e bi r p r ogramı neseridir. T. B . M . M . en n ihayet bu eseri hazır latmakla, b idayet inden bu

y a n a b i r takım yayımcı lar ın insaf ına terkedi lmiş o lan K u r ' a n i n

T ür kçe'ye çevr i l mesi mesel esi ne el at mı ş ve bu işi de ehl ine tevdi etmişoluyordu. Ancak bu arada ilginç bir hâdise v u k u a gelmiş ve Göztepe'deM ehmed Cemaleddi n (Seven) adlı bi r i m am (öl. 1964), 1 önceleri hutbeleri

T ür k çe o la rak ve r i rken , 1926 R amaza nı nı n i l k haftasın da namazı da T ür k çe o la rak kı l dır maya başlamış, F ati hayı , küçük sûreleri, t e k b i r ,

t a h m i d , selâm ve t ah iyye le r in Türkçe karşılıklarını okumaya başlamıştı.Cemaleddin E f e n d i n i n n amaz da okuduğu kı sıml ar arası nda İ hlâs

Sûresinin Türkçe çevirisi de bulunuyordu:

M ünevver B i r H ocam ız T ürk çe N a m a z K ıl d ır d ı: Allah

Büyük!

"De k i : O Al lah'tır , b i r d i r . A l l a h herkesin imdadına yetişenu l u mevlâdır. Doğrulmadı, doğurulmadı ve O'na ayar hiçkimse bulunmadı."

Gazetelerin {Vakit, Mil l iyet , Cumhuriyet , Hâkimiyet-i Milliye) benzer başlı kl arl a kamuoyuna duyurduğu bu hâdise neticesinde Cemaleddin

Efendi görevinden alınmış, fakat müder ri sli k maaşı kesil memişti . B ugelişmeler üzerine A h m e d Ağaoğlu, 11 N i s a n 1926 t a r i h l i Mil l iyet

gazetesinde bir makale yayımlayarak Cemaleddin E f e n d i y i savunmuşve Diyanet İ şleri R eisl i ğin i n böyle bi r müdahal eye hakk ı ol madı ğını önesürmüştü. Ağaoğlu'nun bu hâdise hakkında yaptığı şu yorum, o yıllarda

1 1878'de doğan Cemaleddin Efendi, Mahmud Paşa Camii 1. İ mamı M i d i l l i l iBekir Hâzım Efendinin oğludur. 1898'de Darülfünun İ lahiyat F akül tesine kay-dolup o t a r i h t e açılan bir imtihanı kazanarak dersiâm olmuş, 12 yıl AyasofyaCamiinde müderrislik yapmış, Şeyhülislâm H a y r i Efendi zamanında ise Sahnmedreselerinde Belagat dersi okutmuştur. Beş-altı sene kadar GöztepeCamiinde imamlık da yapan Mehmed Cemaleddin Efendi, I ctihad mecmuasınınyazı heyetinde de yer almıştır. Talebelik yıllarında hazırladığı Şe rh 'u l -

Manzumet'iz-Zahire fî K avâni n'i l-B ahs ve'l -M enâzir e adlı eseri 1904'de yayımlanmıştır. (Ayrıntılı b i lg i için bkz. Bedi N . Şehsuvaroğlu, Göztepe, sh. 96-99,İ stanbul , 1963)




din-siyaset münasebetlerini ne tür bir i s t i k b a l i n beklediğini göstermesibakımından fevkalâde önemlidir:

T ür k m i l l e t i altı seneden ri920'den] be r i yaptığı muazzammücadeleyi sırf k e n d i s i n i n bu inkişafı için i c ra etmektedir.

Y ok sa lisanı da, d i n i de ve hayatın diğer tecelliyâtı da eskisi

g ib i kalacaksa, bu mücadeleden fayda ne olur? B u nokta-i

nazardan, T ür kçe n am az k ıl m ış olan hoca, h em l i san ım ızın

ve hem dinimizin i nk i şafına , yani ya pt ığım ız m ücad ele ve

i n ki l âbın esasla r ın a h i zm et etm i şti r . O halde böyle bi r hocanasıl oluyor da ceza görüyor ve nasıl oluyor da inkilâbın başında bu lunan bi r Riyaset, böyl e bi r hocayı i cra-yı vaz i fedenmen ediyor? 1

Diyanet İşleri Reisliğinin 20 N i s a n 1926 gün ve 2759/1023 sayılıyazısıyla r esmen görevinden a lman M ehmed Cemaleddin Efendi , M a a r i f

Ve k a l e t i n i n 17 E k i m 1926 gün ve O r t a Tedrisat 8077/1158 sayılı yazısıyla İmam-Hatib Mektebi muallimliğine atanırken, Diyanet İşleri Reisi

R i f a t B örekçi, 3 M ayı s 1926'da gazetel er e ver di ği bi r beyanât ta bu t üreleştirilere şiddetle mukabelede bulunmuş ve i t i r a z s a h i p l e r i n i abesle işt i g a l etmekle, h a t t a inkilâbın esaslarını a n l a m a m a k l a suçlamıştır.Börekçi, Türkçe namaz kılınamayacağım, namazlarda ayet ve sûrelerinasıllarının (Arapçalarmm) okunması lâzım geldiğini de b e l i r t e r e k , bukonudaki k a n a a t i m gayet açık bi r şeki lde dile getirmiştir: 'Türkçe namazolmaz!' 2

1 Osman E r g i n , 11 Ni san 1926 t a r i h l i M i l l i y e t t e yayımlanan bu makalenin tamamına eserinde yer vermiştir: a.g.e., V/1613-1616, İ stanbul , 19432 Sadık Albayrak, 26 Haz i r an 1926 t a r i h l i Akşam gazetesine istinaden (Diyanetişleri Reisi n i n i sabetl i Bi r K ar ar ı), Rifat Börekçinin şöyle bi r sözünü ak t a rmaktadır: "Arapça'ya vukûf ve rüsûhu olan ulemadan mürekkeb bi r heyet K ur'an-ıKer im ' i terceme edecek, Kur'an-ı Ke r im ' in Türkçe'ye tercemesinden sonra na mazlar da T ürkçe olarak ed a ed i l ecek ve diğer K ur'an-ı K e r i m tercemelerinin satışı men'olunacaktır." (Şeriat ' ten L âik li ğe, sh. 332, İ stanbul , 1977; kr ş. G.

J âschke, Yeni T ürk i ye'd e slâm l ık, sh. 48, İ stanbul, 1972). B u i k i farklı beyanınbi rb i r iy le m ütenak ız olduğu ortadadır .




N e va r k i t op lum hayatının her yönüyle m il l îleşt ir i l di ği bi r dönemde, bu tür karşı çıkışlar pek uzun soluklu olamayacak ve ibadetlerin

T ür kçel eşt i r mesi ne yönel i k taleplerden vazgeçilmeyecekti. N i t e k i m bumünakaşaların üzeri henüz küllenmeden (1927'de), bizzât R i f a t

Börekçinin taht-ı riyasetinde hutbeler Türkçeleştirilmiş ve kitap olarak

da basıl mıştı. K ezâ M i l l î Mecmua da 1928 yı l ı nda — d a h a önce sözünüett iğimiz— bir takım anket sorularını ve cevaplarını yayımlamaya başlamıştı.

H ülâsa i slâm 'ı- T ürk l eşti r m ek l âzım d ır !

Baltacıoğlünun bu sözü, M i l l î Mecmuada yayımlandı kt an kı sa bi rsüre sonra, 21 H a z i r a n 1928'de Son Posta gazetesi, İ stanbul Dar ül fün unİlahiyât Fakültesi Müderrisler Mecl is i tarafından hazırlandığı söylenenb i r lâyiha (mazbata müsveddesi) neşretmi ş ve kamuoyuna 1928 D in i

Islah Beyannâmesi a d ı y l a m a l o l a n bu lâyihada , i b a d e t l e r i n

T ür k çel eşt i r i l mesi ne ve yeniden tanzimine il işki n bazı esaslar yer almıştı. B u l âyiha me tn i , her ne kadar "İslâm'ı Türkleştirmek lâzımdır"diyen Baltacıoğlü nun k alemi nden çıkmışsa da burada öne sürülen f i k i r

ler le siyasî yöneti min eğil imleri ar asında t a m bi r mutabak atı n bu lundu

ğunda hiçbir kuşku yoktur. Binaenaleyh bu me t in (bilhassa d ör d üncü

madde), bu mutabakat nazar-ı i t i ba r a alı nmak suret iyle okunmalıdır:

4) Evvelâ ibadetin şeklinde: Mâbedlerimiz temi z, mu nt aza m,

k a b i l - i z iyaret ve k a b i l - i i skân b i r hal e get i r i l mel i d i r .

Mâbetlerde sıralar, elbiselikler tesis edilmeli ve temiz ayak

kabılarla mâbedlere g i r i lmes i terviç ed i lmel id i r. B u , dinî ıslahatın ibadete ait olan sıhhî şartıdır.

Sâniyen ibadetin dil ind e: İ badet li sanı T ür k çe ol mal ı dır .Ayet le r in , duaların, hu tbe l e r in Türkçe şekilleri kabul ve ist i m a l ed i lmel id i r. Bunlar, yalnız hâfızamn sermayesi olarak

değil, mektub ve muharrer olarak dahî i s t imal ed i leb i lmel i

di r ve mâbedlerde bu esasta teşkilat yapılmalıdır.

Sâlisen ibadetin sıfa t ın d a: İ badetl eri n son derece bediî , mi i -heyyic, derunî b i r şeki l de yapı l ması t emin ed i lmel id i r.




B u n u n için usûl dairesinde tegannîye müstaid müezzinler,i m a m l a r yetiştirmek lâzımdır. Ayrıca mâbedlerde mûsikîa l e t l e r i n i n kabulü dahî lâzım gelir. Mâbedlerde ilahî mah i

yetinde asrî ve enstrümental mûsikîye kat'î ihtiyaç vardır.

Râbian ibadetin fi kr iyat ınd a: Hu tbe l e r i n matbu şekilleri kâfideğildir. H i t a b e t k ı r aatten ayrı bi r şeydir . H ut bel erde

mühim olan mahiyet doğrudan doğruya ilmî, yahut iktisadîf i k i r l e r değil, doğrudan doğruya dinî olan kıymet ve muâka-i e le rd i r (?). B u n u verebilecek olan i n san l a r, h i tabete m u k

tedir di n feylesoflar ıdı r, ( . . . j 1

Asıl mühim olan şey, ne K ur 'an-ı K e r i m i n Türkçesi, ne de bu T ür kçe'n i n t a sn i f ve tensik edilmiş şeklidir. M üh i m olan şey,

Kur'an ' ın ve i sl âm d in in in beşer î ve mut lak mahiyet ini

gösteren felsefi rüyet t i r. Ş imdiye kadar bu ya pıl m am ıştır .Kur'an-ı K e r i m , bu gözle gör ül üp kuvvân î bi r zekâ i l e anla

şılmadıkça, akl-ı mahz ve mantık-ı mücerred ile anlaşılamaz. 2

Siyasî i k t i d a r bi r yandan Türkçe hutbeler hazır lat ıp Kur 'an-ı

K e r i m i l e Sah ih - i Buharî'yi Türkçe'ye çevirtiyor, diğer yandan da

ibadetlerin T ürk çel eşti r i l m esi Projesi için kamuoyunun nabzını yok lu

yordu. A n c a k K u r ' a n i n , devlet e l iyle Türkçe'ye tercüme edilmesinden

1 Baitacıoğlu, Millî Mecmuanın "Müslümanlıkta inkilâb esasları ne olabilir?"

suâline verdiği cevabı da —tıpkı bu lâyihada olduğu gibi (ibadetlerin şekli, dil i ,san at ı, felsefesi) — dört kı sma ayırmaktadır: ibadetl eri n şekli, d i l i , sıfat ı ve f ikr i yat ı.2 Din i Islah Beyannâmesi 'nin t am metni için bkz. Osman E r g i n , Türkiye MaarifTarihi , V/1639-1641, İ stanbul, 1943. Baitacıoğlu dışında, bu olaya adı karışan vebeyannameyle i l g i l i i l k elden görüş izhâr eden üç kişi (Mehmed A l i Aynî,Şerafeddin Yaltkaya, Yusuf Ziya Yörükan), kendi k a n a a t l e r i n i , sırasıyla

T emmuz 1928'de, 1942-43'de ve 1947'de kamuoyuna açıklamışlardır. [Bkz.Osman E r g i n , a.g.e., V /1644-1646, İ stanbul , 1943; Din i înk il ap ve Islahat

H ak kınd a, "İslâm-Türk Ansiklopedisi ve M ecmuası , 11/73, 1947; İ smail Kara,Dini . slah Beyannamesi Üzerine Yusuf Ziya Yör ükan'l a K onu şm a, "Türkiye'deİ slamcılık Düşüncesi", 11/670-672, İ stanbul , 1997]




herkes aynı neticeyi beklemiyordu#ve t a r a f l a r , uzun pazarl ıkların sonucunda fiiliyâta geçen bu teşebbüse b i r b i r i n d e n farklı an lamlar yüklüyorlardı. Meselâ, Kur'an-ı K e r i m i n T ür kçe'ye çevri ldi ği yı l l arda (30 K ası m1929'da) M ustafa K emal Atatürk 'ün Vossische Zeitung m u h a b i r i n e ver

diği demecin muhtevasına bakılacak olursa, bu farklı n i y e t l e r i teşhis vet e f r i k etmek hiç de zor olmayacaktır:

A h i r e n K u r ' a n i n tercüme edi lmesini emre t t im. B u da i l kdefa Türkçe'ye tercüme edil iyor. M u h a m m e d i n hayatına aitb i r ki tabın [Sahih-i B u h a r ı nin] tercüme edilmesi için de

emir verdim. Halk , tekerrür etmekte bulunan birşey mevcutold uğunu ve di n r ical inin derdi ancak kendi kar ın l ar ın ı d o

yurup, başka bi r i şl er i olm ad ığını bilsinler. C a m i l e r i n k apanmasına hiçbir k imse t a r a f t a r olmamasına rağmen, bun

ların bu suretle boş kalmasına taaccüb ediyor musunuz?

Çobanlar güneş, b u l u t ve yıldızlardan başka birşey bilmez

ler. Yeryüzündeki köylüler de ancak b u n u b i l i r l e r . Çünkü

mahsulât havaya tâbidir. T ürk , yal nız tabi atı takdis eder.(...) B en bu mu amm ayı kabul edemem. Takdise l âyık , ancak

cemiyet-i beşeriyenin reisi olan kimsedir! 1

M u s t a f a Kemal Atatürk'ün bu beyanâtından yedi-sekiz yı l sonra,yani kendis i y ine haya t ta iken (17-18 Şubat 1937'de), Yorg i Pesmazoğluadlı Yunanlı bir gazeteci ni n, A t ina ' da çık an bi r gazetede yaz mı ş ol duğusatırlar da kezâ aynı şekilde K u r ' a n i n Türkçe tercümesinden beklenen

faydaların, d indar ha lk ın bek len t i le r inden çok farklı olduğunu göstermektedir:

Va k t i y l e Osmanlı İ mparat or l uğunun kuvvet lenmesini m ucip olan "d i n budalalı ğı ve t a savvuf , son zamanlarda bunun

parçalanmasını intaç etmişti . K e m a l ' i n kanaa t ince buİmparatorluk mâmulâtı, yabancı u n s u r l a r a i s t i n a d etmiş ol-

1 A ta tür k 'ün Söyl ev ve D em eçl er i (1918-1937), 111/124-125, T.T.K., Ankara, 1989(4. bas.)




duğundan memlekettin] ve Türklerin öz malı değildi. Bunun

içindir k i K emal ,, devleti dinî tesirlerden uzaklaştırmıştır.

K e n d i s i n i n dediği g i b i , bunu yalnız k anu n l a r i l e uzaklaştı r -mamıştır; K u r ' a n i Türkçe'ye tercüme e t t i rmekle , bunu her

kesin malı yapmıştır. B u suretle K i t ab ' ı okuyanlar, i çi n d eki

felsefi ah k âm ın asr î bi r devletin yu r tt aşlar ın ın i h ti yacın a

kâfi gel em eyeceği n i an l am ışl ar d ır .1

Bütün bu aktarılanlar muvacehesinde şu suâlin cevabını aramak

gerekmektedir: "Devlet el iyle desteklenen ve esasen büyük pazarlı kl ar

sonucu hayata geçirilmiş olan Kur'an-ı K er i m ' i n ve S ah ih - i Buharî 'nin T ür kçe'ye ter cüme edilmesi i le Türkçe hu tbe le r in hazırlanması projesi,

projede r ol a lan k imse le r in , gerçekte bu tür beklent i lere uygun eserlerortaya koymalarıyla mı neticelenmişti?"

B u suâle cevap ver meden önce, sözkonusu pr ojede r ol a lan zevâtmi s i m l e r i n i ve katkı lar ını bi r kez daha ha t ı r lamak ge rek i r : 1) Rifa t

Börekçi, 2) A h m e d H a m d i Aksek i , * Mehmed A k i f Ersoy, 4) Elmalılı

Hamdi Yazır, 5) Babanzâde Ahmed N âi m ve 6) K âmil Miras .

Diyanet İşleri Reisi R i fa t Börekçinin hazırlattığı Türkçe hutbele

r i n baş l ık l a r ın ı daha önce zikretmiş, hazırlanma maksadını daBörekçinin yazdığı mukaddime'den yaptığımız i k t i b a s l a r l a or taya koy

muştuk. Binaenaleyh bu hutbelerle i l g i l i olarak, sadece bu eserin ortaya

çıkmasını sağlayan i r aden in değil, eserin muhtevasının da mevcut siyasîik t idar ın bek len t i l e r ine uygun olduğunu söyleyebiliriz. N i t ek i m hutbe

l e r i n sadece başlıklarına bakmak bile, bu t e s b i t i n haklılığını gösterecek-

1 Yorgi Pesmazoğlu, K emal Ata türk , 17-18 Şubat 1937 t a r i h l i Proin Atina'dan;('Yabancı Gözüyle Cumhuriyet Türkiyesi" içerisinde, sh. 21, Ankara, 1938,Dahiliye Vekâleti Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatı). Oysa Amerikan SefiriS h e r r i l l , bu teşebbüsü daha farklı bir biçimde yorumlamaktadır: "[Atatürk],h a l k t a n bir el ile aldığını, diğer el ile iâde ediyordu; ona K u t s a l K i t a b i kendi dilinde veriyordu. H i l a f e t zamanında K u r ' a n i tefsir edebilecek yalnız di n adamlarıiken , şimdi okur-yazar herkesin bunu yapmaya ku d re t i vardı." (bkz. Bölüm I I I ,M e t i n X V I I I )




t i r : Çal ışan M ükâfa t ın ı Gör ür ; Vatan M üda fa ası; Tayyare Cemiyetine

Ya r d ım ; Temizlik; Sağl ığın B aşı Temizliktir; Herkes K azan cın a B ağ l ıd ır ;

slâm Din i 'nde Sa'yin K ıym eti ; Sa 'y u Amel; Ti caret; San'at; Zi raat;Ebnâ-yı Cinsimize H ürm et ve Muavenet; Eksik Öl çenl er , Yan l ış

Tartanlar ; D ünya ve Ahi ret i çi n Çal ışmak , Fesad Çıka r m am ak ; Ni fak ve

Hased; Askerl iğin Ş erefi . B u başl ı kl ar altı nda yer a l an muhteva ince

lendiği t a k d i r d e de farklı bir neticeyle karşılaşılmayacak, en nihayet

hutbeler i hazırlayanların, 1927 Türkiye'sinde din'e ayrılan y e r i n dışınaçıkmayıp kendi le r ine ver i len görevleri kemal- i ciddiyetle i f a et t i k l e r i görülecektir.

Diyanet İşleri Reisine vekâleten Kur'an-ı K e r i m i n tercüme ve tef

s i r i , Sahih- i Buharî'nin ise tercüme ve şerhi projesinin hayata geçirilrne-sindeki en önemli idarî rolü üstlenmiş olan Akseki l i 'ye gelince, kendis i

n i n bu sür eç boyun ca i nce bi r si yaset t a k i p ettiği ve mevcut imkânlariçeri sinde mümk ün olabi l ecek en i y i sonucu a lmaya çalıştığında hiçbirkuşkumuz bulunmamaktadır. Daha açık bi r şeki l de söyl emek gerekirse,

A k s e k i l i , bazı mahzurları hesaba k a t a r ak meydandan çekilmeyi tercih

etmemiş, b i l ak i s hem siyasî i r adey i r ahat sı z etmeyecek bi r yol bulmaya,hem de bu şartlarda yapılabilecek olanın en i y i s i n i yapmaya çalışmıştır. 1

Mehmed Â ki f ise, i l k yıll ardaki şartl arı n değişi p, daha sonra hazırladığı K u r ' a n çevirisinin istemediği bir maksad için kullanılacağım anlayı nca, aldı ğı ücreti i ade edip bu i şten vazgeçmi ş, tü m ı sr ar l ar a r ağmençevirisini y e t k i l i l e r e t e s l im etmemiştir. 2

1 B u konuda önemli b i r değerl endir me için bkz. İ smail Kara, B izden Bir i OlarakAhmet Hamdi Akseki, "Ülke", yıl . 2, sy. 31, sh. 29-31, Aralık 1997; krş. aynı yazar, T ür k i ye'd e sla m cıl ık D üşüncesi , 11/269-379 (Ahmed Hamdi Akseki),İ stanbul, 1997; 1. bas. 19872 Saadetti n K aynak 'm hatırlarında aktardığına göre, 1932 Ramazanında k u llanılan Cemil Said'in Tür kçe K u r 'an -ı Kerim (İ stanbul, 1924) adlı çevir isinin hat a l a r l a mâlul olduğu anlaşılınca, Mustafa Kemal Atatürk, "Bu tercümeyi bırakalım, Mehmed A k i f i n tercümesini alalım" demiş ve fakat bütün aramalara rağ

men, Âk i f i n Mısır'da bulunan tercümesi bi r tür lü ele geçir i lememişti (bkz.Bölüm I I I , M e t i n X I I ) . Mustafa K emal Atatürk, Âkif Türkiye'ye döndükten sonrada bu çabalarından vazgeçmemiş, h a t t a kendisine, farklı zamanlarda aracı ola-




Elmal ı l ı H a m d i Yazır ise, bu projenin hem çeviri, hem de tefsir

kısmını deruhte etmek suret iyle üzerine düşen vazifeyi yer ine getirmişve n i t e k i m eser de 1935-1938 yılları arasında neşredilmiştir. Ancak

E lm al ık 'nm meydana getirdiği bu eserin bilhassa çeviri kısmı, beklenen i n t a m aksine çıkmıştır. E l m al ıl ı'n m T ür kçesin i t a k d i r y e t k i s i olanlarında teyid edecekleri üzere, k end i s in in çeviri kısmında kullandığı Türkçei l e , diğer kısımlarda kullandığı Türkçe b i r b i r i n d e n farklıdır ve bunun

nedeni de Âkifin gerekçesiyle aynıdır. Çünkü diğer yazılarında yokdenecek kada r devr ik cümle k u l l a n a n E lmal ı l ı , b i r yandan mânâyıfevkalâde özenle ko rumaya gayret ederken, diğer yandan çevirisinde

mebzul m i k t a r d a devrik cümleler kurmuş, âdeta okuyuşu kolaylaştıracak u n s u r l a r a riâyet etmekten alabildiğine kaçınmıştır. N i t e k i m çeviri-sindeki sözdizimini ve sözcük seçimlerini t edk ik edecek olanlar, bu teshi

rimizi teyid edecek bi r neticeyle karşı laşacaklardır. 1 Tefs i r kısmına veözellikle Tefs i r ' in o muhteşem mukaddimesine gelince, Elmalılı merhum,

i lmî d i r a y e t i n i n yanısıra siyasî d i r a y e t i n i de tebarüz e t t i rmekten aslâçekinmemiş ve "Hâşâ Türkçe K u r ' an !" şeklinde sarfettiği bir ifadenin

mukaddimeden çıkarılması istendiğinde, bu isteği kabul eder görünüpbilâhare daha ağırını yazmıştır: "T ür kçe Kur 'an mı va r behey şaşk ı n!?" 2

T ecr îd -i Sarihin Babanzâde Ahmed Nâim tarafından hazırlanmışolan üç c i l t l i k kıs ımda ( i lk cildin t am am ın a ya k ın k ısm ı h ad îs u sûl ü'n e

dâir gayet k ıym etl i bi r teliftir), kendis in i töhmet altında bırakacak her-hangibir ifadeye rastlanılmamışsa da bu husus ta b i r hüküm verebilmek

için daha de r in t e d k i k l e r i n gerekeceği i z ah t an vârestedir. E s e r i n ter

cüme ve şerh kısmını ikmâl etmiş olan K a mi l M i r a s a gelince, kendis i

n i n , gerek bab başlıklarının çevirisinde, gerekse şerh kısmında aynı si-

r ak çeşitli kimseleri göndermiş, ancak bi r netice alamamıştır. (Kayda değer birmisâl için bkz. M i t h at Cemal Kuntay, Öl üm ünün 50. Yıl ın d a M eh m et Aki f , sh.195-198, Ankara, 1986)1 B u konudaki misâllere kolay ulaşabilmek bakımından bkz. Elmalılı Hamdi

Y azır, H ak Din i Kur 'an Di l i : Kur ' an - ı Kerim ve M eali,

(Haz. Dücane Cündioğlu),İ stanbul , 19932 Elmalılı, a.g.e., 1/15, İ stanbul, 1935




yasî d i r a y e t i gösteremediğini, h a t t a sırf bu nedenle zaman zaman i lmîesaslara riâyetten dahî i n h i r a f ettiğini söyleyebiliriz. N i t e k i m İ mam

Bu hârî 'nin H z. P eygamber 'den r ivayet etmiş olduğu, "Sizler Türklerlesavaşmadık ça K ı yamet k opmaz " hadîsi, ter cümeye esas a lman Zebidî'nin

et-T ecr îd 'u s-Sar îh adlı eser i nde bul un ması na r ağmen, K a m i l M i r a s i n

tercümesinde bu hadîsin ne Arapçasına, ne de Türkçesine yer verilmiş,üstelik bazı bab başlıklarının çevirisinde mevcut koşul lar ın tesirinde

kal ınmış t ı r. 1

B u mülahazaların, — T ü r k çe Hu tbe (İ stan bul , 1927) adlı eser b i r

kenara bırakılacak o lu r sa— gerek Kur'an-ı K e r i m i n tercüme ve t e f s i r in i n , gerekse Sah ih- i Buhârî'nin tercüme ve şerhinin ilmî kıymetine birgöl ge düşü r memesi i çin, şu hususl ar ı n hatı r da tu tu l ması nı n bi r vecibeolduğunu i h t a r etmek isteriz: B u eserlerin ortaya çıkışı, her ne kadar s iyasî i r aden in müsaadesiyle (: tal im atıyla ) ve o devr in seçkin âlimlerininkatkılarıyla mümkün olmuşsa da her i k i tarafın da bu projeden beklent i

l e r i n i n b i r b i r i n d e n farklı olduğunu u n u t m a m a k l âz ım gel i r. N i t e k i m

farklı bek len t i l e r in mevcûdiyeti, tarafl arı kar şı kar şı ya geti r diği nde, bi r .

çatışmanın ya da bu bekl enti l er e uy gun ol ar ak farkl ı tavır lar ın ortayaçıkması kaçınılmazdır: (a) B i r t a r a f diğerinin i radesi ne t ama men t e s l i

miyet gösterir; (b) B i r t a r a f diğerinin b e k l e n t i l e r i n i yer ine getirmekten

kaçındığında, kendi beklent i ler inden de vazgeçer; (c) İ ki t a r a f da kendi

b e k l e n t i l e r i n i muhafaza etmek kaydıyla aralarında uzlaşmanın bir yol u n u b u l u r l a r .

B i r i n c i s i , t a ra f la rdan b i r i n i n (siyası iradenin) çok k u v v e t l i ve mü-

t ehakk i m , diğerinin ise i lmen ve siyaseten çok güçsüz ve yetersiz olmasıd u r u m u n d a vukûa gelir. İ ki ncisi , ancak i k i tarafı n da çok güçlü olma

sıyla mümkün o l a b i l i r k i b u du rumda meydandan çekilmek ( i şb i r l iğ in i

reddetmek) her zaman 'yenilmek' anl amına gelmez. Ü çün cüsü ise, her i k i

tarafın da güçlü ve zayıf yönlerinin bulunması ha l i nde takını lacak birtavırdır.

1

Buharî, Câm iu 's-Sahîh, K . 60, B. 94; K . 65, B. 22, İ stanbul , tsz.; Zebidî ,T ecrîd 'u s-Sah îh , K . 53, had. no. 1262, İ stanbul , tsz.; K âmil Miras, T ecr îd -i SarihTercemesi ve Ş erh i , V I I I / 3 4 2 , Ankara, 1970




C u m h u r i y e t devrine yetişen ulemânın tavrı, zaman zaman butabloya uygun olarak değişmiş, dolayısıyla bazen iktidarların kendi le

r inden i s t e d i k l e r i n i yer ine geti rmişl er, bazen geti rmemişl er, bazen de bi rşekilde uzlaşmanın yo lunu bulmuşlar dır . B u üç tavır dan i l k i , bu tür tavı r sah ip le r in i ahlâkî bir zaafla suçl amayı mümk ün kı l abi lecek bi r ahvâlin mevcudiyetini ak l a getiriyorsa da böyl e bi r hü k me va rmak ta aceleetmemelidir; z i ra bu durumda tes l imiyet in sadece siyaseten değil, zihnen

de gerçekleştiği gösterilmelidir. N i t ek i m siyaseten teslî m ol anları n, zih

nen de t es l im oldukları tecrübelerle sabit o lmakla b i r l i k t e , b u n u n aksi devâri ddir . İ ki ncisi , hiç ku şku yok k i daha soylu, daha a s i l ve daha haysi

y e t l i bir tavırdır. Ancak bu haysiyet l i tavrın gösterilmesinde, kişilerinka rak t e r özelliklerinin yanısıra, bir siyaset sahibi olmalarının da büyükbi r rolü vardır. T a r i h i n tanıklığına başvurmak suretiyle, siyaset sahibi

olmayan, daha doğrusu, mücadele ettiği t a r a f kadar siyasî u f u k t a n mah

r u m bu lunan k imse le r in , böyl esi ne şahsi yetl i bi r tavr ı göster mel eri ni npek mümkün olmadığını, olamadığını söyleyebiliriz.

Ü çün cü ve son tavı r -al ı ş biçimi ne gel i nce; bu , bi r siyasî hedef sa

h i b i olan ve fakat hedeflerini hemen ve açıkça gerçekleştirecek gücü bul unmayan insanların t a k i p e t t i k l e r i bi r yol dur. N i t e k i m t a r i h , böylesi bi ryolu ustaca izleyenler tarafından yazılmıştır; uzun so luk lu olan, öngörülerde bu lunab i l en ve yürüdüğü yo lun doğruluğuna kesin olarak inanan

kimseler tarafından... Ancak ahlâkî metaneti , siyasî kararlılığı ve dahada önemlisi toplumsal mesûliyeti hâiz k imse le r in yürütebilecekleri böylesi ince bir siyasetin, esas i t i b a r i y l e ka hr am an l ık, dâhil i k, u stal ık g ib i

sıfatlarla nitelenebilmesi, mücadel e bit medi kçe mü mk ün ol maz. B u nedenle k i m i n uzlaşt ığını , k i m i n t e s l im olduğunu ayırdetmek güçleşir;h a t t a uzlaşanların başarı kazanamadıkları düşünülüyorsa, onlar da kolayl ık la t es l im ol anl arı n safı nda görül ebil i rl er. N e k i böyle bi r yar gı, okimsele r in i d e a l l e r i n i n ve bu idea l le r in t ahakkuku için çektikleri sıkıntıların ve harcadıkları mesâinin basitçe inkârı mânâsına gelmekle kalmaz,

aynı zaman da hâdiselerin seyr ini ve mahiye t in i anlamamıza da mâniolur.

Hâsılı, sözü edilen dönemde, farklı kimseler tarafından gerek aynı

zamanda, gerekse farklı zamanlarda bu tavırların tümü gösterilmiş;




k i m i l e r i tes l i m ol ur ken, k i m i l e r i meydandan çekilmiş, k i m i l e r i de uzlaşmanın yolunu arayarak her halükârda birşeyler yapabi lmek için ça

bal ayıp durmuştur . B i r süre sonra, yani uzlaşmanın, uzlaşarak birşeyleryapmanın imkânı kalmadığında, işte o zaman meydandan çekilenlerinde, t e s l im olup kervana katılanların da sayısı artmış, mücadele daha der i n l e r e , k imse l e r i n hissedemeyeceği kadar der in le re inmişt ir. Çünkümuhalefet in kalmadığı siyasî zeminler, meydanda uzlaşacak kadar güçlükimse le r in kalmadığı zeminlerdir.

İ mdi, böyle bi r döneme, art ık muhalefet in dibe i n i p karşı t seslerin

iyice kesildiği 1932 Ramazanına gelmiş bulunuyoruz.

V . "Müslümanlı k: Tür k 'ün Mil l î Di nî " Te z i

9 Ocak 1932'den 7 Şubat 1932 t a r i h i n e kadar geçen bi r aylı k zaman d il i m i (Ramazan 1350), C u m h u r i y e t d ev r in in en önemli inkilâblarmdanb i r i n e sahne olmuş, Tanzimâtin ilânından i t i b a r e n zayıf bi r şeki l debaşlayıp I I . Meşrûtiyetin ilânıyla yükselen, C u m h u r i y e t i n i lânıyla b i r

l i k t e gerekli tüm hazırlıkları tamamlanıp müteâkib yıllarda parça parça

hayata geçir il en "İ slâm'ın T ürk leştir i lmesi Projesi", işbu dönemde (1932Ramazanında) kemâl noktasına ulaşmıştır.

B u p ro jeye temel teşkil eden tez (M üslüm an lık: T ürk' ün M il lî

Dini) , 1932 R amaza nı nd an kı sa bi r süre sonra M a a r i f Ve k i l i t a y i n edile

cek olan Aydın Mebûsu Dr. Reşit G a l i p (öl. 1934) 1 tarafından kaleme

alınmış ve Mu stafa K emal Atatürk'ün fikrî ve siyasî desteğiyle de t a t b i k

mevki ine konulmuştur. Atatürk'ün okuduğu, üzerinde f i k i r l e r yürüttüğü

ve el yazılarıyla notlar koyduğu bu t e z i n t a m m et n i n i elde etmek mümkün olamadıysa da E k i m 1947 yılında Münir H a y r i E g e l i n i n (öl. 1970),

1 Reşit Galip hakkında b i lg i için bkz. Ahmet Şevket Elman, Dr. Reşit Galip,Ankara, 1953; 2. bas. 1959; K âzım Öztürk, T.B.M .M. Albümü 1920-1973, sh. 76,

Ankara, 1973; F a hr i Çöker, Türk Tarih Kurumu: K u r u l u ş A m acı ve Çal ışm al ar ı,sh. 294-297, Ankara, 1983; F a h r i Çöker, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923,I I I /118-119, Ankara, 1995




" ruhuna tamamen sâdık k a l a r a k nakl etti ği" bi r özeti ni esas al mak sur e

t i y l e bu tezin muhtevasını tanıtmaya çalışacağız. 1

D i n ihtiyacının, insanoğlunun ' i l k i hti yacı' oldu ğunu söyl eyen Reşi tGalip'e göre, insanın, t a r i h i n başlangıcında kend in i i d r ak ettiği zaman

i l k korkul ar ın ı n ve i l k hayranl ık lar ı n ın kendis ine t el k i n ettiği duygu

' A l l a h ' olmuş ve i l k t ese l l i s in i Al lah 'a s ığınmakta bulmuştur. Al lah 'a

sığman insan , O'na kend in i beğendirmek için çırpınmış ve bu çırpınışıni l k tezahürleri , ibadet hali nde kendi si ni göstermişti r. İ badeti n i l k şekl i,insanoğlunun Tanrıs ına kendi beğendiklerini tekrarlaması (msl. güzelkokudan hoşlandığı için Tanrısına güzel k o k u l a r sunması veya güzel

hareketlerden hoşlandığı için Tanrısının huzu runda dans etmesi ya dagüzel sözlerden ve r i t i m l e r d e n hoşlandı ğı için, T anr ı sı na güzel sözler veşar kı l ar söylemesi) şekl i nde olmuşt ur . B üt ün b u n l a r a karş ı l ık

T anr ı sı ndan yar dı m ve koruma isteyen ya da d i l ek l er i n i n y er i n e ge

t i r i l m e s i n i a rzu eden insanoğlunun, meramını Tanrı'ya anlatması, düşündüklerini O'na söylemesi gerekmiştir.

"B u durumda insan, Tanrıya nası l h i t a b edecektir? Tanrının d i l i

nedir?" T anrı nın kendis ine a i t b i r d i l i olmadığını, onun d i l i n i n , kendi

sine ibadet eden insanın en t a b i i vasıtası olan anadi l i olduğu nu söyleyenReşit Gal ip , burada tezinin en önemli aksiyomlarından b i r i n i öne sürmektedir:

Ş u halde d i n , d i l va sıta sıyl a i n san ın mi ll iyeti ne girm ektedi r.

Burada di n, m il l î bir unsur oluyor. Bi naenal eyh d i n , milliye

t i n birbirinden ay r ıl m az bi r pa r çasıd ır .

Reşit Gal ip , Türklerin en eski di n anlayışlar ını n " i l e r i bir telâkki"olduğunu b e l i r t t i k t e n sonra, İslâm'ın ana p r ens ip l e r in in T ürk 'ün Mil l îD i n i n e uygun olduğunu söyleyi p, her i k i dinî anlayış arası nda bazı k a r -

1 Esas aldığımız metin için bkz. E ski Bi r Atatürkçü [Münir Hayri Egeli], Ata türkve Di n IV-V, "Millet" (Bi li nm eyen Ata türk 'ten H âtır al ar ), c. 4, sn. 2, sy. 90, 97; sh .4, 23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947. Münir Hayri Egeli hakkında bkz. Ayhan

Yetkiner , Bab-ı Al i 'n in H at ır a Defteri, 111/53, İstanbul, 1988




şılaştırmalar yapar ve ardından H z. Muhammed ' in T ürk aslınd an oldu

ğunu i sbat lamaya koyulur.

T ez i n en mühim noktalarından b i r i , hi ç kuşk usuz k i burasıdı r. B unedenle şimdi bu konudaki delil lere de yer verelim:

1. H z . M u h a m m e d , müs ta ' r eb Arap la rdand ı r ; yani

A r a b i s t a n ' a şi malden (k uzeyden) gel en bi r soydandı r .A r a p l a r ise Sâmî soyundandı r . E ğer şi mal den gelen soy daSâmî olsa, onlara müsta'reb (Araplaşmış) g ib i ayrı bi r ı rk adıverilmesi icab etmezdi.

2. H z. Muhammed , evlâd-ı İ smail 'dendir . D a h a açıkçası ev-lâd-ı İ brahim'dendir . H z. İ brahim Bab i l halkmdandır. Hz.İ brahi m'i n yaşadığı devr in Nemrud 'u , Sümer ülkesine zorla

giren Sâmî soyuna mensuptu.

T ez i n bu böl ümü nde, Reşi t Gal ip ' in H z. İ brahim'in Sümer soyun a 1

mensup olduğunu ortaya a tan birçok del i l ler ve vesikalar zikrettiğini

söyleyen Münir H a y r i Ege l i , bunları aktarmayıp hemen bu m u h akemenin sonuç kısmını v e r i r :

Dün yanı n en büyük di n prensibi koyucularından b i r i s i olanH z. İ brahi m'i n böylece Türk oldu ğu meydan a çıkı yor . 2

1 Süm.er d i l i i le Türk d i l i arasında yapılan mukayeseli bir çalışma için bkz.Osman Nedim Tuna, Sümer ve T ürk Dil l er inin Ta ri hî lgisi i l e Türk Di l i 'n in YaşıM eselesi, Ankara, 19902 Ne ilginçtir ' k i H z. b rah im ' in Türk lüğü meselesi, benzeri delillere istinaden1924 yıl ında İbrahim Hakkı Bal tacıoğlu tarafından da bi r tez olarak öne sürülmüştür. Baltacıoğlu'nun Tevhid-i Efkar gazetesinde i k i gün süreyle yayımlananmakalesine binaen Tahir'ul-Mevlevî tarafından istîzâh maksadıyla bi r yazı kaleme alınmış, Baltacıoğlu buna yeni bi r yazıyla mukabele etmiş, ardından YusufZiya Yörükan da bu konuda bi r makale yazmıştır. Tevhid-i Efkârda , yayımlananbu makaleler için bkz. İbrahim Hakkı, H z. brahi m , (a .s) Bir Türk ' tür, 9-10Haziran 1340; Tahir'ul-Mevlevî, br ah im (a.s) H akk ınd a Bi r stîzâh, 14 Haziran

1340; İbrahim Hakkı, H z. Sârâ H z. brah im 'in Nesi idi?, 19 H azir an 1340; YusufZiya, H z. brahi m 'e D âir , 21 Haziran 1340. [Türklerin Hz. İbrahim'in soyundangeldiği iddiaları, Abbasîler döneminden beri öne sürül mektedir . B u konudaki



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' an T L

E sasen H z. İ brahim'in k oyduğu prensipler, tesamüh, genişdüşünce ve Allah'ın birliği bakımından Türk itikadlarına dapek uygundur. H z. M u h a m m e d ' i n evlâd-ı İ brah i m'den ol

duğu müteaddid defalar t a s r i h edildiğine göre, d ünya n ın enbüyük d i n ya pıcısın ın d a [ H z . Mu hammed ' i n de] Türklüğünü

kabul etm ek l âzım d ır .

M ü n i r H a y r i Egel i , Reşit Ga l ip ' in bu sonuç önermesinin kenarına,M ustafa K emal At atür k'ün elyazısı yla düşül müş bi r not bul undu ğunub e l i r t i p bu notu da aktarır:

Doğrudur ! Ancak bütün d ünya öl çüsünd e eh em m i yeti âşi kâr

olan böyl e bi r tezi çok daha etr af l ı tedk îk etm ek gerekir.

T ez i n i n bundan sonraki kısmında, Türklerin müslümanhğm gelişmesindeki ve intişarındaki r o l l e r i n i bahis mevzûu eden Reşit Galip,

İmam-ı A z a m E bu H a n i f e ' n i n , İ mam Buh arî 'nin, İ bn Si na'nın, İ bnReşid'in [İbn Rüşd'ün?], soyadı A r a b i olmasına rağmen M u h y i d d i n - i

A r a b i ' n i n Türk o lduk la r ın ı söy le r, S e l a h a d d i n - i E y y u b î ' l e r i nA t a b e k l e r i n , Kılıçarslan'larm hep Türk olup büyük yararlılıklar gösterdik le r ine temas eder. B u r a d a (Türklerin Abbasî imparatorluğuna hâkimolduklarının ve h a t t a Türk emîr 'ul-umerâlarmm h a l i f e l e r i n hakikî mümess i l l e r i vaz iye t ine g i r d i k l e r i n i n yazı ldığı paragrafın kenarına)M ustafa K emal A tat ür k tarafı ndan şöyle bi r not daha düşülmüştür:

Em îr 'u l -Um erâ ' e m i r l e r i n emîri' demektir. H a l b u k i yalnızhalifelere 'emîr'ul-mü'minîn' d e n i r d i . Demek oluyor k i sadecebi r emîr olan halifeye hâkim olduklarını böylece ifade etmekistemişlerdir . B u noktaya d i k k a t etmek lâzımdır.

İ s l âm M e d e n i y e t i n i n bi r Türk Medeniyeti olduğunu, müsl ümanmedreseler ini f i i l e n Türkler in kurduklar ın ı , yedi asır boyu nca İ sl âmâlimi o larak görünen şahsiyetlerin 8/10'inin düpedüz Türk olduklarını,

tartışmalar için bkz. Dücane Cündioğlu, An la m ın B uh ar l aşm ası ve Kur 'an, sh.149-154, İ stanbul, 1995; 2. bas. 1997]




A r a p d i l i n i de esasen Türklerin inkişaf e t t i r d i k l e r i n i uzun uzun anlatan

tez sahibi, Türklerin, müslümanhğı t e r a k k i e t t i r d i k l e r i n i , anad i l i Arapçaolmayan Türk halkına yarım yamalak b i l d i k l e r i Arapça kaynak la rdan

kendi menfaat ve hesaplarına göre n a k l e t t i k l e r i akideleri yaymaya başl ayan hoca takımına (saray u l em asın a) karşı , T ürk halkı nın hiss-i seli

m i n i n ayaklandığını, böylece hakikî Türk âlimlerinin Tekkeler içindeİslâm'ı yeni bi r hayata kavuşturmaya çalıştıklarını öne sürer.

Reşit Gal ip , t ez in in son kısmını, slâm 'ı T ürk l eşti r m e gayretlerine

hasreder ve A h m e d Yesevî ' ler in, Su l t an Ve led ' l e r in , H acı B ektaş-ıVe l î l e r in , Hac ı Bayram- ı Ve l î l e r in kurduk la r ı t e k k e l e r l e i sl âm ' ı

Türkleştirmek yolunda şâyân-ı dikkat gayretler s a r f e t t i k l e r i n i , A h i zâvi -y e l e r i n i n de aynı yolda a t ı lmış adımlar olduğunu, f a k a t i slâm ' ı

Türkleştirmek h u s u s u n d a k i en büyük h i s sen in Mevlûd nâzımına[Sü l eyman Çelebî'ye] ai t bul undu ğunu söyl er. 1

D r . Reşit Gal i p ' in tezi şu satırlarla son bulmaktadır:

Y uk ar ı dan beri anahatl arı nı nakl etti ğimiz müslü manlı ğın

tekâmül t a r i h i göstermişti r k i müsl üman d i n i , Türk mi l l îbünyesinin en uygun d i n i d i r ve ancak müslümanlığın Türkmillî bünyesine en uyduğu zaman ve ha l le r, onu n Türk m i l

letince h ak i k î m ân âsıyl a an l aşıl d ığı hallerdir.

B u n u n çaresi de t e k t i r : M üsl üm an l ığı T ürk 'ün anlayabile

ceği bir hâle getirmektir. B u d a ancak ibad eti n Türk diliyle

ya pıl m asıyl a kabil olabili r. Bizim il k ve en büyük gayretimiz,

di nî du al ar ı ve ki tap la r ı herkesin anl aya cağı bi r dil le tayinetm ek ol m al ıd ır .

İnsan la r d in s i z yaşayamazlar. B e l k i yüzbin senel ik b i ranane, i nsanoğull arma d i n ihti yacını t el k i n etmiştir. Türk

1 Münir H a y r i Egeli, Atatürk'ün burada bu büyük Türk âlimini öven uzun birsahife yazdığım belirtmekte ve fakat metnini nakletmemektedir.




milleti d e kendi m i l l î din ine sahip ol m al ıd ır . B u , T ürk m i l l i

yetçi l i ği i çi n d e bi r zarurettir.1

Reşit G a l i p ' i n kaleme aldığı, M ustafa K emal Atatürk'ün de bazınotlar ilavesiyle katkılarda bulunduğu M üslüman lık: Türk 'ün M il l î Din i

tezi , 1932 Ramazanı nda ta tbi k mevki i ne konul madan önce, Atatürk'ünakşam sofralarında da tartışmaya açılmış ve bu konuda Darülfünun hocalarıyla bazı mübâhaselerde bulunulmuştur. N i t e k i m bu meclislerdecereyan eden mübâhaselerden b i r i n i n kayıtları günümüze ulaşmış olup

Reşit Ga l ip ' i n t e z ine aç ık l ık kazandı racak husus iye t l e r i hâizdir. T ama mı n ı I I I . Bölüm'de nakletmiş olduğumuz bu metn i n, konumuzl a

alâkalı kısımlarını özetleyerek aşağıda veriyoruz:

M ustafa K emal Ata türk , sofr adakil erden bi r i ne namazla i l g i l i suâller sorduktan sonra, nihayet sıra Kur ' an 'dan bazı âyetlere gelir. B u sefer Ata türk , sofradakilere Yâsîn Sûr esi nden bazı âyetl er sor up bunl ar ı ntercümesini ister. Orada bulunanlardan bazısı tercümeyi yapabi l i rken,

bazıları da yapamaz. F a k a t netice i t i ba r i y l e hi ç kimse Ata türk 'ü t a tmin

edemez. B u n u n üzeri ne A tatü r k i l k muhatabı na şu suâli tevcih eder:

— Peki demin sen, "âdeta A l l a h ' l a karşı karşıya kalıyorum"dedin; O'na kendi anlamadığın bir di l le hi tab e t t i n . B u söyl ed ik le r inden sen birşey anlamadığın halde, Al lah ' ın m u t

l aka Arapça anladığına nasıl hükmettin?

— Efendim, Kur'an-ı K e r i m Arapça nâzil olmuştur da...

— Evet ama, K ur'an-ı K er i m Ar abis tan 'da, A r ap mil l e t i ne

k endi di l i yl e hi ta b edi yor du. Sorarım size, A l l a h yalnızArapların Allahı mıdır?

— Hayır efendim, Cenab-ı H ak , Rabb'ul-Â lemîn 'dir !

— O halde...

M !

1 Reşit Galip'in Türk Tar ih Tezi hakkı ndaki görüşleri için bkz. Büşra Ersanlı

Behar, k t ida r ve Tar ih: Türkiye'de 'Resmî Tar ih ' Tezinin Oluşumu (1929-1937),İ stanbul , 1992




K i m s e , Atatürk'ün mevzûu nereye getireceğini kestiremez hale

gel i r ve susar. Sofrada b u l u n a n Reşit G a l i p söz i s teyip, "İ badeti n,A l l a h ' l a k u l a rasında kalben birleşmek olduğunu, bunun b iz im anladığımız mânâda d i l i olamayacağını, daha doğrusu kel imeler in , ibadet vası

tası olamayacaklarını; z i r a ibadet ' in, düşüncelerin A l l ah ' a tevcihinden

ibaret bul un duğunu " söyler. A tat ür k, "İ nsan düşüncel eri ni ne i l e ifade

eder?" diye sorunca, Reşit Ga l ip , "Şüphesiz kelimelerle. . ." cevabını v e r i r.

Atatürk, "O ha lde bilmediğiniz bir d i l i n k e l i m e l e r i n i k u l l a n a r a k nasılkonuşur, his ve düşüncelerinizi nasıl ifade edersiniz?" deyince, bu seferReşit Ga l ip , "mânâlarını öğreniriz" diye karşı l ık v e r i r . B u cevaba k ı zan

Atatürk, "Bırakın efendim şunu!" diye bağırır:

Siz annenize sevginizi an l a tmak için ah ch èr e maman derseniz, anneniz size ne der? D e l i demez mi ? Anne , Allah ' ınyeryüzündeki t i m s al i d i r . A l l a h , anneyi insanı ya ra tmak içinvasıta eder, ona kendi kudret inden bi r değil , bi r çok şeyl erv e r i r . Ş u ha lde insan, an asın a n asıl an a d i l iyle hi tab ederse,

Allah 'a d a yine an a d i l iyle hi tab eder.

Sofrada bu lunan l a rdan b i r i söze atılıp, "Efendim, Türklerin mil l î

d i n i Şamanlıktır. Şaman d i n i n i n bütün duaları Türkçe'dir" diyecek olur

ve fakat Atatürk hemen şu sözlerle onu tersler:

A h m a k ! M üslüman -lık da Türk 'ün m il l î d inidir.

Müslümanlığı Türkler yaymışlar ve Türkler kendi le r ine göreen geniş mânâsıyla anlamışlar ve benimsemişlerdir. Ancak

soft al ar ın m üter ed d i ka fası m üsl üm an l ığı bi r tür l ü T ürk 'ün

m i l l î dini olarak gör m em iştir . M üslüm an lığa T ürk mil le t i

ön ün d e l âzım olan m ânâyı ver m ek l âzım d ır . 1

1923'de Z iya Gökalp'in D i n î T ür kçülük , 1928'de İ smail H ak k ıBaltacıoğlu'nun slâm 'ın T ürk leşti r il m esi, 1932'de i se D r . Reşit Gal ip ' in

M il l î M üslüm an l ık adın ı ver di ği bad etl er in T ürk çeleşti r il m esi

Projesinin, Mus t a f a K emâl Atatürk 'ün z ihn inde tasarladıklarının yazılı

1 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I I




i fadeler i olduğunda esasen hiçbir kuşku bulunmamaktadır. 1 N i t e k i m

kendis i , "müslümanlığa Türk m i l l e t i önünde lâzım olan mânâyı vermek

lâzımdır!" şeklinde ifade ettiği i d e a l i , şartların oluştuğuna inandığı bir

dönemde, yani 1932 Ramazanında t a t b i k mevki ine koymayı düşünmüşve b u n u n i çin de D r . Reşi t G a l i p l e b i r l i k t e gerekli hazırlıklara girişmişt i r . Reşit Ga l ip ' in anlattığına göre, 2 Must afa K emal Atatürk, [1932 yılında] Ayasofya C a m i i n i ziyaret edip Dolmabahçe Sarayına döndüktensonra kendis in i hususî odasına çağırır ve ona Ayasofya Camii hakkınd a k i bazı düşüncelerini açar:

B u mabed dünya t a r i h i n d e birçok v icdan münakaşalarının

kürsüsü olmuştur. Bizans devrinde bir çok di n âli mleri , bi z-zât İ mpar at oru n veya İ mparatori çe'nin h u z u r u n d a tar ihîmezheb münakaşalarını o radaki kürsüden yapmışlardır.Büyük ve mücahid papazlar, oradaki kürsüden Tiranlarınyüzüne, h a l k karş ıs ında tükürmüşlerdi r. F a t i h [Su l tan]

M ehm et o rada , İ s t anbu l 'u zabte t t i ği n i ve B i z a n s

İmpara to r luğunun sonunu i l a n etmiş, kendi geniş ve mü

samahalı anlayışıyla orada, İ s tanbul 'daki i l k namazını kı lmıştı r . A yasofya , dünya ölçüsünde bi r mabeddir!

Ayasofya Cami i hakkındaki bu düşüncelerini n a k l e t t i k t e n sonra,

M u s t a f a K em al Atatürk, asıl meseleye gelir ve Reşit Gal ip 'e şöyl e bi r

t e k l i f t e bulunur:

Reşit Gal ip! Senin m üsl üm an l ık tezini müna k aşa edeceğingüzel bi r yer değil mi ? İ stanbul'daki di n ul emâsı nı toplaya

l ım, h a l k a da ilân edelim, herkes gelsin. Camiye hoparlör

1 Mustafa Kemal'in ibadetlerin teessüsü hakk ındaki görüşlerini öğrenmek bakımından, kendisinin L . Caetani'nin slâm Tarihi (İ stanbul, 1924) adlı eserinedüştüğü şu nota bakılabilir: "Maamafih müslüman âyininin teessüsüMuhammed'in düşündüğü bir programın mevki-i tatbike vazi suretinde vukuagelmemiştir. Peygamber'den âdeta müstakil surette teşekkül etmiş bi r mahsûl-iza ru r i oldu." (Şerafettin Tu r a n , A ta tür k 'ün D üşünce Yap ısın ı Etkileyen Olaylar,Düşünürler, Kitaplar, sh. 36-37, Ankara, 1982)2 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n I I I



78 Türkçe K u r ' an ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

koyduralım, içeriye giremeyenler de dışarıdan d i n l e s i n . Sen

f i k r i n i bu ul ema ile münakaşa et. H a l k hakem olsun!

Reşit G a l i p bu t e k l i f i tereddütle karşılar, f i k i r l e r i n e güvendiğini,f a k a t iş in f i k i r münakaşasından el şakasına dökülmesi i h t i m a l i n d e n endişe ettiğini ve bu h a l i n de f i k i r l er i n i dejenere edebi l eceği ni söyler.M u s t a f a K e m al b i raz düşünür, sonunda Reşit G a l i p ' i n endişelerine o dah a k v er i r . N i t e k i m bu arada H ük ümet [İ nönü?] de bu şeki l de d a v r a n

manın u y g u n olmayacağına dâir k a n a a t i n i bi ldirmişt ir. 1 B u mülâhazalarüzerine, M u s t a f a K e m a l t e k l i f i n d e n vazgeçer ve bu sefer fark l ı b i r yoli z lemeyi önerir:

Hükümet de senin f i k r i n d e . Böyle bir f i k i r münakaşasının

mevsimsiz olduğun u söyl üyorl ar . N e de olsa ben gayr ı mesûl

b i r Reis-i C u m h u r u m . B u işi y ine Saray 'da yapalım!

Aldıklar ı bu k a r a r üzeri ne A tat ür k il e Reşit G a l i p DolmabahçeSarayı nda b i r l i k t e çalışıp dört maddel ik bi r p l a n hazırlarlar:

1. Müslümanlığın bir Türk Din i olduğu isbat edilecek.

2. D i n de i b a d et i n "A l l a h ' l a k u l arasında bi r k a l p bağlılığı"

olduğu t ez i inkişaf e t t i r i l ecek .

3. K u l u n , Tanr ıs ına ibadet ederken söylediklerini k a l b i n d e n

söylemesi lâzımdır. K a l bi n d i l i de a n a d i l i d i r . İ nsan en güzelh i s l e r i n i a n a di l i y l e en i yi i fade eder. Onun i çi n d u al ar ın an a

dil iyle yapıl m ası l âzım d ır . B u f i k i r , müdafaa ve münakaşaedi lecekt i r.

4. B u f i k i r d e i t t i f a k hâsı l o l d u k t a n sonra, D ua la r ın

T ürk çel eşti r i l m esi hususunda bi r i şböl ümü yapıl acaktı r.

1 "Muhafazakârların sözcülüğünü yapan İnönü, Atatürk'e yalvarmış, "Önceezani Türkçeleştirelim, sonra namaza sıra gelir" demişti." {F ali h Rıikı Atay,Çankaya, sh. 394; İstanbul, 1984)




Planı böylece hazırladıktan sonra M us ta fa K emal , Reşit Galip'e,

"İstersen ihtiyatlı olalım. B e l l i başl ı dualar ı sen bi r kere güzelce T ür kçe'ye çevi r . Onl ar ı n üzer i nde mü nak aşa yapal ı m, daha i y i olur " derve ona Tekbir i l e E zan ın T ürk çel eşti r i l m esin i emredip ardından da ken

d i s i n i uyarır:

D i k k a t et ! T e k b i r ' i n bestesi en büyük Türk bestekârıItrînindir. Itrî ona bu besteyi uydururken ke l imele r in ve hecelerin vez in le r in i olduğu kadar, mânâlarını da gözönündetutmuştur. T ürkçeleştir ir ken buna d i k k a t et!

B u husus ta kimseye birşey söylememek üzere anlaştıktan sonra,Reşit G a l i p odasına çekilir, o günün akşamına kadar çalışır . A k şam üstühazırladığı tercümeleri götürdüğünde, Mu stafa K emal bunları beğenmezve o gece sofraya k imseyi davet etmeyip sabaha kadar Reşit Ga l ip ' in

yaptığı tercümeleri düzeltmekle uğraşır. Çalışmalar sona e r ip gerekli

hazır lı kl ar tamamlan ı nca da tatbik âta geçmek için İ stanbul'un mûsik îden an l ayan meşhur hâfızları Dolmabahçe Sarayı'na davet e d i l i r l e r .

N i t e k i m Dolmabahçe Sarayı 'na davet edi len hâf ız lar dan A l i Rı zaSağman da (öl. 1965) Reşit G a l i p ' i n verdiği b i l g i l e r i doğrulayarakAtatürk 'ün bu konudaki planı nın bi r kı smı nı aktarı r ve yapıl acak i l kişin, "Kur'an'ı Türkçeleştirmek, sonra hutbelerde ve vaaz larda okunan

Arapça âyet ve sûrelerin Türkçelerini okumak olduğunu" ifade eder:

Saray 'da yaptığımız toplantılarda bu reform hareketinin

mekteplere teşmili işi i k i n c i p landa kalıyordu. İlk iş olarak

camiler in ıslahı ele alınmıştı. Atatürk, "Arap d i l ine ve i l mine

vâkıf hocalarımız mevcut olsa dahi ha lk ımız bundan yeteri

kadar is t i fade edemeyeceklerdir. Çünkü he rkes in Arapçab i lmes ine imkân yok tur. H a l b u k i h a l k , okunan herşeyinmânâsını öğrenmeli, daha evvel de K u r ' an okumasını bilme

l i d i r . Şu halde yapı l acak i l k i ş : K u r 'a n 'ı T ürk çel eşti r m ek,

sonra hutbelerde ve vaazlarda okunan A r ap ça âyet ve sûr ele-




r in T ür kçel er i n i okumak ol malı dır " şekl i nde çal ı şma planı

mızı kısaca hudutlandırmıştı. 1

B u meclislerde bulunmuş olan Hafız Yaşar O k u r da (öl. 1966) yineaynı şekilde 1932 Ramazanı'ndaki tatbikâtm hazırlıklarının öncedenplanlanmış olduğunu ve bu işe ibadet ler in Türkçeleştirilmesiyle başlandığını açıkça ifade etmektedir:

A t a t ü r k T ür kçe Ezan, T ür kçe Kur 'an, T ür kçe Hu tbe ve

T ür kçe Tekbir i l e 'dinde inki lâb ' yapmak i s t i y o r d u . B u i n k i -

lâbı i l e muk addes mihr abı cehlin elinden alıp ehl ine vermeyi

de sağlamış olacaktı şüphesiz. 2 Zaten müteaddit konuşmalarında bu noktaya temas eder, pekçok c a h i l l e r i n i lmî kisve

lere bürünerek K u r ' a n i yanlış okuduklarını, etraflarına top

l anan la ra da yanlış t e l k in l e rde bulunduklarını söyler, h a l

b u k i T ür k çe i l e büt ün bu yanl ı ş ve zarar lı h a r eke t l e r i n

önüne geçilebileceği mütalaasında bulunurdu. Camiler i ıslahetmek, imam, hatib ve müezzinlerin maaşlarının arttırılmasını t emin etmek, A tatür k'ün d i n ink il âbı 'nda ele a lmak i stediği mevzûlardı. 3

Hazırlanan bu planın tedkîkinden de anlaşılacağı üzere, "İslâm'ın T ür k 'ü n mi l l î d i n i olduğu" tezi i l e " ibadet ler in Türkçe o la rak edâ e d i l

mesi" ar ası nda doğr udan bi r mün asebet vardı r . N i t e k i m daha önce,Hamdu l l ah Suph i ' n in 1923'de yaptığı konuşmada meseleyi aynı zaviye

den değerlendirdiği söylenmiş, "ana d i l i n i n mâbede g i rmesi" bek len t i

siyle, "dinî ıslahât h a r eke t l e r i n in mil l iyet devrinin başlan gıcı olması "inancı arasında k u r u l a n bağlantıya i s t inaden, dinî ıslahât ha reke t in in

(reformasyonun), bi r m i l l e t i n inşâsmdaki i l k adım kabul edildiğine, ana

1 Bk z. Bölüm I I I , M e t i n I V2 "Mukaddes mihrabı cehlin elinden alıp ehline vermek zamanı gelmiştir" sözüesasen Must afa K emal Atatürk'e a i t t i r. N i t e k i m Hâfız Yaşar, bu sözün söylenmesine neden olan hâdiseyi başka bi r vesil eyle nakletmiştir. (Bkz. Sadi Borak,Atatürk ve Di n , sh. 70-71, İ stanbul, 1997; 1. bas. 1962)3 Bk z. Bölüm I I I , M e t i n X




d i l i n i n mâbede g i rmes in in ise, bu ha reke t in alâmet-i fârikası addedildi

ğine işaret edilmiş; kezâ Ziya Gökal p i l e İ smail H akk ı Bal tacıoğl u'nun dakendi k a n a a t l e r i n i aynı m i n v a l üzere t emel l end i rd i k l er i gösterilmişti.

M ustafa K emal Atatürk'ün yakın hizmetinde bu lunup genel sekre

terliğini yapmış olan H a s a n Rıza Soyak (öl. 1970), yıllar sonra yazdığıhât ıralar ında, bütün olup b i t e n l e r i n gelişigüzel ve münferid hâdiselerolmayıp bir program dah i l inde tatbikâta geçirildiğini, Kur'an'ı Türkçe'yetercüme f a a l i y e t l e r i n i n ise, bâ-husus ibade t le r in Türkçeleştirilmesinemâtu f bi r mak sadı oldu ğunu gayet açı k ve sade bi r l i san la ifade etmek

t ed i r :

A ta tür k ayr ıca i slâm dini 'nin temelini t eşki l eden K u r 'an 'ı,

her Türk'ün anlayabilmesi i çi n T ür kçe'ye çevi r tm eyi ve sır ası

gelince, ibadetin T ür kçe ya pıl m asın ı sağl am ayı d a progra

m ın a al m ıştı. 1 Ç ün k ü bi r i nsanı n anl amadı ğı ve bil mediğişeye t a m ve i çten in anması i mkânsı zdır ; t a m ve ha l i s iman,

ancak b i l inenler üzerinde teessüs edebilir, ibadette k u l içinşart olan huşû ve samimiyet de y ine ancak okuduğunu anl amak la vücut b u l a b i l i r d i .

B u yo ldak i f a a l i ye t i ne i l k i n ezanı Türkçeleştirmek veK ur 'an'ı tercüme e t t i rerek — k i hayatında birkaç tercümesiyapılmış ve yayınlanmıştır— bazi camilerde hafızlara mukabeleler ini Kur'an'ın Türkçesinden oku tmak la başlamıştı.Bil indiği g i b i , K ur 'an 'ın Ar apça'd an başka dillere çevr i l i p,

namazda o dillerle ok u n m asın ın caiz bulun duğunu , mu teber

ola n ın l afız d eği l , m ân â old u ğu n u , İ slâm'ın en büyü k i mamı

1 B u konuda bi r muvaffakiyet elde edilemeyince, yıllar sonra şu tür yorumlar daortaya çıkmıştır: "[Atatürk] savaştan sonra âlimleri toplamış, onlarla di n hakkında uzun boylu görüşmüş ve vâkıfâne müdâvele-i efkârda bulunmuştur. B utopl an tıd a K u r 'a n 'ın T ürk çe'ye çevr i l m i ş âyet ve sür el er i yl e namaz k ıl d ır m ış, l â kin kat'iyyen beğenmemişlerdir. Bunun i çi n d i n h ak kın d a en ufak reforma r azıol m am ıştır . Yalnız Ezan'la Hutbenin Türkçe okunmasını istemişlerdir. Türkçehutbe çok faydalı olmuştur." (Emekli Süvari Albayı Şerif Güralp, DinlerDevrimler, sh. 80-81, İ stanbul, 1961)




tanınan E bu Hani fe , asırlarca evvel, açıkça i fade ve tesbit

etmiştir. 1

H a s a n Rıza Soyak in , "sırası gelince, ibadet in Türkçe yapılmasınısağlamayı da programına almıştı" şeklindeki ifadesinden de anlaşıldığıüzere, 1932 Ramazanında, ibadetlerin Tür kçel eşti r i l m esi safhası na sır ageldiğinde, bu programı t a t b i k mevki i ne koymakt a hiçbir tereddüt gösterilmemiştir. 2

İ şte şimdi bi z de bu safhayı, 1932 R ama za n ı nda olup b i t e n l e r i elealacak, genel çerçevesini zikretmiş bulunduğumuz bu programın nasılhayata geçirildiğini ana hatlarıyla tasvir etmeye çalışacağız.

V I . 1932 Ramazanı ve İbadetlerin Türkçeleştirilmesi P r o j e s i 3

Birkaç yakını har ic inde hi ç kimse, M us ta fa K emal Atatürk'ün bir kışgünü Anka ra ' dan İstanbul'a gelmesiyle bi r l i k t e , Cumhur iye t t a r i h i n i n enbüyük dinî inkilâblarmın başlayacağını kest i remezdi . Oysa herşeyM u s t a f a K e m a l ' i n 1932 R am az an ı n ı n 4. gün ü (12 Ocak 1932 Sal ı )

Haydarpaşa İstasyonu'nda maiyet iyle beraber trenden inmesiyle başladı.B u gelişinde, görünürde hiçbir fevkalâdelik bulunmadığı g i b i , askerîtören b i le yapıl mamış, yapıl ması da i stenmemişt i . İ stasyonda Mus ta fa

Kemal ' i kalabalık bir top lu l uk karşılamış, o da kendis ini karşılayanların

1 Hasan Rıza Soyak, Atatürk ' ten H atır alar , 1/259, İ stanbul , 19732 Projenin Türkçe namaz kısmı eksik kaldığından, yıllar sonra bazıları inkilâbmeksik kalan bu safhasını tamamlaması için Diyanet İşleri'nden talepte bulunmuştur: "Fahiş hatalar ile Arapça K u r ' a n okuyup namaz kılmak caiz olmayınca, [kişininl Türkçe okuyup da namazını kılması ve ibadetlerini yapması dahahayırlı olmaz mı? Merhum Atatürk bu kadar i l e r i gitmemiştir. Yalnız ezan veikâmet'in Türkçe'ye çevrilmesini istemiştir. Bundan d olayı i n k ıl âp eksik k al m ış t ır . Bunun ta m am la n m asını bi z şim d i Diyanet işleri Riyasetinden beklemeliyiz.Orası fetva vermek selâhiyetine mâliktir. Buna kat'î bi r lüzûm vardır ." (M . CelâlSaygın, D iyanet Cephesinden At at ür k i n kıl âpl ar ı, sh. 30, Ankara, 1952)3 Sonraki bölümlerde (Bölüm I I I - I V ) , bu bölüme de mehaz teşkil eden o r i j ina lmetinler, lüzûmlu izah ve tafsilâtla b i r l i k t e nakledildiğinden, bu ara bölümdetahkiye edilen hâdiselerin kaynaklarına çok gerekmedikçe atıf yapılmamıştır.



1932 Ramazanı ve T ürkçe K u r ' a n 81

e l l e r i n i s ıkıp hat ır lar ım sorduktan sonra Söğütl ü Y at ı yl a Dol mabahçeSarayına geçmişti.

M ustafa K emal Atatürk'ün İstanbul'a gelişinin i l k haftasında (17Ocak 1932 Pazar) Müdafaa-i M i l l i y y e Müsteşarı Derviş Paşa vefat eder.B u n u n üzerine Atatürk o gece, Derviş Paşa için Türkçe bi r mer si ye yaz ar

ve H âfı z Y aşar O k u r ' d a n b u mersiyeyi besteleyip ertesi gün DervişPaşa nı n k a b r i başında okumasını ister. Hâfız Yaşar da kendisi ne verilen

görevi y e r i n e g e t i r e r e k 18 Ocak 1932 P a z a r t e s i günü M açk aK a b r i s t a n ı n d a i l k Tür kçe Mer s iyey i oku r. 1 B u teşebbüs, birkaç günsonra başlayacak olan dinî inkilâbların i l k adımı olması na r ağmen k a

muoyunun pek d i k k a t i n i çekmemiş, Derviş Paşanın vefatına geniş yerayıran İ stanbul gazeteleri, T ür kçe Mersiye oku nması mesel esi ne sadecebirkaç satırla yer vermişlerdi.

B u hâdiseden i k i gü n sonra (20 Ocak 1932 Çarşamba) Mus ta fa

K e m a l Atatürk, Aydın Mebûsu D r . Reşi t G a l i p i l e A n t ep Mebûsu KılıçA l i ' n i n de bulunduğu bi r mecli ste Hâfız Yaşar O k u r ' a bu C u m a günü

Y er ebat an C a m i i n d e T ür kçe Kur 'an okuyacağını söyl er ; i k i mebûsu da

bu hâdiseyi gazetelere b i ld i rmek ve bizzât merasime nezâret etmekle gör e v l e n d i r i r . 2

22 Ocak 1932 Cuma günü, Hâfız Yaşar Yerebatan C a m i i n e geldi

ğinde, hâdiseleri gazetelerden öğrenmiş olan halkın orada mer akl a ken

d i s i n i bek led ik le r in i görür. Hâfız Yaşar, kalabalığı y a r a r a k içeri g i r d i k -

1

Güftesi M ustafa K emal Atatürk'e, bestesi Hâfız Yaşar Okur'a ai t alanmersiyenin sözleri şöyledir:Büyük Türk Ordusu, büyük bi r ka hr am an ın ı t opr ağa veriyor.

U lu Türk M il let i , değerli bi r evl âdın ı topr ağa veriyor.

Toprak! B u k ıym eti i çi n e a lmaktan hoşl an m ıyor musun?

Bize dersen k i kıym etl i n i z bağ r ım d a, yeni kahraman çi çekl er i açacak t ır .

Sükûn buluruz. Sükûn buluruz.

Ancak o zama n gözler im i zin yaşı seni sular. (bkz. Bölüm I I I , M e t i n V )2 M ustaf a K emal Atatürk, camilerdeki T ür kçe Kur 'an okuma denemelerininhiçbirine bi zzât nezâret etmemiş ve 1932 Ramazanı boyunca tüm olup b i tenler isadece Dolmabahçe Sarayı'ndan yönetmekle yetinmiştir.




t en kısa bir süre sonra Reşit G a l i p l e K ılı ç A l i de camiye gelir ler. Reşit

G a l i p i n , kendis ine kürsüye çıkmasını ve okumaya başlamasını söyleme

s i n i n ar dı ndan, besmel e çeki p Y âsi n Sû r esi ni ras t makamıyla Arapçaolarak t i l a v e t eden Hâfız Yaşar, M üşfik ve Rahim olan Al l ah 'ın ismiyle

diye başlayarak bu sefer Yâsin Sûresinin Türkçesini de rast m ak am ıyl a

okur ve merasime b i r Tür kçe duayla son v e r i r :

U l u T anr ı m! B u okuduğum Y âsîn-i Ş er i ften hâsıl olan sevabıCenab-ı M u h a m m e d E f e n d i m i z h a z r e t l e r i n i n rûh-i saadetlerine ulaşt ı r. U l u T anrım! H a k ve adalet üzere hareket

edenleri sen payidar eyle! Türkiye C u m h u r i y e t i ' n i ilelebedpayidar kıl! Türk m i l l e t i n i sen muhafaza eyle!

Şanlı Türk ordusunu ve onun değerli k ah raman , kumandan

ve e r l e r i n i ; karada, denizde, havada her veçhile muzafer kılyârabbî! Va t a n uğrunda feda-yı can ederek [Çanakkale veİst iklâl H a r b i n d e ] şehid olan asker kardeşlerimizin r u h l a

rı nı şâd eyle! V at anı mı za k em gözle bakan düşmanlarımızıperişan eyle! Topraklarımıza bol bereket i h s a n eyle!M e m l e k e t i n ve mi l l e t i n refahına çalışan büyüklerimiziumurlar ında muvaffak bi ' l -hayr eyle! A m i n .

Akşam Hâfız Yaşar, M u s t a f a K emâl ' i n huzurundadır. K endis i ne

i z l e n i m l e r i n i anlatır, halkın çok teveccüh gösterdiğini ve f aka t

Y er ebat an Cami i 'n in bu tür bir mer asimi izlemek isteyenleri içine alacak

kadar büyük olmadığından birçok kişinin dışarıda kaldığını söyler.B u n u n üzerine M u s t a f a Kema l , kendisine, İstanbul'un mûsikîye âşinâmeşhûr hâfızlarmın bir l i s t e s i n i hazı r lamasını emreder ve bi r sonraki

C u m a günü (29 Ocak 1932), aynı me ra s imin Su l t anahme t C a m i i n d e

yapılacağını b i l d i r i r .

E r t e s i akşam (23 Ocak 1932 Cumar t e s i ) hâfı zlar D ol mabahçe

S a r a y ı n a davet edil ip, doğruca sarayın alt sa lonundaki Türk Tar ih

Tedkik Cemiyeti nin odasına götür ülü rl er . Dokuz kişiden mürekkeb bu



1932 Ramazanı ve Türkçe Kur ' an 83

heyeti , 1 Must afa K emal Atatürk tarafından kendi l eri ne r i yaset etmekl e

görevlendirilmiş bu lunan Dr. Reşit Ga l ip karşılar ve onlara şöyle der:

Camilerde Türkçe K u r ' a n okuyacaksı nı z. İ şte size birer taneK u r ' a n veriyoruz. Evet bu tercüme belki i y i değil dir. Çü nk üArapça'dan Fransızca'ya ve ondan da Türkçe'ye tercümeedilmiştir. B u n u n l a beraber A nk ar a'da selahi yetl i bi r heyettaraf ından Türkçe bir K u r ' a n haz ı r lanmaktadı r. Bundan

sonra camilerde ve namazlarda onlar okunacaktır. 2

Reşit G a l i p böylel ikle Cemi l Sa id ' in T ürk çe K u r 'an -ı Kerim

(İ stanbul , 1924; 2. bas. 1926) adlı çevir i sin i hâfı zl ar a dağı tı r . 3 B u eser—Reşi t G a l i p ' i n de işaret ettiği g i b i — K a s i m i r i s k i ' n i n L e Koran adlıFransızca K u r ' a n çevirisinden hareketle hazırlanmıştı . Anka ra ' da hazırlandığı söylenen diğer çeviriye gelince, b u n u n l a da Mehmed A k i f i n

hazırladığı ve f aka t son anda, aldığı ücreti iade edip t esl i m etmek t en

vazgeçtiği Türkçe çeviri kastedil iyordu.

Müzâkerelerden sonra bu i l k toplantıda, hangi hâfızm nerede ve

hangi saatte okuyacağı kararlaştırılır ve fakat hangi sûrelerden hangiayetlerin okunacağı hâfızlarm terc ihine bırakılır. Hâfızlar b i rer aşır seç-

1 Hâfızlar heyeti şu isimlerden oluşmaktadır: 1) Hâfız Sadetti n (K aynak); 2)Sultanselimli H âfız A l i Rıza (Sağman); 3) Beşiktaşl ı H âfız Rıza; 4) SüleymaniyeCamii Başmüezzini Hâfız Kemal; 5) Beylerbeydi Hâfız F a h r i ; 6) Dârüt-Tâlim-iMûsikî Cemiyeti âzası Hâfız Büyük Zeki (Çağlarman); 7) Galatasaray L isesi

muallimlerinden Hâfız N u r i (Börekçi); 8) Beşiktaşlı Hâfız Burhan (Sesyılmaz); 9)Enderunlu Hâfız Yaşar (Okur). Aslında Dolmabahçe Sarayına dâvet edilenbaşka hâfızlar da vardır: 1) Üsküdarlı Hâfız A l i , 2) Eyüb H a t i b i Hâfız İdris, 3)Adapazarlı Hâfız N u r i , 4) Hâfız Sâmi, 5) Hâfız Âsim. Fakat bu zevâtm t ek l i fedilen görevden ictinab etmeleri dolayısıyla, kendilerine bu proje'de herhangibirgörev verilmemiştir.2 Bk z. Bölüm I I I , Met in I V , V I I I3 Hâfız Yaşar Okurun elindeki nüsha, o gece Mustafa Kemal Atatürk tarafındanimzalanmıştır (imzanın üzerindeki t a r i h : 23-24 Ocak 1932). Sadetti n K aynak't ada yine

Ata türk imzalı bi r nüshanın mevcut olduğunu kendi ifadelerinden

biliyoruz. K ezâ, Cemil Said'in bizzât imzalayarak M ustafa K emal Atatürk'ehediye ettiği nüsha, kendisinin Anıtkabir'deki özel kütüphanesinde mahfuzdur.




t i k t e n sonra — b u i l k gece Must afa K emal Atatürk'le karşılaşmaksızm—

dağılırlar.

B u toplantıda a l m a n k a r a r l a r , hemen ertesi gün (24 Ocak 1932Pazar) t a t b i k mevki ine konu la r ak İstanbul cami le r inde T ür kçe Kur 'an

okuma denemelerine başlanır ve n i t e k i m Hâf ız B u r h a n saat 12.00'deBeyoğlu Aynalı Çeşme'de K amer H a t u n C a m i i n d e , Hâf ız Kema l saat14.00'de Süleymaniye C a m i i n d e , H âfı z Y aşar saa t 15.00'de Aksa ray

T aşkasa p' ta Sel çuk Su l t an C a m i i n d e Tür kçe Kur 'an (F âtih a, İ nfitar veEnbiyâ sûreleri) okur la r. B u arada Hâfız Zeki, Dolmabahçe'de Vişnezâde

C a m i i n d e görevlendirilmiş olmasına rağmen, g r ip nedeniyle sesi bozulduğu için T ür kçe Kur 'an ok u ya maz ise de ertesi gün (24 Ocak 1932Pazartesi) aynı camide saat 14.00'de T ür kçe Kur 'an okur ve sonunda dakı sa bi r konuşma yapar:

A l l a h Gazi Paşama dünyalar durdukça ömür vers in! Bize

K ur 'anımızı n mânâsını da anlattı. K aç yıldır namaz k ıl arı m.Okuduğum duayı ve imamın okuduklarını anlayamadım.

Program artık hemen hiç aksamadan uygulanmaya başlamıştır.Gazeteler bir gün öncesinden hangi hâfızm hangi camide ve saat kaçtaK u r ' a n okuyacağını yazmakta, ertesi gün de hâfızlarm r e s i m l e r i n i başsayfadan büyük manşetlerle ye rmekted i r le r. H a t t a peşisıra, camilerde

okunan sûrelerin çevirileri yayımlanmakta, başyazarlardan köşe yazar

larına gazeteciler T ür kçe Kur 'an okuma denemeler ini övmektedirler.N i t e k i m 26 Ocak 1932 Salı günü Hâfız Kema l , öğle namazını müteakibSüleymaniye C a m i i n d e K ı yamet Sûr esi ni segâh mak amı nd a; H âfızZeki, öğle namazını müteakib Beyoğlu Ağa C a m i i n d e Fâtiha Sûresi ileB a k a r a Sûresinden 19 ayeti hicaz makamında; Hâfız B u r h a n , öğledenevvel saat 10.15'de K abat aş C a m i i n d e F u r k a n Sûresini; Beşiktaşlı HâfızRıza, yatsı namazından önce Dolmabahçe C a m i i n d e Fa t ı r Sûres in ideğişik m a k a m l a r d a okurken , 28 Ocak 1932 P erşembe gün ü H âfı z A l iR ı za saat 14.30'da K öprü l ü C a m i i n d e A l u İ mran Sûresin i , H âf ız F a h r i

de A n k e bu t Sûresi ni segâh makamında okurlar.

B u sırada 28 Ocak 1932 Perşembe akşamı, beklenmedik b i r t a r

t ışma meydan gelir ve Dolmabahçe Sarayı nda Mu s ta fa K emal Ata türk




i l e Dr. Reşit G a l i p münakaşa ederler. Reşit Ga l ip , — b i r a z da içkinin tes i r i y l e — M a a r i f Vek i l i Esa t Bey'i eleştirmeye başlar; h a t t a daha da i l e r i

gidip Atatürk'e dönüp şu tür sözler sarfeder:

• Kabaha t hep sizde... H ocam, hocam diye c a h i l l e r i başımıza

koydunuz...

M usta fa K emal A t a t ü r k , kend i s ine " B u masa da hocama ve bi rM a a r i f Ve k i l i n e hakare t etmenize müsaade edemem" derse de ReşitG a l i p di n l emez ve k onu şmaya devam eder:

• İnki lâblar ı k o r u m a k için sizden müsaade i s temiyorum.

Hatayı yapan siz de olsanız, sizi de eleştiririm. R oz Nuvar 'a 1

verdiğiniz 15.000 liralık k r e d i mektubu da siz yaptınız diye

hata olmaktan çıkmaz!

• Beni mâzur görünüz. Vâkıa burası saraydır. F a k a t Sul tan

Sarayı-değil, M i l l e t Sarayıdır. Sofranızdaki zât da s i z in ho-

canızdır. F a k a t Sultanın hocası değildir. S iz i Su l tan yerine

koymadığım için serbestçe konuştum.

K e n d i s i n e bu şekilde h i t ab edi lmesinden hoşlanmayan Mus ta fa

Kemal , Reşit G a l i p ! yeniden sükûnete davet edip uyarır, f aka t bi r t e s i r i

olmaz; Reşit G a l i p hâlâ konuşmaya devam edince, bu sefer ona, sofradan

ayrı l masını söyler. N e var k i Reşit Ga l ip , daha sert b i r karşı l ı k la muka

bele eder:

Beni buradan kovuyor musunuz? Burası m i l l e t i n sofrasıdır.

A l l a h da gelse k i mse beni buradan kovamaz!

B u sözler üzerine M us ta fa K emal ayağa k a l k a r , "O halde sofrayıterketmek bize düşüyor" deyip sofrayı terkeder. B i r süre sonr a misaf i r ler

de ayrılıp g i t t i k l e r i halde, Reşit G a l i p hâlâ i n a t eder, söylenip d u r u r , sofradan kalkmaz. N i t e k i m K ı l ı ç A l i , hâdisenin bu kısmını şöyle anlatır:

1 Doğrusu Türkuâz' olacaktır.




B u aralık Türkuaz gecesi hatırına gelmiş olacak; "Lokanta

sah ip le r ine paralar ver i l iyor. M a d a m Ve r a l a r a i l t i f a t e d i l i

yor. B i z i m h a l im iz gözetilmiyor" g i b i birtakım saçmalara dabaşlayınca bu sefer b i z i m de tahammülümüz kalmadı. Artıkbu haline bi r ni hayet vermek lâzım geliyordu.

B u n u n üzerine Reşit G a l i p yatmaya i knâ e d i l i r . Sabah uyandığında ise aceleyle İ stanbul 'dan ayrı lı r . Onun Ankara 'ya doğru yola çıktığı gün, Mecl i s B aşkanı K âzı m Özalp da İ stanbul'a gelir. Haydarpaşaİ s t a s y o n u ' n d a k e n d i s i n i k a r ş ı l a y a n l a r a r a s ı n d a b u l u n a n

Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Tevf ik Bıyıklıoğlu'na, "Atatürk nasıl,sıhhat ve neşesi yerinde mi?" diye sorar. Tevf ik B ey i se, bu suâle, "İ yidir ,geziyor, eğleniyor ve bar kadınlarına para dağıtıyor" diye cevap v e r i r . 1

Mecl i s Başk anı K âzı m Özal p'in geldi ği gün (29 Ocak 1932 Cuma),

M ustafa K emal Atatürk'ün Hâfız Yaşar 'a bir haf ta öncesinden emrettiğiüzere Su l tanahmet C a m i i n d e toplu o larak Tür k çe Kur 'an okuma denemesinin yapılacağı gündür ve bütün gazeteler bu habere başsayfalarmdayer ayırmışlardır. N i t e k i m Su l tanahmet Cami i nde C uma namazı edaed i ld ik ten sonra, seki z hâfız, K ur 'an-ı K e r i m ' i n bazı sûrelerinin Türkçeçevirilerini; ardından da bazı ilahîlerle b i r l i k t e Süleyman Çelebi'nin

Mevlial ' ini o k u r l a r. H a t m - i Şerif in kıraat ini müteakib, F a t i h Cami i

H a t i b i Hâfız Şevket Efendi T ür kçe bi r dua i l e mer asi me son v e r i r . Hâfız Y aşar , F ât i ha Sûr esi ni , sonra Türkçe çevirisini, ardından Bakara 'dan

1 27-28 Ocak 1932 (P erşembe ve Cuma) tarihlerinde cereyan eden bu hâdiseler,

hâtırat kitaplarında sıklıkla nakledilmesine rağmen •—İsmet Bozdağ'mAt atür k' ün Sofr asınd a (İ stanbul, 1995) adlı eseri müstesna— t a r i h l end i r i lm e -miştir. İ smet Bozdağ'm verdiği t a r i h ise (1931 yıl ın ın A ğu stosu ) yanlıştır. Ayrı caBozdağ, birgün önceki (27 Ocak'taki) hâdisenin Madam Senya'nın işlettiği RozeNoire adlı gece kulübünde cereyan etti ğini söylemektedir k i doğrusu, 'Türkuazlokantası' olacaktır. B u hâdisenin tasvirinde i s t inad ettiğimiz kaynaklar için bkz.Bkz. Özel Şahingiray, At atür k' ün N öbet Defteri 1931-1937, sh. 29-30, Ankara,1955; Münir H a y r i Egeli, Atatürk ' ün Bilinmeyen H ât ır al ar ı, sh. 50-52, İ stanbul,1955; Hasan Cemil Çambel, M akal eler-H âtır alar , sh. 79-82, Ankara, 1964;Hasan Rıza Soyak, Atatürk ' ten H atıral ar, 1/22-23, İ stanbul, 1973; N iyazi Ahmet

Banoğlu, Atat ürk 'ün stanbul 'daki H ayatı, 11/360-361, 377-382, İ stanbul, 1973;İ smet Bozdağ, At atür k 'ün Sofrası, sh. 93-106, İ stanbul , 1995




bi r bölümü segâh makamında; Hâfız B u r h a n , A menerr asûlü 'yü kür dilihicazkâr makamında; Hâfız Beşiktaşlı Rıza, Alû îmran Sûresini segâhmakamı 'nda; Hâf ız N u r i , Zümer Sûresi 'ni i s fehan makamı 'nda;

Sul tanse l iml i H âfız A l i Rı za, M ü'min Sûresi'ni segâh mak amı nd a; H âfızF a h r i , E n f a l Sûresi'ni çarıgâh makamında; Hâfız Zeki , A' raf Sûresi'nihüseynî makamında; Hâfız Kema l , înfıtar Sûresi'ni hüseynî-nevâ mak a m ı n d a okur. Meras imin sonunda Hâfız Yaşar Türkçe bir dua yapar.

B u sırada Hâfız Sadet t i n K aynak F a t i h Cami i nde , Bursalı HâfızRıfat Ye n i Cami'de, diğer bazı tanınmış hâfızlar da Beyazıt ve Aksaray

Camii ' ler inde T ür kçe Kur ' an okumayı sürdür ür l er . B u teşebbüsler, ül ke

n i n başka ye r le r inde de mâkes bu lmaya başlamışt ı r. N i t e k i m HâfızSâdık, İ zmir K uşadası 'nda hüzz am makamıyl a i l k T ür kçe E zan ı okur

ken, Hâfız Ömer, İzmir'de H i sa r Cami inde Fâtiha Sûresinin Türkçe çev i r i s i n i suzinak makamında , B a k a r a Sûresi 'ni ferahnak makamında,Haşr Sûresi'ni ise sabâ makamında t i lavet eder.

M us ta f a K ema l Atatürk, akşam Hâfız Yaşar ' ı huzuruna kabul

edip, kendisine aynı meras i mi n , K adi r Gecesi Ayasofya C a m i i n d e de ya

pılması tâlimâtını ve r i r. B u arada D r . Reşit Ga l ip Ankara 'ya gitmiş olduğu için, Atatürk tarafından hâfızlara r iyase t etme vazif esi B ol u

Mebûsu Hasan Cemil Çambel'e (öl. 1967) v e r i l i r . 1 Dolmabahçe Sarayınına l t ka t ındaki Türk Ta r i h Tedkîk Cemiye t ine a i t olan odada toplanan

dokuz hâfız, Tekbirin l afızl ar ın ı T ür kçeleşti r m ek için meşk e başlar l ar .B i r süre denemeler yapıldıktan sonra, Must afa K emal Atatürk 'ün yanma

çıkıp Te k b i r ' i n h em " A l l a h büyüktür!", hem de "Tanrı u ludu r ! " şeklindekii k i çevirisini de ikişer kez o k u r l a r. İkinci şekli t e r c ih eden Mus ta fa

K ema l Atatürk, hâfızlara o gece bi r ziyafet verir. Ayasofya C a m i i n d e k i

K a d i r Gecesi i h t i fa l i nde okunmak üzere tesbit edilen 'Türkçe Tekbir '

metni şu şekildedir:

1 1935de Yusuf Akçura'nın ölümü üzerine Türk Tar ih Kurumu Ba şkan l ığı dayapacak olan Bolu Mebûsu Hasan Cemil Çambel, V I I I . dönemin sonuna (1950'ye)kadar mill etveki ll iği yapmıştır . [B kz. K âzım Öztürk, T ürki ye Büyük Mil le t

Meclisi Albümü 1920-1973, sh. 112, Ankara, 1973; Fahr i Çöker, Türk Tar ihKurumu: K u r u l u ş Am acı ve Çal ışm al ar ı, sh. 254-255, Ankara, 1983]



88 Türkçe K u r ' a n ve C u m h u r i y e t İdeolojisi

Ta n r ı U ludur ! Ta n r ı U ludur ! Tan rı'dan başka Tan rı Yoktur.

Ta n r ı U ludur ! Ta n r ı U ludur ! H a m d O 'na mahsustur.1

S u l t a n a h m e t ' t e k i m e r a s i m i n e r t e s i günü (30 Ocak 1932Cumar tes i ) bütün gazetelerin başsayfalarmda, dünkü m e r a s i m i n fotoğrafları yer alır ve Kadir Gecesi için şi mdiden hazır lı k yapıl dığı yazıl ır .Bugün herkesi bir sürpriz beklemektedir ; z i ra H âfız Rı fat t arafı ndanİstanbul F a t i h C a m i i n d e i l k T ür kçe Ezan okunacaktır:

Allah büyüktür! Allah büyüktür!

T an r ı 'd an b aşka tapacak yoktu r!

Ben şahi di m ki T anr ım büyüktür !

Nebi Muhammed Allah Ra sûl ü!

Ben şahid im ki o H ak ' tan geldi!

Ey di nl eyenl er! Geli ni z nam aza!

Ey işitenl er ! K oşun uz felaha!

Allah büyüktür! Allah büyüktür!

T an r ı 'd an başka tapacak yoktu r! 2

B u ezanı okuyan Hâfız Rıfat, i k i n d i namazını müteakib aynı camide Y usu f Sûresinin Türkçesini de o k u r k e n , Hâf ız Yaşar, C i h a n g i r

C a m i i n d e T ür kçe Kur 'an okumaya devam eder. B u denemel er ertesi günde sür er ve 31 Ocak 1932 P az ar günü. Anadolu Ajansı bütün gazetelere, 3

1 Tekbir ' in Arapça aslı şöyledir:Allahu Ek ber, Al lahu Ek ber, l â i l ahe i l lallah!

Allahu Ek ber, Al lahu Ek ber ve l i ' l l ah i ' l -hamd!2 31 Ocak 1932 t a r i h l i Va k i t gazetesinin baş sayfasındaki manşet: "İ lk TürkçeEzan Dün Okundu." Başsayfada, F a t i h Camii'nin minaresinde Hâfız Rıfat'ınezan okurk en çekilmiş bir resmi vardır. M i l l i y et gazetesinin 2 Şubat 1932 t a r ih l inüshasında ise, İzmitli Bülbülîzâde Fa ruk tarafından yapılmış olan farklı birEzan çevirisi yayımlanmıştır: Allah büyüktür! Al lah ' tan başka m a' bûd yoktur! .Ben şahidim ki Allah büyüktür! Nebi Muhammed Allah r esul ü! Ey dinleyenlergelin namaza! Ey işitenl er koşun felaha! Allah büyüktür! Allah büyükt ür! !Allah'tan başka mabudyoktur!



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' an 89_

Şubat 1932 Çarşamba gününün akşamı (Kadir Gecesi) A yasofya 'da 25hâfızm Türkçe K u r ' an okuyacaklarını ve Türkçe tekbir ler getireceklerini

duyuru r ve bu met in ertesi gün bütün gazetelerde yayımlanır:

Ramazan günl er i nde İ stanbul'un büyük camilerinde okunan

T ür kçe Kur 'an bütün h a l k tabakalarında de r in tahassüsleruyandırmıştır. B i lhas sa geçen Cuma, şehrin kıymetli on [!]"hâfızi tarafından S u l t a n a h m e t C a m i i n d e yapı l an T ür kçemukabeleyi dinlemeye k oşuşan ve bi r mahşeri an dı r an on-b i n i mütecaviz i n san kütlesini büyük cami a lmamışt ır.

Türkiye Cumhuriyeti Diyanet şleri Riyaseti, halk ı n bu vic

danî heyecan ve temayülünü t a t m i n için azamî derecede

i t i n a gösteri lmesini alâkadarl ara emretmi şti r. H er sene olduğu g i b i bu sene Ramazan'da da Şubatın 4'ncü Perşembegünü akşamına (!) tesadüf eden K a d i r Gecesinde AyasofyaCamii nde Türkçe büyük dinî bir i h t i f a l yapılacaktır. O gecesaat 20'den i t i b a r e n İ stanbul 'un en naml ı ve güzel sesli hâ-fızlarmdan 25 güzide zât, Türkçe K u r ' a n ve Mevlût okuya

caklar ve Türkçe Tekb i r getireceklerdir. Ya pıl an tecr übel er ,Tekbirin ahenginde ve T ür kçe sözler i n d eki tesir ve füsun un

çok derin oldu ğun u göster m iştir . B u muazzam i h t i f a l i hert a ra fa d inletmek için Ayasofya C a m i i n e radyo konulmuş veher tür lü t e r t i b at alınmıştır.

T ar i hl er 1 Şubat 1932 Pazartesi gününü gösterdiklerinde, Başvekilİsmet İnönü ile D a h i l i y e Ve k i l i Şükrü K a y a da A n k a r a ' d a n İstanbul'a

g e l i r l e r. B u a r ada K a d i r Gecesi için A yasofy a 'da hazı r l ı kl arabaşlanmıştır ve camiye radyo v e r i c i l e r i yerleştirilip deneme yayınlarıyapılmaktadır. Aynı gecenin akşamı saat 19.30'da B a l k a n Paktı delegasyonu onuruna Dolmabahçe Sarayında a l a t u r k a bi r k onser hazır lanı r vedelegasyona ziyafet v e r i l i r . Cumhur re i s i de, Başvekil de yemekte hazırb u l u n u r l a r . K onser heyeti içerisinde, T ür kçe Kur 'an o k u m a denemelerinde görev a lan hâfızlar da vardır. N i t e k i m gecenin i ler leyen saat

l er i nde M ust afa K emal Atatürk, hâfızlar la K a d i r Gecesi nde K ur'an'ı

nasıl okumaları gerektiği konusunda bir toplantı yapar ve hepsine




F ât iha Sûresini t ek tek o k u t t u k t a n sonra, kendisi de bu sûreyi 'hitabe'

tarzında okur.

Son Posta gazetesinin 2 Şubat 1932 Salı günkü nüshasında şöyleb i r mahya çizi mi yer alı r: "B i z Değişi r sek Şeri at da Değişi r !" İ stanbulMüftülüğü ise, rastgele her hâfızm, önüne gelen camide T ür kçe Kur 'an

okumasına mâni o lmak için, hâfızlara b i re r vesika dağıtır ve Kad i r

Gecesi Mevlid ve T ür kçe Kur 'an okuyacak hâfızlar m bi r l istesi yapılarakbunlar şehrin bütün camilerine t a k s i m ed i l i r.

Beklenen gün gelmiştir: 3 Ş ubat 1932 Çarşamba. B u , H icrî 26

Ramazan 1350 t a r i h i n e tesadüf eden K a d i r Gecesinin ihyâ edileceği günün t a r i h i d i r . N i t ek i m bu günün akşamı Ayasofya C a m i i n d e dokuz hâfıztarafından i h t i f a l e başlanır: Hâfızlar önce topluca üç kez t ekb i r g e t i r i r

ler. Tekb i r l e rden sonra Mevl id 'e başlanır; sırasıyla Hâfız Yaşar, HâfızSul tanse l iml i Rıza, Hâfız Zeki, Hâfız F a h r i , Hâfız Sadettin, Hâf ız K emal ,

Hâfız N u r i , Hâfız Beşiktaşlı Rıza ve Hâfız B u r h a n okur. Her sûrenint i l a v e t i n d e n sonra hâfızlar top luca t ekb i r g e t i r i r l e r . Hâf ız Yaşar

T ebâr ek e'yi ; H âfı z Zeki F e t i h S ûr esi nden bi r böl ümü; Su l t anse l iml i

H âfız A l i Rı za E ll ezîn (?) Sûr esin i ; H âfız K emal K a d i r Sûresini ; HâfızN u r i Haş r Sûres in i ; Hâf ı z F a h r i Ayet 'el-K ürsî 'yi ; H âfız Sade t t in

M üz zemmil Sû r esin i önce A r apça asl ı nı , sonra Türkçe çevirisini(makamsız olarak, 'hitabe' şeklinde) okur la r. Sonra Beşiktaşlı Rıza Ha¬M i m Sûresini önce Arapça, sonra Türkçe olarak makamla okur. B u sûren i n kıraati bittiğinde, Hâfız B u r h a n ile diğer hâfızlar t ekb i r g e t i r i r l e r .

D u a kısmında, Hacı Hâfız F a i k Efendi bir dua okur:

H a k Celle ve Alâ Haz re t l e r i cümlemizi muhafaza eyliye.

Okuduklarımızın sevabını Peygamberimize, eshâba, ervâha,Süleyman E f e n d i n i n r u h u n a vâsıl eyliye. Bilcümle şühedâ,a le lhusus v a t a n uğr un da feda-yı can eden İ sti kl âl şeh i t l e r i n i n r u h u n a vasıl eyliye. A k r a b a ve taallukatımızdanve cemi-i mü'minîn ve mü'minât ervâhma, Hükümet-iCumhur iye t imize hayırlı selâmet ve şân u şerefini âli eyliye,

kudre t ve satvet ve emn u selâmetini müzdâd eyliye.

Sonra Hâfız Yaşar da bir dua okur:




Y â r abbî ! S ana h a m d u şükran o lsun! O k u n a n Kur 'an-ıK e r i m ' i dergâhında k abu l eyle yâ r abbî ! E cr u sevabı nıPeygamberimiz r u h u n a hediye eyledik vâsıl eyle yâ rabbî!M i l l e t hâkimiyetinin tecelligâhı olan T ürk iye C u m h u r i y e t i n i

dünya durdukça berkarar eyle yâ rabbî! K a r a d a ve denizdedüşmanlara karşı muzaffer eyle ve mukaddes va tan ı d üş

mandan kurtaran Mustafa Kemal hazretlerini sıhh at te d âi m

eyl e yâ r ab bî! 1 Sevgili vatan ve m i l l e t i m i z i da ima mansûr vemuzaffer eyle yâ rabbî!

Dua la r b i t t i k t e n sonra topluca tekbir g e t i r i l i r ve Hâfız B u r h a n b i r

T ürk çe i l ah î okur:

Elveda g i t t i mübarek Ramazan,

N u r l a bulmuştur âlem yeni can,

Elveda g i t t i mübarek Ramazan...

İ lahînin okunmasından sonra g e t i r i l e n t ekb i r le Ayasofya i h t i f a l i

sona erer. Radyodan yapılan nak l en yayınla bütün dünyanın izleme i m

kânı bulabildiği m e r a s i m i , Dolmabahçe Sarayında bizzât Mus ta faKemal Atatürk dinlediği g i b i , çeşitli i l l e r i n merkez ler ine yerleştirilenhoparlörler vasıtasıyla h a lk da d inler. N i t ek i m ertesi günkü gazeteler (4Şubat 1932 Perşembe) bu geceyi tüm ayrıntılarıyla tasvir ederler, k i m i

l e r i 30.000 kişinin, k i m i l e r i de 40.000 kişinin camiye geldiğini yazarlar.

A ynı gün, K adı k öy Osmanağa C a m i i n d e i k i n d i namazını müteakibenHâfız Yaşar, Hâfız B u r h a n , Hâfız N u r i ve H âfız A l i Rı za T ür kçe Kur 'an

o k u r l a r ve t i l a v e t aralarında Türkçe t ekb i r le r g e t i r i r l e r : Önce Hâfız Y aşar M üzzemmi l S ûr es i n i ( m u h t e l i f makamla rda ) ; Hâf ız B u r h a n

Zümer Sûresinin bazı kısımlarını; Hâfız N u r i B a k a r a Sûresinin son kıs ımlar ın ı ; H âfız A l i Rıza y ine Zümer Sûresinin bazı kısımlarını hemArapça ve hem de Türkçe o larak oku r l a r, her sûre o k u n d u k t a n sonratopluca Tür k çe Tekbir g e t i r i r l e r.

Bu sırada yapılan duayı Mustafa Kemal Atatürk radyodan dinlemektedir.



92 Türkçe K u r ' an ve C umhur i yet İ deoloji si

B u arada Yozgat , Kayse r i , Zonguldak, Bal ıkesir ve diğer bazı i l -

lerde T ür kçe Kur 'an t i l ave t ine başlanmıştır. He rhang ib i r sorun çıkma

ması üzerine, İstanbul'da b u l u n a n B aşveki l İ smet İ nönü i l e Dahi l i ye

Ve k i l i Şükrü Kaya , 4 Şubat akşamı t renle Anka ra ' ya dönerler.

5 Şubat 1932 t a r i h i n i önemli kılan, sadece bu R a m a z a n ı n sonCuması olması değildi kuşkusuz. Bugün, yaklaşık onbeş gündür sürmekte o lan inkilâb teşebüslerinin son adımı atılacak ve SüleymaniyeC a m i i n d e sadece K u r ' an ayetlerinden müteşekkil i l k T ür kçe Hu tbe oku

nacaktı. B u vazifeye, saray toplant ı lar ında ve b i lhassa Ayasofya gecesinde Türkçe Kur'an'ı hu tbe ta r zın d a o k u m a k l a tebarüz etmiş olan,

Hâfız Sadet t in K a yn a k seçilmişti.

Sadet t in Kaynak , Süleymaniye C a m i i n d e i l k T ür kçe Hutbeyi okur

ve gerek h u t b e esnasında, gerek.se hutbe 'den sonra SüleymaniyeC a m i i ' n i n müezzin m a h f i l i n d e toplanmış b u l u n a n diğer hâfızlar da

T ür kçe tekbir ler getirerek merasime katılırlar. Sâdettin K a y n a k ' m oku

duğu h u t b e n i n metni şu şekildedir:

E y u l u l a r d a n u l u T anrı ! S ana hamdederiz. Bütün âlemleriyoktan vareden ve onlara r ız ık veren sensin! Sana şükrede

r i z . Bütün mahlukât içinde insanları en mükerrem yaratan

sensin!

[E y u l u l a r d a n u l u Tanrı !] E n şerefli k u l u n u , doğruluğundahiç şüphe etmedi ğimiz büyük K i tabın l a bize h a k Peygamberolarak gönderdin.

[E y u l u T anrı !] Y alnı z sana tapar ve yalnız senden yardımisteriz. [Bize doğru yolu gösteren büyük Kitab'ı O gönderdi.U l u Ta n r ı ' n ı n k u l u ve peygamber i s e v g i l i m i z H z .Mtthammed'e şehadet ederiz. Bize büyük K i tabı O duyurdu.]

E y u l u Tanr ı ! B i z i imandan ayırma!

E y müslümanlar ! U l u Tanrı buyuruyor k i :

Bazı insanlar [kimseler], "Allah'a ve A h i r e t Gününe inandık,bi z [de] mü'miniz" derler. Böylelikle Allah'ı-ve mü'minleri

http://gerek.se/

http://gerek.se/

http://gerek.se/




a l d a t m a k i s te r le r. H a l b u k i on lar, ya ln ız k en d i l e r i n i a ldatırlar ve böyle yaptıklarını da a n l a m a z l a r. O n l a r a

"Dünyayı fesada vermeyin iz" denildiği zaman, "Hayır! Bizıslah ediyoruz [edicileriz]" derler. H a l b u k i i fsad ederler, l âk i n an l amaz la r. K e n d i l e r i n e "Herkes g i b i i m a n ediniz" denildiği zaman,- "B i z ap t a l l a r g i b i mi inanacağız?" derler.

H a l b u k i k e n d i l e r i aptaldırlar, bunu bilmezler. [Baka ra : 8-9,11-13]

A l l a h i le yaptıkları ahdi bozanlar, Allah'ın birleş[tir]meyiemrettiğini ayıranlar ve yeryüzünü fesada verenler hüsrandadırlar [Bakara : 27]. I s l ah edilen yeryüzünü ifsad etmeyi

ni z [A'raf : 56]. A l l a h ifsad edenleri sevmez [Mâide: 64].K e n d i n i z yapmadığınız i y i l i k l er i başkalarına nasıl tavsiye

edersiniz? Ki tabı okuyorsunuz, hiç düşünmüyor musunuz?[Bakara : 44]

E y i n san l a r ! Şeytan'a uymayınız. O s i z in açık düşmanmız-dır. Size fenalığı ve namussuzluğu o emreder [öğretir]. A l l a h

hakkında bilmediğinizi söylemeyi [size] o öğretir [Bakara:

168-169]. Al lah ' ın Ki tabın ı okuyanlar, namaz kılanlar [ve]ihsan ettiğimiz rızıktan g i z l i ve âşikâr sadaka verenler, t ükenmez bir mal a sahip olacaklarından emin o l a b i l i r l e r . A l l a h

o n l a r a mükafatını verecek ve lütfunu [da] artıracaktır.[Fâtır: 29-30]

— O t u r u l a c a k —

Ayakta:

A l l a h ve melekler i , P eyga mber e salât ve selâm ederler. E ymü'mi nl er! Si z de P eygamber e salât ve selâm ediniz. [Ahzâb:56]

— D u a —

U l u T anr ı m! H ak ve adaletle hareket edenleri sen payidâreyle! C u m h u r i y e t i m i z i [ C u m h u r i y e t hükümetini] ve Türk




m i l l e t i n i sen muhafaza eyle! Türk ordusunu havada, denizde

ve karada daima muzaffer eyle! Topraklarımıza bol bereket

ihsan eyle! Mahsûlâtımızı her türlü afetlerden sakla [âfattanvikâye eyle]! Mübarek şehitlerimize ve ölülerimize rahmet

eyle!

—Hât ime—

A l l a h adi ve ihsan ile emreder. Akrabanızdan, muhtaç olan

l a r a muaveneti emreder. Fuhşu, kötülüğü [inkârı] ve hak

sızlığı nehy [men] eder. A l l a h size nasihat veriyor u m u l u r k i

[bunu can kulağıyla dinler ve] düşünürsünüz. [ N a h l : 90]

H u t b e yi müteakib Cuma namazı kılınır ve namazdan sonra yine

T ür k çe t ekb i r le r alını r. B u sır ada H âfız Sadet t in kürsüye çıkar ve mak a m l a değil, doğrudan doğruya hutbe tar zında T ür kçe bi r sûre okumaya

başlar. T ür kçe Kur 'an t i l a v e t i bitince, T ür kçe Tekbir alı nır ve bu t e k b i r i

yine Türkçe bir dua t a k i p eder.

O günün akşamı hâfızlara Dolmabahçe Sarayında bir i f t a r yemeğiveren Mu s ta fa K emal A ta tü rk , h izmet le r inden ötürü k e n d i l e r i n i ayrıayrı t e b r i k eder, onlara K u r ' an okutur ve daha sonra hâfızların seryaver-' i n odasına götürülmelerini söyler. G i t t i k l e r i odada her hâfıza h izmetle

r i ne mukabi l 200'er l i r a ( toplam 1800 l i r a ) v er i l i p hâfızlar otomobille evl e r ine bırakılırlar.

E r t e s i gün (6 Şubat 1932 C u m a r t e s i ) hâf ız l ar, İ s tanbul

Müftü lüğünde, Müftü Fehmi E f e n d i n i n r iyase t inde bi r toplantı yapı pBayram 'da bü tün camilerde okunması takarrür eden T ür kçe Tekbiri

meşkle meşgul o l u r l a r ve bu toplantıda, hâfızlardan h e r b i r i n i n bayram

'da bi r cami de müezzi nl er i n yanı nda bulun maları kararl aştır ıl ır . 8 Şubat1932 Pazartesi günü Ramazan Bayramıdır. Daha önceden de kararlaştırıldığı g ib i İstanbul camiler inde ve ülkenin birçok yer inde B a y r a m n amazında hutbeler ve tekbir ler Türkçe o larak okunmuştur.

B ayramı n i l k akşamı , M us ta fa K emal A ta tü rk , O r d u müfettişler i n i Dolmabahçe Sarayına davet eder. F a h r et t i n Paşa, İzzettin Paşa,




Şükrü Nâilî Paşa'nın yanısıra Dah i l i ye Vek i l i Şükrü K a y a da oradadır.M ustafa K emal Atatürk 'ün emriyle, Hâfız Sadet t i n K ayn ak o gece Cemil

Said ' in K u r ' an çevirisinden derlediği ayetleri O r d u Müfettişlerinin huzu

runda okur. B u n u n üzerine ayağa kalkıp birer konuşma yapan Paşalar,M ustafa K emal Atatürk'e, diğer inkilabları destekledikleri g i b i , bu i n k i -

lâbı da destekleyecekleri sözünü v e r i r l e r . Böylelikle Derviş Paşanınk a b r i başında i l k T ürk çe M e r s i y e n i n okunmasıyla başlayan ve sırasıyla

T ür kçe Kur 'an, T ür kçe Ezan, T ür kçe Tekbir ve T ür kçe Hu tbe okuma denemeleriyle devam eden reformlar nihayet tamamlanmış olur.

İmdi, bütün bu olup b i t e n l e r i n arkasındaki teorik çerçevenin daha

i y i anlaşılabilmesi için, i k i s i ink il âbm i l k günleri nde, b i r i de kı sa bi r süresonra kaleme a l ınmış olan üç me t in n ak l edecek ve böylece din î r eformların kendisinden mülhem olduğu asıl kaynağa işaret etmek imkânıbulacağız:

• Türk inkilâbı ibadeti Türkçe'ye çevirmekle hiçbir şey yap

madıysa, halkı taptıkları A l l a h i le karşı karşıya getirmek,

ortadan çetrefil d i l l i yalancı tercümanları kaldırmak iyiliğiniyapmıştır. ( . . .) Hristiyanlık Kitab-ı M u k a d d e s i n i n gerekİ ngil i zce'ye, gerek Almanca 'ya tercümesi o m i l l e t l e r i n i r f a n

ve l i san ta r ih le r inde de b i rer yen il eşm e, m i ll îleşm e devr inin

başlangıcı olmuş, öz d i l i n varlığını duyması, göstermesi hâdisesini uyandırmıştı . U z u n zaman varlıklarını ve büyücekşerâit farklarıyla beraber, halkın vicdanında o kadar derin

b i r t e s i r i olan K u r ' a n ' m özdile çevrilmesi, cemaatlere özdü

i l e h i t a b etmesi, hususiyle olduğu g i b i görünmesi, acababizde de ger ek dilce, gerek dinî telâkkice pek d ikka t e değerbirer hayırlı hâdise doğurmayacak mıdır? Biz bu suâle büyük bir kanaat l e Evet! diye cevap ver iyoruz. 1

• Ortaçağ'da Avrupa 'da büyük bir dinî ihtilâl olmuştu: İncil,Latince 'den bazı m i l l e t l e r i n her günkü d i l i ne [ h a l k dil ine]

tercüme edilmişti. Ta b i i bu hal karşısında, İncil 'i okuyanla-

A l i Rıza Seyfı, Gazi ve nk ıl âp, sh. 62-63, İ stanbul , 1933




rı n sayısı artt ı . B u müh i m değişi kl ik , Ruhb an S ın ı f ın ıniçinde vukû bu lan bir hizipleşmeden sonra yapılmıştı. İlerif i k i r l i bazı papazlar, halkın İncil 'i okuyabi lmeler ini ve tefsir

edebilme imkânına sahip olmasına taraftardı. H a l k için kapalı veya er i şil mez bi r hal de olan İncil 'in, yabancı bir dilde

kalması ve mânâsına ulaşmak için papazların tefsir ine muh

taç bulunması beklenemezdi. M a r t i n L u t h e r ve arkadaşları,İncil ' in halka kadar inmesi i çin çok uğraşmışl ar dı. K it ab-ıMukaddes' i tercüme etmekle g i r d i k l e r i tehl ikeyi bi l iyoruz;

fakat bunu, bilerek yapıyorlardı ve bugün bu cesaretlerini

t a k d i r ediyoruz. Cesar et bahsi nde şurasını söyl emek gerekirk i bunu takd i r edebilmek için İ slâm Dü nyası 'nda bi r müddetyaşamak, eski âdetlerin ku vve t i n i yakı ndan gör mek l âzı mdır . İ şte o zaman, Ga z i n i n Kur'an'ı tercüme e t t i rmek l e giriştiği ' t eh l ike l i teşebbüs' lâyıkıyla meydana çıkar. Mustafa

Kemal, sayısız m ücad elel eri boyunca bunun kadar tehli keli

sine gir işmemişt i . H a l buk i bunda da muvaff ak oldu ! 1

• Redslob, Prensipe d es Nationalites ' inde d iyor k i : "M i l l e t l erk e n d i l e r i n i b u l u r l a r k e n diî'in prestişi artar, kendi şahsiyetl e r i n i bu suretle göstermeyi a r a r l a r ; millî ruhlarını bulunca,

d i l l e r i n i de keşfederler. B u n u n iç in Dante , Servantes,

Şekispir va tan la r mucid id i r l e r. Reform zamanında h a lk d i l i ,

ruhların hayatında de r in kökler salar. B u suretle mi l l î d i l ,yeniden ele geçen imanın d i l i olu r. K i l i se gibi E vrensel olan

Lat ince, yer ini mil l î dil 'e bırakır. Reformacılar halka kendi

d i l i y l e hi tap ederler, halk [da] k endi d i l i y l e söyler. B u

ncil ' i n m il l îleşt ir i l m esid ir . L üt er de böyl e yaptı ". Atat ürk de

böyl e ya pt ı ve Kur ' an T ür k çe oldu.2

1 Amerika'nın Türkiye Sefiri Charles H . Sherri ll, T ür k çe Kur 'an, M ustafa Kemal

ve M art in Luther, 1934; [bkz. Bölüm I I I , Metin XVIII ]2 Mahmut Esat Bozkurt, Ata türk h t i l âl i , sh. 313-314, İstanbul, 1940



1932 Ramazanı ve Türkçe K u r ' a n 9J7_

Gerçekten de Z iya Gökalp ' in D i n î T ürk çülük, İ smai l H akkıBaltacıoğlu 'nun slâm 'ı T ürk l eşti r m ek, D r . Reş i t G a l i p ' i n i se M il lî

M üslüm an lık ş ek l inde i f ade etmeye çal ı ş t ı k l ar ı , " İ badet l er i

T ür kçel eşt i r me Projesi" bu safhayla b i r l i k t e zirvesine ul aştı ve bi r mânâda Ziya Gökalp'in, Vatan ş i i r ini n mısrâlar ı nda d i l e getirdiği düşler—hiç değilse kısa bir süre için— gerçek oldu.

V I I . "B i r Ülke ki C a m i i n d e T ür k çe E z a n O k u n u r "

1932 Ramazanında t a t b i k mevk i ine konu lan bad etl er i T ürk çeleşti r m e

Projesi, pek t a b i i d i r k i b u kadar kısa bir zaman d i l iminde gerçekleştiri

l en teşebbüslerle sınırlı kalmayacak, hemen akabinde, bu projeyle bağlantılı b i r biçimde yeni ve farklı projeler de devreye sokulacaktı. ÇünküC u m h u r i y e t yöneticileri, sadece eskiye ait kurumları tasfiye etmekle

kal mıyor, aynı za man da i nk i l âblar m kökl eşmesini , yer l eşmesin i sağl ayacak diğer tedbir lere de başvurmayı elzem addediyorlardı. N i t ek i m buyönde (tekk el er in yer i ne) i k a m e edilen k u r u m l a r d a n b i r i de RamazanBayramının üzerinden henüz i k i haf ta b i le geçmeden (19 Şubat 1932'de)k u r u l a n ve birgün Türk'ün çağdaş mâbedi hâline geleceği düşünülen

Halkevleri 'dir.1

İlk bakışta b i r b i r i y l e alâkasız g ib i görünen bu ve benzeri teşebbüsl er arasında, sadece k ronolo j ik bakı mdan bi r yakınl ık bulu nduğu düşünülmemelidir. Çünkü b i r b i r i n i izleyen b u adı mlar , müşt erek bi r gayeyehizmet amacıyla atılmış; başka bir deyişle, her faaliyet tek tek aynı siyasî i rade tarafından planlanıp yürürlüğe sokulmuştur. N i t ek i m hem bumünasebetler in s ıkı l ık derecesini, hem de daha kuruluş y ı l la r ında

Halkevlerine atfedilen önem ve değerin ne olduğunu görmek için, o dö-

1 Halkevleri i l k olarak 19 Şubat 1932'de 14 vi layet merkezinde, i k i n c i merhalede24 Haziran 1932'de 20 merkezde açılmış, daha sonra birçok vilayet ve kasabadabunlara yen i le r i eklenmiştir. 1950'ye kadar hizmete açılan Halkevi sayısı 474,Halkodası sayısı ise 4306'dır. Ha lkev l e r i ; 8 Ağustos 1951 t a r i h ve 5830 sayılıkanun ile kapatılmıştır. [Bkz. Sami N . Özerdim, Ata türk Devrimi Kronolojisi, sh.86, İ stanbul , 1966; Muzaffer Gökman, 50 Y ıl ın T u ta n ağı 1923-1973, sh. 67,İ stanbul, 1973; U t k a n Kocatürk, Atatürk ve Türk iye Cumhuriyeti TarihiKronolojisi 1918-1938, sh. 531, Ankara, 1983]




nemin t an ık lar ından b i r i n i n , Ahmed H a m d i B aşar ın (öl. 1971) yapmı ş

olduğu şu değerlendirme üzerinde düşünmek lâzımdır:

(...) Bizde d i n i cemiyetin dışına a tmak değil, b i l ak i s inki lâp-l a r m emrine vererek yaşatmak lâzımdır. Camileri yık ıp , ter -

kealip on l ar ın yerine Halkevleri yapmak suretiyle m ak sad ı

m ızda a slâ muvaffak ola m ayacağ ız. H er zaman camide top

l anan ha lka oradan sesimizi duyurmak ; oralar ını modern

halkevleri h a l i n e koymak: di n sınıfını or tadan kaldırmak,herkesi d i n ve dünya nâmı na konu ştu r mak mümk ün dür .İ slâmlı k bu bakı mdan en modern, en i l e r i bi r d i n d i r.

Derin bir heyecanla anlattığım bu bahisleri Reşit Galip'in aynı heyecanla dinlediğini, sözleriyle beni tasdik ve teyid ettiğini hatırlarken, merhumun aziz hâtırasını rahmetle anıyorum. 1

H a l k e v l e r i n i n ku r u l uşundan b i r müddet sonra, aynı yılın T emmu z u n da bi r başka adı m daha atı lmış; M us ta fa K emal Atatürk 'ünemriy le ve Türk Tar ih Tezini tanı tmak amacıyl a A n k a r a H a l k e v i b ina

sında Birinci Türk Tar ih Kongresi

toplanmıştı . O n gün süren K on gr eye198 l i se ve o r t o k u l m u a l l i m i , 18 Dârulfünun mensubu ve y ine çoğuMecl is üyesi olan 25 Türk T a r i h Tedkik Cemiyet i üyesi katılmış ve 1932Ramazanı'ndaki Dolmabahçe Sarayı toplantılarına riyaset eden Dr . R eşitG a l i p i l e H a s an Cemil Çambel'in a k t i f rol aldıkları bu Kongre de, ger ektebliğci, gerekse müzakereci sıfatıyla Afe t İnan , S a m i h R i f a t , Yu s u f

Akçura , F u a t Köprü lü , Sad r i Maksud i A r s a l , Zeki Ve l i d i Togan g ib i

i s imler de hazır bulunmuşlardı. 2

C u m h u r i y e t yöne t i c i l e r in in t a r i h ' i nas ı l yo rumlad ık la r ın ı ,C u m h u r i y e t için gerekli olan yeni t a r i h b i l i n c i n i nasıl oluşturduklarını

1 Ahmed Hamdi Başar, A ta tür k l e Üç A y ve 1930'dan Sonra Türkiye, sh. 51 ,İ stanbul , 19452 B u K ongre'de sunulan tebliğ ve müzâkere met in le r i aynı yıl yayımlanmıştır:Birinci Türk Tar ih Kongresi: Kongrenin Z abıt l ar ı, Konferanslar, Münakaşalar

(1932), İ stanbul , 1932. B u kongrede ele alman mevzûların genel tasvir ve t ah l i l i

için bkz. Büşra Ersanlı Behar, k t ida r ve Tar ih: Türkiye'de 'Resmî tar ih ' TezininOluşumu (1929-1937), İ stanbul, 1992



1932 Ramazanı ve Türkçe K ur ' an 99

ayrı ntı lı b i r biçi mde gözler önüne ser en bu K ongr e'de temel lendir i len

Türk Tar ih Tezi, esasen Dr. Reşi t G a l i p ' i n hazırladığı M üslüm an lık:

Türk 'ün Mi l l î Dini Teziyle yakı ndan alâkalı dır ve daha da önemlisi bu

alâka i h m a l edildiği t akd i rde , Cumhur iye t i n ne din'e, ne de t a r i h e nasılbaktığını kavramak mümkün değildir. Çünkü sırf bu alâka sebebiyledir

k i T ü r k T a r i h K on gr e si n i n bittiği günün akşamı M us t a fa K emal

A tat ür k tarafı ndan, " D i l işlerini de düşü nmek lâzı mdı r " denil ecek veertesi gün (12 T em mu z 1932'de) Türk Di l i Tedki k Cem iyeti kurulacaktır.

1935'de Türk Di l Kurumu adını alan bu C emiye t i n kuruluş amacı,tıpkı diğerlerinde olduğu g ib i , Cumhur iye t in ideo lo j ik inşâsını gerçekleştirmek ve ku r umla r yoluy la bu inşâyı kökleştirip iyice yerleştirmektir.

N i t e k i m Türk Di l i Tedki k Cem iyeti k u r u l d u k t a n kı sa bi r süre sonra (26Eylül -5 E k i m 1932 t a r i h l e r i arasında), yine M ustaf a K emal Atatürk 'ün

d i r e k t i f l e r i y l e Dolmabahçe Sarayında Türk Di l i Bir inci Ku r ul tayı

toplanmış ve böylelikle Cumhur iye t ideologları, sadece d i n ' i n ve t a r i h ' i n

sınırlarını değil, d i l ' i n sınırlarını da belirlemek yönündeki i r ade l e r i n i

ortaya koymuşlardı . 1 B inaena leyh Samih Ri fa t ' in (öl. 1932) a şağı da

nakledeceğimiz sözleri, bu i r aden in t a b i i bi r if adesi olar ak anlaşılmalı veCumhur iye t ideologlarının sadece d i n ' i n değil, t a r i h i n ve di l i n i nşâsındada koyu bir siyasî p r agma t i zmi önceledikleri hiçbir suret te gözdenkaçırılmamalıdır:

Han ımla r, efendiler! Şeriaft] v ad i s in in yıl dır ıml arı önündei s t i k b a l i n bugünleriyim uğraşan ve onlara bütün hayatınfevkinde kıymet veren bir inki lâb azmi içindi- h er f ikr in , her

tasarrufun en geni ş ve şüm ul l ü r abıta l ar ıyl a b irbir ine ba ğl ıbi r küll teşki l et t i ğini ve milliyet şuu ru nu n in sanlıkl a m uasır

bi r tarihten bugüne kadar her tür lü tafsil atıyla ihata edil di

ğini , biz, Büyük Gazi' ni n bir er bir er meydana çıkan yüksek

teşebbüsleri yl e öğr end i k. B u da ' tar ih ' in bi r hareket n ok tası

id i ; ' l isan' ikinci merhale, üstünde duruyordu. M i l l e t i n öz-

1 B u Kurultay'da sunulan tebliğ ve müzâkere metinleri de diğeri gibi kısa birsüre içinde yayımlanmıştır: Birinci Türk Di l i K ur ul tayı: T ezler -M üzâkereZ abıt l ar ı, İ stanbul , 1933




benliğini bulduğuna şiddetle k a n i olduğu daha dünkü birdevirde bu esasların az çok nâkıs kavranıldığmı samimiyetle

i t i r a f edelim; ve herşeyi olduğu g i b i görmeye muvaffak olabi lmek için d i ye l im k i : yanı ld ığ ımız nok ta la r, hiç olmazsayanılmadıklarımızdan o kadar eksik değildi. 1

Hâsılı, bütün bu gelişmelerle b i r l i k t e , 1932 yılı, Cu mhur iye t ' i n

dine, t a r i h e ve d i l e yönelik resmî görüşünün f i i l e n i nşâ edil diği bi r yılolmuş ve bu konuda oldukça cesur adımlar atılmıştı. 2 N i t ek i m Ramazanayındaki bad etl er i T ürk çeleşti r m e teşebbüsleri ni n son bul masın ı n ar

dından Birinci Türk Tar ih Kongresi düzenlenmiş; E v k a f Müdüriyet i , T ür k D i l i Te d k i k C e m i y e t i n i n ku ru luşundan b i r h a f t a sonra (18 T emmu z 1932'de) bütün müftülüklere T ür kçe Ezan için hazır lanmalarıtâlimatını verdiğinde, Diyanet İ şleri Reisliği E zan ı n yeni şeklini çoktantesbit etmişti bile.

Ta n r ı u ludur ! Ta n r ı u ludur!

Şüphesiz b i l i r im b i ld i r i r im T an r ıda n başka yoktur tapacak!

1 Türk Di l i Tedkik Cemiyeti Reisi Samih Rifat Bey'in Açm a Nutku, " B i r i n c i TürkD i l i K urul tayı: Tezler-M üzâkere Zabıtl arı " içeri sinde, sh. 3, İ stanbul, 1933.Samih Rifat hakkında bkz. Sadettin Nüzhet, Samih Rifat : H aya tı ve Eserleri,İstanbul, tsz.2 Dinî inkilâpların o tarihlerde ülke dışında nasıl değerl endir ildiğine il işkin bi rmisâl olmak üzere, 16 K asım 1932 günü K r a l i y e t Orta Asya Derneğinde verilenTürkiye 'de Cumhuriyetin Dokuz Y ıl ı başlıklı bir konferanstan sonra söz alanLondra Camii İ mamını n şu sözleri ne bakılabil ir : "Mustafa Kemal'e büyük birgeneral ve büyük bi r yönetici olarak samimi bir hayranlık duyuyor, ama el sürmemesi gereken bazı şeylere karışmasına da esef ediyorum. Ku r ' an -ı KeriminT ür k çe çevi r i si n i A r apça asl ın ın yerine geçi r m ek l e büyük bi r yan l ış ya pt ı. K u r ' a n -ı K e r i m ' i tercüme etmek yanlış değildir, Hindistan'da ve başka yerlerde çeşitliDoğu dillerine yapılmış çevirileri vardır; fakat İslâm dünyasının her zaman ısr a r l a istediği tek şey, çevirinin m u t l a k Arapça asılla b i r l i k t e olmasıdır." (Sir. A.

Telford Waugh, N i n e Years of Republi c i n T ıır key, "J ournal of the Royal CentralAsiatic Society", XX, sh. 66, Ocak 1933; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti 'ninTek-Parti Yönet im ini n Ku ru lm ası 1923-1931, Ankara , 1981'den]. M ete

Tuncay'ın, Londra İ mamının sözlerini aktar ır ken yaptığı değerlendirme, maksadın anlaşıl(a)madığmı göstermektedir.




Şüphesiz bi l i r im b i ld i r i r im T an r ın ın elçi sid i r Muhammedi

Haydi namaza, haydi felaha!

Namaz uykudan h ayır l ıd ır . (Y alnız sabah namazlar ı nda)

Ta n r ı u ludur! T an r ıda n başka yoktur tapacak! 1

T ür k çe E zan ı n bestesi i çin bazı sanat kâr l ar gör evl endi r i l i p besteolanca gayretle meşk edilmesine rağmen, h a t t a birçok i m a m ve müezzin

T ür kçe Ezan okuma k u r s u n d a n mezun edildiği halde, hazırlıklar 29Aralık 1932 (1 Ramazan 1351) t a r i h i n e kadar yetişemediği için, buRamazan ayında T ür kçe E zan ın t üm camilerde okunması mümkün ola

mamış tı r . B u sebeple, aşağıda yer a lan gazete haberi , esas i t i b a r i y l e b i rmübalağa ifade etmektedir:

Bugün Ramazanın b i r i n c i günüdür. Ramazan için yapılanbütün hazırlıklar ikmâl edilmiştir ve bu h azır l ığın en m üte-

bâriz hususiyeti ezan ve mukabelelerin h er camide T ür kçe

okunacak olm asıd ır . İ lk t e r a v i h namazı dün gece şehrin büyük cami le r inde k alabalı k bi r cemaat tar afı ndan eda e d i l

miştir. Müftülükçe T ür kçe Vaaz vermeye mezun olan der-siâm efendilerin b i r l i s tes i E vka f M üdü r l üğüne veri lmişt i r.Vaaz verilecek ve mukabele okunacak camilerden başlıcalarışun la rd ı r : F a t i h , Bayez i t , Ayasofya, Y er al t ı , B eşik taş ,Sinanpaşa, Dolmabahçe, A t i k a l i , Hı rka- i Şerif, A r a p Camii ,

D a m a t İ b r a h i m P a ş a, M e r c a n , S e l ç u k , T ü r k a l i ,Sul tanahmet , E yüp, K ı l ıç A l i Paşa , Su l tanse l im, ÜsküdarCedit Va l d e [Vâlide-i Cedid], Ortaköy Mecidiye, Şehzâde,H eki moğlu A l i P aşa, N ûr osmaniye c a m i i l e r i . (...)

Ezan bugünden itibaren büyük camilerimizin hepsinde

T ürk çe oku n acak tır . M üezzin l er i n yap tıkl ar ı ses tecr übel er i ,

muvaffakiyetli neticeler vermişt ir.2

1 Gotthard J âschke, Yeni T ür ki ye'd e slâml ık, sh. 45, İ stanbul, 19722 M i l l i y e t , 29 Aralık 1932 Perşembe. "Mâruf hâfızlar tarafından müezzinlere öğre t i l en Ezan ve K âmet tedr is i nihayet bulmuştur." ( M i l l i y e t , 30 Aralık 1932




1933 Ramazanı bu t emennil er l e başlamış ve bu temenniler kısm en

gerçekleşmiş, ancak bütün ülkede, h a t t a bir şehrin bütün camilerinde

T ür kçe Ezan aynı anda okun amamı ştı r . B i r önceki yıl da yapıl dığı g ib i ,

1933 R amaz an ı nda da (23 Ocak 1933 Pazartesi akşamı) K a d i r Gecesimünasebetiyle Ayasofya C a m i i n d e büyük bir i h t i f a l düzenlenmiş, yabancı ülkelerin konsolosları ve eşleri için camide yer ayrılarak onların damerasimi izlemeleri sağlanmıştır. 1 N i t ek i m A m e r i k a Bir leşik Devletleri

S e f i r i Char les H . S h e r r i l l , bu merasimi ai lesiyle izleyen yabancılardanb i r i d i r ve kendis i bu geceyle i l g i l i i z l e n i m l e r i n i şu şekilde d i l e getirmişt i r :

(Uzun zaman İstanbul Müzesi Müdürü) H a l i l Bey tarafındanbenim ve eşimin Ayasofya'daki büyük namazda bulunmaya

davet edilişimizi burada anmalıyım! O, sevimli eşi ve E vk âfMüdürü, namaz ve dua la r müddetince ben imle b i r l i k t e

kaldılar ve pek enteresan izahâtlar verdiler. (...)

D i y e b i l i r i m k i 23 Ocak 1933 ak şamı Ayasofya 'da gör dü ğüm

ve hissetttiğim iman samimiyet ini hiçbir h r i s t i y a n âyininde

duymadım. B u İ slâm kalabalığını harekete getirmek için ne

bi r h a t i b , ne bi r müzi k vardı . B üt ün içti maî sınıfl ar mev-

Cuma). "Ramazan ayından i t ibaren Sivas'ta T ür kçe Ezan okunmaya başlamıştır.Şimdi artık her camide T ür kçe Ezan işit il iyor. 40 kadar müezzin, ezanı LiseMûsikî M u a l l i m i Muzaffer Bey'in riyaseti altında toplanarak talimlerine devam

etmişler ve bi r ay zarfında çok kuvve t l i olarak bestelemeye muvaffak olmuşlardır. Va l i Süleyman Bey'in huzurunda her müezzin ayrı ayrı okumuşlar ve Va l iBey okunuş tarzından çok memnun olmuşlardır.*' (Mi l l iye t , 1 Ocak 1933 Pazar)1 "Ayasofya'da her sene mutad olduğu veçhile dün akşam da dinî âyin yapılmış,şehrin en güzel sesli müezzinleri tarafından mevlût okunmuştur. Camide, havanın kış olmasına rağmen çok kesif bi r kalabalık hâsıl olmuştur. B u izdihamı evvelden t a h m i n eden Eminönü Merkez Memuru H u l u s i Bey'le Evkaf MasrafMüdürü Sait Bey, gündüzden t e r t iba t almışlar, Masraf memurları tarafındankadınlara, erkeklere ve ecnebilerle süfera ve konsoloslara tahsis edilen yerler polislere gösterilmiş, Merkez Memuru'na bu yer le r in bir de planı verilmiştir.Gündüz saat i ki 'den i t ibaren 150 resmî polis tavzif edilmiştir . (Mi l l iye t , 24 Şubat1933 Sah)




c u t t u ; kadınlar aşağıda yanları dolduruyordu; ortada erkek

l er sıkı sıralar [saflar] ha l inde (yüz sıra vardı) ve her sıradadoksanar kişi omuz omuza vermiş diz çöküyor, kalkıyor, dizçöküp secdeye varıyor, y a n m d a k i n d e n bî-haber Tanrı i lekarşı karşıya gelmenin huşûu içindeydi.

T ür k m i l l e t i n i n r u h u n u anlamanın y e r i ve zamanıydı. Sadeve imanlı Türk'ü böyle bir şerâitte gördükten sonra, Türkm i l l e t i n i iyice a n l a m a k ve M us ta fa K emal g i b i , T ürk iyeC u m h u r i y e t i n i n ku rucusu ve i l k R ei s i c u m h u r u n u doğuranbu tabiatı ölçmek mümkün o lu r. Muhakkak k i T ü r k m i l l e t i

bi z Amer ika l ı l a r kada r dindardır, b e l k i de h a t t a bizden

fazla. . . 1

B u a rada beklenmeyen bir gelişme or taya çıkmış ve RamazanBayramından birkaç gün sonra (1 Şubat 1933'de), Bursa'da T ür k çe Ezan

uygul amasına karşı çık an bi r grup, her yerde (msl. İstanbul g i b i büyükşehirlerde) Tür kçe Ezan okunmuyor oluşunu emsâl gösterer ek U l u Camii

önünde nümayiş yapmış ve başka yer lerde Ar apça okunduğu halde,

E z a n ı n Bursa 'da Tür kçe okunmasını protesto etmişlerdir. Protestosırasında cemaatten i k i kiş inin Ezan ve Kam eti A r apça okumalar ı na bi rpolis m e m u r u n u n müdahale etmesi üzeri ne, "B u nedi r yahu? Yahudi le r

havra lar ında , H r i s t i y an l a r k i l i s e l e r i n d e serbestçe âyin yapar la rken

neden b i z i böyle kanunsuz t azy ik ediyorlar? G i d i p derdimizi anlatalım!"diye t e p k i gösterilmiş, ardından da topluca E v k a f M ü d ü r l ü ğ ü n egidilmiştir. A nadolu Ajansı aracılığıyla gazetelere b i l d i r i l e n 5 Şubat 1933

t a r i h l i i l k r esmî tebli ğd e bu hâdi seni n key f iye t inden şöyl e sözedilmektedir:

(A . A . ) Bursa 'da 1 Şubatta T ür k çe Ezan ve Kamet sebebiylehâdis olan vak 'a şöyle cereyan etmiştir: Şubatın b i r i n c i günüöğleden sonra Hoca Ya h y a oğlu K azanlı Ta t a r İbrahim,İ sl âm oğlu el ekt ri kçi Se3 r fett in, M e h m e t oğlu kuyumcu

Şahin, kasap Hâfız Mus ta fa , Yu s u f Çavu ş oğlu K öy İ mamı

1 Bkz. Bölüm I I I , M e t i n X V I I I




Hâfız Mus ta fa , Mehmet oğlu Hâfız A l i ' , Mehmet oğlu k i l i m c i

Sal ih , Kayapa K öyü nd en Ömer , Ömer oğlu K a y a A l i , Hasan

oğlu M u s t a f a H i l m i , A z i z oğl u A l i , M u s t af a oğlu H a l i l ,Abdülmü'min oğlu Abdülkadir'in teşvikiyle 30 kadar şahsıncamiye muttasıl E v k a f Müdürlüğü'ne müracaatla Ezan ve

Kâmet ' in İ stan bul ve diğer t a ra f la rda olduğu g i b i Bursa'da

Arapça okunmasını gürültülü bir suret te ta lep etmişlerdir.E v k a f Müdürüfnün] , "Diyanet İşleri R i y a s e t i n i n ve Evka f

U m u m M ü d ü r l ü ğ ü n ü n e m i r l e r i n i bozmak iktidarına mâlikolmadığı" yo lundaki cevabı üzerine, arkalarına topladıklarıb i r cemmigafirle hükümet dairesine g i tmek istemişlerse depolis k u v v e t l e r i tarafından dağıtılmışlar, müşevviklerle öna-yak o lanlar yakalanarak tahkikâta başlanmıştır. 1

B u r s a hâdiselerinin pa t lak vermesi üzerine, Diyane t İşleri Reisi

R i f a t Börekçi hemen ha reke te geçerek, 4 Şubat 1933 t a r i h i n d e

—Tahrirât Müdürlüğünün 360/128 sayı l ı emr iy l e— tü m Mü ftül ükl er eb i r tâmim göndermiş ve "en ufak bi r muhalefet i r t i k a b edeceklerin kat'îve şedid mücazâta mâruz kalacaklarını" bilhassa vurgulamıştır:

Dah i l i ye Vekâleti Celilesi 'nden vârid tezkerede; T ür kçe Ezan

hakkında riyâset-i aliyyelerince i t t i h a z o lunan k a r a r ve tâ-m i m i n her t a r a f t a aynı hassasiyetle t a t b i k ve t a k i b edilme

mekte olduğu v i l a y e t l e r i n iş'ârından anlaşılmakta olduğundan, bu teşevvüş ve intizamsızlığın izalesini t emin edecekkat'î ve sa r ih tebliğâtm te'kîden ve müsta'celen îfası ve keyf iyet ten v i l a y e t l e r i n de haberdar edilmesi için bir sûretinVekâlet e gönderilmesi ifade ve izbar buyurulduğuna naza-

1 Cumhuriyet ve Son Posta, 6 Şubat 1933, (Resm î Tebl i ğ, Ankara); Başvekâlettarafından b i l d i r i l e n 8 Şubat 1933 t a r i h l i resmî tebliğde ise şöyle denilmektedir:"Adliye ve Dahiliye Ve k i l l e r i Bursa'daki t edk ik le r i ve yerinde aldıkları tedbirler i n neticesini İcra Ve k i l l e r i Heyeti'ne arzettiler. Hâdisenin mahiyeti hakkındaverilen izahat ve alman tedbirler muvafık görülmüştür. Hâdiseyi ve mahiyetiniReisicumhur hazretlerinin tebliğleri tenvîr etmiştir. Cumhuriyet Adliyesincetâkibâta devam olunacaktır." ( Mi l l i yet , 9 Şubat 1933)




r a n evvelce Riyaset m a k a m ı n c a tesbi t ve E v k a f U m u m

Müdürlüğü taraf ından v i laye t le re ve E v k a f M üdür l er i netâmim edilen T ür kçe Ezan ve k âm et s u r e t l e r i n i n memleket i n her tarafında, h a t t a en ücr a bi r k öşesin de aynı şeki l veaynı zamanda bir âhenk, bir s iyak dairesinde t a t b i k i z a r u r i

olduğu halde, şer'an memnû olmayan böyle T ür kçe Ezan ve

Kâmet hak k ı nda bazı müfti l er tar afı ndan ter eddüde meydan

verildiği anlaşılmıştır. B inaena leyh bu tâmi min vüsûl ünümüteakib umûm i lm iyye memurları, i m a m ve ha t ib le re kat'îtebliğat icrâsı ile en ufak bi r muhalefet i r t ikab edeceklerin

ka t' î ve şedi d m ücazâta m âr uz ka la cakl ar ı tâmimen beyanolur efendim.

4 Şubat 1933

D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t [Börekç i ] 1

Hâdiseden haberdar edildiği sırada İzmir'e g i tmekte olan Mustafa

K emal Atatürk, 5 Şubat 1933'de Bursa 'ya gelmiş ve gerekli b i l g i l e r i a l

dıktan sonra, ertesi gün (6 Şubat) Anado lu Ajansı m u h a b i r i n e şu beyanatı vermiştir:

(A . A . ) Bursa 'ya geldim. Hâdise hakkında alâkadarlardanmâlumât aldım. Hâdise, haddizâtmda fazla ehemmiyeti hâizdeğildir. He rha lde cahil mürteciler Cumhur iye t Ad l iyes in in

pençesinden kurtulamayacaklardır. Hâdiseye d i k k a t i m i z i

bilhassa çevirmemizin sebebi, d i n i , siyasetle] ve herhangibir

t a h r i k e vesil e etmeye aslâ mü samah a etmeyeceği mi zi n bi rdaha anlaşılmasıdır. M eseleni n mahiyeti esasen din değil ,

di ld i r. Kat ' î o larak b i l i n m e l i d i r k i T ü r k m i l l e t i n i n mil l î d i l i

ve millî benliği bütün ha yat ınd a hâk i m ve esas kalacaktır! 2

1 Diyanet İşleri Reisliği Tahrirât Müdürlüğü, sy. 360-128, 4 Şubat 1933; [SadıkAlbayrak,

T ürk iye'de D i n K avgası, sh. 262, İ stanbul , 1973'den]

2 Birçok gazete meyanmda bkz. Cumhuriyet, 7 Şubat 1933. (Manşet: Gazi haz retlerinin irt ica h âdi sesi h ak k ın da beyan âtl ar ı)




Aynı günün akşamı M u s t a f a Kema l , B u r s a eşr âfı yla ve bi r grup

gazeteciyle b i r l i k t e bulunduğu bir mecliste, daha sonradan Bur sa Nutku

diye anılacak olan

meşhur konuşmasını yapmış; fakat gazetelerde yayımlanmasına o gün için müsaade edilmeyen bu konuşma, yıllar sonra,y ine o akşam sofrada bu lunan gazeteci l erden R ı za R uşen Y ücer t arafı ndan yayımlanmıştır. Bazı kesimlerce, "Atatürk devr imler i adına şiddetebaşvurul abil eceğine dâir bi r fetvâ" şekl i nde t e l a k k i edilen bu konuşmanı n m et n i n i —önemine binâen 'tam m et n i n i ' ' — burada naklediyoruz:

T ür k genci , i nk i l âpl ar m ve r e j i m i n sahibi ve bekçisidir.

Bunların lüzûmuna ve doğruluğuna herkesten çok inanmışt ır ; r e j i m i ve inkilâpları benimsemiştir. Bunları zayıf düşür ecek en k üçük veya en büyük b i r kı pır tı ve bi r har eket duy-dumu, "B u memleket in polisi vardır, jandarması vardır, ordusu vardır, adliyesi vardır ..." demeyecek ti r , h emen müd aha le edecektir : elle, taşla, sopa ve s i l ah la . . . nesi varsa

onunla, kendi eserini koruyacaktır. Polis gelecektir; asıl suçluları bırakıp, suçlu diye onu yakalayacaktır. Genç, "Polis,

henüz İ nki l âb ve C u m h u r i y e t i n polisi değildir" diye düşünecek, fakat aslâ yalvarmayacaktır. M a h k e m e on u mah k u m

edecektir. Yi n e düşünecek: "Demek ad l iyey i de ıslah etmek,

r e j ime göre düzenlemek lâzım!.." Onu hapse a tacaklar.

K a n u n yolundan i t irazlarını yapmakla beraber , ban a, İ smetP aşaya , M ecl i se telgraflar yağdırıp haksız [haklı?] ve suçsuzolduğu için tahl iyesine çalışılmasını istemeyecek [ve] diyecekk i :

"Ben inancımın ve k anaa t imin

icabını yaptım. Müdahaleve hareket imde haklıyım. Eğer buraya haksız o larak gelmişsem, bu haksızlığı meydana get i ren sebep ve âmilleri düzeltmek de benim vazifemdir!.."

İşte benim anladığım Türk genci ve Türk gençliği!.. 1

1 Rıza Ruşen Yücer, Ata türk ' e A i t B i r k aç F ıkr a ve H âtır a, sh. 5-6, İ stanbul, 1947;krş. Ahmet N . Banoğlu, Fıkr a, N ükte ve Çi zgil er le At atür k, sh. 26-27, İ stanbul ,1954; aynı yazar, Atatürk ' ün stanbul 'dak i H ayatı, 11/14-16, İ stanbul, 1974.Değişik vesilelerle gündeme gelen bu belgenin sıhhati tartışılmış, meselâ




Mustafa Kemal ' in Anadolu Ajansı muhabi r ine ver diği i l k beyanât,her ne kadar hâdisenin pek ehemmiyetli olmadığını b i l dir i yor idiyse deHükümet , Bursa 'daki olaylar la i l g i l i geni ş çapl ı bi r tedki kât açmakt angeri kalmamış, kendi siyasî stratejisine uygun olarak hâdisenin sınırlarını büyütmeyi, daha tercih edi l i r bir yol o larak gör müştür . H er geçengün tutuklananların sayısı artıyor ve bütün basın da olayı gündemdet u t m a k için elinden geleni yapıyordu. Gazetelerin, dinî i nk i l âblar m desteklendiğini b i l d i r e n veya devrimlere bağlılığını yineleyen yüzlerce t e l

graf metnine yer vermeleri , T ür kçe Ezan ve T ür kçe Kur 'an okuma teşebbüslerini hızlandırmış, bu gergin ortamdan istifadeyle —hiçbir yasal da

yanak olmadığı halde— cezrî tedbir lere başvurmak t a b i i görülür olmuştu. Öyle k i Ar ap ça Ezan okuy acak olanl arı n i dam edilebileceğindenbile söz edilmeye başlanmış, fakat kimsenin, bu söylentileri haklı çıkaracak ne gibi bir cürümün işlendiğini sormaya cesareti kalmamıştı.

B u arada (8 Şubat 1933'de) Va l i M u a v i n i A l i Rı za Bey, M üftüFehmi Efendi , Emniyet Müdürü Fehmi Bey, E v k a f M ü d ü r ü N i y a z i Bey,İstanbul Va l i s i M u h i t t i n Bey ' in riyâseti altında top lanarak "İstanbul

camiler inde Türkçe E z a n okunması" meselesini t e d k i k ve müzâkereyebaşlamışlar, bu toplantıda, müezzinlere ver i len emrin bazı yer l erde yan

lış anlaşıldığı belirlendiğinden, yeniden, icab eden tebliğâtta ve t enbi -

hâtta bu lunmaya karar verilmiştir. Gazete haberi , şöyle devam etmek

t e d i r : " E v k a f İdaresi, T ür kçe Ezan işini dünden i t i ba ren sıkı bi r tâki betâbi tutmuştur. Müftülük de icab eden emi r l e r i vermiştir. T ür kçe Ezan

okumayan müezzinlerin vazif el eri ne ni hayet ver i l ecekti r ." 1

1970'lerin başlarında A l p K uranın Burada A tat ürk Y ar güanıyor (İ stanbul , 1972)adlı eserinde, bu konuşmanın Mustafa Kemal'e aidiyeti, çeşitli tanıklıklara başvurulmak suretiyle isbatlanmaya çalışılırken (sh. 55-80), Atatürk lkeleri veBursa Nutku (Ankara, 1973) adlı eserinde Mahmut Goloğlu bu yöndeki iddialarıreddetmiş (sh. 57-71) ve bu görüşlerini de T ek Par t i l i Cumhuriyet 1931-1938(Ankara, 1974) adlı eserinin 'Bursa Olayı' bölümünde tekrarlamıştır, (sh. 87-90)1 Cumhuriyet, 9 Şubat 1933




B u r s a hâdisesiyle i l g i l i tutuklananların sayısı a r t a rken , diğer i l

lerde A r ap ça Ezan okuduğu tesbit edilen müezzin ve imamla r da tek tekt u t u k l a n m a y a başlamışt ı . 1 Kezâ D iyane t İşleri Reisliği, bu ortamda

üzerine düşen vazifeyi yerine getiriyor ve mevcut gerilimden istifadeyle

bad etl er i T ürk çeleşti r m e Projesinin eksik kal an yönleri de tamamlanıyordu. N i t ek i m Di yanet İşleri Reisliği, 6 M a r t 1933 t a r i h l i bir tâmimlesalât u selâm dualarım da Türkçeleştirmiş ve Te k b i r ' i n Türkçesiyle b i r

l i k t e bu yeni teşebbüsü de bütün Müftülüklere duyurmuştur:

Öz d i l im iz l e her t a ra f ta T ür kçe Ezan okunduğu bi r zaman daminarelerde Arapça salât u selâm okumak âhenksiz düşeceğig i b i , Hükümet - i C e l i l e ' n i n t a k i p buyurduğu m ak sad -ı

m il lî'ye de uygun gelmediğine binaen, İstanbul'daki erbâb-ıihtisasla bi 'l-muhabere yukarıda yazılan üç sûret ile 'Türkçe

T ek bi r ' gönderi lmi ştir . H er hangisi arzu olunursa, icabındaalâkadarlar ın ondan okumaları lüzûmuna tâmimen beyanolunur efendim.

6 M a r t 1933

D i y a n e t İşleri R e i s i R i f a t [Börekç i ] 2

Diyanet İşleri Reisliğinin gönderdiği üç sal ât u sel âm suret i şöyledir :

Salât u Selâm S u r e t l e r i

1. T anr ı elçi si Muhammedi Salât sana, selâm sana.

Ta n r ı sevgili si M uham medi Salâft] sana, selâm sana.

T an r ı el çi l er i ! Sa l ât sizlere, selâm sizlere.

1 Bu tutuklamaların, Arapça Ezan okumayı yasaklayan hiçbir yasa olmadığıhalde yapıldığına tekrar işaret edelim.2

Mil l iyet , 15 M a r t 1933; krş. Osman Ergin,

T ürk iye Maar i f Tar ihi , V/1627,

İ stanbul, 1943; Gotthard J âschke, Yeni T ür k i ye'd e slâm l ık , sh. 46, İ stanbul ,1972




2. E y T an r ı 'n ın elçi si Muhammedi Senin üzerine olsun rahmet

ve selâmet!

Ey T an r ın ın sevgilisi Muhammedi Senin üzerine olsunrahmet ve selâmet!

Ey T an r ın ın elçi l er i ! Sizin üzerinize olsun rahmet ve selâ

met!

3. E y T an r ı elçi si Muhammedi Sa n ad ır rahmet ve selâmet.

Ey Ta n r ı sevgilisi Muhammedi Sa n ad ır rahmet ve sel âm et.

Ey T an r ı el çi l er i ! Sizedir rahmet ve selâmet.

T ü r k ç e Te k b i r

Ta n r ı u ludur! Ta n r ı u ludur!

Ta nr ıdan başka Ta nr ı yoktur!

Ta n r ı u ludur! Ta n r ı u ludur!

H a m d O 'na mahsustur!

B u tâmimin i l a n edi lmesinin üzerinden henüz bir haf ta geçmişken(14 M a r t 1933 t a r i h i n d e öğleden sonra), E v k a f M ü d ü r ü N i y a z i Bey'in

nezdinde, İstanbul Mütfüsü Fehmi E f e n d i n i n de iştirakiyle bir toplantıdaha yapılmış, T ür kçe Tekbir i l e Sa l ât u Selâm ın Cuma gününden i t i b a

r en her camide okunmaya başlamasının takarrür ettiği ve hilafına hare

k et edecek (eza n ı T ür kçe okumayacak) olan müezzin ve hademe-i hay-rât'm, merci ler i olan E vk af idaresi tarafından t a k i p edilmesi l âz ım gel

diği İs tanbul Müftüsü Fehmi Efendi tarafından i fade olunmuştur.

N i t e k i m Fehmi E f e n d i n i n 14 M a r t 1933 t a r i h inde M il l iyet gazetesi m uhabi r ine verdiği beyanât şu şekildedir:

Diyanet İşleri Reisliği, minare le rde ezanın Türkçe okun

duğu cihetle, ezan ın arkasından sal ât u sel âmın ve tekbirin

Arapça okunmasının ahengi ihlâl edeceğini ve hükümetçe dematlûb bulunduğu veçhile sal ât u sel âm i l e tekbiri n de

T ür kçe ok unması nı t âmi m etmi şt i r . B u t âmi mi n b i re r sure

t i n i Vi l aye t makamına ve E v k a f M üdü r l üğün e gönderdi m.T ür kçe Tekbir evvel ce hazı r l anmıştı . T ür kçe Sa l ât u Selâm




için üç formül tebliğ edilmiştir. B u n l a r d a n he rhangib i r in in

okunması veya her haf ta b i r i n i n okunması i t i b a r i y l e ihtiyaca

bırakılmışt ır.1

B u genel t asv i r le rden de anlaşılacağı üzere, B u r s a hâdisesindensonra, camilerde T ür kçe Ezan, T ür kçe Tekbir ve T ür kçe Sa l â okuma t eşebbüslerine resmî bir mahiyet kazandırılmış ve bu inkilâplar bütünülke sathında t av izs iz bir biçimde uygulanmaya başlamıştı . N i t e k i m

okul la rda okutu lmak üzere hazırlanan ve 1934 yılında 32.000 nüsha ola

r a k yayımlanan resmî Tarih ki tabında, tü m olup b i tenler şu şekilde

tasvir edilmektedir:

1931-1932 yıllarının 2 C u m h u r i y e t t a r i h i n e ai t mühi m hâdiselerinden b i r i T ür kçe Kur 'an i l e T ür kçe E zan ın birdenbire

yayı lmasıd ı r. D i n d e bu geniş m il lîleşm e hareketi BüyükŞef in memlekette yaptığı uzun bi r t e t k i k seyahati sırasındaİ stanbul 'da bul unuşu na ve R amaz an ayma tesadüf eder.İ s tan bul 'un en tan ı nmı ş müezzi nl er i , D ol mabah çe

Sarayında bizzat Gazi'den aldıkları irşat ve i l h a m i l e b e l l i -başlı camilerde T ür kçe Kur 'an ve T ür k çe Ezan okudular,

T ür kçe Tekbirler get i r di ler. K adir Gecesi Ayasofya'da pekçokmüezzinin ve camiden sokaklara kadar taşan binlerce halkıniştirakiyle T ür kçe D i n merasimi yapıldı. Ondan sonra bütünmemleket te müezzinler Ezan'ı Türkçe okumayı öğrenmeyeve okumaya başladılar. 3

1 M i l l i y e t , 15 M a r t 1933 (İ lk sayfadan manşet: Sa l ât ve Selâm T ür kçe! Diyanetşleri Reisl iği 'n in emri dün geld i, Cumaya tatbik edilecek.)

2 Resmî bir meti n olması hasebiyle birçok araştırmacının i t i m a d ettiği ve buyüzden aynen tekrarlamak durumunda kaldığı bu tarihlendirme yanlıştır.Doğrusu '1932-1933 yıllarının...' olacaktır.3 Tarih I V , sh. 242, İ stanbul, 1934, 2. bas. Amerikan Sefiri She r r i l l ise, Bursaolaylarını şöyle yorumlamaktadır: "Nihayet 1933 yılının başlarında küçük ve sâ-k i n Bursa şehrinde bir kıpırdama oldu: Bazı kimseler ezan'm A r ap ça yerineT ür kçe okunmasına karşı i t i r a z e t t i ler. Hükümet meseleyi gayet sükûnetle elealdı, bütün cephelerinden işi d ikka t l e tedkîk e t t i , el ebaşıl ar ın T ürk olm ad ık l a r ın ı tesbit et t i ve vâki olan karışıklıklardan dolayı h a f i f ceza hapisleri kesti .




B u gelişmelerin dinî neşriyâtı e t k i s i altına almaması mümkün değildi. N i t ek i m böyle de olmuş ve yayıncılar da bu yeni duruma i n t i b a k

etmekte gecik memişl erdi . B u sür eç i çer i si nde hâ k i m söyleme uygun

eserler neşredilmiş ve ibadetlerin Tür kçel eşti r i l m esi hareket ine nâşirlerde bi r biçi mde kat kı da bul unmuşl ardı . Ö yle k i bu sebeple o yıllardangünümüze k a l an en büyük mi ras , pekçok sayıda ve pekçok k i m s e t a r a

fından ka leme a l m a n Namaz H ocası kitapları olmuştur. İşte onlardan

b i r i :

S o r u : E y Hocam! Sen aptestin nasıl alınacağını anlatır i ken ,

okunması lâzım duaları da yazdın, fakat ben Arapça bilmem

ve bu duaları da doğru dürüst okuyamam. O halde ne yapa

yım?

C e v a p : A l l a h Teâlâ kullarına güçlüğü değil, kolaylığı ister.

Herşeyi, her d i l i b i l i r ve anlar, O'na an la tmak için her halde

Arapça'ya ihtiyaç yok tur. İmam-ı A z a m hazret ler i , "Kur'an'ıdoğru okuyamayanlar için K ur 'an'ı n tercümesi yl e n ama zcâiz o lur" demiştir. Madem k i sen 'bu dualar ı okuyamam' d iyorsun, aptest alırken Türkçelerini söylersin. 1

1933 yı l ı nda ve sonrası nda yayı ml anmı ş bi r Namaz Hocası k i t a

bında bu tür ifadelere r as t lamak çok olağandı; z i r a önceki sayfalarda

genel hat lar ıyla tasvir etmeye çalıştığımız 1932 Ramazanından sonra,

T ür k i ye'de di nî hayat köklü bir suret te değişmiş, artık ülkenin bütüncami ler inde ezanlar, salâlar ve t ekb i r le r resmen Türkçe o larak okun

maya başlamıştı. Binaenaleyh bu gelişmelere uygun olarak dinî neşri-

1931'de aynı şeki lde bi r kargaşalı k İ zmir vilayetinde, Menemen'de vukû b u lmuştu, fakat çok daha ciddiydi; bi r subay v.s öldüren âsilere karşı bu defa çoksert cezalar verilmişti. Maamafih birkaç tane 'ipe çekme' kâfi gelmişti. Bursakargaşalığı vukû bulduğunda daha da çok kişi asılacağı şâyi olmuştu, fakat Gazi,mahirâne bir buluşla, "Bunun sebebi dinî değil, d i l d i r " dedi. H a l k çabucak yatıştı." [Bk z. Bölüm I I I , M e t i n X V I I I )

1 Süleyman Tevfik, lâveli -Yâsîn-i Ş er îf-Am m e ve Ş u r ût' us-Sal ât, sh . 45,İ stanbul, 1933; krş. M ükem m el M ızrak lı l m ih al , sh. 73, İ stanbul , 1933.




yâtm, kendis ini yenilememesi düşünülemezdi. N i t ek i m bu sebeple yayım

piyasasında, manta r biter g i b i N am az H ocası türünde birçok kitapçık or

taya çıkmıştı.1932'den önce ve sonra yayımlanmış met inler arasında bir muka

yese yapacak o lanlar, dinî neşriyâtta önemli değişikliklerin husûle gel

diğini ve yayı mcı l ar ı n gayet hızl ı bi r biçi mde bu yeni gelişmelere ayak

uydurduklar ın ı sa raha t le görecekl erdi r. B i r misâl o lmak kabi l inden,

İzmir l i İ smai l Hakkının D i n Dersleri (İ stanbu l , 1926; 2. bas. 1927) adlık i t ab ın ın " E z a n ve İ k âmet" bölü münde yazıl anl arl a, aynı k i tabı n

Gençl er e Di n Dersleri (İ stanbul , 1947) adlı yeni basımının "Ezan ve

İ kâmet" bölümün de yazılanl arı karşı l aştır mak, her hal ük âr da aydınl atıcı olacaktır; z i r a bu eserin 1927 t a r i h l i basımında yer alan, "Ezan i ' lâm

demek olmağla onda örf muteber olur. Başka bir l i san ile ezan okunsa daha lk onun ezan olduğunu bilse câiz olur. An cak zikrolunan keli m ât-ı şer î-

fe'den başkası sünn et-i m üekkede olan ezan yerine geçm ez" ibareler i , 20yıl sonra yayıml anan i k i n c i metinde tayyedilmiş, bunun yer ine şu cümlel er konulmuştur:

T ür ki ye'de ezan T ür kçe ok unmaktadı r k i şöyl edi r : Dör t kere

Ta n r ı u ludur, i k i kere Ş üphesiz b i l i r im b i ld i r i r im T anr ı'd an

başka yoktur tapacak, i k i kere Şüphesiz b i l i r im b i ld i r i r im

T an r ı'n ın el çi sid i r Muhammed, i k i kere H aydin namaza, i k ikere H aydin Felâha'dan son ra i k i kere Ta n r ı u ludur ve bi rkere T an r ı'd an başka yoktur tapacak! Y al nı z sabah ezanın dai k i n c i Haydin felâha'dan son ra i k i kere N a m az uykudan

h ayır l ıd ır cüml esi zi yade e d i l i r . 1

T ek P a r t i döneminin sert ve katı yönetimi, hâdiselerin kendi t a b i i

mecrâsmda akmadığını ve muhtemelen halkın böyle bir o l d u - bi t t i k a r -

1 İzmirli İsmail Hakkı, Gençl er e D i n Dersleri, sh. 23, İ stanbul , 1947; kr ş. aynıyazar, D i n Dersleri, sh. 30, İ stanbul , 1926; 2. bas. 1927. (B u sahada yayımlanmışdiğer risaleler için bkz. Dücane Cündioğlu,-

M a t bu T ürkçe Kur 'an Çevirileri veKur 'an Çevi r i l er i n d e Yön tem Sorunu: Bi r Gir iş D enem esi , "2. K u r ' a nSempozyumu: Tebliğler-Müzakereler", sh. 197, Ankara, 1996]




şısmda daha fazla seyirci kalamayacağını düşündüğünden olsa gerek,M ustafa K emal Atatürk'ün ölümünden 3 yıl sonra (2 H a z i r a n 1941 t a r i

hinde) Ceza Y asası nı n 526. maddesi ne yapı l an bi r i l aveyle A r ap ça Ezan

ve K amet okuyanlara 3 aya kadar h a f i f hapis veya 10 l i r a d a n 200 l i r a y a

kadar h a f i f para cezasını getirmiş ve yaklaşık dokuz yıldır uygulanmakta

olan A r ap ça Ezan yasağını böyleli kl e kanunen de müey yi de al tı naalmıştır.

K a n u n u n t a t b ik inde o kadar t i t i z davranıl ıyordu k i mahkemeler,

kararl ar ında E zanı n okunduğu y e r i n mahiye t in i nazar-ı i t i b a r a b i le a lmıyorlardı. Sözgelimi "cezaevinin herkesin gir ebi l eceği bi r yer olmadı ğı"

yolundaki bi r düşünceyle cezaevi nde A r ap ça Ezan okuyan b i r şahı s, 526.madden in hükmünden hiçbir sure t te ayrı t u t u l m u y o r d u . N i t e k i m

Y ar gı t ay İ k i nci Ceza D a i r e s i n i n 27 Ocak 1949 t a r i h ve E . 708, K . 384sayılı şu kararı, bu konuda gayet i lginç bi r misâl t eşki l etmektedir:

Sanığın A r ap ça Ezan o k u m a k t a n hükümlü o larak cezasınıçekmekte bulunduğu cezaevinde t u t u k l u ve hükümlülerdenb i r kısmı ile cemaat ha l inde namaz kıldıkları sırada birkaç

defa A .r ap ça Kamet okudu ğu şehadete müst eni den mahkemece kabul edilmiş olduğu ve sanığın bu hareketi 526. mad

denin son fıkrası ile âmmenin nizamına müteallik kabahat

l er meyan ı nda yer al mış bi r suç teşki l ettiği halde cezaevi'-n i n herkesin gir ebil eceği bi r yer ol madığı yolunda kanunun

i s t ihdaf eylediği gayeye aykırı bir düşünce ile beraat kararıverilmesi yolsuzdur. 1

T ek Parti dönemi , tabiatı yla hi çbir m u h a l i f sesin çıkmadığı, çıkamadığı bir dönem o larak gelip geçmiş, inkilâplar daha önce olduğu g ib i

cezri t edbi r le r yo luy la t av iz ver i lmeks iz in uygu lanmış t ı . I I . DünyaH a r b i n d e n sonra k u r u l a n Yeni Dünya Düzeni içerisinde kendisine emin

b i r mevki bu lmak arzusundaki Türkiye , ister istemez bazı adımlar at-

1 S. Özden Perinçek, Türk Ceza Kanunu ve Buna Ai d Seçil m i ş TemyizMahkemesi K ar arl ar ı, sh. 548, Ankara 1953, 2. bas; [Bülent Dâver, TürkiyeCumhuriyet inde Lâyikl ik , sh. 171, Ankara, 1955'den]




mak zorunda kalmış ve bu nedenle de 1946'da Çok P a r t i l i hayata geçilmişti . 1 Ye n i dış siyasî koşulların e tkis iyle , i ç p o l i t i k a d a k i dengeler dedeğişince, C .H .P. ' n in eski gücünü kaybetmeye başlaması, h a t t a b i r süresonra sahip olduğu gücü ku l l an am aya cağın ın anlaşılması, yıl lardı r s i n

mi ş olan m u h a l i f g rupla ra cesaret vermiş, 1949 yılına gelindiğinde, hâk i m eğilimin de e tk i s iy le Ezan'ı asıl h a l i y l e {Ar ap ça) okumaya cesaretedenler çıkmış ve zamanla bu k imse l e r i n sayısı da bi r h a y l i a r tmış t ı . 2

F a l i h Rıfkı Atay'ın t a b i r i y l e , "İrtica unsurlarını s ind i ren mânevi otorite

artık zayıflamıştı." 3

Devr in yöneti cil eri , T ek P a r t i döneminin o b i l i n en baskıcı yönteml e r i n i gevşetmek d u r u m u n d a kaldıklarından, gerçekten de mevcut otor i t e zayıflıyor ve bu da tabiatıyla Ar apça Ezan yasağını delmek isteyen

l e r i cesaret lendir iyordu. Öyle k i sonunda iş, T ür ki ye B üyü k M i l l e t

M e c l i s i n d e (4 Şubatta) Ar ap ça Ezan okumaya kadar varınca, basındakıyametler kopmuş, i r t i c a m n hortladığmdan, Atatürk devr imler ine sahi p çıkılmadığından söz edilmeye başlanmıştı. 4 B u gel i şmeler ü zeri ne,mevcut yasağın meşrûiyeti tartışmaya açıldı ve m u h a l i f ke s im de zaten

1 Bkz. Feroz-Bedia T. Ahmad, T ürk iye'de Çok Par t i l i Pol i ti kan ın A çık l am al ıKronolojisi 1945-1971, Ankara, 1976; Necdet E k i n c i , //. D ünya Sava şınd anSonra Türkiye'de Çok Par t i l i D üzen e Geçi şte D ış Etkenler, İ stanbul , 19972 Devrin Adalet Bakanı Fuat Sirmen'in bir beyanına göre, sadece 1947 yılında,bu yasaya uymayan 29 kişi tutuklanmıştır . (J âsehke, a.g.e., sh. 46)3 B u gelişmelerde Demokrat P a r t i n i n propagandalarının da büyük bir rolü olduğuna işaret etmemiz gerekir: "Ezan'm yeniden Arapça okunacağı meselesi,

D.P. tarafından 1946 seçimleri öncesinde gündeme ge t i r i ld i . B u konuyu i l k defaaçıkça söyleyen Fuat K öprülü olmuştur . Seçim öncesi Ankara Çubuk'ta yaptığıbi r konuşmada, "İktidara gelirsek, ezanı Arapça okutacağız" demiş ve bu sloganhem C.H.P.'de, hem de Meclis'te büyük t ed i rg in l i k l e r l e karşılanmıştı." (Bkz.İsmail Kara , Tahsin Ba ngu oğlu'n dan Bi r kaç H atır a: Çok Par t i l i HayataGirerken, " Ta r i h ve Toplum", sy. 66, sh. 48, Haziran 1989)4 "Ticanîler 1941'de kabul edilen T ür kçe Ezan kanununu 1946'da tenkide başlamışlardır. Çeşitli yerlerde, ana yoll arda, Adl iye koridorlarında tekbir getirmeyebaşlamışlardır. Nihayet 1949 Şubatında T.B.M.M. dinleyiciler kısmında, bir

Ticanî yüksek sesle Ar apça Ezan okumuştur . Ticanîl er C.H.P. iktidarı zamanındaki gösteri lerine, D.P . ik tidarı nın i l k yıl lar ında da devam etmişlerdir ."(Tarık Zafer T unaya, îsl âm cıl ık Cer eya n ı, sh. 222, İ stanbul, 1962)




Lâ ik b i r devletin bu g ib i konu la ra müdahale etmemesi lâzım geldiğini,bu yasağın gereksiz ve haksız olduğunu, daha da önemlisi demokrasi'yeters düştüğünü, vb. görüşleri öne sürdü.

Kudret gazetesinin başyazarı H i k m e t Bayur da A r ap ça Ezan yasağının mânâsızlığını öne sürenlerdendir ve n i t e k i m k end i s i , 1949Şubat ında , F a l i h Rıfkı Atay'ın M ecli s'te E zan oku ma hâdisesi üzerine

Ulus gazetesinde yazdı ğı makaleyi t e n k i d etmiş, Lâik bir devletin bu işlere karışmaması lâzım geldiğini, "Atatürk'ün bu k a n u n l a bir alâkasıbulunmadığını" öne sürmüştür. F a l i h Rıfkı A t a y da hemen 8 Şubat 1949t a r i h inde B ay Hikmet Bayur'a Cevap başlı klı bi r makal eyle k endisi ne

:evap vermiştir:

Lâik geçinen bir devlet E z a n ı n Ar apça veya T ür kçe okun

masına karışmazmış. Zâti Atatürk'ün de bu k a n u n l a bi r i l -

gisi yokmuş. B u k a n u n kaldırılmalı imiş. . . Türkçe E z a n b i r

din değil, bi r kültür işidir. At atür k ve onunla bir düşüneninkılâpçı lar, m i ll îl eşm e ve gar pl ıl aşma h a r e k e t i n i n i l k m uvaffak o lma şartını, dilde ve kafada T ü r k m i l l e t i n i A r a p kü ltüründen uzaklaştırmada aramışlardır. (...) Atatürk'ün Ezan

ve Te k b i r l e i lgilenmesi, sadece kültür bakımındandır. K endi

d e v r i n d e E z a n ı n A r ap ça ye r ine T ür kçe okun uşu i l eAtatürk'ün ilgilenmediğini söylemek, b i z i m g i b i onbeş yılonun yanında bulunmuş olanları değil, o zamanı hiç bilme

yen vatandaşları b i le kandı r amaz. (...) K aldı k i ben E zan ı nve T e k b i r i n Türkçe'ye çevrilmesinde Atatürk'ün bizzat çalış

tı ğını ve bi r h a y l i değişiklikler yapıldığını b i l i r i m . H a t t a T ür k çe zevki bakımından bu değişikliklerin bazılarını sevmemiş ve i t i r a z etmiştik. Bay H i k met Bayur 'a haber vereyim

k i Atatürk sağ kalsaydı, çoktan Kur 'an da T ür kçe oku

nacakt ı . B u işi, öncel er i bi r met i n meselesi, sonra dn d i l ça-




lışmalârmın bitmemiş olması geciktirmiştir. T a r i h i doğru

öğrenmek isteyenler için h a k i k a t budur ! 1

H i k m e t Bayur, ertesi gün kendi gazetesinde F a l i h Rıfkı Atay 'a cevaben A tat ürk ve nönü Devirleri başlı kl ı bi r yazı kaleme a la rak F a l i h

Rıfkı'nın "Atatürk sağ kalsaydı, çoktan K u r ' a n da Türkçe okunacaktı"şeklindeki mütalaasına cevaben şunları söylemiştir:

B u iddia , t amamen indîdir. Hiçbir v a k i t kendis inden böylebirşey duymadık. O, ibadet işlerine karışmamayı şiar edin

mişti. Tek gayreti taassubu kırmaktı. Osmanlı devletini sar

san ve geri bırakan E z a n veya K u r an ı n okunduğu di l değil ,d i n i n siyasete alet olarak kull anılması olmuştur . 2

B u tartı şmalar hiç kuşk usuz i k i yazar ar asında süren bi r kalem

münakaşası o larak kalmamış, başkaları da bu tartışmalara d a h i l olarak

1932 Ramazan ı ' nda t a t b i k m ev k i i n e k o n u l a n " İ b a det l er i n T ür kçel eşt i r i l mesi Projes i"ni ve sonuçlarını eleştirmeye veya övmeyebaşlamıştır. Ancak bu tartışmalar, M us ta fa K emal Atatürk'ün yaptıkla

rını eleştirmek şeklinde olmamış, b i l ak i s eleştiriler, ya onun bu işlerlebi r alâkası olmadığı, ya da sonradan k a n a a t l e r i n i değiştirdiği veya bütün o lup b i t e n l e r i n Atatürk'ün yanındaki bazı işgüzarların başının altından çıktığı şeklindeki idd ia la r üzerinden yürütülmüştür. 3 B u n a m u -

1 Ulus, 8 Şubat 1949; krş. Cumhuriyet, 8 Şubat 1949. [1932 yılında DolmabahçeSarayında Te k b i r ' i n Türkçeleştirildiği toplantıya riyaset etmiş olan Hasan Cemil

Çambel, 9 Şubat 1949 t a r i h l i Ulus'ta hâtıralarına il işkin bi r yazı yayımlayarakF a l i h Rıfkı Atay'm söylediklerinin doğru olduğunu; zira kendisinin bizzatibadetlerin Türkçeleştirilmesi hâdisesinin tanıklarından bulunduğunu söylemişt ir.]2 Hikmet Bayur'un bu yazısına karşı F a l i h Rıfkı Atay 10 Şubat 1949 t a r i h l iUlus'ta A çık K onu şm ak başlıklı bi r yazı daha yazmış ve fakat T ür kçe Kur 'an meselesine girmemiştir. [Bu arada Cumhuriyet Gazetesi de bu i k i yazarın tartışmasını Ata türk Devrine Ai d Öneml i B ir Tar tışm a başlığı altında sürmanşettenvermiş ve her i k i yazarın makalelerinin birer özetini de aktarmıştır. Bkz.Cumhuriyet, 8-9 Şubat 1949 Salı-Çarşamba]3 Sebilür reşad'm bu dönemde yayımlanan nüshalarında yeterince misâl bulmakmümkündür. Ancak derginin yazarları, Demokrat P a r t i ' n i n iktidarı kesinleşene




k a b i l karşı t a r a f da bu iddiaların asılsızlığını ortaya koymaya çalışmış vebahusus M u s t a f a K e m a l ' i n b u in ki l âplardaki mer kezî r olünü tebarü ze t t i rmek iç in bir h a y l i mürekkep akı tmışlardır. N i t e k i m F a l i h RıfkıA t a y, dâvasından hiç vazgeçmemiş, 1968'de yazdığı şu satırlarla,İ nönü'yü suçl amakt an dahî geri kalmamıştır:

Ata türk ibadet devr imine ezan ve namaz'ı Türkçeleştirmeklebaşlamışt ı . Gerçekt e verdi ği i l k emir, ezan ve namaz 'm

T ür kçeleşm esi i d i . M uhafazakâr l ar ı n sözcülüğünü yapan

İ nönü, A tat ür k'e yal var mış, "Önce ezan'ı T ür kçel eşti r el i m,sonra namaza sıra gel i r" demişti. A r k a d a n d i l ve K u r ' a n

metni meseleleri çıkıp 'Namazın Türkçeleşmesi ' gecikti i d i .

At atür k sağ ka lsayd ı, 'ibadet reformu' ola cağın d a d a şüph e

yoktu.1

1949 yılının h a r a r e t l i tartışmaları 14 Mayıs 1950'de Demokrat

P a r t i n i n i k t i d a r a gelmesiyle kesilmemiş, b i l a k i s daha da artmıştır.Çünkü yeni Başvekil A d n a n Menderes, 18 yıldır Türkçe okunan Ezan ın ,Arapça okunmasını sağlamış ve y ine b i r R ama za n ayını n başın da (16H a z i r a n 1950'de) Arapça E z a n yasağını f i i l e n ka ld ı rmış t ı r. N i t e k i m

Başveki l M ender es 4 H a z i r a n 1950 t a r i h i n d e , Zafer gazetesi y aza r l a rm-

kadar ihtiyatı elden bırakmamış ve sonraki yıllara nazaran daha t e m k i n l i birüslûb kullanmışlardır: "Türkçe Ezan bi r kanunla vaz'olunmuştur . Başka bi r k anunla meriyetten kaldırılmadıkça, aslâ tasvip ve teşvik eylememek şartıyla bu

işin ilmî, hukukî ve İslâmî görüşle incelenmesinde bi r beis olmadığı t ab i i d i r. B usebeple Ezan'm Türkçe'ye çevrilmesindeki tahkikatımızı bu sütunlarda dahaönce arzeylemek cesaretini bulmuştuk. Şimdilik başka söz eklemeye lüzûm görmemekteyiz", (Sebilürreşad", Raif Oğan, Kur 'an Tercümesi Kur 'an 'm YeriniAlabi l i r mi?, 11/32, sh. 110, Şubat 1949)1 F a l i h Rıfkı Atay, Çankaya, sh. 394; İ stanbul , 1984. F a l i h Rıfkinm bu eseri, i l könce 1952'de Dünya gazetesinde t e f r ika edilmiş, daha sonra eks ik le r i tamamlanıp 1958'de k i t a p haline getirilmiştir. Yazar tarafından, eserin, "sırasız sayılabilecek bazı olayları açıklamamak" şeklindeki bir diğer eksiğinin giderilip bazı i l avelerle i k i n c i baskısının yapılabilmesi, ancak 1968'de mümkün olmuştur . Bizimkullandığımız nüsha eserin 2. basımına dayanmaktadır ve burada aktardığımızbölüm (Di n ve Devri ml er), kitabın i l k basımında bulunmamaktadır.




dan Mümtaz F a i k F e n i k ' i n b i r suâli münasebetiyl e, camilerde ibadetle

r i n d i n d i l i y l e (Ar apça' yl a) yapılması i l e ezanlar ın T ür k çe okun ması ara

sında "gar ip bi r tezat' olduğuna işaret etmiş ve ardından da "sadecemil le te malolmuş inkilâpları savunacaklarını" söylemiştir:

Büyük Atatürk, inki lâplanna başladığı zaman, taassubz ihn iye t iy le mücadele etmek z a r u r e t i n i duymuştu. T ür k çe

E zan ın da böyle bi r zarur et t en doğmuş olduğunu kabu l etmeliyiz. Bugünse, camilerde ibadet ve duaların hep di n d i l i

nde (Arapça) yapılmasıyla gar ip bi r tezat teşkil etmektedir.

B u kadar yıldan sonra, vaktiyle zaruri olan, ş imdi i se vicdan

h ürr i yeti ni sın ır l aya n bu t e d b i r l e r i n devamına lüzum k a l

mamıştır. İrt ica ve taassubla biz de savaşacağız ve millete

m al olm u ş i nk ıl ap l ar ım ızı savu nacağız. 1

Böylel ikle bad etl er i T ürk çeleşti r m e Projesi'nin h a l k tarafındanbenimsenmediği, h a l k a malolmadığı, ibadetler Arapça o larak î fa e d i l i r

ken, sadece E zanı n Tür kçe okunmasını n bi r mânâsı nı n bul unmadığı, i l kdefa bi r Başveki l tarafı ndan dile getirilmiş o lmakla kalmadı, Demokrat

P a r t i Mecl is G r u b u da bu yönde b i r ka ra r aldı. Menderes, Mecl is kürsüsünden yaptığı şu konuşmayla, Cumhur iye t t a r i h i nde yeni b i r defterin

açıldığını i l a n etmiş oluyordu:

M u h t e r e m arkadaşlar! A r ap ça Ezan hakk ında Demokra t

P a r t i Meclis G rubu n da ver i len kararın gazeteler ve radyo ileyayınl anması neti cesin de kanu nî mânii n kal dır ıl mış ol duğutelâkkisinin hâsıl olması ve bazı vatandaşların A r ap ça Ezan

okuması muhtemel olduğu için, bu babta hükümetçe M ecli sesevketmiş olduğumuz lâyihanın bugünkü rûznâmeyeal ınmasını ve müsta'celen müzakere ed i lmes in i yüksektasvibinize arzederim. 2

1 Gotthard J âschke, Yeni T ürk iye'de slam lık, sh. 46, İ stanbul, 19722 Mustafa Doğan, Adnan Menderes'in K onu şm al ar ı, 1/31, İ stanbul, 1957; [SadıkAlbayrak, Türk iye'de D i n K av gası, sh. 266, İ stanbul, 1973'denl




Başvekilin bu konuşmasından sonra, f i i l e n 18 yıl, kanunen 9 yılsüren Ar ap ça Ezan yasağı kal dır ı l mış ve h a l k , ezanı asırlardır okuduğuşekliyle yeniden okumaya başlamıştı . 1 F a k a t bu durum, bazı çevrelerinhükümeti t e n k i d etmesine yol açıyor, Atatürk inkilâplarmdan vazgeçildiği ya da taviz verildiği şeklindeki şikayetler ayyuka çıkıyordu. Nadi r

N a d i , Vâ-Nû, F a l i h Rıfkı Atay, Orhan Ve l i K a n ı k g i b i yazar la r, bu koro

n u n başını çeken kimseler arasmdaydılar. N i t e k i m Ar apça Ezan yasağıkaldırılmadan birkaç gün önce kaleme a l ınmış olan şu satırlar, bu konuda bi r f i k i r verecek mahiyettedir:

• L â i k l i k k o n u s u n u ezan cephesi nden ele a l an SayınMenderes, kanaat imce hareket noktasını yanlış seçmiştir.Büyük Atatürk'ün giriştiği inkilâp hamle ler inden h e r b i r i ,

h a t t a e zan in Türkçe okunması bile, hep bu memlekette t aassubu yenmek, sahici f i k i r ve v icdan hürriyetini kökleştirmek gayesini güdüyordu. ( N a d i r N a d i , Cumhuriyet , 7H a z i r a n 1950)

• Şimdi i k t i d a r , şu kıtadaki mânânın tam ters ine bi r yol t u t

t u r d u :

1 Ezan in aslî suretiyle okunmaya başladığı i l k günlere ai t şu hâtır a, yıl lar ınoluşturduğu alışkanlıkların hemen terkedilemediğini gösteren ilginç bir misâldi r : "Arapça Ezanin tekrar kabul edildiği i l k Cuma günü Süleymaniye Camiinegi t t im. Cami tıklım tıklım... Onbinden fazla mü'min içeri doldu, cemaat kapılardan dışarı taştı. Cumanın sünnetini kıldık. Hatib Hacı Sadık Efendi ağır ağır

minbere çıktı. İç ezanı okumak üzere çok güzel sesli Mevlidhân K âzımBüyükaksoy, müezzin mahfilinde yavaşça ayağa kalktı. E l l e r i n i yüzünün i k i t arafına koydu. Şimdi onu, ezana Allahu Ekber' l e başlaması için kulaklarımızı dörtaçarak bekliyoruz. A ma K âzım Bey o kubbeleri çatlatan güzel sesiyle, birdenTa n r ı u ludur diye gürlemedi mi? Herkes hayret içinde. A ma başmüezzin HacıHâfız Şevket Bey süratle, lâkin etrafa çaktırmadan onun eteğini çekiverdi.K âzım Bey de zeki zat, birden aklı başına geldi. Hemen Allahu Ekber, AllahuEkber diye okumaya başlayınca, i k i samimi ahbabımın bu hareketleri beni azdaha güldürüyordu. L a k i n dudağımı şiddetle ısırdım. Ar ap ça Ezan bütün cemaat i gaşyetti. Hacı Sadık Efendinin beliğ hutbesi de mü'minleri kendilerinden geçirdi." (Emekli Süvari Albayı Şerif Güralp, Di nler Devrimler, sh. 80-81, İstanbul,1961)




A r ap ça isteyen Urbana gitsin,

Acemce isteyen I ran ' a gitsin,

Frengiler Frengistan ' a gitsin,

K i b i z T ürk üz, bi ze T ür kçe gerektir.

Mill iyetçi l ik asr ında Arapça 'ya 'din d i l i ' denip, Türkçe'yerütbesi verilmemiştir. D a h a başka bir t a b i r i y l e , Atatürk 'ün

minarelerimizden bi ze di n letti ği ve pek sevd iği m i z T ürk çe

güzelim ezan susturulmak is tenmişt ir. De r t içindeyiz. K ocaMustafa Kemal , Etnografya Müzes inde ebediyeti beklemeyeçoktan razı i d i ; tâ k i eser l eri birer birer heba edilmesin! (Vâ-N û, Akşam, 9 H a z i r a n 1950)

• Milyonların kulağının alıştığı T ür kçe Ezan A r apça'ya çevr i l m e k t e . Tanr ın ın u lu luğu Türkçe yerine, Arapça söylenecekti r. Y ani anladığını an l amak tan kurtulacaktır. Şapka birbaşlı k değil , bi r kafa işidir. Ar ap ça' d an T ür kçe'ye geçm ek bi rd i l değil , bir kültür işid ir . Y alnı z T ürk iye'yi ve T ür k m i l l e

t i n i değil, demokrasiyi de ancak daima i l e r i g i tmek ve aslâgeri dönmemek k u r t a r a bi l i r . ( F a l i h Rı fk ı A t a y, Ulus, 11H a z i r a n 1950)

• E z a n ' m T ür kçe okun ması A ta t ür k 'ü n sağl ı ğ ında ,A tat ür k'ün i steği i l e kan unl aşmış olmasaydı da hâl â ezanArapça okunsaydı, bugün ezan m eselesi diye bir meselemizb e l k i de olmayacakt ı . A m a i l e r iye doğru olduğundan şüpheetmediğimiz bir k a r a r dan geriye dönülünce iş değişiyor. Salt

bi r ezan işi o lmaktan çıkıyor iş. Daha bi r sür ü geri li ğin başlangıcı, daha bir sürü geriliğe göz yummanın bir işareti o lu

yor. (Orhan Ve l i Kan ık , Yaprak, 15 H a z i r a n 1950) 1

Menderes, kend i s ine yöneltilen bu eleştirilere şiddetle karşılık

vermiş, j anda r ma zoruyl a yürütüldükten sonra inkilâplarm bir mânâsı

Mustafa Baydar, Ata türk ve Devri ml eri mi z, sh. 289, İ stanbul , 1973'den.




olmayacağını, binaenaleyh k e n d i l e r i n i n , demokrasiyi ve halk hakim iye

t in i tesis ed en ha ki kî bi r inki lab yapmakta olduklarını söylemiştir:

B u k anun la r acaba hangi ler idir ve tavizler hangi tavizlerdir?G a l i b a E z a n i n serbestçe okunmasını ve v icdan hürriyetiüzerine yapılan baskının kaldırılmasını kastediyorlar. E ğerink i l âp kanun la r ı bugüne kada r h a l k taraf ından be-nimsenmemişse, j a n d a r m a zoru ile yürütülecekse, mi l l i vic

d an ın h i l afın a olan bu kanun la r ı kaldırmak demokra t ik b i ridaren in başta gelen vazifesi olmak i cabeder. İ nk i l âp'tan çokbahsediyorlar. H akik î in ki lâp Türk iye'de şim di oluyor. B i rm i l l e t i n rüşdünü isbat etmek suret iyle yaptığı hareket h akikî inkilâptır. İnsanları sürü o lmaktan k u r t a r a n bi r idareyi

kurmaktayız ve demokrasiyi ve halk hakim iyetini tesis eden

h ak ik î in ki lâbı şim di yapm ak ta yız.1

" H a l k hâkimiyetini tesis eden bu hakikî inkilâp"la b i r l i k t e , ülkemizde inkilâp ve ihtilâllerin bir daha sonu gelmeyecek ve her ihtilâldensonra bad etl er in T ürk çeleşti r il m esi Projesi iht i lâlci ler in i l k ele alacak

ları gündem maddesi olacaktır.

İ ç po l i t ikada her ne olursa olsun, dengeler ne kadar değişirse değişsin, h a t t a tartışmalar ne kadar şiddetleniyormuş g i b i görünürse görünsün, Türkiye'nin son yarım asırdır mevcut dünya düzeni içerisindekiy e r i n i n değişmemesi ve k end i s in in de I I . Dünya H a r b i n d e n sonra d a h i l

olduğu i t t i f a k l a r a karşı sadakâtini muhafaza etmesi sebebiyle, 1950'det a r i he gömülen bad etl er in T ürk çeleşti r il m esi Projesi, büt ün çabal ar a

rağmen bir daha t a t b i k mevki ine konulamamış, kısa vadeli stratejilerde

manipülatif amaçlı malzeme o larak kullanılması dışında, hiçbir siyasîyönetim, Z iya Gökalp'in Vatan şii r inde düşlediği "o ül ke'yi yeniden inşâetmek ve yeniden ger çekl eşti r mek için bi r adı m at(a)mamıştı r .

1 Bekir Berk, M il l ete M al Olmayan B i r nk i l âp , "Türk Düşüncesi", yıl. 5, c. 10, sy.67, Haziran-Temmuz 1959



I I . B O L U M

1932 R A M A Z A N I K R O N OL O J İ S İ

B i r ülke ki camiinde T ür kçe Ezan okunur.

Köylü anlar mânâsını namazdaki duânm...

B i r ülke k i mektebinde T ür kçe Kur 'an okunur.

K üçük, büyük herkes b i l i r buyruğunu Hudâ'nm...

E y Türkoğlu, işte senin orasıdır vatanın!Ziya Gökalp, 1918



T ar i hî hâdi sel er i sağl ıkl ı bi r bi çi mde değer l endi r i p yorumlayabi l

mek için, hiç k uşk u yok k i evvel emi r de o hâdiselerin kesin ve (mümk ürmertebe) ayr ın t ıl ı bi r kronoloj is ini tesbit etmek gerekir; z i r a kronoloji

tarihçiye, sadece hâdiseleri n b i r b i r l e r i y l e olan ilişkisini ve/veya b i r b i r l e r i

üzerindeki e t k i s i n i izlemek imkânı vermekle ka lmaz , aynı zaman da t a

ri hçini n, onları bi r bütün ha l inde ve vâkı aya mut abı k bi r bi çimde açı kl amasını da mü mk ü n kı l ar. B u bak ı mdan bu bölü mde, 1932

Ra m azan ı'n âa vukû bu lan hâdiseleri ak t a rmak la yetinmeyip, bu hâdisel e r i n kronolojik o larak ne tür bi r seyir izlediğini de göstermeyi i s t ihdaf

etmiş bulunuyoruz.

B i r kronoloji 'de yer a lan b i l g i l e r , muhteva i t i b a r i y l e 'doğru', t a r i h -

l endi rme i t i b a r i y l e de 'kesin' olması ha l inde ancak bir kıymet ifade ede

bileceğinden, 1932 Ramazanı Kronolojisi ni hazırlarken, evvelemirde budönemde vukû bu l an hâdiseleri sağlı kl ı bi r biçi mde tesbit etmeye, sonrada bu hâdiselerin t a r i h l e r i n i tek tek kesinleştirmeye çalıştık. Ancak burada bilhassa nazar-ı i t iba re alınması gereken husus, bu sürecin, — b i r i ,

k a m u o y u n d a n g i z l i o larak gerçekleştirilmiş o lan saray toplantılarınınmuhtevasına ilişkin yönü, diğeri de bu toplantılarda a l m a n kararlar ıntatbikât sahasına çıkıp k a m u y a malo lan yönü olmak ü zere— i k i farkl ıboyuta sahip bulunmasıdır.

Hâdiselerin gelişim süreci ile Sa ray ' d ak i toplantılarda a l m a n k ar a r l a r arası nda 'doğrudan' bi r münasebet bul unması , kronoloji n i n muh

tevası kadar, bu m uh tevan ın kronolojisini de öneml i hale getirdiğinden,i l k k ıs ımla i l g i l i o larak, sözkonusu toplantılara bizzât katılmış zevâtmkişisel hâtıraları, i k i n c i kıs ımla i l g i l i o larak ise günlük gazetelerde yeralan haberler bir şekilde belirleyici olmuştur . B u da gayet t a b i i d i r ; zira

i l g i l i zevâtm hâtıraları olmaksızın bu toplantılarda olup b i t e n l e r i tesbit

etmek mümkün olamayacağı g i b i , bu hâtıralardan i s t i fade edilmemesi

hal inde, saray'da a lman karar lar ın kamuya yansıyan kısımları da yete-




rince tasvir edilemezdi. Ancak işin bu yönüyle i l g i l i olarak hâtıralar'danmümk ün mer tebe yararl anıl mış olmasına rağmen, muht evanı n t a r i h -

l endi r i lmes inde bu met inlerden aynı derecede i s t i fade edilemediğine;z i ra bu hâtıralarda dil e geti r i l en hâdiseleri n, genellikle ya t a r i h l e n d i r i l -

meksizin, ya da t a r i h l e n d i r m e hataları yla mâlûl bi r biçimde aktarı ldığına işaret etmek gereki r .

İkinci kısma, yan i 1932 Ra m azan ınd a vukû bu l an hâdiselerinkamuya malolan yönüne gelince, bu kısımla i l g i l i olarak bilhassa günlükgazeteler, başlıca kaynaklarımız arasında yer aldılar. A ncak beli r tmek

gerekir k i günlük gazetelerin, hem hâdiseleri tesbit etmek, h em de buhâdiseleri t a r ih lendi rmek hususundaki katkı lar ı k ronolo j ik b i r metnin

hazırlanmasında ne kadar önemli olursa olsun, bu gazetelerin tek başlarına kullanılmaları ke s in l i k l e doğr u bi r yol değildi r. Ç ün k ü haberler in

sıhhati bir yana, gazetel eri n basım t a r i h l e r i y l e haber e konu olan hâdisel e r i n t a r i h l e r i arasında —o yıllardaki t e k n i k i mkân l ar da hesaba k atı l acak o lursa— her zaman kayda değer bi r mesafe var dı r . Sözgel i mi bi r hâdisenin gazetelerde yer aldığı t a r i h , haberin mahiyetine ve haber kay

nağının güvenilirliğine göre değişebilmekte ve aynı haber farklı gazetelerde farkl ı t a r i h l e rde yer a labi lmektedir. M eselâ gazetede 'dün ' meydana geldiği söylenen bir hâdisenin, ciddi bi r t edk i k sonr asında, i k i veyaüç gün önce meydana geldiği anlaşılmakta, dolayısıyla birkaç gazetenin

verdiği b i lgi ler biraraya getirilmedikçe, ha t t a bu b i lgi ler başka kaynak

ların yardımıyla tevsik edil medikçe, doğr u bi r tar i hl endi r me yapabil mek

pek kolay olamamaktadır. 1 Binaenaleyh bu tür müşkiller nazar-ı i t i bare

1 Meselâ U tkan Kocatürk, Atatürk ve Türk iye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi1918-1938 (Ankara, 1983) adlı eserinde, Mustafa K emal Atatürk'ün —Atatürk 'ünN öbet Defterine istinaden— 4 Şubat 1932'de İ stanbul 'dan hareket edip, 5 Şubat1932'de Ankara'ya geldiğini söylerken, biraz aşağıda ise, — M i l l i y et gazetesine istinaden— 4 M a r t 1932'de İ stanbul 'dan hareket edip 6 Mar t 1932'de Ankara'yageldiğini yazmaktadır (sh. 531). Veril en bu bil gil eri n tamamı (4 M a r t 1932 t a r ih i

hariç) yanlıştır ve bu yanlışın sebebi, her i k i tari hlendir mede de tek bi r kaynağai s t inad edilmesidir. B u vesil eyle bel i r tmek gereki rse, 4-5 Şubat tarihl eri yle i lg i l ihatanın kaynağı da At atür k' ün N öbet Defterindeki kayıtl ar değildir ; zira oradabu tür bi r yanlı ş veri bulunmamaktadır.




ğimiz olaylar d i z i s i bakımından i k i n c i derece bir mehaz o larak telâkki

edilmiştir.

c) Gerek hâtıralarda aktarılan b i l g i l e r , gerekse günlük gazetelerdeyer a lan haberler, bi r k r o n ol o j i n i n t e r t i b i bak ı mın dan t ek başlar ın a yet e r l i olmadığından, eldeki ma te rya l in sağlı klı bi r biçimde t a r i h l e n d i r i l e -

bilmesi ve böylelikle m u h k e m bi r t a savvur un ortaya konulabi lmesi için,o dönemde vukû bulmuş diğer hâdiselerin b i r b i r l e r i arasındaki i r t i b a t

noktalarının da gösterilmesi gerekiyordu. N i t ek i m daha önceleri, bu kon u y u (1932 Ra m azanım .) müstakil olarak ele a lan çalışmaların b u l u n

maması nedeniyle, ister istemez, başka amaçlarla hazırlanmış eserlerdeyer a lan ve fakat b i r bi çimde bu dönemle alâk ası bu lunan teferruâtı dacem etmek ve münasib görüldüğü kadarıyla bunları ana -konunun çevresine yerleştirmek lüzûmunu hissettik.

T ek başlarına ele alındığında lüzumsuz g i b i telâkki edilebilecekbir çok detayı n, anl aml ı bi r bütü nl e b i r l i k t e okunması hal inde, t a r i h l e n -

d i rme sorunlarının aşılmasında ne denli büyük bir ehemmiyet kesbede-ceği erbâbmm mâlumudur. Meselâ Özel Şahingirayin yayımlamış olduğu At atür k' ün N öbet Defteri 1931-1938 (Anka ra , 1955) adlı eser,M ustafa K emal Atatürk 'ün yaverleri tarafından günü gününe, h a t t a saa t i saat ine t u t u l a n kayıtlara ulaşmamızı sağlamış ve böylelikle birçokönemli ayrıntı, b i lhassa bu eserdeki kayıtlar sayesinde t a r i h l e n d i r i l e -

bilmiştir.

At atür k' ün N öbet Defteri 'nde, günl ük kayıt lar ı n altı nda, o kayıt lar ıt u t a n yaver le r in i s imler iy le b i r l i k t e , M us ta fa K emal Atatürk'ün kaçtauyandığına, kaçta yattığına, Saray 'da kimlerle görüştüğüne, saray dışınaçıkmışsa nereleri ziyaret ettiğine, hangi yoldan ve hangi vasıtayla g i t t i

ğine ve saray'a ne zaman döndüğüne dâir b i l g i l e r , yaverler tarafındangünü gününe, saati saatine kaydedilmiş ve son olarak o gün h u z u r a k ab u l e d i l e n l e r i n i s i m l e r i n i hâvi bir l i s t e de veri lmişt i r. N i t e k i m

Şahingiray, nöbet defterlerinde yer a lan b i l g i l e r i şu şeki l de bi r tasnife

tâbi tutmaktadır:

1) Atatürk ne zaman uyanmıştır? 2) Atatürk ne ile meşgulolmuştur? 3) Atatürk nereye gitmiştir? 4) Atatürk k i mler l e



1932 R a m a z a n ! Kronoloj is i 129

temasta bulunmuştur? 5) Atatürk ne zaman yatmıştır?(A.N.D. , sh . V )

Atatürk'ün özel hayatıyla i l g i l i bu tür ayrıntılar, bu yıllarda vukûbulmuş hâdiselerin arkaplanını tedkîk edecek o lan la r için fevkalâdekı ymeti hâi zdir . Sözgel imi t ek başına A tat ür k'ü n uyandığı ve yattığı saatlere i l işkin kayıtlar bile, b i r tar i hçiye o günl er de meyd an a gelen olay

la r ın ehemmiyet derecesini t a k d i r ve t ay inde yardımcı o l a b i l i r ; kezâ,Ata türk 'ün , h u z u r u n a veya sofrasına kabu l ettiği zevâtm k i m l i k l er i n i ,

böylesine ayrı ntı lı b i r biçi mde t u t u l a n kayı t lara ist inaden tesbit etmek,

kronoloj ik bakı mdan bi r yere yer l eşti r meni n mümk ü n ol amadığı bir çokhâdisenin t a r i h l e n d i r i l m e s i n i sağlayabilir. N i t ek i m Özel Şahingirayinşu uyarısını ciddiye a lmak için el imizde birçok neden bulunmaktadır:

Ata türk 'ün kabu l etmiş olduğu f e r t l e r i n , ayrı ayrı ve toplu

olarak üzerlerinde duralım; onların, kabul edilmiş olduklarıgünlerdeki, cemiyet içinde her çeşit olayları t e dk ik edelim;

[işte] bunu yapmış olduğumuz zaman gör üyor uz k i bu olay

l a rda Atatürk ' ün, bir gün veya ik i gün evvel kabul etmiş ol duğu kimselerin rolleri va r d ır . (A.N.D. , sh. V I )

Gerçekten de tek başına yorumlamanın güç olduğu bu tür ayrıntıl a r , e l imizdeki diğer b i l g i l e r l e b i r a r aya geti r i l diğin de çok büy ük bi rehemmiyet kazanmış ve hem bazı i s i m ve t a r i h l e r i n tesbit inde, hem debazı t a h m i n l e r i m i z i doğrulamak konusunda fevkalâde yararlı olmuştur.Çünkü hâdiselerin mahiyet i ve daha da önemlisi toplantılarda yer alan

k imse l e r i n k i m l i k l e r i bilindiğinde, hâdiselerle bu toplantılar arasındai l g i k u r m a k için yapılması gereken çok az şey kalmaktadır:

B u n l a r ve yakınlarının ifadeleri, bize, Atatürk'ün, bütün konuları , i l g i l i şahıslarla münakaşa ettiğini ve sonunda kendi

görüş ve f i k i r l e r i n i ortaya a t a rak müdafaa etmiş olduğunutesbite yardım etmektedir. Atatürk tarafından ortaya atılanproblemler in k imlerle m ünakaşa ve m üzakere edilerek hal

ledi l m iş old uk la r ını ve At atür k ekolün den kimlerin n e şek i l d e

fa yd al an d ıkl ar ın ı anlamak mümkün oluyor. (A.N.D. , sh. V I )



130 Türkçe K u r ' a n ve Cum hur iye t İdeolojisi

Genel mânâsıyla bu tesbi t lere katılmamak mümkün değildir.F a k a t kayıtların bu kadar la sınırlı kalması ve defterlerde o gün için g i z l i

kabul edilecek bazı toplantılarda ele a lman konuların ve bu toplantılarakatılan zevâtm i s i m l e r i n i n yer almaması, bir e k si k l i k o larak karşımızaçıkmakta; meselâ bu kayıtlar içerisinde, 1932 Ram azanına katı lan hâ-fızların i s i m l e r i yer almadığı g i b i , Ramazan boyunca yapılan toplantılarailişkin en küçük bir îmada b i le bulunulmayıp, sadece 'bazı geceler, bazım i s a f i r l e r i n kabu l edildiğinden" söz edi lmektedir. A n c a k hâdiselerinseyri t a k i p edilecek olursa, sanırız bu 'bazı m i s a f i r l e r ' i n k i m l e r o ldukla

r ını t a h m i n etmekte pek güçlük çekilmeyecektir.

Burada nöbet defterleri'yle i l g i l i olarak işaret edilmesi gereken sonbi r hus us kal maktadır k i o da Mu s ta fa K emal Atatürk'ün hususî daire

sinde meşgul olduğuna dâir kayıtların, muhteva i t i b a r i y l e nasıl tesbit vet a y i n edileceği meselesidir. N i t e k i m N i y a z i Ahme t Banoğlu, "Atatürkbugün Dolmabahçe Sarayında meşgul olmuştur" şeklindeki ifadelerde

saklı bu lunan boşluğun asla doldurulamayacağını; z i r a o günler Atatürkmeşgul i k e n yanında bulunanların, bunları bize i n t i k a l ettirmemiş olduklarını söylüyorsa da (Atatürk 'ün stanbul 'dak i H ayatı, I I / 9 , İstanbul,1974), Şahingiray, bu kayıtlardan nasıl ist ifade edilebileceği ve/veya bukayıtların nasıl yorumlanabileceği konusunda gerekli ipuçlarına şu şek i lde işaret etmektedir:

N öbet Defterlerinde d i k k a t i çek en diğer bi r nok ta daha var;"Reis icumhur H a z r e t l e r i çalıştı lar" deni lmektedir. Çalıştığıkonu tesbi t edi lmemiş o l m a k l a beraber, bu ko nu l a r,

Atatürk 'ün o gece veya daha ilerideki günlerde kabul etmiş

olduğu kimselerin meslek vaziyetlerinden anlaşılmaktadır.(A.N.D. , sh. V I )

K r o n o l o j i n i n hazırlanmasında, bu kayıtlar tek başlarına y e t e r l i

ol(a)mayacağı için, başka eserlerden t e m i n edilmiş b i lg i lere başvurmakkaçınılmaz bir durumdu. Ancak bu kronoloj ik eserlerin bi r kı smı, büyükölçüde kendi zâviyelerinden önemli görülebilecek hâdiseleri öne çıkardık

ları g i b i , bazıları muhteva i t i b a r i y l e zayıf, bazıları da hac im i t i b a r i y l eçok kı sadır ; bazıl arı ise, t a m aksine çok geni ş bi r alana yayılmaları sebe-



1932 Ramazan i Kronoloj is i 131

biyle bi z i m alâkadar olduğumuz t a r i h l e r açısından i s ter istemez çokmahdut bilgilere yer vermişlerdir. Ayrıca, bu kronoloj ik eserlerde, bizim

doğrudan ulaşabilme imkânı bulduğumuz kaynakların kullanılması veüstelik kaynak kul lanımında her zaman t i t i z l i k gösterilmemesi, arzu

edildiği seviyede kendi l eri nden ist i fade edi l mesi ni engelleyen nedenlerarasında yer almış ve fakat bu zaaflarına rağmen, mevcut b i l g i l e r i teyid

etmek veya zenginleştirmek bakımından bu tür eserler sürekli gözö-nünde tutulmuşlardır. 1

B u eserler, bazen b i r b i r l e r i n i n i h m a l e t t i k l e r i bi r ayrıntı ya yervermeleri ya da farklı t a r ih lendi rmeler i h t i v a etmeleri sebebiyle, içlerinden birine güvenmenin çok t a b i i olduğu bir duru mda, böyle bi r t u t u m u n

yanlı ş olacağına dâir uyarı cı bi r r ol oynamaktadı r l ar . Sözgel i mi, kaynak

l a rdan b i r i , M us ta fa K emal At atür k'ün 1932 R amazanı 'nda İ stanbul'agelişini, k end i s in in "İ stanbul'a yedi nci gelişi" olarak sunarken, bir diğeri,bunu "İstanbul'a sekizinci gelişi" olarak belirtmekte; kezâ, y ine bu kay

n a k l a r d a n b i r i , M us ta fa K emal A tatü r k'ün 4 Şubat'ta İ stanbul'dan ayrı ldığını söylerken, diğeri aynı t a r i h t e k e n di s i n i n İ s tanbul 'da

Dolmabahça Sarayından dışarı çıkmadığını yazabi lmektedir. 2 H a l böyle

1 At atür k 'ün N öbet Defterinin yanısır a, bu konuda gözönünde bulundurduğumuzve değişik seviyelerde faydalandığımız kaynakların bir kısmına da bu vesileyleişaret etmek isteriz: Sami N . Özerdim, Atatürk Devrimi Kronolojisi (İstanbul,1966; 1. bas. 1963); Muzaffer Gökman, 50 Yıl ın T u ta n ağı 1923-1973 (İstanbul,1973); Niyazi Ahmet Banoğlu, Ata türk 'ün stanbul 'daki H ayat ı I : 1899-1932, I I :

1933-1937 (İ stanbul , 1973-1974); Mehmet Önder, Atatürk ' ün Yur t Gezileri(Ankara, 1975); Muzaffer Gökman, 29 Ekim 1923 Sonr ası T ürk iye CumhuriyetiKronolojisi, "Atatürk ve Devrimleri Ta r i h i Bibliyografyası I " içerisinde, Böl. X X I I ,

(Ankara, 1981; i l k bas. İ stanbul , 1963); U tkan Kocatürk, Ata türk ve T ürki yeCumhuriyeti Tar ihi Kronolojisi 1918-1938 (Ankara, 1983).2 B u tür sorunları başka araştırmacıl ar da dile getirmişlerdir: "Yaverler tarafından tutulmuş notlarla gazete muhabirlerinin istihbarâtı arasındaki tutarsızlı kl ar bazı kez i k i gazete arasında da oluyor. Meselâ Cumhuriyet gazetesi,Atatürk 'ün 'K malı ada' vapuruyla 'Gülcemal' vapuruna yanaştığını yazarken,aynı t a r i h l i Vaki t gazetesi ise, 'K alamış' vapurundan bahsetmektedir." (Banoğlu,Atatürk 'ün stanbul 'daki H ayatı, 11/30, İ stanbul , 1974)




i k e n , bu k a y n a k l a r d a n sadece b i r i n e güvenmek, daha işin başında

önemli bir ha ta yapmak demek olacağından, bu k aynak l a rda yer alan

b i l g i l e r , t a h k i k edilmedikçe kullanılmamıştır.

1932 Ramazanı Kronolojisinin kaynaklar ıyla i l g i l i bu genel değerlendirmeden sonra, Kronoloji 'nin nasıl hazır landığıyla i l g i l i kı sa bi r mâ-lumât vermekte fayda mülâhaza ediyoruz:

El imizdek i mate rya l i , kronolojik bakımdan, (a) 'doğru ve kesin

olarak t a r ih lendi r i lmiş olaylar'; (b ) 'hiç t a r i h z ik red i lmeden aktar ı lanolaylar ' ve (c ) 'yanlı ş olarak tar ihlendir i lmiş olaylar ' olmak üzere üç bö

lüme ayırmak mümkün ha le geldikten sonra, bu ma te rya l i sağlıklı birbiçimde t a s n i f ve t a n z i m edebi lmek amacıyla taraf ımızdan 1932

Ra m azan ın a il işk in mil âdi ve hi crî günleri gösteri r 1 aylı k bi r ' t a k v i m '

hazırlanmış ve bu t a k v i m i n içerisine önce t a r i h l e r i doğru ve kes in olan

olaylar yerleştiri lmiştir. Meselâ, Mus t a fa K emal Atatürk'ün 12 Ocak1932 Salı günü İ stanbul 'a gelmesi, Hâfız Yaşar O k u r tarafından 18 Ocak1932 Pazar tes i günü M açka K abris tanı nda i l k T ür kçe Mersiyenin, yine

aynı hâfız tarafından 22 Ocak 1932 Cuma günü Yereba tan Cami inde i l k

T ür kçe Kur 'an 'm, H âfız Rı fat tar afı ndan 30 Ocak 1932 Cumar tes i günüF a t i h C a m i i n d e i l k T ür kçe E zan ın , 3 Şubat 1932 Ç ar şamba gün ü dok uzhâfız tarafından Ayasofya C a m i i n d e i l k T ür kçe Tekbirin ve H âfı zSadet t i n K aynak tarafından 5 Şubat 1932 C u m a günü SüleymaniyeC a m i i n d e i l k T ür kçe Hutbenin okunması g i b i , t a r i h i doğru ve kes in olan

olaylar t a k v i m e d a h i l edilmiş, sonra (bilhassa h âtır al ar da ) t a r i h z ikre-

d i lmeks iz in aktarılan olayların t a r i h l e r i kesinleştikçe el imizdeki tak vi me

i lavelerde bulunulmuştur.

T a r i h l er i yanlış olarak kaydedilen olaylara gelince, zamanl a bu türolayların t a r i h l e r i n i de kesinleştirmek mümkün hale geldiğinden, yanlışt a r i h l e n d i r m e l e r düzeltildikçe ve daha da önemlisi, t a r i h i b i l inmeyen

bazı hâdiselerin vukû buldukları t a r i h l e r tesbit edildikçe, takvim'deki

boşlukları do ldurmak kolaylaşmış, bir süre sonra e l imizde t a r i h i kesin

olarak b i l i n e n olayların miktarı iyice çoğaldığından, küçük ayrıntılarıyorumlama gücü de bu gel i şmel ere müvazi bi r bi çimde art mışt ı r . Ancak

ne kadar i t i n a gösterilirse gösterilsin, t a r i h l e r i n t e s b i t i n i n en nihayet



1932 Ramazanı Kronoloj is i 133

birtakım ayrıntıların yorumîanmasıyla mümkün olabildiği u n u t u l m a

malı ve bu bakımdan t a r ih lendi rmelerde küçük sapmalar in vukûa gelebileceği hatırdan çıkarılmamalıdır.

Bütün bu gayretlerin neticesinde, dör t başı mâmu r bi r k ronolo j i ' -

n i n ortaya konulduğu iddia edilebilir mi ? E lbet te hayır! Çünkü erbâbımnt a k d i r edeceği üzere, bu kadar kısa bir zaman d i l i mine s ıkışmış olan

bunca hâdiseyi ve bu hâdiselerde rol almış bütün şahısların n i y e t l e r i n i ,

yapıp e t t i k l e r i n i , olaylarda i f a e t t i k l e r i r o l l e r i n derecelerini, sahip olduk

ları fazilet ve zaafları tesbit etmek veya çok açık gibi görünen nice olayınarkaplanmda neler olup bittiğine vâkıf olmak, bi r veya bir kaç ar aştırmacın ı n üstesi nden gelebil eceği bi r iş değil dir ; zâten Kronolojinin hazırl anma amacı da bu değildir.

Hâsılı , tüm bu mülâhazalara binaen, 1932 Ramazanı Kronolojisi,

bu sahada çalışacak olan kimseler için bir ' taslak' veya bi r 'gi r i ş denemesi' addedilmeli, başka araştırmacıların katkılarıyla bu dönemde cereyan etmiş olan hâdiselere dâir b i l gi l er i mizi n zamanla daha da artacağı,böylelikle yapılan yanlışların düzeleceği ve eksik kıs ımlarının ise tamamlanıp ikmâl edileceği kabul edi l mel idi r.



1932 R A M A Z A N I K R O NO L O J İ S İ

9 O c a k 1932 (1 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i

— M us ta fa K emal Atatürk, öğleye doğru saat 11.00'de uya

nıyor, yeni binayı geziyor, saat 15.00'de otomobille gezinti

yapıyor; A n k a r a ' d a E t l i k P a las 't a R as i m F er i t i l e K ı l ıçA l i ' n i n hanesinde bi r müddet i s t i r a h a t edip, N u r i Bey'le b i r

l i k t e 21.00'de avdet ederek gece saat 2.30'da yatıyor.

— Türkiye i l e I r a k arasında Ankara 'da , "Suçlul arı n İ adesi"

ve "İ kâmet" sözl eşmel er i i mzalanı yor.

10 O c a k 1932 (2 R a m a z a n 1350) P a z a r

— M us t a f a K emal Atatürk, öğlen saat 13.00'de kalkıyor,Marmara 'ya g id iyor, saat 19.30'da avdet b u y u r a r a k gece24.00'de yatıyor.

•— T ür k i ye i l e I r a k arasında Ankara 'da "Ticaret Anlaşması"imzalanıyor.

11 O c a k 1932 (3 R a m a z a n 1350) P a z a r t e s i

— M us ta fa K emal Atatürk, sabah saat 10.30'da uyanıyor,öğl eden sonr a saat 13.30'da İ smet İ nönü 'yü h u z u r u n a kabul

ediyor, saat 15.40'da r e f aka t l annda İ smet P aşa i l e F u at B eyolduğu halde istasyona geliyor.

— Tr e n saat 16.00'da A n k a r a İ stasyonun dan İ stanbul'a müteveccihen hareket ediyor. M ustafa K emal Atatürk, hiçbir i stasyonda t renden inmiyor ve akşam saat 23.30'da yatıyor.




— Öğleden sonra k end i s in i T ürk A E R O adl ı H avacı l ıkK ul übü Başkanı M üfi t , i k i n c i Başkanı Suavi ve UmumîKâtibi H a y r u n n a s beyler ziyaret ediyorlar.

— M us ta fa K emal Atatürk, saat 15.00'den 17.00'ye kadar

uyuyor, saat 17.00'den 23.00'e kadar i s t i r a h a t ediyor ve akşam saat 23.15'de yatıyor.

15 O c a k 1932 (7 R a m a z a n 1350) C u m a

— M us ta f a K emal Atatürk, öğlen saat 12.00'de doktorları

h u z u r u n a kabu l edi yor; öğle yemeği ni İ çişl eri bakan ı Şü k r ü

K a y a i l e b i r l i k t e yiyiyor.

— Bugün Dolmabahçe Sarayından dışarı çıkmayıp, hususîdai res inde meşgul ol uyor . A k şa m yemeği ni Re f ik , ReşitGal ip , K ı l ı ç A l i , R ecep Zühtü, C evat A bbas, H as an Cavi t

beylerle yiyor, gece saat 24.00'de yatıyor.


— M ustafa K emal Atatürk, sabah saat 9.00'da uyanıyor, öğleden sonra saat 16.00'da beraberindeki zevâtla b i r l i k t e şehirde gezinti yapıyor; otomobille Şişli, Edirnekapı, F a t i h veA k s a r a y taraflarını dolaşıyor, akşam saat 18.00'deDolmabahçe Sarayına avdet ediyor.

— Bugün Şükrü Nâilî Paşa, Reşit Ga l ip , Recep Zühtü,M u h i t t i n , Ref ik ve N u r i beyleri h u z u r u n a kabu l ediyor ve

gece saat 24.00'de yatıyor.


— M us ta fa K emal Atatürk, sabah saat 10.00'da uyanıyor,öğleye kadar Dolmabahçe Sarayında meşgul oluyor, saat15.30'da i t i b a r e n P angalt ı 'da 'Y olu nca' Çiftl iği süthanesini ,M as la k ' t a k i A yazağa i l e B eşik taş'taki Ih lamur kasrını ziya

r et ediyor . A k şa m saat 17.30'da sa r aya dönüyor .



138 Türkçe K u r ' an ve Cumhur iye t İdeolojisi _ _

— Millî Müdafaa Vekâleti Müsteşarı Derviş Paşa vefat edi

yor.

— M u s t a f a Kemâl Atatürk, F e t h i B ey i l e R uşen E şref Bey'ik a b u l ediyor, Hâfız Yaşar O k u r ' a kendi yazmış olduğu

T ür k çe mersiyeyi veriyor ve bu güfteyi besteleyip DervişP aşa nı n cenazesinde okumasın ı söylüyor. Gece saat 3.30'dayatıyor.


— M us ta fa K emal Atatürk, öğlen saat 13.30'da uyanıyor,bugün Dolmabahçe Sarayından dışarı çıkmayıp hususî dai res inde meşgul oluyor.

— Dervi ş P aşa nı n cenazesi saat l l ' d e hastahaneden çıkarıl ı p , namaz ı Teşv ik iye C a m i i ' n d e k ı l mıyor. M açk aK a b r i s t a n ı n a defnediliyor. Mezarı başında Cevdet K e r i m

B ey i l e Gü müşhane M ebûsu A l i F et h i (Okyar ) birer konuşmayapıyorlar.

— Hâfız Yaşar O k u r , Der vi ş P aş an ı n cenazesin de güftesiM ustafa K emal Atatürk'e, bestesi kendis ine a i t i l k T ür kçe

Mersiyeyi segâh mak amı nda okuyor.

— Akşam H a s a n Bey ' i , Necmett in Sadık ve R uşen E şr efikabul eden M u s t a f a K e m a l A ta tü rk , gece saat 2.00'de yatıyor.

19 O c a k 1932 (11 R a m a z a n 1350) Salı

— M ustafa K emal Atatürk, sabah 10.20'de uyanıyor, öğledensonra saat 16.00'da saraydan çıkı p Şişli , K ağıth ane, Mas lak

Ayazağa, Boyacıköy ve Arnavutköy civarında otomobille gez i n t i yapı yor, ak şam saat 18.00'de D ol mabah çe S ar ay ı n ageri dönüyor.



1932 Ramazan! K ronoloj i s i 139

— Bugün Ref ik Bey, Ta h s i n Bey, Reşit Ga l ip , K ı l ı ç A l i ,Recep Zühtü, Cevat A bba si h u z u r u n a kabul eden Mus ta fa

Kemal , gece saat 1.00'de yatıyor.

20 O c a k 1932 (12 R a m a z a n 1350) Ç ar şamba

— M us t a f a K emal Atatürk, sabah saat 10.30'da uyanıyor,

bugün Dolmabahçe Sarayından dışarı çıkmayıp, dairesinde

meşgul oluyor.

— M us t a f a K emal Atatürk, Hâfız Yaşar O k u r u öbür gün( C u m a gü n ü ) Y e r e b a t a n C a m i i n d e Y â s i n S û r e si n i n

T ür kçesi ni okumak la gör evl endi r i yor ve A ydı n M ebûsu D r .Reşit G a l i p le Gaziantep Mebûsu Kılıç A l i ' ye de bu işe nezâr et etmek; Y erebatan C ami i nd e T ür kçe Kur 'an okunacağınıngazetelerde (sabah gazetelerinde) i l a n edi lmesini sağlamakve o gün camide bulunmak vazifesini veriyor.

— Bugün Şükrü Saraçoğlu, N u r i Bey, K ıl ıç A l i ve CevatA b b a s i h u z u r u n a kabul eden M us ta fa K emal Ata türk , gecesaat 24.00'de yatıyor.

21 O c a k 1932 (13 R a m a z a n 1350) Perşembe

— M us ta fa K emal Atatürk, sabah saat 9.30'da uyanıyor; öğleden sonra Su l tanahmet , F a t i h , Beyoğlu ve Şişli t a r a f l a

r ı nda otomobi l l e gezi nt i ye çık ı yor ve saat 18.00'deDolmabahçe Sarayına geri dönüyor. F e t h i Bey, H a m d u l l a h

Suphi , Sa l i h Cimcoz ve Saffet B e y i h u z u r u n a kabul ediyor.Gece saat 3.30'da yatıyor.

— Gazetelerde, Hâfız Yaşar O k u r u n yarın, Cuma günü Y er ebat an C ami i nde "Türkçe K u r ' an " okuyacağı ve camiyebirçok mebûsun geleceği i l a n ediliyor.


— Saat 10.00'da uyanan Mu s ta fa K emal Atatürk, gündüzsaray'da meşgul oluyor.




— H âfı z Y aşar , C u ma namaz ı ndan yar ı m saat önce Y er ebat an C ami i n e gel i yor. Reşi t G a l i p i l e K ı l ıç A l i ' n i n camiye gel i p k endi si ne kü r süye çık masını söylemel eri ndensonra, Yâsîn Sûresinin Türkçesini rast makamında okuyor;ardından Türkçe o larak dua ediyor.

— M us ta fa K emal Atatür k, akşam H âfız Y aşa r ! huzu runa

kabul ediyor. Gerek l i b i l g i l e r i aldıktan sonra, kendisine,

İ stanbul'un mümta z ve mûsi k î ye âşinâ hafızlar ını n i s i m veadresler ini hâvi bir l i s t e hazırlaması ve bir sonrak i Cumagünü, aynı me ra s imi bu hâfızlarla b i r l i k t e Su l tanahmet

C a m i i n d e tekrarlamaları tâlimatını veriyor.

— Bugün Cevat Abbas, Recep Zühtü, H asan Cavi t ve CemalH ü s n ü b e y l e r i h u z u r u n a k a b u l eden M u s t a f a K e m a l

Atatürk, akşam 21.30'da Opera Sinemasında Çanakkale

f i l m i n i seyrediyor , oradan P era P al asa gidiyor, saat 2.00'deDolmabahçe Sarayına dönüyor ve gece 2.30'da yatıyor.


— M u s t a f a K e ma l Atatürk, saat 10.30'da uyanıyor,Dolmabahçe Sarayından dışarı çıkmayıp, hususî dairesindemeşgul oluyor.

— Gazetelerde Ya s i n Sûresi'nin Türkçe metni yayımlanıyor

ve Hâfız Yaşar O k u r u n gel ecek C u ma gün ü büyü k bi r camide, daha başka sûreleri de m u h t e l i f m a k a m l a r d a okuya

cağı i l a n ediliyor.

— Gazeteler de, M ı sır 'da E zh er Şeyhi'nin K u r ' a n ! yabancıdi l le re (İ ngil i zce, A l ma n ca ve F r ansızca) ter cüme edecek b i rkomisyon kurduğu haberi yer alıyor.

— Sabri E tem' in , Va k i t gazetesi nde ('Gün ün İ şaretl er i ' k öşesinde) T ürk çe M uk abele Dinledim başlı kl ı bi r yazısı yayı m

lanıyor:



1932 Ramazan'ı Kronoloj is i 141

— M us ta fa K emal Atatürk, akşam Hâfız Yaşar 'a Cemil

Said ' in T ürk çe K ur 'a n-ı Kerimini {Tür kçe K ur 'an -ı Kerim,

İs tanbul , 1924; 2. bas . 1926)

imza l aya rak hediye ediyor.

[İ mzanı n üzeri ndeki t a r i h : 23-24 Ocak 1932]

— Dolmabahçe Sarayına davet edilen hâfızlar, sarayın a l t -katındaki salonda Aydın Mebûsu D r . Reşit Ga l ip tarafındankarş ı lan ıyor lar ve kendi l eri ne camil erde "Türkçe K u r ' a n "

okuyacakları b i l d i r i l i p Cemil Said' in Türkçe K u r ' a n çevirisidağıtılıyor. Sonra hangi hâfızm nerede ve han gi saatte oku

yacağı kararlaşt ı r ı l ıyor ve fakat hangi sûrelerden hangi

ayet ler in okunacağı hâfızlarm tercihine bırakıl ıyor. H âfızlarbi re r aşır seçtikten sonra — b u i l k gece M us ta f a K emal

Atatürk'le karşılaşmaksızın— dağılıyorlar.

— Saraya davet edilen hâfızlarm i s i m l e r i şunlardır: 1) HâfızSadet t i n K aynak; 2) Su l t ansel i ml i H âfız A l i Rı za Sağman; 3)Beşiktaşlı Hâfız Rıza; 4) Süleymaniye C a m i i BaşmüezziniHâf ız Kema l ; 5) Beylerbeyili Hâf ız F a h r i ; 6) Dâr'ut-Tâlim-iM û s i k î Cemiyet i âzası Hâfız Büyük Zeki ; 7) Galatasaray

L i se s i mua l l imle r inden Hâf ı z N u r i Börekçi; 8) BeşiktaşlıHâf ız B u r h a n Sesyılmaz; 9 )Enderunlu Hâfız Yaşar O k u r . 1

— B u gece Cemal Hüsnü , S a l i h Bey,. N u r i Bey, K ı l ı ç A l i ,Hasan Cemil ve Cevat A bbasi huzur una kabul eden Mustafa

K emal Atatürk, sabah saat 6.30'da yatıyor.

1 Dolmabahçe Sarayına dâvet edilen başka hâfızlar da vardır : 1) Üsküdarlı HâfızA l i , 2) E yüb H a t i b i Hâfız İdris, 3) Adapazarlı Hâfız N u r i , 4) Hâfız Sâmi, 5) HâfızÂsim. Fakat bu zevât, kendilerine t e k l i f edilen görevden ictinab ettiklerindendolayı toplantılara alınmamışlardır; üstelik saraya geliş t a r i h l e r i de tesbitedilememiştir.





— M us ta fa K emal A tatü r k, bugün Dol mabahçe Sa r ayı nda n

dışarı çıkmayıp, i s t i r a h a t ediyor ve gece misaf i r kabu l ediyor.

— Mehmet A s i m i n , V a k i t gazetesinde, T ür kçe Kur 'an adlıbaşmakalesi yayımlanıyor.

— Hâfız B u r h a n saat 12.00'de Beyoğlu'nda Aynalı Çeşme'deK a m er H a t u n C a m i i n d e , H â f ı z K em al saat 14.00'deSüleymaniye C a m i i n d e , H âfı z Y aşar saa t 15.00'de Aksaray

T aşk asap't a Sel çu k S u l t a n C a m i i n d e "Türkçe K u r ' a n "(Fatiha, nfi tar ve En biyâ sûr elerin i) okuyorlar.

— Hâfız Z e k i n i n , Dolmabahçe'de Vişnezâde C a m i i n d e

"Türkçe K u r ' an " okuyacağı kararlaştırılmış olduğu halde,

gr ip nedeniyle sesi bozulduğu için okuyamıyor.

— Bugün h u z u r u n a Cemal Hüsnü, Ruşen Eşref ve Tahs in

beyleri k a b u l eden M us t a f a K emal Atatürk, akşam saat

11.30'da yatıyor.


—• Öğl eye doğru saat 11.30'da u y a n a n M us ta f a K emal

Atatürk, bugün Ruşen Eşref, Reşit Ga l ip , K ı lı ç A l i , H asan

Cemil , Recep Zühtü, N u r i Bey, Cevat Abbas ve H a sa n C a v i t ' i

kabul ediyor.

— Hâfız Zek i , Dolmabahçe'de Vişnezâde C a m i i n d e saat14.00'de "Türkçe K u r ' an " okuyor ve sonra kısa bir konuşmayapıyor: Allah Gazi Paşam a d ünyalar du r du kça öm ür ver

sin! Bize K u r 'an ım ızın m ânâsın ı d a an l at t ı. K aç yıl d ır n a

m az kıl ar ım . O ku d u ğu m d u ayı ve i m am ın ok u d u kl ar ın ı an

la yam ad ım .

— Ömer Rıza Doğrulun, V a k i t gazetesi nde ( 'Gü nü nMeseleleri ' köşesinde) Kur 'an Tercümeleri başlı klı bi r maka -




lesi yayımlanıyor ve fakat makalede "Türkçe K u r ' an " okuma

teşebbüslerine hiç değinilmiyor.

—• V a k i t gazetesi, birgün önce camilerde okunan Fatiha,

nf i tar ve Enbiya sûreleri ni n çevir il eri ni yayıml ı yor .

— Gazeteler, ertesi gün "Türkçe K u r ' an " oku yacak beş hâfı-z m i s i m l e r i n i , okuyacakları camiler i ve okuma zamanlarınıi l a n ediyorlar.

— M us ta f a K emal Atatürk, akşam saat 21.30'da Şehir

T i y a t r os u n a (Dâr'ul-Bedâyi) giderek İ sma i l Ga l ib ' i n T ür kçe'ye çevi rdi ği Yalova Türküsü adlı komediyi seyredi

yor. Saat 1.00'de saraya avdet edip, gece 2.00'de yatıyor.

26 O c a k 1932 (18 R a m a z a n 1350) Salı

— M ustaf a K emal Atatürk, saat 12.00'de uyanıyor, bugün

Dolmabahçe Sarayından dışarı çıkmayıp, hususî dairesinde

meşgul oluyor.

— Gazeteler, "Türkçe K u r ' a n " okuyacak beş hâfızın i s imle

r i n i , okuyacakları camileri ve okuma zamanlarım t ekra r i l a n

ediyorlar.

— Hâfız K e m a l , öğle namazını müteakib SüleymaniyeC a m i i n d e K ı yamet Sû r esini segâh mak amı nda ; H âfız Zeki,

öğle namazını müteakib Beyoğlu Ağa C a m i i n d e Fâ t iha

Sûresi i le B a k a r a Sûresinden 19 ayeti hicaz makamında;H â f ı z B u r h a n , öğl eden evvel sa at 10.15'de K aba t aşC a m i i n d e F u r k a n Sûresini; Beşiktaşlı Hâfız Rıza, yatsı namazından önce Dolmabahçe C a m i i n d e Fa t ı r Sûres in i rast

makamından başlayıp, değişik makamla r üzerinde gezdikt en sonra segâh makamında k a r a r kı lmak suret iyle okuyor.

— B u gece Ş ükr ü N âi l î P aşa , K ı l ıç A l i , Cevat Abbas ,

Necmet t in Sadık, Yu n u s N a d i , Ruşen Eşref, Hasan , Asım,




Cemil ve Ta h s i n beyleri kabul eden M us ta fa K emal Atatürk,sabah saat 7.00'de yatıyor.

27 O c a k 1932 (19 R a m a z a n 1350) Çar şamba

— M us ta fa K emal Atatürk, öğleden sonra saat 14.00'da uya

nıyor, saat 16.30'da otomobille s a h i l i t ak iben İ sti nye veMas lak , Şişli , K araköy yoluyla bi r gezi nti yapıyor.

— Gazeteler, baş sayfalarında beş hâfızm "Türkçe K u r ' a n "

okurken çekilmiş r e s i m l e r i n i yayımlıyorlar.

— Hâfız N u r i , yatsı namazı ndan önce F i r uzağa C a m i i n d e

"Türkçe K u r ' an " okuyor. Cemaatten bazı kimseler kendis in

den çocuklarına da "Türkçe K u r ' a n " meşketmesi talebinde

bulunuyorlar.

— K adık öy'de o tu r an Ankara l ı Mükerrem Hanım, Hâf ızB u r h a n a mür acaat ederek K adı k öy Osman ağa C a m i i n d e

"Türkçe K u r ' a n " okumasını i s t iyor, Hâfız B u r h a n da bu t ek

l i f i kabul ediyor.

— Akşam saat 23.00'de Beyoğlu'ndaki Türkuaz'a gidenM ustafa K emal Atatürk'le Reşit G a l i p arasında çek hâdisesiüzer i ne bi r tar tı şma vuk û bu luyor. K en d i l e r i gece sabahakarşı saat 4.30'da Dolmabahçe Saray'a avdet edip yatıyor.Bugün kabul ettiği k imseler arasında Refik, H a s a n , Sal ih ,

Ruşen Eşref, K ıl ıç A l i ve Cevat A bbas bulunuyor.

28 O c a k 1932 (20 R a m a z a n 1350) Perşembe

— M u s t a f a K e m a l At at ür k , öğl eden son r a saa t 15.00'deuyanıyor, 17.30'da Beyazıt ve Şişli taraflarında otomobille

bi r gezinti yapıyor, saat 16.00'da Galatasaray L i sesin e gider ek öğrencilerin müsameresini izliyor.

— İstanbul'da " B a l k a n K onferansı Konseyi"nin açılışı yapılıyor.




— Gazeteler, S u l t a n s e l i m l i H âfız A l i R ı zanı n bugün saat14.30'da Çember l i taş'ta K öpr ül ü Camii 'nde; Hâf ız F a h r i n i n

i se y ine aynı saat te Sul tanah met ' t e F i ruzağa Cami i 'nde

"Türkçe K u r ' a n " okuyacağını i l a n ediyorlar. N i t e k i m Hâfız

A l i R ı za saat 14.30'da K öprül ü Cami i ' nde Âl u İ mranSûresini önce Arapçasından, sonra Türkçesinden segâh makamında; Hâfız F a h r i ise, Ankebu t Sû res in i y ine aynı şek i l de segâh makamında okuyor.

— Sul tanahmet Camii 'nde yar ın (Cuma günü) sekiz tanınmış hâfızı n (H âfız Y aşar , H âfız B u r h a n , Beşiktaşlı H âfızRıza, Hâfız F a h r i , Hâf ız Zeki , Hâf ız Kemal ) ; İzmir 'de H i sa r

Camii 'nde ise Hâfız Ömer'in "Türkçe K u r ' a n " ok uyacağı i l a n

ediliyor.

— Akşamleyin Ta h s i n , Hakkı Tar ık , Celâ l Sahi r , C emal

Hüsnü, Reşit G a l i p , K ı l ı ç A l i , H asan Cemi l , Cevat Abbasbeyleri kabul eden Mu s ta fa K emal Atatürk'le Reşit Ga l ip

ar ası nda, bi r önceki ak şamla da alâk ası olan i k i n c i b i r t a r

tışma vukû buluyor. Bunun üzerine Must afa K emal Atatürksofradan ayrılıyor ve sabaha karşı saat 4.00'de yatıyor.


— M us ta fa K emal Atatürk, öğlen saat 12.30'da uyanıyor,gündüz Dolmabahçe Sarayı ndan dışarı çıkmayıp, dairesindemeşgul oluyor.

— Reşit Ga l ip , akşam Atatürk'le arasında geçen tartışmadanmüteessir olarak sabahleyin aceleyle Ankara'ya hareket edi

yor.

— M eh met A s i m i n , V a k i t gazetesinde T ür kçe Kur ' an ve

badet adl ı başyazı sı yayı ml anı yor . A yn ı gazete ,S u l t a n s e l i m l i H âfız A l i Rı za nın Çemberl i t aş 'ta K öprü l üCamii 'nde ; Hâf ı z F a h r i ' n i n i se Su l t anahme t ' t e Firuzağa




C a m i i n d e "Türkçe K ur ' an" oku r ken çekilmiş r e s imle r in i ba

sıyor.

— Gazeteler, mâruf hâfızların (Hâfız B u r h a n , Hâfız, Rıza,Hâf ız F a h r i , Hâf ız Zeki , Hâf ız Kemal ) bugün Sul tanahmet

Cami i nde K ur ' an okuyacakları nı, camin in müezzin m a h f i l i

n i n bu iş için düzenlendiğini ve camide hâfızların rahatçaK u r ' a n okuyabi lmeler i maksadıyla po l i s le r in t e r t iba t a ldıklarını i l a n ediyorlar.

— Su l tanahmet C ami i nde Cu ma namazı eda ed i ld ik ten

sonra, seki z hâfız, K ur 'an-ı K e r i m ' i n bazı sûreleri ni n T ür k çeçevirilerini; ardından da bazı ilahîlerle b i r l i k t e SüleymanÇelebin in Mevlidim okuyor l a r. H a t m- i Şer i f i n k ı r aat in imüteakib, F a t i h C a m i i H a t i b i Hâfız Şevket Efendi Türkçeb i r dua i le merasime son veriyor: (1) Hâfız Yaşar, FâtihaSûres in i , sonra Türkçe çevirisini, ardından Bakara 'dan b i rbölümü segâh makamı 'nda; (2) Hâf ız B u r h a n ,

Amenerrasûlü'yü kürdili hicazkâr makamı'nda; (3) HâfızBeşiktaşlı Rı za, Â lû İ mran Sû r esini segâh mak amı nd a; (4)H â f ı z N u r i , Zümer Sûres in i i s fehan makamında; (5)Su l t anse l im l i H âfız A l i Rı za, M ü'mi n Sûr esi ni segâh makamında; (6) Hâfız F a h r i , E n f a l Sûresi'ni çarıgâh makamında; (7) Hâfız Zeki , A' raf Sûresi'ni hüseynî makamında; (8)Hâf ız K e m a l , İnfitar Sûresi 'ni hüseynî-nevâ makamındaokuyor. Merasimin sonunda Hâfız Yaşar Türkçe bir dua ya

pıyor.

— Hâfız Sadet t i n K aynak , F a t i h Cami i nde , Bursal ı HâfızRıfat Ye n i Cami'de, diğer bazı tanınmış hâfızlar da Beyazıtve Ak saray Camii ' ler inde "Türkçe K ur 'an " okuyorl ar.

— H âfız Sâdık , İ zmir K uşadası 'nda hü zzam makamı yl a

"Türkçe E zan " okuyor.

— Hâfız Ömer, İzmir'de H i s a r C a m i i n d e Fât iha Sûresinin T ür kçe çevi r i si ni suzinak makamında, B a k a r a Sûresi'ni fe-




rahnak makamın da, H aşr Sûr esin i ise sabâ makamında

okuyor.

— Gelecek C u m a günü İzmir H i s a r C a m i i n d e , y ine HâfızÖmer tarafından Yâsîn Sûresinin Türkçe çevirisinin okuna

cağı i l a n ediliyor.

— M ustafa K emal A tatürk , akşam H âfız Y aşar ı huzuruna

kabu l ediyor; aynı m e r a s i m i n , K a d i r Gecesi AyasofyaC a m i i n d e de yapılmasını emrediyor.

— B o l u

mebûsu H a s a n C e m i l Çambel r i ya se t i nde ,Dolmabahçe Sar ayını n al t katındaki T ür k T a r i h K u r u m u n a

a i t olan odada top lanan dokuz hâfız, Te k b i r ' i n lafızlarını T ür kçel eşt i r mek i çin meşke başl ı yor l ar . B i r sü r e denemel eryaptıktan sonra, Mus t a fa K emal A ta tü rk 'ün y a n m a çıkıp

T ek b i r ' i n h em " A l l a h büyüktür!", hem de "Tanrı u l u d u r ! "

şekl i ndeki i k i çevir isi ni de i ki şer kez okuyorlar. İkinci şekliterc ih eden Mu stafa K emal Atatürk, hâfızlara o gece b i r z i

yafet veriyor.

— K e n d i l e r i saat 22.50'de Beyoğlu'ndaki Türkuaz'a gidiyor,

saat 3.45'de saraya avdet edip, sabaha karşı 5.00'de yatıyor.Bugün kabul ettiği k imseler arası nda, K azı m P aşa, Refik

Bey, Sa l i h Bey, Cemil Bey, Cevat Abbas, Recep Zühtü, KılıçA l i ve Hasan Cemil bulunuyor.


— M us t a f a K emal Atatürk, öğleden sonra saat 14.00'de

uyanıyor ve bugün saray'da meşgul olup bi r yere çık mıyor.

— Baş sayfa la rdaki manşet: "Çi n, J aponya'y a H a r p İ lanE t t i ! "

— Gazeteler in başsayfalarında, Su l t anahme t Cami i 'ndeki

meras imin fotoğrafları yer alıyor ve Kadir Gecesi için şimdiden hazırlık yapıldığı yazılıyor.




— Hâfız Rıfat tarafından İstanbul F a t i h C a m i i n d e "TürkçeEzan" okunuyor: Al lah büyüktür! Al lah büyükt ür! T an r ı'd an

başka tapacak yoktur! Ben şahi di m ki T anr ım büyüktür !Nebi Muhammed Allah Rasûlü! Ben şahi di m ki o Hak' tan

geldi! E y dinleyenler! Geliniz namaza! Ey işitenl er ! K oşun uz

felaha!Allah büyüktür !Al lah büyüktür ! T anr ıdan başka ta

pacak yoktur!

— Hâfız Rıfat, i k i n d i namazını müteakib F a t i h Cami i nde

Y u su f Sûresini önce Arapça, sonra Türkçe okuyor.

— Hâfız Yaşar, C ihangi r C a m i i n d e bazı sûrelerin Türkçesiniokuyor.

— Gazetelerde, yarın saat 14.00'de F a t i h C a m i i n d e HâfızSade t t i n K a y n a k i n ; saat 14.30'da Ayasofya Y ereba tan

C a m i i n d e Hâf ız F a h r i n i n ; saat 15.30'da Beyazıt C ami i nde

Sel imiye l i H âfız A l i R ı zan ı n, yatsıdan önce D olmabahçeC a m i i n d e ise Beşiktaşlı Hâfız Rıza'nın "Türkçe K u r ' an " oku

yacakları i l a n ediliyor.

— Bugün Hakkı Tarık, İsmail Hakkı, F e t h i , Cemil ve Tahs in

beyleri kabu l eden M us ta fa K emal Atatürk, sabaha karşı6.30'da yatıyor.


— M ustafa K emal Atatürk, öğleden sonra saat 15.30'da uya

nı yor , 18.00'de B eyazıt ve Şişl i tar afl ar ı nda bi r gezinti yapıyor.

— Va k i t gazetesinin baş sayfasındaki manşet: "İlk Türkçe

E z a n Dün O k u n d u . " [Başsayfada, F a t i h C a m i i ' n i n m i n a r e

sinde Hâfız Rıfat'ın ezan okurken çekilmiş bir r esmi vardır.}

— Hâfız Sadet t in i l e Beşik taşlı H âfız Rıza hastalandık lar ı

için, daha önceden i l a n edilmiş olmasına rağmen, F a t i h ve



1932 R ama za n ı Kronolojisi 149

Y er eb at an C a m i i l e r i n d e "Türkçe K u r ' a n " okuyamıyorlar.B u n u n üzeri ne bi r süre bekleyen h a lk dağılıyor.

— Hâf ız F a h r i saat 14.30'da Ye r e b a t a n Cami i ' nde ,S u l t a n s e l i m l i H âfı z A l i R ı za ise saat 15.30'da B eyazı tCamii 'nde ve yatsı namazından önce Dolmabahçe Cami i 'nde

"Türkçe K u r ' a n " okuyor l a r. [H âfız A l i Rı za 'nın Beyazı tCamii 'nde okuduğu kısım, Zümer Sûresinin çevirisidir.]

— Bayezit Cami i kayyumu, gazetecilerin fotoğraf çekmesine

mâni olmak ist iyor, h a t t a b i r gazeteciye saldı r ı da bulunuyor.

B u n u n üzerine C a m i n i n kayyumu hakkında tâkibat açılıyor.

— Son P osta gazetesi H âfız Rı fat ' ın ok udu ğu Y ûs ufSûresinin çevirisini yayımlıyor. [Yayımlanan m e t i n , İzmirl iİ smai l Hakk ın ın M eân î-i Kur 'an (İ stanbul , 1927) adlı çevir i s inden alınmıştır.]

— K a d i r Gecesi Ayasofya Cami i 'nde "Türkçe K u r ' an " okuna

cağı ve radyodan her t a ra fa canlı yayın yapılacağı i l a n ed i l i

yor.

— ' A n a d o l u Ajansı ' , bütün gazetelere, K a d i r GecesiAyasofya'da 25 hâfızın Türkçe K u r ' a n okuyacaklarını ve

T ür k çe t ekb i r le r getireceklerini duyuruyor ve bu me t in ertesi gün bütün gazetelerde yayımlanıyor: Ramazan günle

r inde stanbu l 'u n büyük camiler inde okunan T ür kçe Kur 'an

bütün halk taba kal ar ınd a derin ta h assüsl er u yan d ır m ıştır .

Bilhassa geçen Cuma, şeh r i n kıym etl i on [!] h af ızı ta r af ın d an

Sultanahmet Camii 'nde yapıl an T ür kçe mukabeleyi dinle

m eye koşuşan ve bi r m ah şer i an dır an onbini mütecaviz insan

kütlesini büyük cami al m am ıştır . T ür ki ye Cumhuriyet i

Diyanet şleri Riyaseti, h al kın bu vi cda n î h eyecan ve tem ayü

lünü ta tmin i çi n aza m î d ereced e i t ina göster il m esin i al âka

dar la ra em r etm iştir . H er sene oldu ğu gibi bu sene

Ramazanda da Ş ub at 'ın 4'ncü Perşem be günü ak şam ın a te sadüf eden Kadir Gecesinde Ayasofya Cami i 'nde T ür kçe bü-




yük di nî bi r iht i fal yapüacak tır . O gece saat 20'den itibaren

stanbu l' un en na m lı ve güzel sesli h af ızla r ın d an 25 güzid e

zât, T ür kçe Kur 'an ve M evlût okuyacaklar ve T ür kçe Tekbirgetireceklerdir. Ya pıl an tecr übel er , Tekbirin ahenginde ve

T ür kçe sözleri n d eki tesir v e füsu n u n çok derin old uğu nu gös

termişt ir. Bu muazzam iht i fal i h er tarafa dinletmek i çi n

Ayasofya Cami i 'ne radyo konulm uş ve her türlü tertibat

al ın m ıştır .

— Bugün Ref ik Bey, H a s a n Cemi l , C evat A bbas ve K ı l ı çA l i ' y i kabul eden Mu stafa K emal Ata türk , gece saat 1.20'deyatıyor.

1 Şubat 1932 (24 R a m a z a n 1350) P a z a r t e s i

— Başveki l İ smet İ nönü i l e D a h i l i y e Ve k i l i Ş ü k r ü K aya

Ankara ' dan İstanbul'a geliyorlar.

— M us ta f a K emal Atatürk, sabah saat 9.30'da uyanıyor,saat 10.30'da İ smet P aşa yı kabul ediyor.

— Hâfız N u r i , Yerebatan Camii 'nde M u h a m m e d Sûresinin

T ür kçesi ni 'hutbe' tarzında okuyor.

•— C u m h u r i y e t gazetesi Hâfız Rızanın okuduğu "TürkçeK u r ' a n " d a n bazı parçalar yayımlıyor. [Yayımlanan m e t i n ,

Süleyman Te v f i k ' i n Terceme-i Ş er i fe: T ürk çe K ur 'an -ı Kerim

(İ stanbul , 1926) adlı çevir i sinden alı nmıştı r .]

— K a d i r Gecesi için Ayasofya'da hazırlıklara başlanıyor veCamiye radyo v e r i c i l e r i yerleştirilip deneme yayını yapılıyor.M i hr abın önündeki kür süde vaaz eden M araşl ı H oca Tah i r

Efendi , önünde radyo v e r i c i l e r i varken, K ur 'an 'dan bi r ayet

okuyarak tefsir ediyor ve bu i l k vaaz radyo vasıtasıyla hert a r a f t a n d inleniyor. Postahane'den radyoyu t a k i p eden mem u r l a r , vaazı müteakib otomobille camiye geliyorlar ve daha

i y i netice alındığı için radyo v e r i c i l e r i n i müezzin mahfi l i neyerleştiriyorlar. Aynı gün Ayasofya'da Müftülük ve Evka f




İ daresi tar afı ndan diğer hazır lı kl ar da sür dür ül üyor ve'papaz odaları' denilen kıs ımlara seccadeler ve hasırlar seri

l iyor.

— B a l k a n Paktı delegasyonu onu runa akşam saat 19.30'daDolmabahçe Sarayında a l a t u r k a bi r k onser hazı r l anı yor vekendi le r ine bi r ziyafet ver i l iyor. M ustafa K emal Atatürk debu yemekte hazır bulunuyor. K onser heyeti, saz heyet inin vekadın sanatçıların yanısıra, bir g rup hâfız tarafından teşkiledi l iyor ; Saz Heyeti: K e m a l N i y a z i (K emençe), N obar(K eman) , H a k k ı (K eman) , Se l aha t t i n (Tanbur ) , İbrahim(Ud), İhsan (Ney), M u s t a f a ( K a n u n ) ; H afızla r : (1) H âfı z

Y aşa r , (2) H âf ız B u r h a n , (3) Hâfız Sadet t in , (4) Hâfız F a h r i ,

(5) Hâfız N u r i , (6) H âfız A l i Rı za, (7) H âfız Beşi kt aşlı R ı za;

Sanatkârlar: (1) L e m a n E k r e m , (2) Seyhan Suzan, (3)Muzaffer ve (4) Sabiha hanımlar.

— M us ta fa K emal Ata türk , hâf ız lar la K a d i r GecesindeK u r ' a n i nasıl okumaları gerektiği konusunda bir toplantıyapıyor ve hepsine Fâtiha Sûresini tek tek ok u t t u k t a n

sonra, kendis i bu sûreyi 'hitabe' tarzında okuyor. B u mecl i s te hürm et-i mu sâhar a o larak b i l i n e n N i sa : 23 ayeti hak

kında münakaşa çıkıyor. K e n d i l e r i sabah 7.30'da yatıyor.

2 Ş u ba t 1932 (25 R a m a z a n 1350) S al ı

— M ustaf a K emal Atatürk, öğleden sonra saat 15.30'da uya

nıyor, saat 18.00'da S a r a y ' d an ayrılarak Beyoğlu, Şişli ,M a s l a k ve Boyacıköy'de otomobille bi r gezint i yaptıktansonra saraya avdet buyuruyor.

— Son Posta gazetesinde yer a l an bi r mahya çizimi: "BizDeğişirsek Şeriat da Değişir!"

— Gazeteler, hâfızlarm evvelki gece aralarında tesbit e t t i k

l e r i "Türkçe Te k b i r " m e t n i n i neşrediyorlar: Ta n r ı Uludur,



1932 R a ma z a n ! Kronoloj is i 153

— M us ta fa K emal At atü r k, ak şam yemeğin i İ smet İ nönü,Ref ik ve Cevat Abbas beylerle b i r l i k t e y iyor. Gece saat3.00'de yatıyor.

3 Şubat 1932 (26 R a m a z a n 1350) Çarşamba ( K a d i r G e c e s i )

— M us ta fa K emal Atatürk, öğlen saat 12.00'de uyanıp, bugün Dolmabahçe Sarayında meşgul oluyor; akşam üzeri saat18.00'de otomobille Şişli ve F a t i h taraflarında bir gezinti yapıyor.

— A n k a r a ' d a Ramazan Bayramından i t i b a r e n camilerde

"Türkçe Ezan" ve "Türkçe K u r ' a n " okunması için lâzım gelenhazırlıklara başlanıyor.

— Gazetelerde akşam Ayasofya'da dinî i h t i f a l yapılacağı, T ür k çe tehl î l ve t ekb i r l e r g e t i r i l i p Hâf ı z B u r h a n , Hâfız Y aşar , H âf ı z Saadettin, Hâf ı z N u r i ve Hâfız Rıza Efendi ler

tarafından mukabele ve mevl id okunacağı ve camiye yerleşt i r i l e n radyo vericisiyle Türkçe tekbir sadâlarmı bütün mem

l e k e t i n dinleyeceği duyuruluyor.

— Akşam Ayasofya'da dokuz hâfız tarafından Mevlid i le

T ür kçe Kur 'an okunup, bestesi muhafaza edilmek sureti yl e

T ür kçe Tekbir g e t i r i l i y o r. Hâfızlar önce topluca üç kez tekbir

ge t i r iyor la r : Ta n r ı u ludur! Ta n r ı u ludur! T an r ı'd an başka

Ta n r ı yoktur! Ta n r ı u ludur! Ta n r ı u ludur! Hamd O 'na mah

sustur!

T ek bi r l er den sonra M e v l i d e başlanıyor; sırasıyla Hâfız Y aşar , H âf ı z Su l t anse l iml i Rıza, Hâfız Zeki , Hâf ı z F a h r i ,

Hâfız Sadet t in , Hâf ız K e m a l , Hâf ız N u r i , Hâfız BeşiktaşlıRıza ve Hâfız B u r h a n okuyor. H e r s û r e n i n t i l ave t inden

sonra hâfızlar top luca t ekb i r ge t i r i yo r l a r. Hâf ız Yaşar T ebâr ek e'yi ; H âfı z Zeki F e t i h Sûres inden b i r bölümü;S u l t a n s e l i m l i H âfız A l i Rı za E l l ezîn (?) Sûr esi 'ni; H âfızK em al K a d i r Sûresi 'ni; Hâfız N u r i Haşr Sûresi 'ni; Hâfız




F a h r i Ayet'el-Kürsî'yi; Hâfız Sadet t in Müzzemmil Sûresi'niönce Arapça, sonra Türkçe o larak (makamsız ve 'hitabe' şekl inde) okuyorlar. Sonra Beşiktaşlı Rıza H a - M i m Sûresi'niönce Arapça, sonra Türkçe o larak makamla okuyor. B u sûren i n kıraati bittiğinde, Hâfız B u r h a n ile diğer hâfızlar tekbir

getiriyorlar.

D u a kısmında, Hacı Hâfız F a i k Efendi bir dua okuyor: H a k

Celle ve Al â Hazretleri cümlemizi muhafaza eyliye.

Oku d u k l ar ım ızın seva bın ı Peygam ber i m i ze, eshâb' a, ervah'a,

Süleyman Efendinin ruhuna vâsıl eyl i ye. B i l cüml e şühed â,alelhusus vatan uğr un da feda-yı can eden istik lâl şehi tl er i

nin ruhuna va sıl eyl i ye. Akraba ve ta al l u ka tım ızda n ve cem i -

i m ü'm in în ve m ü'm in ât er vâh ına , H ükümet-i

Cumhuriyet imize h ay ır l ı sel âm et ve şân u şer efi n i âl i eyli ye,

kudret ve satvet ve em n u sel âm eti ni m üzd âd eyli ye.

Sonra Hâfız Yaşar da bir dua okuyor: Yâ r ab bî! Sana h a m d

u şükran olsun!

Okunan Kur ' an - ı

Kerim'i d er gâhın d a

kabul

eyl e yâ r ab bî! E cr u seva bın ı P eyga m ber i m i z ruhuna hediye

eyledik vâsıl eyl e yâ r abb î! Mil le t hâki m i yeti n in tecel li gâh ı

olan Türkiye Cumhuriyeti 'ni dünya du r du kça berkarar eyle

yâ r abb î! Karada ve deni zde d üşm an la r a ka r şı m uzaff er eyle

ve mukaddes vat an ı d üşm an d an kurtaran Mustafa Kemal

hazretlerini sıh h at te d âi m eyl e yâ r ab bî! Sevgili vatan ve m i l

le t imizi daima m an sûr ve m u zaff er eyl e yâ r ab bî!

D u a l a r b i t t i k t e n sonra topluca tekbir g e t i r i l i y o r ve HâfızB u r h a n b i r 'Tür kçe İ lahî ' oku yor : Elveda gitti mübarek

Ramazan, N u r l a bul m uştur âlem yeni can, Elveda gitti m ü

barek Ramazan... İ l ahî ni n okunmasından sonr a g e t i r i l e n

t ekb i r le i h t i f a l nihayet buluyor.

-— Akşam A n k a r a ' d a Hacı B a y r a m C a m i i n d e H â f ı zAbdulhâlık Efendi , Z i n c i r l i f k u y u ] C am i i n de de H âfız C evdetEfendi "Türkçe K u r ' an " okuyorlar.




— Amasya'da Saraçam C a m i i n d e , diş h e k i m i Hâf ız Zeki t arafı ndan i l k defa T ür kçe K u r ' a n okunuyor.

— Gazetel er, yarı n hâfızl ar (Hâfız B u r h a n , Hâfız Yaşar,Hâf ız N u r i ve H âfız R ı za) tar afı ndan K adı k öy O smanağaC a m i i n d e Türkçe K u r ' an okunacağını i l a n ediyor.

— A d a n a U l u C a m i i n d e Raf i B ey tarafı ndan i l k T ür kçeE z a n i l e Y âsî n Sûr esini n; i k i gün sonra (Cuma günü) iseHâf ız Osman tarafından Büyük Çarşı C a m i i nde "T ür k çeK u r ' a n " okunacağı i l a n ediliyor.

— C u m h u r i y e t gazetesi, 'Yen i K i t a p l a r : K u r ' a n Tercümesi"başlıklı bir köşede, K a s t a mon u Mebûsu H a s a n Fehmi ' n in

küçük bi r kı smı tab'edilen K u r ' an tercümesinin girişinde yeralan, "Bilmiyorsanız İşte Söylüyorum" başlıklı yazısını yayımlıyor.

— M us ta fa K emal , akşam Şükrü Nâilî Paşa, H a s a n Cemil,

K ı l ı ç A l i , Yu s u f Ziya, Sa l i h ve Tahsin beyler i huzuruna kabul

ediyor. Gece saat 3.00'de yatıyor.

4 Ş u ba t 1932 (27 R a m a z a n 1350) P er şe mb e

— M us ta fa K emal Atatürk, öğlen saat 12.20'de uyanıyor vedairesinde B aşveki l İ smet İ nönü i l e görüşüyor. S aat 16.00'daSakarya motoru i l e K adıköy ve B oğaz'da bi r gezi nti yapıyor.

— Yu n u s N a d i ' n i n , C u m h u r i y e t gazetesinde AyasofyaC a m i i n d e k i Kadir Gecesi meras imin i değer l endi r en bi r makalesi yayımlanıyor: Ramazan ay ın d a, d i n k i ta bım ız olan

Kur ' an - ı Kerim'in T ür kçe olarak oku n m asın a ba şl an d ı...

— K a d i r Gecesine ai t görün tül er, gazetelerin manşetlerinden ve r i l iyor. D ün gece Pol i s M üdür ü i l e diğer M üdür i yeterkânının bizzât, alman tedbirlere nezaret e t t i k l e r i b i l d i r i l i

yor.




— Gazeteler, bugün Hâfız B u r h a n ve ar kadaşl ar ı nı n

K adık öy Osmanağa C a m i i n d e "Türkçe K ur 'an " okuyacakla

rını, yarın da Hâfız S ad et t i n K a y n a k i n SüleymaniyeC a m i i n d e "Türkçe Hutbe" okuyacağını duyuruyorlar.

— K adık öy Osmana ğa C a m i i n d e i k i n d i namazını müteakibHâfız Yaşar, Hâfız B u r h a n , Hâf ız N u r i ve H âfız A l i Rı za

T ür kçe K ur 'an okuyorl ar ve t i l ave t aralarında Türkçe t ekb i r

ler get i r iyor lar : H âfız Y aşar M üzemmi l Sûr esin i (muhte l i f

makamlarda) ; Hâfız B u r h a n Zümer Sûresinin bazı kısımla

rını; Hâfız N u r i B a k a r a

Sûr esin i n son kısımları nı; H âfız A l iR ıza y ine Zümer Sûresinin bazı kısımlarını Arapça ve T ür k çe o larak okuyorlar. Hâfızlar her sûre o k u n d u k t a n

sonra topluca Türkçe tekbir get i r i yor l ar. [Ayet ler i n Türkçesi,Cemil Said' in çevirisinden alınmıştır.]

— Y ozgat, K ayser i , Zonguldak ve di ğer bazı i l l e rde "TürkçeK u r ' a n " t i l a v e t i n e başlanıyor: Yozgat ' t a Büyük Cami 'deHâf ız Nazmi ve Hâfız M u s t a f a "Türkçe K ur ' an" okuyor l a r.

Şebinkarahisar 'da K a d i r Geces inden i t i b a r e n "TürkçeK u r ' a n " ve "Türkçe Ezan" okunmaya başlıyor. Rize'de öğle vei k i n d i ezanları Türkçe olarak okunuyor. İ skeçe'de M u a l l i m

Hüseyin Efendi , halkın Te rav ih namazından çıktıktan sonratoplandığı kulüpte, Yâsîn Sûresini Türkçe ola r ak okuyor,

ardından Türkçe dua ediliyor.

— Balıkesir'de Büyük Cami'de dinî i h t i f a l yapılıp, öğle ezanı

nı n i l k defa T ür kçe okunacağı , Cuma namazım müteakib"M ev l i d " ile "Türkçe K ur ' an" t i l avet edileceği i l a n ediliyor.

— Ramazan bayramında büyük camii lerde Tür kçe Hutbe

okunacağı kesinleşiyor. Diyanet İşleri Reisliği'nin, yakındafetva mahiyetinde bi r tebl iğ neşr edip, "T ür kçe K ur ' an , E zan

ve M e v l i d " hakkında i l g i l i l e r i n nazar-ı d i k k a t i n i celb ve bazıesaslar vaz'edeceğinin haber alındığı söyleniyor. Herkes in

"Türkçe K u r ' a n " okumasın a i z i n verilmeyeceği, oku mak i ste-




yen le r in engelleneceği, "Türkçe K u r ' an " oku yacak l ar a ise

vesika verileceği duyuruluyor.

— M ustafa K emal A tat ür k , gecel eyin İ smet Pa şa ve mai ye-t i y l e beraber M a k s i m Bar 'da Darülaceze Balosuna giderekgeç vak t e k adar orada kalıyor. Sabah saat 8.00'deArnavutköy, Bebek, Uluköy, M a s l a k , Şişl i t a r i k i y l e avdetbuyurup 8.30'da yatıyor. Bugün h u z u r u n a kabul ettiği k i m

seler arası nda, İ smet Paşa, K azım P aşa, A l i Sai t Paşa, KılıçA l i , Recep Zühtü, Cevat A bbas, H as an C e m i l , Kavala l ıİsmail Hakkı ve Ta h s i n B ey bulunuyor.

— B aşveki l İ smet İ nönü, bu gece Dahi l i ye Ve k i l i Şükrü K aya

i l e beraber t renle Ankara 'ya dönüyor.

5 Ş u ba t 1932 (28 R a m a z a n 1350) C u m a

— M us t a fa K emal Atatürk, bugün akşama doğru saat

17.00'de uyanıyor.

— Gazetelerde, bugün birçok camide "Türkçe K u r a n " okunacağı ve Hâfız Sadet t in K a y n a k i n Süleymaniye C am i i n de"Türkçe Hutbe" okuyacağı duyuruluyor.

— Hâfız S a a d e t t i n K a y n a k , İ s tanbul 'da Sü l eymani yeC a m i i n d e i l k T ür kçe Hutbeyi oku yor . G er ek hu t be esnasında, gerekse hutbe'den sonra Süleymaniye C a m i i ' n i n müezzin mahf i l i nde toplanmış bu lunan hâfızlar Türkçe t e k b i r

l er get i r iyor lar. Hutbeyi müteakib Cuma namazı kılmıyor venamazdan sonra y ine Türkçe t ekb i r le r alı nıyor. B u sı r adaHâf ız Sade t t in kürsüye çıkıyor ve doğrudan doğruya mak a m l a değil, hutbe tar zında T ür k çe bi r sûre ok u may a başlıyor. "Türkçe K u r ' a n " t i l a v e t i bitince, Türkçe Tekb i r almıyorve bu t e k b i r i Türkçe bir dua t a k i p ediyor.

— Beyazıt Cami i ne "Kimses iz le r i Düşün" yazılı bir mahya

asılıyor.




—• F a t i h ve Eyüb'de "Türkçe K u r ' an " okunuyor. Deftardar'da

Mahmut E fend i C ami i n de C uma namazı ndan sonra H âfız

Mehmed A saf tarafı ndan M ül k Sûresi, İ ki ndi namazı ndansonra y ine aynı camide K a di r Sûresi okunuyor.

— Anka ra ' da Hacı B a y r a m Cami i " H a t i m duası" ile Tacettin

mahallesindeki camide " H a t i m Duası ve E z a n " Türkçe olar a k okunuyor.

— K a y s er i ' d e T ü r k çe K u r ' a n o k u n u y o r. E d r e mi t ' t e

Bayramyer i C ami i nd e H oca Osman, H âfız M u h y i d d i n veHâf ız F e t h i tarafından "Ezan , Hu tbe , K u r ' an , M e v l i d veDua" t amamen T ürkçe okunarak Cuma namazı kıldırılıyor.M a n i s a ' d a M u r a d i y e C a m i i n d e , O r t a M e k t e b M u s i k îM u a l l i m i Osman Bey, Yâsîn Sûresinin Türkçesini okuyor.

— Hâfızlara Dolmabahçe Sarayında bir i f t a r yemeği verenM ustafa K emal Atatürk, daha sonra hâfızlarm ser-yaver'in

odasın a götür ül mel er i ni emredi yor ve ora da her hâfıza h iz

metler ine mukabi l 200'er l i r a ( toplam 1800 l i r a ) v e r i l i p hâfız-l a r otomobille evlerine bırakılıyorlar.

— Bugün h u z u r u n a kabul ettiği kimseler arasında Kılıç A l i ,

Recep Zühtü, Cevat Abbas, İsmail Hakkı, Refik, S a l i h ve T ah s i n beyler b u l u n a n M u s t a f a K e ma l Ata türk , saa t24.00'de F e t h i B e y i n hanesine gidiyor. Gece saat 3.00'deDolmabahçe Sarayına avdet e t t i k t en sonra yatıyor.

6 Şubat 1932 (29 R a m a z a n 1350) C u m a r t e s i

— M us ta fa K emal Atatürk, öğleden sonra saat 14.00'deuyanıyor, Saray ' dak i hususî dai r esin de meşgul olu yor.

— M u h t e l i f camilerde "Türkçe K u r ' an " okunmaya devamediliyor.

— K ony a Şerafeddin C ami i nde İ ki ndi namazı nı müteaki b 'İ şBankası' memurlarından Selâhaddin ile Hâfız Bek i r "Türkçe



1932 R a ma z a n ! Kronoloj is i 159

K u r ' a n " okuyorlar ve sûre aralarında Türkçe tekbirler geti

r i y o r l a r .

— Van'da "Türkçe K u r ' a n ve Ezan" okunmaya başlıyor.

— Trabzon'da Hâf ız Ferha t E f e n d i n i n Çarşı C a m i i n d e yarın

"Türkçe K u r ' an " okuyacağı duyuruluyor.

— Hafızlar İstanbul Müftülüğünde, Müftü Fehmi E fend in in

r iyaset inde bi r toplantı yapıyor lar ve Bayram'da bütün cami

lerde okunması takarrür eden Türkçe t e k b i r l e r i meşkle meşgu l oluyorlar. Toplantıda, hâfızlardan h e r b i r i n i n bayram'da

bi r camide müezzinlerin yanında bulunmaları kararı almıyor.

— Bugün h u z u r u n a kabul ettiği k imseler arasında Refik

Bey, K ı l ı ç A l i , Cevat Abbas, H a s a n Cemi l , Receb Zühtü bul unan Must afa K emal Atatürk, sabaha karşı saat 4.15'de yatıyor.

7 Ş u ba t 1932 (30 R a ma z a n 1350) P a z ar

— M ustaf a K emal Atatürk, öğleden sonra 15.00'de uyanıyor,Dolmabahçe Sarayından dışarı çıkmayıp hususî dairesinde

i s t i r a h a t ediyor.

— V a k i t gazetesinde, Süleymaniye Cami i 'nde oku na n"Türkçe Hutbe"nin metni yayımlanıyor.

— A n a d o l u Aj ansı , İ zmir 'de "T ür kçe E z a n " ve "TürkçeK u r ' a n " uygul amalar ı nı n yayı ldı ğını , Ç eşme'de B üyü kCami'de Haf ız R a s i m tarafından okunan T ür kçe Kur ' an 'm

vecd i le dinlendiğini , y i n e İ zmi r ' de H i s a r C a m i i i leKarş ıyaka Cami i le r inde Hâfız Ömer tarafından T ür kçe Ezan

okunup T ür kçe Tekbir getirildiğini b i l d i r i y o r.

— Bugün h u z u r u n a kabul ettiği k imseler arasında Recep

Zühtü, Hasan Cavi t , Cevat Abbas, Hasan Cemil, Refik, Salih




ve N u r i beyler bu l unan M ustafa K emal Atatürk, sabaha

karşı saat 5.30'de yatıyor.

8 Şubat 1932 (1 Şevval 1350) P aza r t e s i

— M ustaf a K emal Atatürk, öğleden sonra 15.30'da uyanıyor,Dolmabahçe Sarayından dışarı çıkmayıp, dairesinde meşguloluyor.

— İstanbul camiler inde ve ülkenin birçok 3'erinde B ayr am

namazında hutbeler ve t ekbi r le r 'Tür kçe' olar ak okun uyor .

— M ustafa K emal Atatürk'ün bu akşam huzuruna kabul ettiği k imseler arasında O r d u müfettişlerinden F a h r e t t i n

Paşa, İzzettin Pasa, Şükrü Nâilî Paşa, D a hi l i y e Ve k i l i ŞükrüKaya, Hasan Cemil, Cevat Abbas ve Refik B ey bulunuyor.

— M u s t a f a K e ma l A t a t ü r k ' ü n e m r i y l e , DolmabahçeSarayına çağrı lan O r d u Müfet t i ş ler ine ( F a h r e t t i n A l t a y

Paşa, Şükrü Nâilî Paşa, İzzettin Paşa) Hâfız Sadet t in tara

fından akşamleyin "Türkçe K u r ' a n " ok u n u y or. Paşalar,M ustafa K emal Atatürk'e, diğer inkiîabları destekledikleri

g i b i , bu inkilâbı da destekleyecekleri sözünü veriyorlar.



I I I . B O L U M

1932 R A M A Z A N I N A D Â İ R M E T İ N L E R

Hazırlanan plan şöyle idi:

1. Müslümanlığın bi r 'Türk D i n i ' olduğu isbat edilecek.

2. Din'de ibadet'in "Al lah ' l a kul arasında bir kalp bağlılığı" olduğutezi inkişaf ettirilecek.

3. K u l u n , Tanrısına ibadet ederken söylediklerini kalbinden söylemesi lâzımdır. K a l b i n d i l i de ana d i l i d i r. İ nsan en güzel h i s le r in iana d i l iy le en i yi ifade eder. Onun için duaların ana d i l i y l e yapılması lâzımdır. Bu f i k i r , müdafaa ve münakaşa edilecektir.

4. B u f i k i r d e i t t i f a k hâsıl o lduktan sonra, D ual ar ınT ürk çel eşti r i l m esi hususunda bir işbölümü yapılacaktır.

A j dın M ebûsu D r . Reşit Gal ip



T a r i h i b i lmek, bi r yönüyle t a r i h ' t e (zaman'da) olup b i t e n l e r i n seyr i n i b i lmek demekt i r ; z i r a , günü gününe tutulmuş kayıtlara, meselâresmî evrak la ra ya da süreli yayınlara (gazete ve mecmualara) ist inaden

geçmişi, geçmişte olup b i t e n l e r i tesbit etmek ve bu tür kesin t e s b i t l e r i

esas a lmak su re t iy le hâdiseleri değerlendirip yo rumlamak , vâkâlarmzaman la , süreçle ilişkisini ciddiye almadıkça mümkün olmaz. N i t e k i m

bi r önceki bölümün girişinde de söylendiği g i b i , böylesine kronolojik b i rhassasiyet, tarihçiye, sadece hâdiselerin b i r b i r l e r i y l e olan ilişkisini veyab i r b i r l e r i üzerindeki e t k i s i n i izlemek imkânı vermekle ka lmaz , aynı zamanda tari hçini n, onları bi r bütün ha l inde ve vâkıaya mutabı k bi r biçimde açıkl amasını da mümk ün k ıl ar. N e var k i hâdisel eri n salt krono

l o j i k seyrini bilmekle, o hâdiselerin kendileri f yani m ahiyetleri kavranılmı ş ol maz; aynı zama n da hâdi sel eri n muh tevası nı n, o hâdi sel er de r ol

olan öznelerin n i y e t l e r i n i n , yönelimlerinin ve maksatlarının da bil inmesii cab eder . B öyl el i kl e bi r kronoloji 'den elde edilecek faydalar i l k baştakiehemmiyet ler ini kaybedeceğinden, hâdiselerin muhtevası (ar ka pl an ı) ohâdiselerin yorumunda 'belirleyici ' o luver i r ve bu du rumda da hâdiseler i n n i çi n ' i n i b i lmek n asıl ım b i lmekten daha büyük bi r önem k azanır .

Olaylar ın yo rumunda i l l e t i n malûle, sebebin müsebbeb'e tercih

edilmesi de işte bu yüzdendir. Çünkü yorumların iknâ ediciliği, salt

olayların kesin ve ayrıntılı t a sv i r le r ine dayanmakla

sağlanmaz, bi lakis

yorumlar, olayların sebeplerini açı k ve seçik bi r bi çimde ortaya koyabi l

d i k l e r i sürece iknâ edici o l u r l a r . B u yüzden 1932 R amaz an ı nd a t atbi ke

k o n u l a n Tür kçe Kur 'an Projesinin boyutl ar ı da bu p r o j e n i n k a m u y a

malo lan taraf lar ını b i lmekle ihâta edilmiş ol(a)mayacağmdan, ayrıcap r o j e n i n hazı r l anma safhasını n, Dol mabahçe Sa r ayı ndak i i l k denemel e r i n ve bu denemeler sırasında meydana gelen hâdiselerin de —bilhassabu denemelerde rol alanların mevki le r i hesaba katılmak su re t iy le— b i

l inmesi gerekmektedir.



1932 Ramazanına Dâir Met inler 165

B u dokuz hâfızdan sadece i l k üçü; H âfız Y aşar O k u r (öl. 1966),Hâfız Sadet t in K a y n a k (öl. 1961) ve H âfı z A l i R ı za Sa ğman (öl . 1965) hât ıralar ını kaleme almıştır. Farklı nüshalarını tesbit etmek imkânı bu la

bildiğimiz bu hâtıraların, 1932 Ramazanında olup b i t e n l e r i n ve bilhassa

Dolmabahçe Sarayındaki toplantıların m u h tevasın ı ve i stikam etini tesbi t etmek bakımından ne denli büyük bir ehemmiyete sahip olduğu i zah

t a n vârestedir. N i t ek i m birçok ayrıntının tesbitine imkân veren bu belgel er dışında, hâtıralarla i l g i l i matbuâtta bazı eleştirilerin çıkması ve ister

istemez hâfızlarm da bu eleştiriler karşısında k e n d i l e r i n i savunmak d ur u m u n d a kalmaları, mübhem k a l a n bazı hususların sonradan açıklığa

kavuşması nı sağl amış, i l k başlar da z ik r inden i m t i n a edilen birçok husus,bu münakaşalar la b i r l i k t e su yüzüne çıkmıştır.

Dolmabahçe Sarayındaki toplantılara katılmamakla b i r l i k t e , b uhâfızlarm dışında, İstanbul camiler indeki T ür kçe Kur 'an okuma teşebbüslerinde rol a lan başka hâfızlar varsa da bu zevâttan i n t i k a l etmiş yazılı he rhang ib i r b i l g i veya belgeye sah ip deği l iz . 1 K ezâ Dol mabah çeSaray ına davet edilmiş oldukları ha lde T ür kçe Kur 'an oku mak i steme

d i k l e r i için kendi le r ine görev verilmediğini bildiğimiz Hâfız Sâmi, HâfızAsım, Adapazarlı Hâfız N u r i , Ü sküdarl ı Hâfız A l i ve E yüb H a t i b i Hâfızİd r i s g ib i zâtların durumlarına dâir mâlumâtımız da pek azdır. N i t e k i m

İ smet İ nönü'nün tavassutuyla kendis in i bu işlerden affett irebilmeyi başarmış olan Hâfız Sâmi hakkında biyografik bi r eser yayı mlan mışsa dabu eserde 1932 Ramazanı'yla alâkalı k o n u l a r a temas edi lmemişt ir. 2

Hâfız Asım ise, kesi n t a r i h i n i tesbit edemediğimiz bir akşam, sa raya dâ -vet edilmiş, h a t t a kendisine b i r deneme de yaptı r ı l mış, ancak bu pr ojede

herhangibir vazife üstlenmemiştir. B u n a rağmen Hâfız Âsim, saraya dâ-vet edildiği gece başı ndan geçenl er i anl atmı ş ve Â l i K emâl i Ak sü t debunları kaleme a ldıktan sonra 1951 t a r i h i n d e yayımlamıştır. Diğer üç

1 Meselâ, F a t i h Camiinde Tür kçe Kur 'an t i lavet eden ve aynı camide 30 Ocak1932 tarihinde i l k T ür kçe E zan ı okuyan H afız Rı fat i l e 5 Şubat 1932'deDeftardar semtindeki Mahmut Efendi Camiinde T ür kçe Kur 'an okuyan Hâfız

Mehmed Âsaf.2 A l i Rıza Sağman, M eşh u r H âfız Sâm i Merkum, İ stanbul , 1947



166 Türkçe K u r ' a n ve Cumhu r i ye t İdeolojisi

hâfız gelince, bu zâtlardan günümüze i n t i k a l eden bi r b i l g i ve belgeye

rastlanılmamıştır.

1932 Ramazanında T ür kçe Kur ' an , T ür kçe Ezan, T ür kçe Tekbir veT ür kçe Hutbe okuma teşebbüsl er i , İ stanbul 'un bir çok semt inde 1 uygu

l amaya k o n u l d u k t a n sonra, kı sa bi r za man da T ür ki ye'ni n çeşitl i böl gel e r i ne 2 yayılmış ve Ramazan ayı boyunca bu bölgelerde birçok k imse buteşebbüslere öncülük etmiştir. N i t e k i m A masya'da diş h e k i m i Hâfız Zeki,

A n k a r a ' d a Hâfız Abdulhâlık ve Hâfız Cevdet, Çeşme'de Hâfız Rasim,

Edremi t ' t e Hoca Osman, Hâf ız M u h y i d d i n ve Hâfız F e t h i , K onya'da

Hâfız B e k i r, K uşadası'nda H âfız Sâdı k, İ zmir'de H âfız Ömer, Trabzon'daHâfız Osman ve Hâfız Fe rha t , Yozgat ' ta Hâfız N a z m i ve Hâfız Mustafa,

Adana 'da Mühend i s Refi Bey, K onya 'da İ ş Bank ası memurl ar ı ndanSelâhaddin, Manisa 'da O r t a Mek teb Mus ik î M u a l l i m i Osman Bey adlışahıslar, b i z im tesbit edebildiklerimizden sadece birkaçıdır ve maalesefbu zevâttan da nakledi len herhangibir yazılı metne rastlanılmamıştır.

Dolmabahçe Sarayındaki toplantılara katıldıkları halde hât ı ralarım yazmamış olan altı hâfızdan veya kendi le r ine t e k l i f edilen vazifeyi

yerine getirmekten ic t inab eden dör t hâfı zdan ya da çeşit l i i l ve i l çel erdeT ür k çe Kur 'an okuma teşebbüslerine öncülük eden diğerlerinden bizlere

i l k elden he rhangib i r yazılı b i l g i n i n u l aşmaması , hiç k uşk u yok k i esefedilecek bi r d u r umdur. Çünkü bu zevâttan e l imize ulaşacak olan k on u y l a i l g i l i her türlü b i l g i , karanl ık ta k a l a n birçok meselenin açıklığakavuşmasına yardım edebilir, böylelikle b e l k i daha geni ş ve ayrı ntı lı bi rresmin teşkili imkânı ortaya çıkabilirdi. Ancak bu k imseler in , hâtıralarıelimize ulaşmış olan diğer zevâta nisbetle daha tâlî mevki i lerde rol almışolduklarını b i lmek , b e l k i bi r tesell i sebebi o larak görülebilir; z i r a tarihî

1 Meselâ Cihangir, Beyoğlu, Aksaray, F a t i h , Eyüb, Deftardar, Süleymaniye,Beyazıt, Çemberlitaş, Sultanahmet, Dolmabahçe, Or taköy, K adıköy semtlerindeki camilerin isimlerine sıkça tesadüf edilmektedir.

2 Tesbit edebildiğimiz bell i başlı i l ve il çeler şunlardır: Adana, Amasya, Ankara,

Balıkesir, Çeşme, Edremit, Kayseri, Konya, Kuşadası, İzmir, İzmit, Manisa,Rize, Şebinkarahisar, Trabzon, V an, Y ozgat, Zonguldak




k i m l i k l e r i i t i b a r i y l e önemli addedi l ebil ecek bi r çok zâtı n, mesel â bu olay

l a r d a n birkaç ay sonra M a a r i f Vek i l i t a y i n edilecek olan Dr. ReşitG a l i p i n , y ine sonradan T ü r k T a r i h i K u r u m u Başkanlığı yapacak olan

B o l u Mebûsu H a s a n Cemi l Çambel ' in , Mil l î Mücadele senelerindePar i s ' t ek i Türk st ihbara t Bürosunu n M üdür lü ğünü yapmış olup, sonr a k i y ı l la rda M us t a f a K emal Atatürk'ün yakın çevresine d a h i l olan

M ü n i r H a y r i E g e l i n i n , Riyâset-i Cumhûr İnce Saz Hey'eti Şefi BinbaşıHâf ız Yaşar O k u r ' u n , ün lü Türk bes tekâr lar ından Hâf ız Sadet t in

K a y n a k i n , Dersi âm H âfız A l i Rı za S ağman ı n ve son o l a r ak HâfızÂsimin aktarmış oldukları hât ıralar, b izlere bu dönemin hâdiselerinitasvîr edebilmek bakımından, hiç de azımsanamayacak zengin l ik te b i rmalzeme t emin etmektedir.

B u malzeme, i k i n c i derecedeki kaynak la r yardımıyla derinleştirilecek olduğunda, 1932 Ramazanında t a tb ike konulan pro jen in anahat-la r ıy la aydın la t ı lmaması iç in o r tada b i r mazeret ka lmamaktadı r.N i t e k i m bu e k s i k l i k l e r , tarafımızdan mümkün mertebe giderilmeye çalışılmış ve bu tabloyu tamamlayabileceği düşünülen her türlü vesikadan

ya ra r l anmak için elden geldiğince gayret gösterilmiştir.

Hâsılı, bu açıklamalara binâen, bu bölümde aktarılacak olan met i n l e r l e i l g i l i ayrı ntıl ı bi r değer lendir me sunmak ta fayda mülâhaza edi

yoruz:

1) M us ta fa K emal Atatürk'ün (öl. 1938), diğer Cumhur iye t inki lâb-ları g ib i bu dinî inkilâbin da mimarı o lmak haysiyet iyle üstlendiği rolünehemmiyeti i zah tan vârestedir. Gerçi çok p a r t i l i hayata geçtikten sonra,

bazı yakın arkadaşları tarafından (meselâ 1949 Şubatında HikmetBayur tar afı ndan) "bu in ki lâblar sır asında k end i s in in hiçbir rolü olma

dığı" idd ia edilmişse de ne o t a r i h t e , ne de daha sonra bu i dd i a l a r a i n a

n an k imse çıkmamıştır. Gerçekten de bu tür iddiaların, o yeni devr in siyasî koşull arı nı n bi r ür ünü olduğunda hiçbir kuşk u yoktur.

B u n u n l a beraber b e l i r t m e m i z g e r e k i r k i e l i m i z d e 1932Ramazanı 'ndaki faal iyet lere dâir bizzat Mu s ta fa K emal Atatürk 'e ai t

he rhang ib i r yazılı vesika, konuşma ya da hâtıra bulunmamaktadır.Ancak k end i s in in 7 Şubat 1923 t a r i h i n d e , Balıkesir Paşa C a m i i n d e hu t -




belerin T ür kçe olarak oku n m asın a dâir yaptı ğı bi r k onuş ma, 'dinî i n k i -

lablar ' konusundaki düşüncelerinin seyrini izlemek bakımından çok müh i m d i r ve n i t e k i m bu konuşma, bu nedenle i l g i l i bölüme aynen dercedil-

miştir (bkz. M e t i n I ) . A yr ı ca 1 Şu bat 1933'de, Bur sa ' da bi r grubun

T ür kçe Ezan teşebbüslerini protesto eden bi r nü mayi şi sebebiyl e 6 Şu bat1933'de gazetel ere ver diği demeç i l e o günün ak şamı bi r g rup gazeteciyleyaptığı — d a h a sonraları 'Bursa N u t k u ' d iye anılacak o l an— konuşmam e t n i , y i n e aynı şekilde bu hâdiselerin seyr in i t a k i p edebilmek veMusta fa K ema l Atatürk'ün görüşlerini kendi d i l inden öğrenebilmek bakı mından büyük bi r kı ymeti hâizdir . 1

M u s t a f a Kema l Atatürk 'ün T ür kçe Kur 'an konusundaki görüşlerihakkında tar ihî değeri olan bir diğer m et i n , A m e r i k a B i r l e ş ikD e v l e t l e r i n i n Türk iye S e f i r i Charles Hitchcock S h e r r i l l (öl. 1936) t a r a

fından yazılan A Year's Embassy to Mustafa Kemal (Londra, 1934) adlıeserin Tür kçe Kur 'an hakkı ndaki bölü müdür . Mus t a f a K ema l Atatürk'leyapılan uzun görüşmelere i s t i n a d eden ve kendisi tarafından gözden geçi r i lmiş o lan bu kitabın Türkçe çevirisinin, İngilizcesiyle aynı yıl(1934'de) neşredilmesi, 1933 Şubatinda Bursa 'da

T ür kçe Ezanla i l g i l i

olarak meydana gelen hâdiselere dâir bazı yorumlar i h t i v a etmesi, daha

da önemlisi, yazarın 23 Ocak 1933 akşamı Ayasofya C a m i i n d e k i K ad i r

Gecesi meras imine katılarak ilginç gözlemlerde bulunması, kitabın enönemli hususiyet ler i arasındadır. M u s t a f a K emal Atatürk'ün, çevirisiniokuduğunda kuşku bu lunmayan bu eser in , 2 üç ayrı kişi tarafından b e l l i

1 Mustafa K emal Atatürk'ün Bursa olayları üzerine 6 Şubat 1933'de AnadoluAjansı muhabirine verdiği demeç, ertesi gün (7 Şubat 1933 t a r i h l i ) bütün günlükgazetelerde yayımlanmıştır. O günün akşamı yaptığı diğer konuşma (BursaNutku) ise, ancak 14 yıl yayımlanabil mişti r . [Bk z. Rı za Ruşen Y ücer, Atatürk ' e

Ai t B i r ka ç F ık r a ve H âtır a, sh. 5-6, İ stanbul , 1947; kr ş. Ahmet N . Banoğlu, F ık r a,N ükte ve Çizgi lerl e A tat ürk , sh. 26-27, İ stanbul , 1954; aynı yazar, Atatürk 'ünstan bul 'd aki H ayatı, 11/14-16, İ stanbul, 1974]. Değişik vesilelerle gündeme ge

len bu belgenin sıhhati, uzun zaman tartışma konusu olmuştur.2 Atatürk'ün kendi özel kütüphanesinde, S h e r r i l l ' i n , adı geçen eserinin İngilizceo r i j i n a l i i l e Fr ench Memoires of Ei ghteenth -Centu ry Amerika (New York, 1915)adlı eserinin imzalı birer nüshası bulunmaktadı r. K ezâ, sözkonusu eserin 1934



1932 Ramazanına Dâir Met in le r 169

fâsılalarla Türkçe'ye çevrilmiş olması da sanırız ehemmiyet in i an la t

maya kâfi gelecektir. 1 İşte bu ehemmiyetine binâen, Sher r i lF in eser in in

T ür k çe Kur 'an, Mustafa Kemal ve M ar t in Luther adlı böl ümü, ki tabımı

zı n M eti nl er k ı smına dercedil mişti r. (bkz. M et i n X V I I I )

2) T ür k çe Kur 'an Projesine kaynak l ı k eden tez (M üsl ümanl ı k: T ür k 'ün M i l l î D i n i ) , — t ı p k ı Türk Tarihi Tezi g i b i — daha sonralarıM a a r i f Ve k i l i t a y i n edilecek olan Aydın Mebûsu Dr. Reşit Ga l ip (öl. 1934)tarafından kaleme alınmış olduğundan, p r o j e n i n hem nazarî, hem deamel î hazır l ı k safhalar ı ndaki en önemli r ol , bu zât tar afı ndan îfa ed i l

miştir. N i t e k i m Reşit Ga l ip , tatbikâta konu lmak üzere M ustafa K emal

Atatürk ' le b i r l i k t e 4 maddel ik bi r p l a n hazırlamış, bu p l a n uyarıncaTekbiri ve b e l l i başlı bazı duaları Türkçe'ye çevirmiş ve bu çeviriler üzer i n d e M ustaf a K emal Ata türk ' le b i r l i k t e sabahlara kadar çalışmıştır.Kend i s i , daha sonr a yi ne M us t af a K emal Atatürk tarafından, hem Hafız

Y aşar O ku r ' un Y ereba tan C ami i ndek i i l k T ür kçe Kur 'an okuma denemesine nezaret etmekle görevl endi r i l mi ş, h em de D ol mabah çeSarayında hânzların davetiyle gerçekl eşen i l k toplant ı l ara reis intihab

edilmiştir.

1932 Ramazanının hazırlık safhasındaki gelişmelere dâir en mah

r em b i l g i l e r i , Dr. Reşit G a l i p ' i n metrukâtma sahip olan yakın arkadaşıM ü n i r H a y r i Egeli muhafaza etmiş ve çok geç sayı l mayacak bi r dönemdede (1947-1948 yıl l ar ınd a) bu belgelerin bi r kı smı nı , bazı ark adaşlar ın ı nısrarıyla ve faka t 'Esk i B i r A tat ür kçü' müsteâr adıyl a yayı mlamıştı r.N i t e k i m bugün, Reşit G a l i p tarafından kaleme alman ve kenarlarında

t a r i h l i Ahmet Ekrem çevirisi ile yine aynı yazarın Mustafa Kemal Atatürk hakkında yazmış olduğu Trois H omm es: K am al -Roosevelt -M ussolin i (Paris, 1936)adlı eserin de birer nüshası yine aynı kütüphane'de mevcuttur, [bkz. MillîKütüphane Genel Müdürlüğü, Ata türk 'ün Özel K ütüphan esi 'ni n Katalogu(An ıtk abi r ve Çan kaya B öl üml er i), no: 1560, 2854, 4191, 4192, A nkara, 1973]

1 B u eserin farklı kimseler tarafından ve farklı dönemlerde yapılmış üç çevirisibulunmakla b i r l i k t e , bunlardan b i r i ek s ik t i r ; diğerinde ise T ür k çe Kur 'an ' la i l g i l i

bölüme yer verilmemiştir.




M u s t a f a K em al A t a t ü r k ' ü n b i zza t yazdı ğı not l ar ı n bul un duğu

M üslüm anl ık: T ürk' ün M il lî D in î adlı tezin bi r özeti yl e bu çer çevedeki

bazı hâtıralara Münir H a y r i E g e l i n i n neşriyâtı sayesinde vâkıf bu lunu

yoruz. 1

Hepsinden önemlisi, Egel i , Reşit Ga l ip ' in bizzât kendis inden d i n

lediği ve yazılı o larak kaydettiği hâtıraları da 1948'de önce müsteâr adla,

1954'de de asıl adıyla yayımlamış, T ür kçe Kur 'an Projesi 'nin hazır l ıksafhasıyl a alâkalı i l k elden mâlumâta ulaşabilmemiz ancak böyleliklemümkün olmuştur. 2 Sözünü ettiğimiz dört maddel ik p lan ve bu p lamn

detayları, hâtıraların işbu kısmında yer almaktadır, (bkz. M e t i n I I I )

B u vesileyle Ahmet H a m d i Başarın (öl. 1971) At atür k' l e U ç Ay ve

1930'dan Sonra Türkiye (İ stanbul , 1945) adlı eser i ne —bi lhassa ReşitGal ip ' i n d i n î reformlar hakk ı ndaki görüşl eri ne ışık tut ması bakı mından— işaret etmekte fayda mülahaza ediyoruz; z i r a Başar, bu husus

l a r d a Reşi t G a l i p l e aynı şekilde düşündüklerini söylemekte veC u m h u r i y e t adına ne yapmak i s t i yo r l a r sa bütün bunları 'müslümank a l m a k şartıyla' yapabileceklerine, d i n i t op lumun dışına i tmek yerine

din in i n ki l âb' ın emrine verilebileceğine, camileri yıkıp, terkedip onlarınyer ine ha lkev le r i dikileceğine camileri 'modern ha lkev le r i ' h a l i n e getir

men in daha mâkul olacağına, (1932'den çok ön celeri ) kendis i g i b i ReşitGal ip ' in de inandığını ifade etmektedir, (sh. 50-51) 3

1 E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egeli], Atatürk ve Di n III-IV-V, "Mi l l e t "

(Bilinmeyen At atürk 'ten H âtır alar ), c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97; sh. 4, 9 E k i m 1947;23 E k i m 1947; 11 Aralık 19472 E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egeli], Atatürk ve Di n -5-, " M i l l e t "

(Bilinmeyen At atürk 'ten H âtıra lar ), c. 4, sn. 2, sy. 101, sh. 4, 8 Ocak 1948; Esk iB i r Atatürkçü: Münir H a y r i Egeli, Atatürk ' ün Bilinmeyen H ât ır al ar ı, sh. 64-66,İ stanbul , 1954; 2. bas., At atürk 'd en Bilinmeyen H âtır al ar , sh. 74-77, İ stanbul ,1959; krş. Sadi Borak, Atatürk ve Di n, sh. 71-74, İ stanbul , 1997; 1. bas. 1962]3 Reşit Galip hakkındaki tek ve en önemli biyografi, Ahmet Şevket Elman t a r afından hazırlanan Dr. Reşit Galip (Ankara, 1953) adlı 200 sayfalık eserdir. B ueserin hacmi, yazar tarafından daha sonra i k i katma çıkarılmış ve 1959'da 437sayfa halinde yeniden neşredilmiştir. 1000 kadar alâkalı şahısla görüşülerek,




3) A n t e p M e b u s u K ı lı ç A l i (öl. 1971), R eşi t G a l i p l e b i r l i k t e ,

M u s t a f a K emal Atatürk'e İstanbul seyahati sırasında refakat eden ve 12Ocak 1932 t a r i h i n d e n i t i b a r e n Ramazan ayı boyunca Dolmabahçe

Sarayındaki akşam sofralarına katılan önemli i s imle rden b i r i d i r .

N i t e k i m k end i s in in adı, Ramazan ayında h u z u r a kabul edilenler l i s te

sinde sıkça geçmektedir.

1932 Ramazanı hâdiselerindeki rolü bakımından 'Kılıç A l i ' adımise, sadece 20 Ocak 1932 t a r i h inde M us ta fa K emal Atatürk tarafındaıHâfız Yaşar Okur ' a Yerebatan C a m i i n d e T ür kçe Kur 'an okuma e m r i n i r

verildiği mecliste tesadüf edi lmektedir ; z i r a bu mecliste M u s t a f a K ema

Atatürk, Reşit G a l i p i l e kendi si ne, 22 Ocak 1932 t a r i h inde bu denemenir.yapılacağını gazetelere b i l d i r m e l e r i ve gerekli hazır l ıklara nezaret etme

l e r i görevini tevdi etmiş, onlar da hem bu görevi yer ine getirmişler, herr

de o gün başından sonuna kadar camideki merasime nezaret etmişlerdir.

K ı l ı ç A l i ' n i n b u hâdiseyle alâkası, Hâfı z Y aşar O k u r u n hâtıralarından ve günlük gazetelerdeki haber ve fotoğraflardan tevsik edilebil-

mekteyse de k end i s in in bu konuda herhangib i r yazılı beyanına r a s t l a

nılmamışt ır. Kıl ıç A l i , inkilâb kadroları arasındaki siyasî mevki i ve b i lhassa İstiklâl mahkemeler indeki gör evi sebebiyl e, bi r çok hâdi seni n bir i n c i dereceden tanığı durumundadır. N i t ek i m yayımlamış olduğu hâtıra la rda , tanık olduğu hâdiseler hakkında bazı b i lgi ler vermiş ve fakat

dinî inkilâblar mevzûuna ve bu inkilâblardaki kişisel rolüne dâir her

hangibir şey söylememiştir. 1

900 kadar kaynak tesbit edilip 600 kadarı incelenerek hazırlanan ve 300 kadaryazı, makale, fıkra, vecize ve vesikayla b i r l i k t e 100 kadar fotoğrafa yer veri len buk i t ap t a , bahse mevzû olan hususlarla i l g i l i bir tek satır bulunmasa da ReşitGalip'in hayatının diğer yönleriyle i lg i l i vâsi mâlumât mevcuttur.

1 Kılıç A l i ' n i n M il l iyet gazetesinde t e f r ika edilen hâtıraları dışında, yayımlanmışolan diğer hâtıraları için bkz. Atatürk 'ün Hususiyetleri (İ stanbul, 1955); K ıl ıç A l i

H âtır al ar ın ı A n l a t ıyor (İ stanbul , 1955); Atatürk 'ün Son Günleri (İ stanbul , 1955);stiklâl Mahkemesi H âtır al ar ı (İ stanbul, 1955).




B u r a d a bu ves i ley le K ı l ı ç A l i ' n i n , D ol mabahçe Sar ayı 'ndaRamazan'ın 20. gecesi (28 Ocak 193 2 Perşem be ak şam ı) M ust afa K emal

Atatürk'le Reşit G a l i p arasında vukû bu l an meşhur münakaşanın enönemli tanıklarından b i r i olduğuna ve bu olayı ak ta ran e rken t a r i h l i

metinlerden b i r i n i n kendis i tarafından nakledilmiş bulunduğuna işaretetmemiz gerek i r. 1 Çünkü Reşi t Galip, ertesi günü sabah erkenden

İ stanbul 'dan ayrı l mış ve yer ine, hâfızlarla yapılan toplantılara Bolu

Mebûsu Hasan Cemil Çambel r iyaset etmiştir.

4) B o l u Mebûsu Hasan Cemil Çambel (öl. 1967), DolmabahçeSarayındaki toplantılarda sık sık i smi geçen şahıslardan b i r i d i r . Ancak

bu süreç içerisinde onun ismini önemli kılan en bel l i başlı hâdise, ReşitG a l i p ' i n Anka ra ' ya g i tmes i üzer ine , k e n d i s i n i n , M u s t a f a K e ma l

Atatürk 'ün emriyle 29 Ocak 1932 t a r i h l i Tekbir ' in T ürk çel eşti r i l m esi top

lant ı lar ına re is int ihab edilmiş olmasıdır. Ayrıca H asan Cemi l , M ust afa

K emal Atatürk tarafından, 3 Şubat 1932'de t er t i p lenen K adi r Gecesi i ht i f a l i n i iz leyip orada ol up bi tenl eri kendisi ne rapor etmekl e de görevlendirilmiş ve 8 Şubat 1932'de Sadet t i n K aynak tarafından O r d u müfettiş

l e r i ne Tür kçe Kur 'an okun ması sır asında da bizzât ora da bul un muştu r .Ramazan ayı boyunca Dolmabahçe Sarayındaki akşam sofralarına katıl a n mûtad i s imlerden b i r i olan Hasan Cemil ' in adı, Ramazan ayında huzura kabul edilenler listesinde de sıkça geçmektedir.

Tekbirin T ürk çel eşti r i l m esi toplantı l arı ndaki rolü, bu toplant ı l arakatılan hâfızlar tarafından sarahaten tebarüz e t t i r i l e n H asan C emi l

Ç ambel i n , bu konudaki hâtıralarını i h t i v a eden bi r makal esi mevcutt ur .

M ustafa K emal Ata türk 'ün T ür kçe Ezan uygul amalar ı nda bi r r ol ününb u l u n u p bulunmadığına dâir 1949 Şubatında H i k m e t B a y u r i l e F a l i h

Rıfkı A t a y arasında vukû bu lan b i r tar tı şma münasebeti yl e ve pek t a b i i

1 B u hâdise hakk ında geniş b i lg i için bkz. Münir H a y r i Egeli, Atatürk 'ünBilinmeyen H ât ır al ar ı, sh. 50-52, İ stanbul , 1955; 2. bas. 1959; H asan C emi lÇambel, M akal eler-H âtıra lar ; sh. 79-82, Ankara, 1964; Hasan Rıza Soyak,At atürk 'ten Ha tır alar , 1/22-23, İ stanbul , 1973; Niyazi Ahmet Banoğlu,Atatürk 'ün stanbul 'daki H ayatı, 11/360-361, 377-382, İ stanbul , 1973; İ smetBozdağ, At atür k' ün Sofra sı, sh. 93-106, İ stanbul , 1995




k i F a l i h Rıfkı A t a y i desteklemek amacıyla kal eme al man bu makale,

önce U lus gazetesi nde yayı ml anmı ş, onbeş yıl sonra (1964'de) yazarın

makale ve hâtıralarını i h t i v a eden k i t aba da dercedilmiştir.1

1932 Ramazanında, Dolmabahçe Sarayındaki toplantılara bizzâtkatılan ve h a t t a bazılarında 'reis' sıfatıyla bulunan Bolu Mebûsu Hasan

Cemi l ' in Tekbirin T ürk çeleşti r il m esine dâir bu hâtı rası , arzu edilen sevi

yede ayrıntılara temas etmemekle b i r l i k t e , hi ç ku şku yok k i el imizdeki

en önemli vesikalardan b i r i d i r , (bkz. M et i n I X)

5) Fransa'da Sorbonne Ü ni ver sit esini n Ps ikoloj i bölümünden me

zun olup, Millî Mücadele yıllarında M ustafa K emal ' i n emri yle Par is Türk

st ihbarat Bürosunu k u r u p yöneten, Türkiye'ye döndükten sonra

Anka ra ' da Maa r i f Müfettişliği görevini üstlenen, bu görevden azledilince,

b i r süre M e c l i s i n dekorasyon işlerinde çalışıp, ardından T r abzon L i sesi

Fransızca, Edebiyat ve Ta r i h hocalı ğın a tayin edilen M ü n i r H a y r i Egeli

(öl. 1970), yetenekl eri yle M ust afa K emal Atatürk 'ün d i k k a t i n i çekmiş i l

ginç kişiliklerden b i r i d i r . Kend i s i ayrıca farklı zamanlarda Teyyyare

Cemiyeti Neşriyat Müdürlüğü ve M i l l î Tem sil Akademisi (Devlet

T i yat r os u) i l e Güzel Sanatlar Müdürlüğü gör evleri nde bul unmuşt ur .Bütün bu özellikleri arasında dekoratörlük, ressamlık, heykeltraşlık vesinemacılık gibi sanatçı bir yönü de o lan Egel iyi biz im açımızdan önemlikı lan hususiyet ler i , hiç kuşk usuz k i sadece bunlar değildir.

O n u n en önemli hususiyet i , birçok k imsen in vâkıf olmadığı, ola

madığı b i l g i ve vesikalara sahip bulunmasıdır. N i t e k i m "Atatür k'ün bütün ömrü nce i k i ki şi ona ai t ne b u l u r s a toplamayı iş edinmişti.B u n l a r d a n b i r i Reşit G a l i p ' t i , diğeri de ben olmaya çalıştım" diyen MünirH a y r i Egeli , sonradan Maarif Vekil li ği yapacak olan Dr. Reşit Ga l ip ' i n deen yakın arkadaşlarından b i r i y d i . Daha da önemlisi, Reşit Ga l ip 1934'deölmeden önce kendis indeki dosyaların hepsini Egeli ye t e s l im e tmişt i . 2

1 Hasan Cemil Çambel, T ür kçe Ezan ve Tekbire Dair , "Ulus", sh. 2, 9 Şubat1949; krş. aynı yazar, M akal eler-H âtır ala r , sh. 36-37, Ankara, 19642 "Dr. Reşit Galip vefatına sebep olan hastalığa yakalanınca beni çağırttı, "MünirH a y r i ! " dedi; "Bu dosyaların içinde Atatürk'e ait birçok hâtıralar vardır. Hepsini



1932 Ramazanı'na Dâir Met in le r 175

m e t i n , M ü n i r H a y r i E g e l i n i n hât ı ralar ını b i ra raya getirdiği k i t a p t a yeralmamaktadır, (bkz. M e t i n I I )

6) Tarikat-ı Sa'diyye'den Sancakdâr Hay redd in Dergâhı Şeyhi veReîs-i Meşâyih'ten R i f a t E f e n d i n i n oğlu olan Hâfız Yaşar O k u r (öl.1966), 1930 yılında Riyâset-i Cumhûr İnce Saz Hey'eti Şefliğinden sağlıknedenleriyle emekli olmasından i t i baren M ustafa K emal Atatürk 'ün yanından ayrılmamış ve bilhassa İstanbul'da k end i s in in hususî maiyetle

r i nde bulunmuştur.

Hâfız Yaşar O k u r, 1932 Ramazanında t a tb ik e konul an T ür kçe

Kur'an Projesindeki rolü i t i b a r i y l e müstesnâ bir mevkiy i hâizdir ; zirakendis i , M ustafa K emal ' i n emri yle saraya çağırılan hâfızlarm l i s tes ini

hazırlamış, daha önemli si i l k T ür kçe Mersiyenin (M açka K abri stanı nda)ve i l k T ür kçe Kur 'an m (Yerebatan Camiinde) okunması gibi i l k denemel e r i gerçekleştirme görevi kendisine tevdi edilmiştir. Başından i t iba ren

Dolmabahçe Sarayı toplantılarında bulunması, camilerde tertiplenen enönemli i h t i f a l l e rde {Sultanahm et Cami i, Ayasofya Cami i ve Osman ağa

Camiindeki merasimlerde) üzeri ne düşeni eksiksiz olarak yapması ve busüreç içerisinde M ustafa K emal i l e hâfızlar arasındaki il işki lere aracıl ıkedip, gelişmeleri sürekli Atatürk'e rapor eden kişi mevkiinde bulunması,pek tabiidir k i kendis i ni bu hâdiselerin en mühim tanığı ha l ine getirmişt i r . Y ine kendis ini n beyanlarından anlaşıldığı kadarıyla Ezan'ı Türkçe'yekendisi çevirmiş, E v k a f Müdür iye t i i le Diyanet İşleri R i yaset i n i n or t ak

olarak düzenledikleri bir k u r s t a yüzlerce müezzine T ür kçe E zan ı nasılokuyacaklarını öğretmiş ve başarılı o lanlara da diplomalarını vermiştir.

Sevindi r ic i b i r husus o larak kabul edi lmel idir k i bu zât , 1932R amaz an ı na dâir hâtır aları nı yazıp yayıml amış üç önemli hâfı zdan bir i d i r . Hâfız Yaşar Okurun Musta fa Kemal Atatürk ' le i l g i l i hât ı ralar ı , i l kkez 1943'de yayımlanmış, daha sonra bu hâtıralar, sırasıyla 1948, 1949,1960, 1962, 1993 t a r i h l e r i n d e parça parça gün yüzüne çıkmıştır.H ât ı ra lar ın ın i l k bölümünü, Osman N u r i E r g i n i n (öl. 1961) ta lebi üzer i n e kaleme a lan ve Atatürk'ün Türk Mûsikîsi 'yle alâkası hakkında b i l

d i k l e r i n i anlatan Hâfız Yaşar Okur, her nedense önceleri 1932 Ra m azan ıhakkında konuşmamış ve o günlerde hasta bulunması sebebiyle




Dol mabahçe Sarayı toplantıl arı nın bi r kı smına katı lamadığını mazaret

göstererek bu k o n u l a r a g i rmekten çekinmiştir. N i t e k i m Osman N u r i

E r g i n i n 1943'de yayımlamış olduğu Türkiye Maarif Tar ihi adl ı eser de,diğer i k i hâfızm {H âfız Sadettin Kaynak i le H âfız A l i Rıza Sa ğm an i n )

aksine, k en d i s i n in sadece mûsikî hakkındaki hâtıralarına yer verilmişolması ve 1948'de yine kendisiyle yapıl an bi r röport ajda, M il let mecmuası m uh a b i r i n i n tüm zorlamalarına rağmen dinî i n k i l a b l a r meselesi üzer i n e görüş beyan etmeye pek yanaşmaması, bu t u t u m u n u n en be l i rg in

göstergelerinden b i r i d i r.

Maamafıh daha sonra kendisi bu t u t u m u n u değişti r miş ve dinî i n -kilâblar konusundaki hâtıralarını bizzât kaleme a l a r a k yayımlamıştır.Daha önce yazılmamış olduğunu söylediği bu hâtıraların girişinde sarfet-

tiği sözlerden anlaşıldığına göre, hâtıralarını yazmaya başlamasının sebebi, k end i s i n in , matbuâtta çıkan bazı 'kıymetli hâtıralara' yönelik'garazkârâne' saldırılara cevap vermek ihtiyacı h issetmesidir. 1 N i t e k i m

i l k kez 1949'da yayımlamaya başladığı bu hâtıralar, 1950 yılında NecibF azıl K ısak ür ek tarafı ndan eleştir iye konu edilmek suret iyle ele alınmış

ve ister istemez asıl met i ndeki hata lar aynen tekrar lanmışt ı r. 2

Hâfız Yaşar i n 1949'da kaleme aldığı bu maka le le r i , daha sonra1960'da bi r dergi ye Tekbirin T ür kçel eşti r i l m esi hak k ı nda verdi ği kı sa bi rbeyanât izlemiş, 1962'de ise bu konudaki hâtıralarını, kendis i Ata türk 7e

On beş Yıl / D i n î H âtır al ar adıyl a k üçük bi r r i sale hal i nde neşretmiştir.Hâfız Yaşar O k u r u n dinî hâtıralarını i h t i v a eden bi r başk a me t in ise,H a l i l Erdoğan Cengiz' in yayıma hazırlayıp 1993'de neşrettiği eserdir. B u

neşir, Hâfız Yaşar i n (Osmanlıca harf ler le) yazmış olduğu bir deftere i s-

1 Burada, A l i Rıza Sağman i le E şref Edib arasında vukû bulan kalem münakaşasına atıf yapılmaktadır.2 Dedektif X B i r [N . F. K ısakürek], (O) ve Olanlardan Bir i , "Büyük doğu", sn. 6,sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İ stanbul




t i n a d etmekte olup önceki neşirlerden daha der l i - toplu oluşuyla temayüzetmektedir. 1

Hâfız Yaşar i n bu metinlerde verdiği b i l g i l e r , 1932 Ramazanı olay

lar ında b i r i n c i derecede r ol almış ve hâdiselere bi zzât tanı kl ı k etmiş bi rkimseye a i t o lmak hasebiyle fevkalâde kıymeti hâizdir; üstelik elimizde

kendisine ai t farkl ı met inler bulunması da esasen büyük bir avantajdır.Çünkü böylelikle hâdiselerin farklı ayrıntılarına m u t t a l i olmamız kolay

laşmakta, hâtıra sah ib in in verdiği b i l g i l e r i , y ine kendis in in başka bi r t ar i h t e verdiği b i lg i ler le karşılaştırmak imkânı ortaya çıkmaktadır. Ancak

H âfız Y aşar i n aktarımlar ında çok ciddi kronoloj i hatalar ı mevcuttur;

z i r a kendis i , tar ihlendirmeler inde sıkça yanıldığı g i b i , olayları da b i r b i

r i n e karıştırmakta, farklı meclislerde cereyan etmi ş hâdiseleri b i r mecl i s te cereyan etmiş g i b i anlatmaktadır. N i t ek i m biz bu bölümde yayımladığımız kısımların dipnotlarında, elden geldiğince bu h a t a l a r a d i k k a t

çektiğimiz g i bi , m e t i n l e r i de kendi tesbit ettiğimiz kr onol oj i k tak vi me

uygun b i r biçimde sır alamak su re t iy le hâtıraların bu zaaflarını gider

meye çalıştık.

B u böl ümde, H âfı z Y aşar 'dan dört ayrı me t in aktarmış bu lunuyo

ruz : B u n l a r içeri sinde i l k m et i n , 18 Ocak 1932'de M açk a K abr i stan ı 'ndaokuduğu i l k T ür kçe M er siyeyl e; i k i n c i m e t i n , 22 Ocak 1932 C u m a günü

1 Hâfız Yaşar Okur'un hâtıralarının yer aldığı metinlerden tesbit edebildiklerimiz t a r i h sırasıyla şunlardan ibaret t i r : H âtır al ar , Osman E rg i n , "Türkiye M a a r i f

T ar i h i " içer isinde, V/1520-1522, 1534-1536, İ stanbul , 1943; Atatürk ve TürkMusikisi, " M i l l e t " {Bi li nm eyen Ata türk' ten H âtır ala r ), c. 5, sn. 3, sy. 106-107-108,sh. 4, 12-19-26 Şubat 1948; Atatürk ' ten Bilinmeyen H âtır al ar 1: K ur 'an -ıKerimin Tercümesi, Yerebatan Camisinde T ör en, T ür kçe Ezan, M ehm etçiği nM ezar ın d a M evl ût, "Bütün Hafta" , sy. 1, sh. 9-10, 22 Nisan 1949; Ata türk ' e Dâi rBilinmeyen H âtır ala r 2: Ata türk' ün M usiki sever li ği, Sarayburnu H âd isesi ,F asıl l ar N asıl Tertib Edilirdi?, D olm aba h çe'd e H eyecanl ı B i r Gece, "BütünHafta" , sy. 2, sh. 9-10, 6 M ayı s 1949; Atatürk ve Bayram Tekbiri, "Di nde Reform:Kemalizm", sy. 28, sh. 7-8, M a r t 1960; A ta tür kl e On beş Yıl I D i n î H âtır al ar ,İstanbul, 1962; Ya şan m ış Olaylarla At atür k ve M üzi k: Ri yâset-i Cumhur nceSaz Hey'eti Ş efi Bi n başı H âfız Ya şar Okurun A n ıl ar ı (1924-1938), Haz. H a l i l

Erdoğan Cengiz, Ankara, 1993




Y er ebat an C a m i i n d e k i i l k T ür k çe Kur 'an okuma denemesiyle; üçüncü

m e t i n , 29 Ocak 1932 akşamı Dolmabahçe Sarayındaki Tekbir ' in

T ür kçel eşti r i l m esi topl antısı yla; dördüncü me t in i se, 3 Şubat 1932'deAyasofya C a m i i n d e k i K a d i r Gecesi i h t i f a l i y l e alâkalı hâtıralarını i h t i v a

etmektedir, (bkz. M et i n V , V I , X , X I V )

Eld ek i farklı metinler arasında tercih yapılırken, kompozisyonlarıen m u h k e m ve en ayrıntılı olanları esas alınmış ve bu nedenle metinle

r i n yayımlanma t a r i h l e r i n e i t i b a r edilmemiştir. Ancak, y ine kend is in in

diğer met in le r inden t emin edilen farklı açıklamalar, köşeli parantezler

içerisinde metne i l ave edilmek suret iyle mümkün mertebe eksiksiz b i rmet in inşâ edilmeye çalışılmış, bu arada t ek r a r l a rdan veya mânâya pek

bi r katkı sı olmayacak değişikl ik leri ak t a rmak tan bilhassa kaçınılmıştır.

7) B u böl ümde hâtır aları nı nak l edeceğimiz i k i n c i hâfız, F a t i h

Cami i Dersiâmlarından Huzûr-ı Hümayun Ders ler i H ocası A l i A l âeddinE f e n d i n i n oğlu, ünlü bestekârlarımızdan S adet t i n K aynak (öl. 1961) ola

cak t ı r. N i t e k i m k e n d i s i , hem 1932 Ramazanında t e r t i p l e n e n

Dolmabahçe Sarayı toplantılarına, hem de camilerdeki uygulamalara k atılmış, hemen hemen önemli i h t i f a l l e r i n hepsinde bulunmuştur.

Hâf ız Sade t t in K a y n a k i n T ür kçe Kur 'an okuma denemelerinded i k k a t i çeken en önemli özelliği, Türkçe K u r ' an teşebbüslerinin başarıyaulaşamayacağına inanması, bu nedenle Türkçe K u r ' a n a y et l e r i n i mak a m l a değil, 'hitabe' (düz konu şm a) tar zı nda okuması ve bu okuma türünde de başarılı bu lun arak M usta fa K emal Atatürk taraf ından t a k d i r

edi lmesidir. B u sebeple kend is i , Ramazanın son cumasında (5 Şubat1932), Süleymaniye C a m i i n d e i l k T ür k çe Hutbeyi okumak la görevlendir i lmiş , Cemil Said ' in T ürk çe K ur 'an -ı Kerim'inden seçtiği ayetlerden

meydana getirdiği bir m et n i , başı açık o larak ve f r a k üzerine paltosunu

giymiş bi r halde cemaate okumuştur. K ezâ R amazan B ayr amın ı n i l k akşamı (8 Şubat 1932), Dolmabahçe Sarayına dâvet edilen Paşalara (Ordu

müfettişlerine) Ata türk 'ün e m r i üzerine cihad ayetlerinden derlediği bi rhutbe îrad ederek, mecl i s teki ler in t a k d i r l e r i n i kazanmıştır.

Hâfız Sadet t in ' in Saray ' dak i toplantılardan b i r inde (1 Şubat 1932),

musâhara âyeti o la rak b i l i n e n N i sa : 23 ayeti hakk ı nda "B u , bi r heze-




yandır!" demesi üzerine Atatürk'e i t i r az edip, bunu n bi r yanlı ş anlama

dan kaynaklandığını ve bu yanlı ş anlamaya, çevirinin (Cemi l Said çevi

risinin) sebebi yet ver di ğin i be l i r t en bi r k onu şma yapması , D ol mabah çetoplant ı lar ının en i lginç sahnelerinden b i r i d i r . M ecli ste bul un an diğerzevâttan sadece H âfız A l i Rı za S ağman i n temas ettiği bu hâdi seyi H âfızSâdet t in de bü t ün te fer r ua t ı y la aktar mış t ı r. K ezâ y ine F a t i h

C a m i i ' n d e k i T ür kçe Kur 'an okuma denemesi y l e , Sü l eymani yeC a m i i n d e k i i l k T ür kçe Hutbe denemesini de bizzât kendisinden öğrenmek imkânı bulabi l iyoruz. 1

S adet t i n K a y n a k i n hâtıraları , müstakil bi r met i n hal i nde yayımlanmış olmadığından, k e n d i s i n i n ak ta rd ık la r ına sadece i k i kiş inin,Osman N u r i E r g i n i l e Ni yaz i Ahmet Banoğlu'nun mar i fe t iy le ulaşılabilmekted i r. Ni tek im Osman N u r i E r g i n i n t al ebi üzerine yazmış olduğu bölümler, Türkiye M aar i f Tar ih in in V . c i l d in in muh te l i f sayfalarına serpişt i r i lmiş b i r durumdadır ve müellifin söylediğine göre hâtıraların t amamı da bu k i t a b a dercedilmiş değildir. Ahmet Niyaz i Banoğlu ise,1955'den i t i b a r e n yayımlamaya başladığı çeşitli meti nl erde S adetti n

K a y n a k i n hâ t ı ra lar ına yer vermiş ve f aka t her defasında küçük amaönemli t a s a r r u f l a r d a b u l u n m u ş t u r. H â f ı z S a d e t t i n t a r a f ındanSüleymaniye Ca mii nde ver i l en 5 Şubat 1932 t a r i h l i T ür kçe Hutbenin

m e t n i , 7 Şubat 1932 t a r i h l i Vaki t gazetesinde yer aldığından, ayrıca b unüshadan ist ifadeyle Osman N u r i E r g i n i n eserinde yer al an hu tbe met

n i n i n eks ik le r i de tamamlanmışt ır. 2

1 Sadetti n K aynak da tıpkı diğerleri gibi hâtıralarını aktarırken ya t a r i h vermemiş, ya da tari hlendirme hataları yapmıştır. B u nedenle biz, t a r i h zikredilmeden aktarılan metinlerin t a r i h l e r i n i tesbit etmeye çalıştığımız gibi, mevcut t a r i h

lendirme hatalarına da dipnotl arda işaret etmiş bulunuyoruz.

2 Hâfız Sadettin'in hâtıraları, tesbit edebildiğimiz kadarıyla şu metinlerde yeralmaktadır: Sadetti n K aynak, H âtır al ar , Osman Ergin, "Türkiye Maar i f Ta r i h i "içerisinde, V/1526-1533, 1627-1629, 1632-1638, İ stanbul , 1943; Atatürk 'ünSofrasınd a O ku du ğum Ş ar kılar , Sakarya-Taymis Ş i i r i , Ata türk 'ün Verilmeyenim zası, At atür k D olm abah çe'd e t i k T ür kçe Kur 'an ı N asıl Okudu?, Ata türkKur'anin Ya n l ış T er cümesin i N asıl An l am ıştı?, S üleym an i ye'd e Okunan l k




B u bölümde Hâfız Sadettin 'e ait dört metne yer vermiş bu lunuyo

ruz : B i r i n c i m e t i n , 29 Ocak 1932 C u m a günü F a t i h C a m i i n d e k i T ür kçe

Kur 'an o k u m a denemesiyle; i k i n c i m et i n , 1 Ş u bat 1932 ak şa mı

Atatürk'le arasında geçen tartışmayla; üçüncü m e t i n , 5 Şubat 1932C u m a günü Süleymaniye C a m i i n d e k i i l k T ür kçe Hu tbe okuma denemesiyle; dördüncü ve son me t i n ise, 8 Şubat 1932 akşamı Paşaların huzu

runda ayetlerden derleyerek îrad ettiği hutbeyle a lâkal ıdır. B u met inle

r i n n ak l i nde Osman N u r i E r g i n i n aktar ımlarına i s t i n a d edilmiş, metnin

inşâsı ise, N i y a z i A h m e t Banoğlu'nun kaydettiği nüshalarda yer alan

farklı ayrıntılardan ist i fadeyle t amaml an maya çalışılmıştır, (bkz. M e t i n

V I I , X I I , X V , X V I )

8) 1932 Ramazanına dâir kendis inden en geniş mâlumâtı edindi

ğimiz kişi olan Su l tanse l iml i H âfız A l i Rı za Sağman (öl. 1965), diğer i k ihâfız g i b i hem Dolmabahçe toplantılarına katılmış, hem de camilerdeki

T ür kçe Kur 'an ve T ür kçe Tekbir okuma denemelerinde vazif e yapmıştır.K e n d i s i n i n söylemekle i f t i h a r duyduğu g i b i , bu işlerdeki en önemli k a t

k ı s ı , Te k b i r ' i n lafızları nın i k i T ür kçe çevir isinden b i r i n i n kendis ine a i t

olması ve Mu stafa K emal Atatürk'ün de bu çeviriyi "Arapçasmdan saltanatlı olmuş" diyerek terc ih etmesidir. Binenaleyh "Tanrı u l u d u r ! Tanrıu l u d u r ! " şeklinde önce Tekbir lerde, daha sonraları ise E z a n l a r d a geçenbu meşhur ifade, Hâfız A l i Rıza Sağmana a i t t i r .

T ür kçe Hutbe ni n H ikâyesi . Niyazi Ahmet Banoğlu, "Nükte, Fıkra ve ÇizgilerleAtatürk I I I " içerisinde, sh. 82-84, İ stanbul , 1955; Ata türk Dolm abah çe'd e lkT ür kçe Kur 'an i N asıl Okudu?, Yan l ış T ercüm esi n i N asıl A n l am ıştı?, NiyaziAhmet Banoğlu, "25. Ölüm Yılı Münasebetiyle Atatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı"içer isinde, sh. 178-180, İ stanbul , 1963; At atür k D olm abah çe'd e lk T ürk çeK u r 'a n 'ı N asıl Okudu?, At at ürk K u r 'a n 'ın Y an l ış T er cüm esin i N asıl A n l am ıştı?,Süleymaniye'de Okunan l k T ürk çe Hutbenin H ik âyesi , Niyazi Ahmed Banoğlu,Atatürk 'ün stanbul 'dak i H ayatı, 11/351-352, İ stanbul , 1974; Hâfız Sadettin'in 5Şubat 1932 Cuma günü Süleymaniye Camii'nde verdiği Türkçe Hutbenin metniiçin bkz. Vaki t gazetesi, 7 Şubat 1932




H âfız A l i Rıza Sağmanin hât ı ra lar ın ın ana-metni , i l k ol arak buolayların üzerinden 11 yıl geçtikten sonra (1943'de) yayımlanmış, ardın

dan da (1948'de) bu metne bi r lahika kabul edebil eceği miz öneml i bi r r öportajı neşredilmiştir. N i t e k i m Osman N u r i E r g i n i n — d a h a önce debahsi geçtiği üzere— kendisinden bu hâdiseler hakkında b i l g i talep ettiğiüç hâfızdan b i r i olan Sağman, bu talep doğrultusunda yazdığı hâtıralar ın ı E r g i n e göndermiş, ancak gönderdiği me tn in tamamı bu k i t a p t a yayımlanmamıştır. 1947'de M eşh u r H âfız Sâm i Merhum adlı eserini yayımlayan ve bu eserde birçok hâfız hakkında b i l g i verdiği ha lde 1932Ramazanı hâdiselerine pek temas etmeyen Sağman, 1948'de M i l l e t

Mecmuasından M a h m u t Şevket adlı bi r muhabi r in kendis iy le röportajyapmak konusundaki ısrarını kıramamış ve nihayet, bu hususlarda eks ik ka lan kısımları tamamlamayı da düşünerek daha ayrıntıl ı b i lg i le r

vermişt i r. 1

Hâfız A l i R ı zan ın bu i k i met indeki edâsı —üslûbundan anlaşıldığıkadarıyla— yaptıklarıyla i f t i h a r eden ve katkılarının da başkalarınca (!)bi l inmes in i a rzu eden bi r i nsanı n edâsıdır . N i t e k i m bu nedenle olsa ge

rek, Dolmabahçe Sarayı'nda olup b i t en le r i diğer hâfızlara nazaran dahateferruatlı bir biçimde a n l a t m a k t a n çekinmemiş, k a l em ve h i tabet gücüyle gayet 'hoş tablolar ' çizmiştir. N e var k i 1948 M ar tı nda yayıml ananhâtıralarına, hemen bir ay sonra Eşref Edib ' ten şiddetli bi r t en k i d gelince, bu eleştiriye ağır ve u zun bi r cevap yazısı kaleme a la rak , hât ı ralarının çıktığı mecmuada neşretmiştir. Ancak Eşref E d i b de yeni bir yazı

1 A l i Rıza Sağmanin gerek hâtıraları , gerekse katıl dığı münakaşalar sebebiyleyazmış olduğu metinlerden tesbit edebildiklerimiz şunlardır : A l i Rıza Sağman,H âtır al ar , Osman Ergin, "Türkiye Maar i f Ta r i h i " içerisinde, V/1522-1525, 1621¬1624, 1629-1632, İ stanbul , 1943; M eşh u r H âfız Sâm i Merhum, İ stanbul , 1947;Atatürk ve Di n, " M i l l e t " {Bi li nm eyen Ata türk' ten H âtıra la r ), Söyleşiyi yapan: M .Ş. Ö. [Mahmud Şevketi, c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948;H âfız R ıza "A ta tür k ve D i n " H akikat in in n kâr cısm a Cevap Veriyor, " M i l l e t " , c. 5,sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, Ni san 1948; H azret-i Kur 'an Radyoda Okunabili r mi?,sh. 101-105, İ stanbul, 1950; O M üth i ş Sele K ar şı D ur am ad ık, "Sebil ür reşad", c. 4,sy. 95, sh. 312-313, Şubat 1951




yazmak ve üslûbunu da b i raz yumuşatmak suret iyle A l i Rı za S ağmana

karşılık vermekte gecikmemiştir.

A l i Rıza Sağman, Eşref Edib'e i k i n c i bi r cevap yazmışsa da bu yazısını yayımlatma imkânı bulamamış, işin kötüsü Millet M ecmuası da buarada devam edeceğini bildirdiği halde Sağmanin hâtıralarını yayımlamak tan vazgeçmi şti r . B u yönüyle bu hâdi se, bi r t a l i h s i z l i k g i b i görülebil i r s e de esasen bu münakaşaların cereyan etmesi birçok açıdan o lumlu

neticelerin doğmasını sağlamıştır; z i ra böylelikle hâtıralarda z ikredi lme

yen birçok hâdise gözler önüne serildiği g i b i , daha önce kendis ine temas

edilen hususlarda i h m a l edilmiş noktalar da bu suretle açığa çıkmıştır.B u münakaşadan i k i yı l sonra, Demokra t P a r t i n i n i k t i d ar a geli

şiyle b i r l i k t e başlayan yeni bi r tart ışma münasebeti yle A l i Rı za Sağman

Hazret-i Kur ' an Radyoda Okunabilir m i ? (İ stanbul , 1950) adlı bi r eserkaleme almış ve f aka t yeni devr in koşulları icabı bu sefer meseleleri

farkl ı bi r zavi yeden değer l endi r meye başlamıştı r. B u ki tabında bi r vesi

leyle sözü 1948 tartışmalarına ge t i rd ikten sonra, hem Eşref E d i b i n k a r

şılıksız k a l a n eleştirilerine cevap vermek fır satı nı bul muş, h em de N eci pF azıl K ı sk ür eki n o sır alarda (Ağustos 1950) yayıml anmış b u l u n a n veHâfız Yaşar O k u r u n hâtıralarına atıf yapan t enk id indek i kend is in i dealâkal andır an bi r bahse açıkl ık getirmeye çalışmıştır. Ancak Sağmaninüslûbundan anlaşıldığı kadarıyla kendisi artık eski bakış zâviyesini muhafaza etmemektedir; z i r a bu yazısına şu cümlelerle son vermektedir:

"Büyük Doğunun güttüğü dâvâ, b i z im de öz dâvâmızdır!"

Aynı yıl iktidarın değişmesinin de e tkis iyle olsa gerek, geçmiş hâdiseler hakkındaki eleştirilerin ve b i lhassa 1932'de başlatılan ve fakat

t am amacına ulaşmış sayılmayan dinî inkilâblara dâir söylenenlerindozu iyiden iyiye artmıştır. N i t ek i m Ra i f Oğan'ın H a s a n A l i Y ücel 'e yazdığı bir makalede, sözü bu husus la ra getirmesi ve A l i Rı za Sağmani ni s m i n i de z ikrederek şiddetli ifadeler kullanması neticesinde, Sağman,bu mecmuaya bir cevap yazısı göndermiş ve 40'lı yıllardaki edâsınm aksine, yaptıklarından pişman olduğunu gösteren ifadeler kul lanmışt ı r




S a ğ m a n i n cevap yazısının başlığı şu şekildedir: O Müth i ş Sele K ar şı

D ur am ad ık] 1

Görüldüğü üzere bu münakaşaların en o lumlu taraf ı , H âfız A l iRızayı , bu konudaki hâtıralarını ve kendi kişisel k a n a a t l e r i n i uzun uzun

anla tmaya mecbur bırakmış olmasıdır. Çünkü bu münakaşalar sebebiylekaleme almış olduğu met inler, 1932 Ramazanına dâir aktarmış olduğuhâtır aları tamaml ayıcı b i r işlev gör mekt e, hâtı ral arda eksik k a l an birçokhusus bu yazılar yardımıyla t amamlanabi lmekted i r. N i t ek i m her vesi

ley le 1932 Ramazanı hakkındaki hât ıralar ını genişçe yazacağınıva'deden A l i Rı za Sağmanı n, b u eseri bir türlü yazamadığı, yazdıysa bile

yayımlamayı başaramadığı nazar-ı i t iba re abanacak olursa, mevcut m a l

zemenin bu çorak toprak la rda ne denli büyük bir ehemmiyet kazandığıkolaylıkla anlaşılır sanırız.

T a r t ı şma m et i n l e r i n i n t a m a m ı n ı , H âtır al ar Et r afınd aki

Münakaşalar başlı kl ı I V . B ölüm'de akt ar acağı mızdan dolayı , bu bölü mdeA l i Rıza Sağmanin hâtıraları içerisinden 1932 Ramazanı'yla doğrudanalâkalı sadece dört metne yer vermiş bu lunuyoruz . B u met in le r içeri

sinde i l k m e t i n , 1932 Ramazanında t a t b ike k o n u l a n T ür kçe Kur 'an

Projesinin geneliyle; i k i n c i m e t i n , 31 Ocak 1932'de Beyazıt Cami indek i

T ür kçe Kur 'an okuma denemesiyle; üçüncü m e t i n , 29 Ocak 1932 akşamı

Tekbirlerin Tür kçel eşti r i l m esi toplant ısı yla; dördüncü m e t i n , 1 Şubat1932 akşamı K a d i r Gecesi ne hazırlık için yapılan toplantıda vukû bulan

hâdiselerl e alâkalıdır , (bkz. I V , V I I I , X I , X I I I )

9) Hafızlardan günümüze i n t i k a l etmiş hâtıralardan b i r i de, bi r

akşam M us t a f a K emal tarafından Dolmabahçe Sarayına davet edilip

1 B i r sonraki bölümde aktarılacak olan eleştiri yazıları, şu makalelerden ibarett i r : Eşref Edib, Di nd e Reform K ahr am an ı, "İslâm-Türk Ansiklopedi veM ecmuası", c. 2, sy. 98, sh. 67, M a r t 1948; aynı yazar, D i n î M eselelerd e Ölçül üKonuşmak, "İslâm-Türk Ansiklopedi ve M ecmuası ", c. 2, sy. 100, sh. 2-6, Nisan1948; Dedektif X Bi r [N . F. Kısakürek], (O) ve Olanlardan Bir i , "Büyükdoğu", sn.

6, sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İ stanbul ; Raif Oğan, Hasan Ali YücelAvu kat ın ın Tuhaf D ava sı, "Sebilür reşad", c. 4, sy. 92, sh. 261-263, Aralık 1950




kendisine Tür kçe Kur 'an o k u t t u r u l a n ve fakat bu projede görev almayan

Hâfız Âsım'a a i t t i r . Hâfız Âsimin hât ıralar ına yer veren m e t i n , ÂliK emâl i A k süt tarafı ndan 1951 Şu bati nda Sebilürreşad mecmuasındaneşredilmiştir. 1 Ancak, Hâfız Âsım'a T ür kçe Kur 'an ok u t t u r u l a n o gecen i n , Ramazan ayının hangi gecesi olduğu tesbit edilemediği g i b i , HâfızÂ si m hakk ı nda da bi r mâlu mât edinmek mümkün olamamıştır.

Birtakım noksanlarına rağmen, eldeki v e r i l e r i geneli i t i b a r i y l e değerlendirecek olduğumuzda, 1932 Ramazanında t a t b i k mevki ine konu

l a n bad etl er i T ürk çel eşti r m e Projesinin h em hazır l ı k, h em de uygulama

safhasıyla alâkalı olan tar ihî malzemeyi, mevcut mikt arı yla mütesel liolunacak derecede zengin kabul edilebiliriz.

1 A l i K emâli Aksüt, M . K . Paşa ve Kur 'an Tercümesi, "Sebilürreşad", c. I V , sy. 96,sh. 328-330, Şubat 1951



I

B A L I K E S İ R H U T B E S İ

Mustafa K e m a l Atatürk

B al ıkesir : 7 Ş ub at 19 23 ( A A ) . Gazi Paşa hazretleri, bugün öğle namazını büyük bir cemaatle Paşa Cami-i Şerifinde kılmışlardır. Namazdan veervâh-ı şühedâya ithafen kıraat edilen Mevlîd-i Nebevi'den sonra Paşahazretleri minbere çıkarak şu hutbeyi îrad buyurmuşlardır:

E y m i l l e t ! A l l a h b i r d i r , şâm büyüktür! Allah'ın selâmeti, âtıfeti vehayrı üzerinize olsun! Peygamberimiz efendimiz hazret ler i , Cenab-ı H a ktarafından i n san l a r a hakâyık-ı diniyeyi tebliğe me'mur ve rasûl olmuşt u r . Kanun-i Esasi, cümlemizce malumdur ki K ur 'an -ı Azîm üşşan 'd ak i

n u sûstu r . i n s a n l a r a feyz r u h u vermiş olan d i n imiz , son d i n d i r , ekmel

d i n d i r . Ç ü n k ü d inimiz akla , mantıka, h ak ika t e tamamen tevafuk ve tet abuk ediyor. Eğer akla , mantıka ve h ak ika t e tevafuk etmemiş olsaydı,b u n u n l a diğer kavânin-i tabi iyye- i i lâhiyye beyninde tezad olması icabederdi. Çünkü bilcümle kavânin-i kevniyye'yi yapan Cenab-ı Hak'tır!

A r kadaşl ar! Cenab-ı P eygamber mesâisi nde i k i dâr'a, i k i h an eyemâlik bu lunuyordu: B i r i kendi hanesi, diğeri Allah'ın evi i d i . M i l l e t işler i n i , Allah'ın evinde yapardı. Hazre t i Peygamber in i s r - i mübarekelerineiktifâen bu dak ikada mi l l e t imize , m i l l e t i m i z i n hal ve i s t i kba l i ne a i t h u -sûsâtı görüşmek maksadıyla, bu dâr-ı kudsîde Allah'ın h u z u r u n d a b u l u

nuyoruz. Beni buna mazhar eden, Balıkesir'in d indar ve k a h r a m a n i nsanlarıdır. B u n d a n dolayı çok memnunum. B u vesileyle büyü k bi r sevaba nâil olacağımı ümit ediyorum.

Efendi ler! Camiler, b i r b i r i m i z i n yüzüne bakmaksızın yatıp k a l k

mak için yapılmamıştır. Cami le r taat ve ibadet i l e beraber d i n ve dünyaiçin neler yapılmak lâzım geldiğini düşünmek, yani meşveret için yapıl -




mıştır. M i l l e t işlerinde her ferdin z i h n i başlı başına faaliyette bulunmak

elzemdir. İ şte bi z de burada d i n ve dün ya için, i s t i k b a l ve istiklâlimiziçin, bilhassa hâkimiyetimiz için neler düşündüğümüzü meydana koya

l ım. Ben yalnız kendi düşüncemi söylemek i s temiyorum. H e p i n i z i n düşündüklerinizi an lamak i s t i y o r u m . A'mâl-i m i l l i y e , i rade-i m i l l i y e yalnızbi r şahsın düşünmesinden değil, bilumûm efrad-ı m i l l e t i n arzularının,emel le r in in muhassa lasmdan i b a r e t t i r . Binaenaleyh benden ne öğrenmek, ne sormak istiyorsanız, serbestçe sormanızı r ica ederim.

Müşarun-ileyh, ba'dehu minberden aşağıya inmişler ve muh te l i f zevât tarafından îrad edilen y i r m i y i mütecaviz suâli tesbit e t t ikten sonra cevaplarını vermişlerdir. H ut beler hakkındaki i l k suâle cevaben demişlerdir ki:

Hutbeler hakkında îrad edilen suâl den anlı yor um k i bugün kü h u t

beler in tarzı , m i l l e t i m i z i n hayat-ı f ikr iyesiyle , lisanıyla ve ihtiyacât-ımedeni ye i l e müt enasi b görü l memekt edir .

Efendi ler! H u tbe demek , 'nâsa h i t ab etmek', yani 'söz söylemek'demektir. Hutbenin, mânâsı budur. H u tbe denildiği zaman, bundan b i r

tak ım mefhum ve mânâlar istihraç edilmemelidir. H u t b e y i îrad eden ha-t i b ' d i r , yani 'söz söyleyen' demektir. B i l i yo ruz k i H z. P eygamber , zaman-ısaadet le r inde h u t b e y i kend i s i î r a d eder le rd i . Gerek PeygamberEfendimiz ve gerek Hulefâ-yı Râşidîn'in hu tbe le r in i okuyacak olursanız,gör ür sünüz k i ger ek Peygamber in , gerek Hulefâ-yı Râşidîn'in söylediğişeyler o günün meseleleridir. O günün askerî, idarî, mâlî ve siyasî, içtimâi husûsâtı dır . Ü mmet- i İ slâmiye tekessür ve memâli k-i İ slâmi ye t e-vessüa başlayınca, Cenab-ı Paygamber' in ve Hulefâ-i Râşidîn'in hu tbey i

her yerde b izzat k e n d i l e r i n i n î rad e tmeler ine imkân kalmadığından,h a l k a söylemek i s t e d i k l e r i şeyleri iblâğa birtakım zevâtı me'mur etmişl e r d i r . B u n l a r her halde en büyük rüesâ i d i . On la r cami-i şerifte ve meydanlarda ortaya çıkar, halkı tenvir ve irşad için ne söylemek lâzımsa söyl e r l e r d i . B u tarzı n devam edebilmesi i çin bi r şart lâzı mdı: o da m i l l e t i n

r e i s i olan zâtın, h a l k a doğruyu söylemesi, halkı dinlemesi ve halkı aldatmaması!

Halkı, ahvâl-i umûmiyeden haberdar etmek son derece hâiz-iehemmiyet t i r. Çünkü herşey açık söylendiği zaman, halkın dimağı h a y l i




faaliyette bulunacak, i y i şeyleri ya pacak ve m i l l e t i n zararına olan şeylerireddederek şunun veya b u n u n arkasından gitmeyecektir. Ancak mil l ete

a i t olan işleri, m i l l e t t e n g i z l i e t t i l e r. Hutbe le r in , h al kın an l aya m aya cağı

bir l isanda olması ve onlar ı n da bugü nk ü i cabât ve i ht i yaçla r ı mıza t ema s etmemesi, 'Hal i fe ' veya 'Padişah' nâmını taşıyan müstebidlerin arkasından köle g i b i gitmeye mecbur etmek içindi. Hutbeden maksad, îa h a l i n i n tenvir ve i r şâdı dır , başka şey değil dir ! Y üz, i ki yüz, h a t t a b i nsene evvelki hutbeler i okumak, insanları cehl ve gaflet içinde bırakmakdemekt i r. Hutebâ 'mn herhalde nâsm kullandığı l i s an l a görüşmesi elzemdir. \

Geçen sene M il let M ecli sind e î r ad etti ği m bi r n u t u k t a demiştim k i : |Minber l e r hal kı n dimağl arı , vi cdanlar ı i çin bi r menba-ı feyz, bi r menba-ı !

nûr olmuştur. Böyle o labi lmek için minberlerden aksedecek sözl eri n b il inmesi ve anlaşılması ve hakâyık-ı fenniye ve i l m i y e y e mutabık olmasılâzımdır. Hutebâ-yı kirâmin, ahvâl-i siyasiye, ahvâl-i içtimaiye ve me-deniye'yi hergün t a k i b etmeleri z a r u r i d i r . B u n l a r bilinmediği takdirde,

h a l k a yanlış telkinât verilmiş o lur. Binaenaleyh hutbeler, tamamenT ür k çe ve i cabât -ı zamana mu va fık olm al ıd ır ve olaca k t ır l 1

K a y n a k : Gazi M ustafa Kemal Paşa Hazretleri zmi r Yoll ar ınd a, sh. 93-103,Ankara, 1339; krş. zmi r Y ollar ınd a, (sad. Mehmet Önder), Ankara,1989; ayrıca bkz. Osman E r g i n , Türkiye Maar i f Tarihi , V/1625¬1627, İ stanbul , 1943; Şevket Süreyya Aydemir, T ek Adam, 111/76,İ stanbul , 1969; A ta tür k 'ün Söyl ev ve D em eçl er i , 11/98-103, Ankara,1989 (4. bas.)

1 B u konuşmadan i k i yıl sonra (21 Şubat 1341'de), T ür kçe Hu tbe ok u nm asın ınmecburi tu tu lması hakkında T.B.M.M.'ne 4/162 no'lu bi r önerge veri lmişti r.(T.B.M.M. Z abıt Ceridesi, C i l t : 14, sh. 220, 21-2-1341 Cumartesi)



I I

T Ü R K Ç E K U R ' A N PR OJ E Sİ (1)

Müni r H a y r i E g el i

... Atatürk'ün d i n i m il lîleşti r m ek yolunda bi r harekete geçeceği anlaşılmıştı. Fakat bunun için hangi yolu tercih edeceği herkesin zihninde bir ist i f h a m olarak kalıyordu. Yapacağı manevî inkilâbın esaslarını bugünaçıklamak vazifesini yerine getiriyoruz.

O nbeş yıl önce, 1932 yazı sonu nda yı z. R am a z a n yakı n.. .Dolmabahçe Sarayının büyük sofra k u r u l a n salonundayız. 1 O akşamsofraya çağırılanlar gayet mahdut i d i . B u arada 'mûtad zevât'tan yalnızDoktor Reşit G a l i p vardı . İ stanbul 'da, Dol mabahçe'de sofr anı n bu kadar

mahdût zevâta hasredildiği gayet n a d i r d i . D a h a i l k konuşmala r daAtatürk sözü aldı. Hazır bu lunan la rdan b i r is i ne hi tab e t t i , "Sen namazkılıyormuşsun, doğru mu?" diye sordu. B u âni h i taba mâruz k a l an kimse

şaşırmıştı, ne tonda sorulduğu b e l l i o lmayan bu sorgunun arkasında nesaklı olduğunu bilemiyordu.

— Evet efendim, ar asır a kı l arı m.

— N eden arasır a kı lar sın? M üsl ümanl ı kt a na maz günde beş v a k i tkılınır.

— Efendim, her v a k i t zamanında kılmaya imkân bulamıyorum da.

— N e demek i mkâ n bul amıyor sun? E ğer sen namazı i n a n a r a k k ı

lıyorsan, d i n i n şartlarına göre hergün beş kere abdest alıp namaz kılma-

1 1932 Ramazanını n i l k günü, 9 Ocak 1932 t a r i h i n e tesadüf ettiğine ve MustafaK emal Atatür k de Ramazanı n 4. günü (12 Ocak 1932'de) İ stanbul 'a geldiğinegöre, bu konuşmalar , daha i l e r i bi r t a r i h t e yapılmış olmalıdır.




F a k a t bu suâl, muhatabına değil, sofrada Arapça ile en az ünsiyetiolan zâta çevrilmişti. Cevap karmakarışıktı. Suâle ma ruz k a l a n zat, te r

cüme işi ni becer ememişt i . A ta tü r k sofr ada bu işi beceremeyecek l ere birer birer aynı suâli tevcih e t t i , kimseden müsbet cevapl ar al amadı. B usefer i l k muh atabı na döndü. O da doğru dür üst cevapl ar veremedi ; daha

doğrusu yaptığı tercümeleri, Atatürk eksik ve k u s u r l u bu ldu . Nihayet

sıra Kur ' an 'dan bazı âyetlere geldi. Ata türk Yâsîn Sûr esin den bazı âyetl er sordu, bunların tercümesini istedi. K i m i yaptı, k i m i yapamadı. Faka t

kimse Atatürk 'ü t a t m i n edememişti. O v a k i t A tatür k i l k muhatabı na şusuâli tevcih e t t i :

— Peki demin sen, "âdeta A l l a h 'l a karşı karşıya kalıyorum" dedin.

O'na kendi anlamadığın bir d i l l e h i t ab e t t i n . B u söyledik l er i nden sen bi r -şey anlamadığın halde, Al lah ' ın m u t l a k a Arapça anladığına nasıl hükmettin?

Muhatabı artık iyiden iyiye şaşırmıştı.

— Efendim, diyebildi: Kur'an-ı K e r i m Arapça nâzil olmuştur da...

Atatürk hemen sözü kes t i :

— Evet ama, Kur'an-ı K e r i m Arab is tan 'da , Arap m i l l e t i n e kendi

d i l i y l e h i t ab ediyordu. Sorarım size, A l l a h yalnız Arapların Allahı mıdır?

Cevap kat'î oldu:

— Hayır efendim, Cenab-ı H ak , Rabb'ul-A lemîn'dir !

— O halde...

M !

K i m s e mevzuu nereye getireceğini artık t a h m i n edemiyordu.

Herkes susmuştu. O v a k i t Reşit G a l i p söz istedi:

— İ badet, A l l a h 'l a k u l arasında kalben birleşmektir. B un un biz i m

anladığımız mânâda d i l i olmaz. Daha doğrusu kelimeler, ibadet vasıtas'

olamazlar. Ancak ibadet, düşüncelerin Allah'a tevcihidir.



1932 Ramazam'na Dâir Met inler 191

Atatürk, "İnsan düşüncelerini ne ile ifade eder?" diye sordu. ReşitGal ip de "Şüphesiz kel imeler le efendim..." cevabını verdi.

— O halde bilmediğiniz bir d i l i n k e l i m e l e r i n i k u l l a n a r a k nasıl konuşur, his ve düşüncelerinizi nasıl ifade edersiniz?

— E fend im mânâlarını öğreniriz.

Ata tü rk buna b i raz kızdı, "Bırakın efendim şunu..." diye bağırdı:"Siz annenize sevginizi an la tmak için ah ch èr e maman derseniz, anneniz

size ne der? D e l i demez mi ? Anne , Allah'ın yeryüzündeki t i m s a l i d i r .

A l l a h , anneyi insanı y a r a tmak için vasıta eder, ona kendi kudretinden

bi r değil, birçok şeyler v e r i r . Şu halde insan, anasına nasıl ana d i l i y l e h i -tab ederse, A l l a h ' a da y ine ana d i l i y l e h i t ab eder."

Herkes yeni ve büy ük bi r i n k ıl âbın ba şla d ığın ı an l am ıştı. H azır bul unan l a rdan —adını şimdilik söylemeyi lüzumsuz bulduğum— b i r i s i sözeatıldı: "Efendim, Türklerin mil l î d i n i Şamanlıktır. Şaman d i n i n i n bütünduaları Türkçe'dir" diyecek oldu. Atatürk hemen şu sözlerle onu tersledi:

— A h m a k ! M üslüman lık da Türk 'ün m il l î d in id i r. Müslümanlığı T ür k l er yaymı şl ar ve T ür k l er kendi le r ine göre en geniş mânâsıyla anlamışlar ve benimsemişlerdir. Ancak softaların mütereddi kafası müs¬lümanlı ğı bi r türl ü Türk 'ün m i l l î d in i olarak görmemiştir. M üslüm an lığa

Türk milleti ön ün d e l âzım olan m ânâyı ver m ek l âzım d ır .

B u sözlerle Türk t a r i h i n i n büyük dönüm noktası başlıyordu.Birkaç akşam sonra Dolmabahçe Sarayında yapılacak bir toplantıda

m üsl üm an du al ar ın ın T ürk çel eşti r i l m esi çal ı şmalar ı başlayacakt ı ...K a y n a k : E s k i B i r Atatürkçü [Münir H a y r i Egeli], Bilinmeyen Atatürk ' ten

H âtır ala r : At atür k ve D in , "Mi l le t " , c. 4, sn. 2, sy. 88, sh. 4, 9 E k i m1947. [B u metin Münir H a y r i Egeli'nin hâtıralarını biraraya getirdiği k i t a p t a yer almamıştır.]



I I I

T Ü R K Ç E K Ü R ' A N P R O J E S İ (2)

D r . Reşit G a l i p

Atatürk, Anadolu'da yaptığı bir seyahattan dönmüştü. Va k i t yaz sonu veRamazan'dı. A ta, yanında Reşit Galip ve bazı zevatla beraber İstanbuliçinde bi r küçük gezinti yapmış ve Ayasofya'ya gelmişti. Ayasofya'nm hertarafını gezmiş ve Hünkâr M a h f i l i ' n i de gözden geçirmişti. Cami'ninadamlarını ayrı ayrı çağırarak bakımı etrafında izahât aldıktan sonra,Müze Müdüründen de t a r i h i hakkında bazı malumât istemiş ve ondansonra gezintisine devam etmişti . Bu ziyaret o kadar t ab i i şartlar içindeyapılmıştı k i ertesi gün çıkan İstanbul gazetelerinde bu havâdis, d i k k a t i

çekmeyenler arasına karışmıştı. 1 Saray'a avdetinde Atatürk, yalnız ReşitGalip ' i çağırmış ve onunla konuşmuştu. B u i k i tarihî şahsiyetin arasında

1 M ustafa K emal Atatürk, 6 Ağustos 1929 günü İ stanbul 'a geldiğinde İ stanbul 'da1 ay 24 gün (30 Eylül 1929 t a r i h i n e kadar) kalmıştır. Bu arada, 7 Eylül 1929'daAyasofya Cami i ' n i de ziyaret etmiş ve yetkililerden b i lgi almıştır . N e var k i but a r i h , Ramazan ayma tesadüf etmemektedir. Atatürk'ün, 1932 Ramazanı'ndanönce veya 1932 Ramazanında, bu z iyare t in in dışında Ayasofya Cami i ' n i ziyaretetmiş olduğuna dâir sarih bi r kayda rastlayabilmiş değiliz. Kendisinin, 1932Ramazanı'nda, Hâfız Yaşar O k u r u n Yerebatan Camiinde "Türkçe K ur ' an"okuma denemesi nden bi r gün önce (21 Ocak Perşembe günü) İ stanbul 'uotomobille dolaşırken Sultanahmet semtine uğradığı sabitse de bu sıradaAyasofya Cami i ' n i ziyaret edip etmediği kesin değildir. M e t n i n takdiminde, "Buziyaret o kadar t a b i i şart lar içinde yapıl mıştı k i ertesi gün çıkan İstanbulgazetelerinde bu havâdis, d i k k a t i çekmeyenler arasına karışmıştı " veya "B u t arihî hâdiseden sonra Dolmabahçe'deki meşhur münakaşalar serisi başlamıştır"denildiğine nazaran, Reşit Galip'le Atatürk arasındaki konuşmanın, 1929'dakiAyasofya ziyareti sırasında değil, 1932 Ramazanının başlarında yapılmış olduğudikkate alınmalıdır.




geçen bu konuşmayı sonradan Reşit Galip'ten dinledim. O v ak i t aldığımnotlara dayanarak şimdi neşrediyorum.

Reşit Galip mer hum, bu konuşmayı şöyle anlatmıştı:

[Atatürk], Ayasofya'dan döndükten sonra çalışmak üzere beni h ususî bür osuna çağır dı. İ ki mizdik . Bana, "Ayasofya hakkında ne düşünüyorsun?" dedi. B u binanı n tarihî ve mimar î k ı ymeti nden bahsetmemi

a rzu ettiğini sandım. F a z l a tedkikâtım olmadığını söyledim. "Hayır,Reşit Gal ip!" dedi: "Cami olarak ne düşünüyorsun?"

Maksadını anlayamadım. Bana şöyle birtakım f i k i r l e r anlattı:

B u mabed dünya t a r i h inde birçok v icdan münakaşalarınınkürsüsü olmuştur. Bizans devrinde bir çok di n âli mleri , bi z-zât İ mpar at oru n veya İ mparatori çe'nin h u z u r u n d a tarihîmezheb münakaşalarını o radaki kürsüden yapmışlardır.Büyük ve mücahid papazlar, o radaki kürsüden Tiranlarınyüzüne, h a lk karşısında tükürmüşlerdir.

F a t i h [Su l t an ] M ehmet or ada, İ stanbul 'u zabtett i ğini veBizans İmpara tor luğunun sonunu i l a n etmiş... K e n d i genişve müsamahalı anlayışıyla orada, İ stanbul 'daki i l k namazınıkılmıştır. Ayasofya, dünya ölçüsünde bir mabeddir!

Atatürk sözün burasına gelince, bana yeniden h i t a b e t t i : "ReşitGalip!" dedi:

Senin m üsl üm an l ık tezini 1 mün ak aşa edeceğin güzel bi r yer

değil mi?

Gazi, beni kürsüye veya minbere ç ıkararak d i n tezimi orada bi r

'hutbe' veya 'vaaz' g i b i anlatmamı mı i s t iyordu? B i r an düşündüm, ken

d i m i yeşil cübbe içinde, minberde görür g ib i oldum. Doğrusunu söyleye-

1 Burada, Reşit Galip'in "Müslümanlık: Türk'ün Millî Dinî" adıyla hazırlayıp,içerisinde H z. M uhammed ' in Türklüğünü ispata çalıştığı tez kastolunmaktadır.




y i m , bütün cesaretim kır ı ldı . Gazi, benim ne düşündüğümü anlamış g ib i

f i k r i n i açıkladı, "Reşit Gal ip!" dedi:

İ stanbul 'daki di n ul emâsını toplayalı m... H a l k a da ilân edel i m , herkes gelsin... Camiye hoparl ör koydural ı m, içeri ye giremeyenler de dışarıdan dinlesin. . . Sen f i k r i n i bu u lema i lemünakaşa et. H a l k hakem olsun!

Düşündüm. Bir f i k i r mücadelesi uğruna kendimi feda etmekte aslâtereddüt etmeyecektim. F a k a t doğrusunu söyleyeyim, bu işin pek de kol ay olmayacağını düşünüyordum. Birtakım k imseler i t i r a z edebilirler,

h a t t a bazı yobazlar hâdiseler de çıkarabilirlerdi. Kend i gitt iğime yanmazdım, ama b i z i m f i k i r l e r de cabadan giderdi. Düşündüklerimi, olduğug i b i Gaziye anlat t ım. F i k r i m e güvendiğimi, fakat iş in f i k i r münakaşasından el şakasına dökülmesi i h t i m a l i n d e n endişe ettiğimi ve bu h a l i n

fikrimizi dejenere edebi l eceğini söyledi m. Gazi düşündü:

B u mevzuun h a l k önünde münakaşası çok güzeldir. E m i n

olun Türk halkı o kadar hiss-i se l im sahibidir k i bu endi şel e

r i n aslâ vârid değildir. Maamaf ih , yobazların fikre karşı k oyamayınca, işi gürültüye boğmaya kalkmaları da muhtemel

d i r . O n l a r a mukabele etmek kol ay... K ol ay ama b e l k i böyleb i r hâdiseden sonra, u z u n zaman bu f i k r i ele alamayız...dedi.

B a n a tezimi a l ıp gelmemi e m r e t t i . B i r müddet sonra yanma dön

düğüm zaman, Gazi:

Hükümet de senin fikrinde. B öyle bi r fikir münakaşasınınmevsimsiz olduğunu söylüyorl ar . N e de olsa ben gayr ı mesûlbi r Reis-i C u m h u r u m . B u işi y ine Saray 'da yapalım... dedi.

Hazır lanan p lan şöyle id i :

1. M üslümanlı ğın bi r 'Türk D i n i ' olduğu isbat edilecek.

2. Din 'de i b a d e t i n " A l l a h ' l a k u l arasında bi r k a l p bağlılığı" olduğu

tezi inkişaf ettirilecek.




3. K u l u n , Tanr ı s ına ibadet ederken söylediklerini ka lb inden söylemesi lâzımdır. K a l b i n d i l i de ana d i l i d i r . İ nsan en güzel h i s l e r i n i

ana d i l i y l e en i y i i fade eder. O n u n için duaların ana d i l i y l e yapı l

ması lâzı mdır . B u f i k i r , müdafaa ve münakaşa edilecektir.

4. B u f i k i r d e i t t i f a k hâs ı l o l d u k t a n sonra , Du al ar ın

T ürk çel eşti r i l m esi hususunda bi r i şböl ümü yapıl acaktır .

Planı böylece hazırladık. F a k a t Gaz i , "İ ster sen iht iyatl ı olal ı m.B e l l i başlı duaları sen bir kere güzelce Türkçe'ye çevir. Onların üzerindemünakaşa yapalım, daha i y i olur " dedi.

B a n a Tekbir i l e E zan ın T ürk çel eşti r i l m esin i e m r e t t i ve " D i k k a t

et!" dedi:

T e k b i r i n bestesi en büyük Tü r k bestekâr ı I tr î ni ndi r . I trîona bu besteyi uydururken ke l imele r in ve hecelerin vezinle

r i n i olduğu kada r, mânâlarını da gözönünde tutmuştur. T ür kçel eşt i r i r ken buna d i k k a t et!

I

B u husus ta kimseye birşey söylemememi t enb ih e t t i k t e n sonra,odama çekildim... Akşama kadar uğraştım. Akşam üstü hazırladığımtercümeleri götürdüm. Beğenmedi. O gece sofraya k imseyi davet etmedi.

O t u r d u k , sabaha kadar uğraşarak ben im yaptığım tercümeleri tashih

et t i .

(B u tarihî hâdiseden sonra Dolmabahçe'deki meşhur münakaşalarserisi başlamıştır.)

Kaynak : Reşit Galip, H âtır al ar , Nakleden: E s k i B i r Atatürkçü, Ata türk veDin, " M i l l e t " {Bi li nm eyen Ata türk 'ten H âtır ala r ), c. 4, sn. 2, sy. 101,sh. 4, 8 Ocak 1948; krş. Münir H a y r i Egeli, Atatürk ' ün BilinmeyenH âtır al ar ı, sh. 64-66, İ stanbul, 1954; 2. bas. 1959; sh. 74-77



1932 Ramazanına Dâir Metinler 197

diğini defalarca işittim. Atatürk bu r eform asyon hareketine, ezanların ve

B a y r a m namazlarında okunmakta olan tekbir ler in Türkçeleştirilmesiyle

başladı. Kur'an-ı K e r i m i n de Türkçe okunması, bu m e r h a l e n i n ik inci

kısmını teşkil ed iyordu . B u işleri s is temli bir şekilde t a tb ik için

Dolmabahçe'de topladığı elemanlar arasında ben de vardım.

Daha evvel şunu söylemek i s t e r i m k i cemiyetlerin dinsiz yaşaya

mayacağına mutlak surette iman eden Atatürk'ün ruhunda "d ine karşı

kuvvetli bi r reaksiyon şimşeğinin çaktığı" muhakkaktı. A n c a k bu r e a k s i

yonu meydana getiren hakikî ve saf mânâsıyla 'd in ' değil, beşinci hicret

yılından sonra ortaya çıkan birtakım yazarların din sınırları ve cennet-

cehennem meseleleri üzerine kurdukları 'tekel id ar esi' i di .

— Ya n i o, İslâm'ın mukaddes mihrabını, cehl in e l ine bırakmak i stemiyordu, öyle mi ? 1

— E v e t , ve takdir eders iniz k i bu reaksiyon u n memlekete büyük

faydaları olmuştu. Sa ray 'da yaptığımız toplantılarda b u r efo rm h a r e k e t i -

' n i n mek tep le re t eşm i l i i şi ik inci p landa kalıyordu. İlk iş o larak camiler in

ıslahı ele alınmıştı. Atatürk, "Arap di l ine ve i l m i n e vâkıf hocalarımızmevcut olsa dahi halkımız bu nd an yeteri k ada r istifade edemeyecekler

dir. Çünkü he rkes in Arapça bilmesine imkân yoktur. Halbuki halk, oku

n an herşeyin mânâsını öğrenmeli, daha evvel de K u r ' a n okumasını b i l

melidir. Şu halde yapılacak i l k iş: K u r ' a n i T ür k çel eşt i r m ek , s o n r a hutbe

l e r d e ve v a a zl a r d a o k u n a n Ar a pça âyet ve sûr el er i n T ür k çel er i n i o k u m a k

olmalıdır" şeklinde çalışma planımızı kısaca hudutlandırmıştı. O büyük

Türkçeci, gerek d i n î, gerek l â - d i n î a l anda Türk d i l in in samimiyet le ko

nuşulmasını i s t iyordu. O sırada Reşit G a l i p B ey (Maar i f Vek i l i ) aynen

şöyle söylemişti:

1 Bu ifadeyle, Mustafa K emal' in "mukaddes mihrabı cehlin elinden alıp ehline

vermek zamanı gelmiştir" şeklindeki sözüne atıf yapılmaktadır.




Ankara 'da selahiyetli bi r heyet tarafı ndan T ür kçe bi r K u r ' a n

hazır lanmaktadır. B u n d a n sonra camilerde ve namazlarda

onlar okunacaktır.1

B u sözü niçin söylediğini b i lmiyorum; z i ra bi z oraya K u r ' a n ! ter

cüme etmek için toplanmamıştık. Esasen içimizde bu kudre te sahip i nsan yoktu.

— B u tercümeyi tedkik ettiniz mi ? R a h m e t l i Atatürk Hâfız B a y Yaşar 'a aynı tercümeden b i r adet hediye etmiş... Elyazılarını hâvibu tercümeyi gördüm. Hiçbir şerh ve tefsir mevcut değil zannede

rim.

— Cemil Said B ey'e a i t bu t ercümeden söz açmadan evvel şu sual

l e r i sormak lâzım: "Kur'an'ın, Kur'anlığını muhafaza etmesi şartıyla

T ür kçe'ye ter cümesi mü mk ün mü dür ? Tefsirde hata lar yapılmaz mı?"

T ak di r edersiniz k i buna cevap vermek güçtür. Şu halde mesele,mümkün olduğu kadar mânâyı kaybetmemeye çalışmaktan i b a r e t t i r k imevcut tercümede maalesef birçok ha ta la r vardı. Ecnebi d i l l e r d e k i ter

cümeler m u h a k k a k k i daha k u v v e t l i d i r . B u yanlış l ı klar Atatürk 'ü dahi

Kur'an'ın müddeasma aykırı yol l a ra sevketmiştir.

— B u aykırı yo l la rdan birkaçını söyler mis iniz?

— Yanlış anlaşılmaması için evvelâ şunu söylemek i s t e r i m : ReşitG a l i p B e y i n , hazırlandığını söylediği K u r ' an , Cemil Sa id B e y i n tercümesi değildir. Ancak o anda yalnız elde mevcut bu tercüme i d i . Size yan

l ış l ıklar ın bir tanesin i — k i en önemlisidir— i zah edeyim: Müslümanlıktanikâhı câiz olmayanlar tesbit e d i l i r k e n , "İk i kı zkar deş bi r ni kâh altı ndabir l eşemez. L âki n b i r i öldü veya herhangib i r sebeple ayrılık vâki oldu

1 Burada, Mehmed A k i f Ersoy'un hazırladığı ve fakat bu gelişmeler üzerineAnkara'ya göndermediği Türkçe çeviriye atıf yapılmaktadır, (bkz. M et i n X I I )



1932 Ramazanı'na Dâir M e t i n l e r 199

ise, bu vaziyet müstesnadır" meâlindeki âyetin son fıkrası t a m a m i y l e

yanlış tercüme edilmiştir. 1

— Cemiyetin temel taşı olan yuvayı i lg i l end i ren bu ve benzer i hâdiselerde topluluğun d i k k a t i n i çekmedini z mi ?

— B u ter cüme mün ak aşa konusu olsaydı, elbette f i k i r l e r i m i söyle

y ec ek t i m . M a a m a f i h A ta tü rk buna inanmamış o l m a k l a beraber, yalnız

b u mesele üzerinde b i z i m l e konuşmuştur.

— Atatürk'ün böyle bi r r eform'u tasarlamış olduğunu size anlatan

hâdiseler v ar mıdır ?

— Orada b u l u n a n ark adaşlar ı m da hat ır l ar lar k i m er h u m bizebirkaç defa şu sözleri söylemişti:

Hâfız beyler! Son inkilâbı siz yapacaksınız. S i z i büyük c a m i

lere h a t i b yapacağım. Size sırmalı k a f t a n l a r giydireceğim.

H a k i k a t l e r i m i n b e r l e r d e n siz T ür kçe anl atacaksını z.

(Bay A l i R ıza biraz durdu ve il ave etti :)

Bize üçyüzer l i r a maaş vereceğini de söylemişt i . B u sözler o n u n nen i y e t ve gaye i l e bu işe gir i ştiğini açık b i r şeki lde anlatmaz mı?

— Bugün bu söyledikleriniz niçin t a h a k k u k etmemiştir? D i n i , ceh

l i n e l inden kur ta rmak , di n b i l ginl er in i maddi refaha kavuşturmakemelinde olan Atatürk, hep imiz b i l i r i z k i mi l l e t in hayrına o lan bütün kararlarını az imle, imanla ve çok i y i anladığı mi l l e t ine güvenerek mevki- i ta tbike koymuş bi r devlet başkanıdır . H er halde

b u n u n mühim sebepleri olmalıdır?

— M ühi m sebepler bul un duğu şüph e götü r mez. B u r a d a ben im b i l

diğim âmilleri açıklayabilirim. Daha doğrusu bu, b i l i n en i bi r kere daha

t e k r a r olacaktır. O sıralarda Balkan Pakt ı g i b i siyasî hâdiseler dev le t i

f a z l a meşgul ed iyo rdu . A ta tü rk g ib i bir dâhinin, ehemmi mühimme ter-

1 B u çeviri hatası, Cemi l Sa id 'in , K as imirsk i 'n i n Fransızca K u r ' a n çevirisine (LeKoran) i s t inad etmesinden kaynaklanmıştır. [Bu konuda geniş bir t ah l i l için bkz.

Osman E r g i n , Türkiye M aar i f Tar ih i , V/1635-1636, İ stanbul , 1943]




ci h edeceğini t a k d i r edersiniz. B u n u n dışında benim bilmemekte mazur

olduğum başka sebeplerin bulunması i h t i m a l i de k u v v e t l i d i r .

— B u siyasî sebep ortadan kalktıktan sonra müsait imkânlar baş-göstermedi mi ?

— Siyasî sebebin b i r i kalkmış, bir diğeri derhal onun y e r i n i a lmışt ı : M ont r ö mesel esi ... O da zaferle net icelendikten sonra b e l k i sırakararlar ın t ab ik ine gelecekti. Fakat...

(K ıym etl i h af ızın bi r anda gözleri yaşar ıverd i . Yüzüm e bakmadan

sessizce devam etti:)

F a k a t çok geçmeden hastalandı. B i l i yo r sunuz , y i r m i m i lyon ona

can vermek için çırpmıyordu. Heyhat k i mukadder an gelmişti.

(Bir m üdd et B ay A l i R ızan ın kendi ne gelm esini bekt edi kten sonra

suâlimi sordum:)

— B u reform hareket i 'ne muarız o lan la r var mıydı?

B u mevzuu i k i cepheden t edk ik etmek lâzımdır: Sarayda ve dışarıda... H er ik i ceph ede de tek m uârıza r astl am ad ım . A n c a k y i r m i n c i

asır da yaşamamı za r ağmen, bi r avuç i nsanı n içsel bi r reaksiyona kendi

l e r i n i kaptırmaları mümkündür. B u n d a n k imsenin haberi olmayacağıg i b i , müessi r bi r kı ymet de ifade etmez.

— Atatürk, reform ha reke t i 'ne girişmeden evvel umumî efkârındüşünce ve temayüllerini yoklamak ihtiyacını hissetmiş mid i r?

— O, o derece yüksek bir dehâya s a h i p t i k i yapacağı i nkı l âbın y a l

nız kendi m i l l e t i üzerinde değil, dünya üzerinde ne g i b i tes i r ler husûlegeti r eceği ni çok i y i ve aydı n o larak b i l i r ve işe giriştikten sonra da yaptığı hesap aslâ yanlış çıkmazdı. N i t ek i m bi z onun verdiği d i r e k t i f l e r e

göre T ür kçe Kur 'an oku rken camiler adam a lmıyordu. B u A t anı n yanıl-madı ğma en canlı ve kâfi bi r d e l i l d i r.

— İstanbul'daki bu benimseme, Anadolu'da da aynen vukuâ gelmişm i d i r ? Z i r a kültür seviyesi bakımından a r a d a büyük f a rk vardır.



1932 Ramazanı n a Dâir Metinler 201

— Aydın ve anlaşılan fikirler, nerede ol ur sa ol sun bu i le r i hareket

l e r i n temelini teşkil ettikçe sevil ip benimseneceğinden aslâ şüphe etme

melidir. Anadolu 'nun bazı ye r l e r inden İstanbul'a gelen yurttaşlarımlagörüştüğüm zaman beni candan tebrik ett iklerini henüz unutmadım.

B u n l a r benim için çok canlı hâtıralardır.

— Atatürk, s iz ler in Anadolu 'da bi r turneye çıkmanızı düşünüyormuydu?

— B u n u kuvvetle tah mi n ediyordum. Çünkü o Ramazan'ın Kadi r

Gecesi Ayasofya'da Türkçe tekbirler ile yapılan âyetleri ve okunan mev-

lûdları, radyo i l e y u r d a ve dünyaya yaymak lüzûmunu duyması, böylebi r düşüncesi olduğunu anlatmaz mı? B i z i hat ib yapıp hakikat ler i b iz im

ağzımızdan umumî efkâra bildirmek istemesi dahî, böyle bi r n iyet in

i k inc i ve mutl ak deli l idir .

— B u toplantıda konuşulan mevzular üzerinde şahsî görüş ve k anaat ler iniz in tes i r i olmuş mudur?

— B u işde benim temele ait çok der in ve değerli t e s i r im olduğunu

söylemekle i f t iha r duyarım. O r a d a b u l u n a n arkadaşlardan Sadettin

Kaynak gibi sayın zevât da hatırlarlar k i o R a m az a n biz, Atatürk t a r a

fından s a r a y ' a çağrı lı nca, i l k iş o lmak üzere Tekbirlerin

T ürk çel eşti r i l m esi ve yaklaşmakta bulunduğumuz B a y r a m ' d a T ür kçe

Tekbir al mak vazifeleri karşısında kaldık. 1 Saray'ın aşağı katındaki bir

odada Ardahan Mebûsu C e m i l S ai d B e y i n 2 başkanlığında toplandık.

1 Hafızlara verilen i lk vazife T ekbi r i Türkçeleştirmek değil, camilerde T ür kçeKur 'an okumak idi. Nitekim önce camilerde T ür kçe Kur 'an okumuşlar, sonraTekbiri Türkçeleştirmişlerdir.

2 Doğrusu, "Bolu mebûsu Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır. Çünkü Al i RızaSağman, daha önce adı geçen Kur'an mütercimi "Cemil Said (Dikel)" ile kendile

rine riyaset eden "Hasan Cemil (Çambel)" i simlerini birbiri ne karıştırmaktadır.Daha sonra kendileri bunun bi r zühûl eseri olduğunu belirtmişlerdir: "Saray'da

'Cemil Said'in riyasetinde toplanmış olduğumuzu' M il let ' te söylemiştim. B u

'Cemil Said' sözünün bir zuhûl eseri olduğunu burada sunar ve düzeltirim.Başkanlığında toplandığımız zat, 'Hasan C emil' idi. Sayın Bolu milletvekili olan

Hasan Cemil!" (Bkz. M il let , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 5, 8 Nisan 1948). Bazıları




Mevzuumuz ' A l l a h u Ekber ' diye başlayan t e k b i r i Türkçe'ye çevirmekteni b a r e t t i . Arkadaşlar arasında selâhiyetli olanlar ve o lmayanlar i l e r i - g e r i

tartışmalar yaptılar. Ben ' A l l a h u Ekbe r ' t e r k i b i n i n , 'Tanrı u l u d u r ' şekl i nde Türkçe'ye çevrilmesi t e z i n i i l e r i sürdüm. Arkadaşlardan bazıları,' A l l a h büyüktür' şeklindeki tercümeyi kabul e t t i l e r . Dokuz arkadaştık,yalnız ben tezimde d i rendim. Ç ü n k ü Allah ke l imes in in karşılığı olmak

üzere, Ta n r ı kel imes in in k i f a y e t i olup olmadığını düşünmenin ne zamanıve ne de mekânı id i .

Ta n r ı kelimesi, " Ta n yer i ndeki " mânâsına eski Türklerin tanrı lar ı

olan gün eş'e v e r d i k l e r i alem i d i . Zamanımızda m a'bûolu n bi ' l-hakk mânâsına gelen Allah karşıl ığı ol amazdı. L âki n bugünk ü müsl üman te lak

k i s i Allah ' t a n ne anlıyorsa, T an r ıda n da onu anladıktan sonra meselekalmıyordu. Zaten Allah ke l imes in in tarihçesini de araştıracak olursak,

bu kel imenin Arapça'lıktan çıkıp Süryanice'ye kadar uzadığı bazı r i v a

yetlerden anl aşıl ıyordu. K ı saca arzetti ği m bu husus l a rdan dolayı, benorada Ta n r ı ke l imes in in Allah kar şıl ı ğında kul l anı l ması nda bi r beisgörmemek zorunda kaldım.

Uludur kelimesine gelince, Türkçe'de ekber karşılığında büyük k el imes in in t am bi r if ade taşımayacağını b i l i y o r u m . Aynı zamanda büyük,

tumturaklı değildir. İnce heceli kelimeler, k a i m heceliler kadar saltanat

gösteremiyorlar. N i t ek i m Allah kelimesi bu asaletini lafzından alıyordu.B u asalet ve revnakı Türkçe'de taşıyan kel imemiz, ancak u l u kelimesi

i d i . Gerçi ekber'i 'en u l u ' şekl i nde ter cüme etmek, en doğru yol ise deorada o kadar kısa bir zamanda bu derece ince düşünmeye imkân yoktu.

İşte ben bunları düşünerek 'Tanrı u l u d u r ' şeklinin en münasip tercümeolacağını müdafaa e t t i m . B i r arkadaş, "Al lah ' ı bırakmayalım, Allah bü-

Cemil Said'in biyografisi münasebetiyle, "T ür k çe Ezan hareketini hızlandırdı"diyorlarsa da biz bu konuda kendisinin görünür hiçbir rolünü tesbit edemedik.[Bkz. Hakkı Tarık Us, E l l i Y ıl , sh. 50, İ stanbul , 1943 (?); Sadı k Albayrak ise

H akkı Tarık U sün verdiği bilgilere istinaden bu hükmü tekrarlamaktadır.Devrimin Çak ıl T aşla r ı, sh. 59-60, (Reform cu Kur 'an Mütercimi), İ stanbul , 1983,3. bas.]




yüktür d iye l im" dedi. Ben, "Türklerin bir Tan r ısı olmasın mı?" diye bağır mıştı m. H ül âsa, acı-tatlı k onuşmalar şu i k i neti ceye vardı: a) Allah

büyüktür! b) Ta n r ı u ludur!

Son şeklin i l e r i sürücüsü ve koruyucusu yalnız bendim. Faka t

hang i s in in kabul edilmesi lâzım geldiğinde i t t i f a k edemedik. Cemi l Said

B ey 1 , münak aşaya son verdi, dedi k i :

Y uk ar ı çı kal ı m, her i k i şekl i P aşaya (A tat ür k m e r h u m ) ar -zedelim. O hangis ini kabul ederse etsin.

Saray'ın, yanları billûr parmaklıklardan yapılmış merd ivenler inden çıktık. Or tadaki en büyük salonun t a m mer kezin deki büyük avizenin

altına konulmuş o lan masanın etrafına oturmuş birçok zevât görülüyordu . 2 B u salon karşıdan bir cennet köşkü g i b i parıltılarla yanıyor...Cemil Said B ey 3 bize döndü, gülerek " D u r u n ! " dedi; "B i r sürpri z yapalı m.Hayd i başlayın!"

Ve biz başladık: Allah büyüktür! Allah büyüktür! Dokuz güzel se

si n gür ve ilahî nağmelerinden çıkan bu lahûtî kel imeler Saray'ın herköşesinde esrarengiz bir tesi r husûle g e t i r d i . A r a d a en az e l l i metreden

fazla mesafe olmasına rağmen, Atatürk'ün başı derhal tarafımıza döndüve bu dönüşl e ayağa kal kması bi r oldu. Şimdi biz ona doğru gidiyor, o dayanındakilerle beraber bize doğru i l e r l i y o r d u . Y aklaşt ık. . . Ok umamızsona ermişti. Ayaktayız... Cemil S a i d 4 [şöyle dedi]:

Paşa hazret ler i ! Beyler i h t i l a f a düştüler. K i m i ' A l l a h büyük

tür!' şeklini, k i m i "Tanrı u l u d u r ! ' tercümesini terc ih ediyor.İntihabı size bıraktık.

1 Doğrusu, "Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır.2 Kâzım Paşa, Kılıç A l i , Cevat Abbas, Recep Zühtü, Salih Bozok ve mutad zevât.3 Doğrusu, "Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır.4 Doğrusu, "Hasan Cemil (Çambel)" olacaktır.



1932 Ramazanı'na Dâir Met inler 205

yıl ı r? B u n u n l a beraber Ta n r ı da aynı nağmeyi kabul eder!" dedim ve bir az daha konuştuktan sonra i l ave e t t im :

İ ki ke l ime üzerinde güçlüğe uğradık. B i r i 'hamd', değeri £ l i '

h a r f i n i n Türkçesi. . . B u n d a n dolayı hamd ke l imes in i aynen

bırakmak, l i ' l lah ım n kar şıl ığını da 'O'na mahsûst ur !' şekl inde kabul etmek zorunda kaldık.

Ata tü rk emret t i ler. K arşıdaki kütüphaneden kı rmızı kaplı bi r k it ap [A h terî] g e t i r i l d i . B u bi r lugatmış. Kend i s i hamd sözünü T ür k çe'yeu y d u r m a k istediyse de t a m bi r çevi r me olamayacağın ı gör ün ce, dedi k i :

Biz ş imdi bu kadar ya pt ık , bizden sonr aki ler daha iyisini ya psın l ar !

İşte aziz dostum! Tekbirin T ürk çeleşti r il m esi ve camilerde okun

m asın ın sağl an m ası bu suretle oldu. Burada şunu hatır latayım: E za nı n T ür kçel eşt i r i l mesi ve minare le rde okunması, bu meclislerde konuşulmadı. Türkçe Tel 'b i r 'den sonra, Türkçe E z a n i n sağlanması Ankara 'da

Diyanet İşleri Riyase t inde olmuş diye işitmiştik.

— Te k b i r ' i n Türkçeleştirilmesinde bu k a d a r rolünüz olduğunagöre, bunu camilerde i l k okumak bahtiyarlığı da size n a s i p oldumu?

— Elbet te . . . K a b u l ü n d e n sonra derhal E v k a f a emir v e r i l d i .

Müezzinlere birkaç gün içinde bazı camilerde meşkedildi. Müezzinler,imamla r ve bütün müslümanlar t e k b i r l e r i n nağmelerini zaten b i l d i k l e

r inden bu hususta hi ç zor luk çekilmedi.

K a y n a k : K onuşan: A l i Rıza Sağman, Söyleşiyi yapan: M . Ş. Ö. [MahmudŞevket], Atatürk ve Di n, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk ' tenH âtır al ar ), c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t 1948;krş. A l i Rıza Sağman, H âtır al ar , Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f

T ar i h i " içerisinde, V/1621-1624, İ stanbul, 1943



V

M A Ç K A K A B R İ STA N I N D A İ L K T Ü R K Ç E M E R S İ Y E

Hâfız Yaşar O k u r

... O geceden 1 sonra Atatürk onbeş gün kadar Yalova 'ya teşrif bu

yu rdu l a r, Yalova 'dan avdetlerinde, bu sefer Müdafaa-i M i l l i y y e [Mil l îSavunma Bakanlığı] Müsteşarı Derviş Paşanın vefatına da çok üzüldü.O gece beni çağırttı. K a br i n i n başında okunmak üzere şu güfteyi banayazdırdı ve " B u n u mersiye şekl inde bestele!" dedi.

Büyük Türk Ordusu,

büyük bir ka hr am an ını topr ağa veriyor.

U lu Türk Mil le t i , değer l i bi r evl âd ın ı topr ağa veriyor.

Toprak! B u k ıym et i i çi n e a lmaktan h oşl an m ıyor musun? 2

Bize dersen ki kıym etl in iz bağr ım da ,

yeni kahraman çi çekl er i açacak t ır .

Sükûn buluruz. Sükûn buluruz.

1 Ş ükr ü N ai l î Pa şan ın öl üm ü haberinin a l ınd ığı gece. [Tıpkı metindeki t a r i h -

lendirmeler gibi, H . E . Cengiz tarafından metne düşülen bu dipnot da yanlıştır.Çünkü Derviş Paşa 17 Ocak 1932'de vefat etmiş, 18 Ocak 1932 tarihinde defnedilmiş, Şükrü Nailî Paşa ise, Derviş Paşa'dan dört yıl sonra (2 Aralık 1936'da) vefat etmiştir. Üstelik Mustafa Kemal'in Yalova'da bulunduğu onbeş günlük dönem, 16 T emmuz 1932-31 T emmuz 1932 t a r ih le r ine , yani Derviş Paşanın vefatından altı ay sonrasına tesadüf etmektedir.]2

"Toprak! Bu kıymeti içine almaktan kuşkulanmıyor musun?" {Vakit, 21 Ocak1932); "Toprak! Bu değerliyi koynuna almaktan zevk mi duyuyorsun?" (1962: 34)



V I

Y E R E B A T A N C A Mİ İ N D E T Ü R K Ç E K U R A N

Hafız Yaşar O k u r

[Sene 1931. R am az an 'm b i r i . Ata türk Anka ra ' dan İ stanbul'a teşri fbuyurdu la r. O günün akşamı Dolmabahçe Sarayından beni telefonla davet e t t i l e r ve Atatürk tarafından çağırıldığımı söylediler. G i t t i m . . . O geceAtatürk'ün yanında, o sırada M a a r i f Ve k i l i olan Reşit G a l i p B ey devardı.] 1

Y emek t en sonra huzurlarından ayrılırken bana dönerek, "Siz kalı

nız, Yaşar Bey!" dedi. D r . Reşit Ga l ip ve K ıl ıç A l i B eyler de orada i d i .

[Atatürk sordu:

— Yaşar Bey! Ramazan'da hangi camilerde mukabele okuyorsun?

— Y erebata n C ami i n de P aşam!

Ata tü rk emir buyurdu:

— Y ar ın Y erebatan C ami i nde K u r ' an i Türkçe o larak okuyacaksı

nız. B u , sabahki gazetelerle de i l a n edilecek!]O n l a r a dönerek, "Gaz eteler i haber dar edini z" dedil er; 'Y aşar B ey,

öbür gün Y erebatan C ami i nd e Yâsîn Sûr esi n i n tercümesini okuyacaktı r.Camide yapılacak merasimin tanzimine s izleri memûr ediyorum" dedi.

1 Dr. Reşit Galip, bu t a r i h t e henüz Maar i f Vekili değildir. Kendisi 19 Eylül1932'de bu göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 t a r i h in e kadar bu görevde kalmıştır.




T ür k çe K u r ' a n ! nasıl okuyacaksın?" diye] soruyorlardı. 'Şimdi görürsü

nüz' diye cevap veriyordum.]

Cemaat in arasından kürsüye doğru i lerlemeye çalışırken, dışarıdan k u v v e t l i bi r ko rna sesi geldi. Kalabal ık , "Gazi geliyor" diye dalga

landı. H a l b u k i gelenler M a a r i f Ve k i l i Reşit G a l i p ve K ı l ıç A l i beylerdi.

[Doğruca kürsünün yanma geldiler. " B u y u r u n Y aşar Bey, kü r süye çıkın!" dediler.] K ür süye çı kt ım. N efesler kesil mişti , büt ün gözl er bendei d i . [Doktor Reşit Ga l ip i l e K ılı ç A l i beyler ayakta duruyorlardı.]

Arapça Besmele-i Şerifi çekip arkasından y ine Arapça o larak

Y âsî n Sûr esi ni [rast makamından] okumaya başladım. K u r ' a n ! Türkçeokuyacağımı zannedenler in gözlerindeki hayret ifadesini görüyordum.Sûrey i , sadaka ll ah' ul -azîm diye b i t i r d i k t e n sonra, "Vatandaşlar!" diye

söze başladım: 16. Sûre 1 olan Y âsî n, 83 âyetti r. Mekke - i Mükerreme'denâzil olmuştur. Şimdi size tercümesini okuyacağım. [Evvelâ Besmele-iŞerifin tercümesini şu şekilde okudum:]

M üşfik ve Rahim olan Allah ' ın i smiyle başla r ım .

[1. Yâsîn .]

[2-4] Hakim olan Kur 'an h akk ı i çi n kasem ederim ya

Muhammedi Sen, tar îk-i m üstak im e sevkeden bir r asûlsün.

[5] Kur 'an sana Aziz ve Rah îm olan T an r ı ta r afınd an nâzil

olmuştur.

Sûr eye böyle devam ederek 83. âyetin sonunu da şöyle okudum:

[83] H erşeyin hükümdar ve hâki m -i m utl akı olan T an r ıya

hamdolsun! Hepiniz O'n rücû edeceksiniz.

Y âsî n Sûresi böyl ece h i tama erdikten sonra, Türkçe o larak şu duayı yaptım:

1 Doğrusu "36. Sûre" olacaktır.




U l u T anr ı m! B u okuduğum Y âsîn-i Şer i ften hâsıl olan sevabıCenab-ı M u h a m m e d E f e n d i m i z h a z r e t l e r i n i n rûh-i saadetlerine ulaştır.

U l u T anrı m! H ak ve adalet üzere hareket edenleri sen payi

dar eyle! Türkiye C u m h u r i y e t i n i ilelebed payidar kıl! Türk

m i l l e t i n i sen muhafaza eyle!

Şanlı Türk ordusunu ve onun değerli k ah raman , kumandan

ve e r l e r i n i ; karada, denizde, havada her veçhile muzafer kılyârabbî! Va t a n uğrunda feda-yı can ederek [Çanakkale ve

İst iklâl H a r b i n d e ] şehid olan asker kardeşlerimizin r u h l arını şâd eyle! Vatanımıza kem gözle bakan düşmanlarımızıperişan eyle! Topraklarımıza bol bereket i h s a n eyle!M e m l e k e t i n ve m i l l e t i n refahına çal ışan büyüklerimiziumûrlarmda muvaffak bi ' l -hayr eyle! A m i n .

[İşte aziz kardeşlerim! Atatürk'ün dediği g i b i mü'mi nl er İ slâm

D i n i n i , K ur'an-ı K erî m'in tercüme yoluyla okunmasını öğrenmelidirler.

H a l k huşû içinde camiden çıkarken, " [ A l l a h razı olsun, Ta n r ı n ı n

e m i r l e r i n i n mahiye t in i öğrendik. Gazi Paşaya minnettarız.] A l l a h , Gazi

Paşamıza tükenmez ömürler ihsan eylesin ve [Büyük Dâhiyi] bu m i l l e t i n

başından eksik etmesin!" diye dular ediyorlardı.]

[Akşam saat 7'de Dolmabahçe Sarayında Atatürk tarafından kabu l edi ldim. Gündüzkü Türkçe K u r ' an okuma mevzûuna temas ederekvaziyet i anlatmamı emir buyu rdu l a r. Baştan sonuna kadar anlattım.Ç ok memnun ve mütehassis oldular. Beni yemeğe alıkoydular.

Y emek t e de bu mevzû üzerinde konuşurken Yereba tan Cami i 'n in

küçük oluşuna işaret et t i m . H a l k t a n pek çoğunun ayakta kaldığım söyl e d i m . B u n u n üzerine önümüzdeki C u m a günü de S u l t a n a h m e t

C a m i i n d e t ekra r edilmesini emret t ik ten sonra sordular:

— H âfız B ey! B u işi başarabil eceğini ze emin olduğunuz arkadaşla

r ın ız k imlerdir?



V I I

F AT İ H C A M İ İ N D E T Ü R K Ç E K U R ' A N

H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k

Sıra T ür kçe Kur 'an tecr übel er i ne gelmi şti . A tat ür k'ü n arzusu;

K u r ' a n ' m Türkçesinin de aslı g i b i makam ve l a h n i le okunması merkez inde i d i . F a k at bu b i r tür l ü o lmuyordu . Çünkü tercüme nes i rdi .

B u n u n l a ber aber, i y i bi r nesi r de değil di. K u r ' a n ' m edâya gelmesi, l a h n

i l e ok u nma ya uyması A r a p d i l i n i n m edl er, gun neler, idgamlar ve bunlara

benzer hususiyet ler i oluşundan başka, bir de K u r ' a n ' m kendisine hasolan nefes a lma i çin secavent l eri , seci ve ka f i yeye benzeyen, f aka t seci vekafiye ol may an ; şii re benzeyen, fakat şii r ol may an ; nesre benzeyen, fakat

nesir ol may an , sözün kısası herşeyiyl e, her hal i yl e met ni g i b i okunmasının da bir mucize oluşundan i l e r i geliyordu. Türkçe tercümesinde bu vasıfların hiçbiri yok tu ve bir türlü olmuyordu, olamıyordu.

T ür k çe, 'hi tabet d i l i ' o la rak çok k u v v e t l i i d i . B u n u n l a beraber T ür kçe'de makamla bi r nesri okumak çok acaip birşey oluyordu. Daha

i lk başla n ışın d a ben bu i şi n i yi bi r son a er em eyeceği n i an l am ıştım . H a t t a

K a d i r Gecesi Ayasofya Cami inde , yani sar ay dışarısı nda yapı lan i l k tecrübeden dahi arkadaşların nağme ve l a h n i l e okumalar ı na karşı , benMüzzemmil Sûresi'ni 'hitabet tarzında' okumuştum. B u n u radyo ile cih an da d i n l e d i . Atatürk o gece Saray'da dinleyerek fevkalâde mahzûz

olmuştu. Y aver Celâl Bey'in anlatışına göre, ben bu suretle okurken o de-faatle "Bravo Sadettin!' diye bağırmıştır.



214 Türkçe K u r ' an ve C umhur iye t İdeolojisij.

E r t e s i sene 1 A t a t ü r k A n k a r a ' d a n İ stanbul 'a bi r R amaz an içingelmişti. B u sene camilerde h a l k a Türkçe K u r ' an okuma tecrübeleriniyaptı r dı. B u işte çal ı şacak olan arkadaşlara birer vesika v e r d i r i l d i . BenF a t i h C ami i nde okumaya memur edilmiştim ve h i tabet tarzında oku

yordum. Bi rgün F a t i h Cami i ' nde 2 Kur'an'ı Arapça okuyup b i t i r d i k t e n

sonra cemaate hi taben, "Dinlediğiniz sûrenin şimdi Türkçesini de okuya

cağım" ded im ve Fâtır Sûresinin tercümesini okumaya başladım.Cemaat bu okuyuştan çok mütehassıs ve memnun oldular.

"Aman Hâfız Efendi , b i raz daha oku!" di yer ek bu hi tabet tarzındaokuyuşun çok yer inde ve muvafık olduğunu söylediler ve " A l l a h razı ol

sun! N e güzel oldu, d i n i m i z i anladık, A l l a h ne buyurmuş öğrendik!" dediler.

Kaynak : Sadettin Kaynak, H âtır al ar , Osman E r gi n , "Türkiye M a a r i f Ta r i h i "

içerisinde, V/1633-1634, İ stanbul , 1943

1 Sadettin Kaynak, bu t ab i r i (ertesi sene), 3 Şubat 1932'deki Ayasofya ih t i fa l iylei lg i l i hâtıralarını nak le t t ik ten sonra kul lanmaktadır k i bu doğru değildir. Çünkübu hâdise 1933 Ramazanında değil, b i lakis aynı yılın (1932 yılının)Ramazanında vukû bulmuştur.2 Hâfız Sadettin Kaynak, F a t i h Camiindeki bu Tür kçe Kur ' an okuma denemes in i Ramazanın 21. günü (29 Ocak 1932 Cuma) yapmıştır ("Vakit', 30 Ocak1932). Gazeteler, Ramazanın 23. günü (31 Ocak 1932 Pazar) saat 14.00'de yineF a t i h Camii'nde Türkçe K u r ' a n okuyacağını duyurmuşlarsa da kendisinin hastalanması sebebiyle bu mümkün olamamış, bunun üzerine h a lk , bir süre bekledikten sonra dağılıvermiştir. ("Vakit", 31 Ocak 1932; "Cumhuriyet", 1 Şubat 1932)



V I I I

B E Y A Z I T C AM İ İ N D E T Ü R K Ç E K U R ' A N

Hâfız A l i R ı za Sağman

Atatürk 'ün devr im ufukları gün geçtikçe açılıyor ve genişliyordu.B i r m i l l e t i n en görünür vasfını, en açık k a r a k t e r i n i , şüphe yok k i onun

d i l i gösterir. Atatürk'ün bu işi yapmakt a olduğu devr imler in b e l k i en başında gelecekti:

T ür kçe ad ın ı taşıyan d i le T ürkl ük da m gasını vurmak!

B u n a nereden başlamalı idi? Ta r i h t e ve her zaman bi r mi l l e t i n d il i n i n şu parçalar a böl ündü ğü gör ül mekt edir : D i n d i l i , devlet d i l i , edebiya t d i l i , h a lk d i l i .

B u parçaların içinde r u h l a r a kök salan, duyguları daha köktenkavrayan , şüphesiz 'din d i l i ' i d i . A tatür k işte bu D i l D e vr i mi n e buradan

başlamayı başarı bakımından uygun bul muş olacak k i günün b i r i nde bu

cepheyi k u r d u . Saray'da bulunduğumuz gecelerin b i r inde, onun "Pek yakında yepyeni bi r d i le kavuşacaksınız!" sözü kulaklarımda çınlamaktadır.

1931 R a m a z a n ı n ı n 1 onbeşinden i t i b a r e n saraya çağrılmaya başl adık . B u işte çal ı şacak hâfı zlar şunl ardı : 1) B eşik taşl ı H âfı z R ı za, 2)Süleymaniye müezzini Hâfız Kema l , 3) Hâfız Sadettin, 4) Hâfız Burhan ,

5) Hâfız F a h r i , 6) Hâfız N u r i , 7) H âfı z Y aşar , 8) H âfı z Zek i , 9)

Sul tanse l iml i Hâfız Rıza.

İşte bu hâfızlar Ramazanın sonuna kadar Atatürk'ün bol bol i l t i f a

t ına mazhar oldular.

Doğrusu "1932 Ramazanı" olacaktır.




Atatürk bize, "İnkilâblarımm son merhalesini si z yapacaksı nı z hâ-fı z beyler!" diye i l t i f a t l a r d a b u l u n u r d u ve "Sizi Sul tan Cami l e r ine hatib

yapacağım, size sırmalı ka f tan la r giydireceğim" g ib i vaadler le b i z l e r i desevindiriyorlardı. Yi n e A ta tü rk bu inkilâb çalışmalarından bahis buyu

r u r k e n , "Başka hâfızlar v a r k i tecvitçidir ler, onlar ı bu işe karı ş t ı rmak i stemem, bana s i z in g i b i münevver hâfızlar lâzımdır" derlerdi ve bu sözler le de Hafız İdris'le Eyüp H a t i b i Hâfız N u r i g i b i l e r i n i kastederlerdi . 1

B u i ş için i l k çağır ıl dığımız gece Atatürk'e mülâki olmadık. M a a r i f

Ve k i l i Reşit G a l i p Bey'le Saray'ın a l t salonunda görüştük. Reşit Gal ip

Bey meseleyi bize şu yolda açtı:

Camilerde Türkçe K u r ' an okuyacaksı nı z. İ şte size b i rer tane

K u r ' a n veriyoruz. Evet bu tercüme b e l k i i y i değil dir. Ç ünk üArapça'dan Fransızca'ya ve ondan da T ür k çe'ye t ercü meedilmiştir. 2 B u n u n l a beraber Anka ra ' da daha i y i b i r K u r ' a n

tercümesi yaptırılmaktadır. 3

T ebl i ğ o lunan Atatürk 'ün bu e m r i üzerine hangi hâfızm, nerede ve

saat kaçta okuyacağını kararlaştırdık. Reşit G a l i p bunları n ot e t t i .H a n g i sûrelerden hangi âyetleri okuyacağımızı da biz kendi aramızdaseçecektik. Aynı sûrenin birkaç hâfız tarafından okunma[ma]smı temin

için, her hâfız b i r aşır seçti ayrı ldık .

Ertes i gü n çıkan gazeteler, o gün T ür kçe Kur 'an oku yacak hâfızla-r m adlarını, okuyacakları camileri ve okuma saat ler ini i r i har f le r le yazdılar. B en i k i n d i namazından sonra Beyazıt C a m i i n d e K ütüphane

1 "Atatürk, T ür kçe Kur 'an okuma meselelerinde b izler i saraya topladığı sırada,tecvid âşıkı olan hâfızlardan hoşlanmadığını söyleyerek etrafındakileri güldür-müştü". ( A l i Rıza Sağman, M eşh ur H âfız S âm i Merhum, sh. 53, İ stanbul, 1947)2 Kastedilen Cemil Said'in Türkçe çevirisine esas aldığı, M . K a si m i r s k i 'n i n L e

Koran adlı F ransızca çevirisidir.3 Burada kastedilen, Mehmed A k i f Ersoy'un hazırladığı ve fakat bu gelişmelerüzerine Ankara'ya göndermediği Türkçe çeviridir (bkz. M et i n X I I ; krş. M et i n I V)




K apı sı nı n önünde okuyacakt ı m. 1 O gün camiye vardığımda her günkünün b i rkaç m i s l i ka l aba l ığ ın beni beklemekte olduğunu gördüm.Heyecanlı i d i m . O âna dek yapmadı ğım bi r işi yapacakt ı m, sı kı l ı yor dum.

Zaten bu i şi n bi r şeye ben zem eyeceği n e ben d e kani i d im . T ür kçe mensû rbi r ibareyi m a k a m l a okuyacaktım. Tuhaf bi r şey ol aca ğın ı ben d e kestiri

yordum.

T ür l ü tür l ü sebepl er l e bu k al aba l ı k husûl e gel mi şt i . B i r tak ı mı" K u r ' a n bakal ım neler söylüyor?" merakıyla kubbenin alt ını doldurmuşlardı. B i r takı mı da "Tür kçe K u r ' an bakalım nasıl okunacak?" diye gel

mişl er di. B i r tak ı mı da "B ak al ı m bir şeye benzeyecek mi ?" şüph esiyl eorayı kaplamışlardı.

O gün ora da hususî bi r güzel li kl e de kar şıl aştı m. B u kal abalı k cemaa t in en önünde ve benim oturacağım m inde r in t a m kar şısın da ünl üa r t i s t Şadi o tu rmak ta i d i . Gazetede okuduğu havâdis üzerine orada yerbulmak için, k i m b i l i r kaç saat önce gelmişti, orada yerleşmişti.

Şadi i l e çok i y i ve samimi görüşürdük. De rya -d i l bir adamdı.

Derviş o lu r tekkeye gider ve halkaya girerek ve k i m s e n i n yapmayamukted i r olamadığı coşkun z i k i r l e r yaparak kan- ter içinde kalırdı. Sofuolur cami ye gider, K u r ' a n d i n l e r d i . Ruhanî musikî aşkına düşer, k i l i se yeg i r e r d i . A r t i s t olur, sahneye çıkar, aktörlük yapardı. Nasıl söyleyeyim,r u h bakımından türlü türlü boyaya boyanır, çeşit çeşit şekiller gösterirt u h a f bi r zattı . B u tuhaflık ları ndan b i r i s i de K u r ' a n ' m Türkçe okunmasıhakk ında benimle daha önceden yaptı ğı münak aşalar dır . İ hti mal k i

1 Hâfız A l i Rıza Sağman, Ramazan 'm 23. günü (31 Ocak 1932 Pazar) i k i n d i namazını müteakib Beyazıt Camiinde Zümer Sûresini önce Arapça, sonra Türkçeolarak okumuştur ("Cumhuriyet", 1 Şubat 1932). Ancak ifade ettiği gibi bu i l kT ür kçe Kur 'an okuma denemesi değildir. Çünkü kendisi, Beyazıt Camiindekidenemeden üç gün önce, Ramazan'm 20. günü (28 Ocak 1932 Perşembe) saat14.30'da Çemberlitaş'ta K öprülü Camiinde Âlû İmrân Sûresi'ni segâh makamı

nda önce Arapça, sonra Türkçe okumuş ve bu esnada çeki lmiş bi r r esmi de gazetelerde yayımlanmıştır. ("Vakit", 28-29 Ocak 1932)




Hâş im Nahid 'den müteessir olmuş, i h t i m a l k i Ziya Gökalp ' in 1 bu husus

t a k i düşüncelerinin t e s i r i altında kal mış ol acak k i her T ür k'ün Al l ah'ınakendi bildi ği ve konuştu ğu bi r di l i l e yalvar ması nı , işi n r u h u n a uygun

bularak K ur 'an'ı n da T ür kçe okunmasın ı yürekt en isteyenlerdendi.

İ şte o isteği bugün yapıl acaktı . Ni çin bu fı rsattan faydal anmasın ?B u maksatladır k i erk enden gelmiş, en önce yer bulmuş, oturmuştu.

O kalabalığın gözü, d i k k a t i , h a t t a merakı ve istiğrabı önünde

Kur'an'ın Türkçesini okudum. O k u m a b i t i p herkes dağılacağı sırada Şadi

eğilerek kulağıma kısaca, "B en d âvam d an vazgeçti m " dedi ve ayrıldı.

Kaynak : A l i Rıza Sağman, H âtır al ar , Osman E rg i n , "Türkiye M a a r i f Ta r i h i "içerisinde, V /1629-1631, İstanbul , 1943

1 Hâşim Nâhid ile Ziya Gökalp'in T ür kçe Kur 'an konusundaki f i k i r l e r i n e i l kbölümde yer veri lmişti . [Bkz. Böl. I : "1932 Ramazanı ve Türkçe Kur'an"]



I X

D O L M A B A H Ç E ' D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (1)

H a s a n C e m i l Çambel

Falih R ıfk ı Atay'a

D ü n k ü U l u s ' t a k i yazınızı okudum. Dediğiniz doğrudur. Çünkücanlı şahitleri hâlâ bugün aramızda yaşamakta olan en yakın t a r i h i m i

z i n h enüz unut ul mamı ş bi r sayfasının sâdık ifadesidir.

Eve t ! Ezan'ı ve Te k b i r ' i Türkçeleştiren, başka hiç k i m s e değil,Ata türk 'ün kendis id i r. O bunu T ü r k t a r i h ve di l ink il âplar ıyla gir iştiğiderin emelli ve yüksek hedefli T ür kçeleşm e ve Kültür leşm e hareket inin

millî bir z a r u r e t i saydığı için, Hâfız Sadettin, Hâf ız Kema l , Hâfız Yaşar,Hâfız B u r h a n et t i n ve arkadaşları g i b i İstanbul'un en güzîde yedi sanat

kâr ı ndan faydalan mayı düşün müş ve D r . Reşit G a l i p ' i bu işe memur etmişti. Reşit G a l i p İstanbul 'dan ayrıldıktan sonra, aynı vazifeyi banaverd i . 1

H a f t a n ı n m u t a d bi r günü nde bu sanatk âr l ar D ol mabah çeSaray ında Türk Tar ih Kurumunun kü çük odasında gene toplandılar. 2

B u r a d a t e k b i r i koro ha l inde hepbir ağızdan Türkçe okumayı birkaç kere

1 Reşit Galip, 28 Ocak 1932 gecesi Atatürk'le tartıştıktan sonra, 29 Ocak 1932sabahı erkenden Ankara'ya hareket edince, Hasan Cemil Çambel, TekbirinT ürk çel eşti r i l m esi amacıyla, aynı günün akşamı hâfızlarla yapılan toplantıya r i -

yaset etmiştir.

2 B u k u r u m u n adı o zaman Türk Tar ih Tedkik Cemiyeti i di . 12 Nisan 1931'dek u r u l a n bu Cemiyet, 1935'te Türk Tar ih Kurumu adını almıştır . (Bkz. F a h r i

Çöker, Türk Tar ih Kurumu: K u r u l u ş A m acı ve Çal ışm al ar ı, Ankara, 1983; Uluğİğdemir, Cumhur iyetin 50 . Yıl ın d a T ür k Tar ih Kurumu, Ankara, 1973)




tecrübe e t t i k t e n sonra, k e n d i l e r i n i hususî daireye, Atatürk'ün nezdinegötürdüm. F a k a t yolda muâyede salonundan geçerken, T ür kçe Tekbirin,

bu muhteşem kubbe altında nasıl bir tesir yapacağını denemek aklımageldi. O saatlerde, muâyede salonunda, gelip geçenlerin yo lunu aydınl a t m a k için yalnız birkaç ampul yanardı ve heybetli b i r boşl uk vardı .

T ek bi r i b i r kere daha hepbir ağızdan okumalarını r ica e t t i m . Tesir h a r i -

kulâde i d i .

Önce ben g i r d i m . Atatürk sofrada idi . Y a n ma yaklaşarak, yalnızkend i s in in i şi tebi l eceği yavaş bi r sesle, muâyede salonu hikâyesini anlattım ve 'dışarıda bekl iyor lar ' dedim. K e n d i l e r i n i sofrasına aldı ve i l t i f a t

e t t i . B i r saa t kadar geçtik ten sonr a, " B u ar kadaşl ar a sarayı göster eli m"dedi, ayağa kal ktı . M uây ede sal onun a doğru yür üyordu .

Salona girince, hiç bekl emediği miz bi r sürpr i zle kar şıl aştık . B üt ünavizeler yanmış, büyük salon en ihtişamlı manzarasını almış ve ortaya

mükellef bir sofra kurulmuştu. B u r a d a Ata türk 'ün emriyle , en güzel T ür k sesleri, en güzel Türk melodisini, en güzel Türk d i l i y l e okudular.

B u küçük, fakat mânâsı büyük, tarihî hâdiseden sonra gelen KadirGecesinde,1 aynı sanatkâr hâfızlar A yasofya C a m i i n d e vaz i fe lendi r i ld i

ler. Atatürk bana, "Sen git b u l u n , gördüklerini bana anlatırsın!" e m r i n i

verdi.

B üyük mabed, bu muk addes geceni n r u h a n i y e t i içinde bir mahşeriandır ıyordu. E n sanatkâr hâfızları n iştir akiyle en ulvî mertebesini bulan

T er avi h namazından sonra, T ür kçe Tekbir, bu il ahî hava içinde, müezzin

mahfelinden yükseldi ve mabedin huşû verici kubbesinde daîgalana dal-galana, b inb i r akis le r u h l a r a nüfuz e t t i . Türk halkı, Allah'ın sesini kendi

d i l i y l e duymaktan gaşyolmuştu.

K a y n a k : Hasan Cemil Çambel, T ür kçe Ezan ve Tekbir ' e Dai r, "Ulus", sh. 2, 9Şubat 1949; krş. aynı yazar, M aka leler -H âtır al ar , sh. 36-37,Ankara, 1964

3 Şubat 1932 Çarşamba gününün akşamında.




F a l i h Rıfkı Atay, —Hasan Cemil'in atıf yaptığı makalenin i l g i l ikısmında— Hikmet Bayur'a cevaben şöyle demektedir:

"L âik geçinen bi r devlet Ezanın Arapça veya Türkçe okunmasınakarışmazmış. Zâti Atatürk'ün de bu kanunla bi r i lg is i yokmuş. B ukanun kaldırılmalı imiş... Türkçe Ezan bi r din değil , bi r kült ür işidir. Atatürk ve onunla bir düşünen inkilâpçılar, mil lîleşme ve garp

l ılaşma hareketinin i l k muvaffak olma şartını, dilde ve kafada Türkm i l l e t i n i Arap kültüründen uzaklaştırmada aramışlardır. Lâtin yazısını almak, d i l i millîleştirmek ne ise-, Ezani Türkçeleşt ir mek de

odur. Lâik devlet dine karışmaz, doğrudur. Fakat inkilâb, camilerikapatmamıştı r. K ürsülerde hutbe, minarelerde ezan okumayı ve

milyonlarca Türk'ün tam b i r vicdan serbestliği i l e cami lerde toplanmasını yasak etmemiştir. Atatürk'ün Ezan ve Tekbir l e i lg i l en

mesi, sadece kült ür bakımındandır. Kendi devrinde Ezan'ın Arapça

yerine Türkçe okunuşu i le Atatürk 'ün ilgil enmediğini söylemek, bizi m gibi onbeş yıl onun yanında bulunmuş olanları değil, o zamanıhiç bilmeyen vatandaşları bile kandıramaz. Benim, gazetenin başyazısında egemenli k yeri ne hâkimiyet kelimesini kullanmaklığımlahem de nasıl ilgilenen Atatürk'ün minarelerde Ezan'ın Arapça veya

Tür kçe okunuşu i l e il gilenmediği gibi bi r i h t i m al akıldan geçmez.Kaldı k i ben Ezan'ın ve Te k b i r ' i n Türkçe'ye çevrilmesindeAtatürk'ün bizzat çalıştığını ve bi r hay l i değişiklikler yapıldığınıb i l i r i m . H a t t a Türkçe zevki bakımından bu değişikliklerin bazılarını sevmemiş ve i t i r a z etmiştik. B ay H ik met Bayur'a haber vereyi m k i Atatürk sağ kalsaydı, çoktan Kur'an da Türkçe okunacaktı.B u işi, önceleri bi r metin meselesi, sonra da di l çalışmalarının b i t

memiş olması geciktirmiştir. Ta r i h i doğru öğrenmek isteyenler içinh a k i k a t budur!" (Ulus, 8 Şubat 1949)




olan Bayram Tekbiri kendi le r ine meşkettirilecektir. Hâfızlar, ikişer i k i

şer o ldular ve şu m e t i n üzerinden meşke başladılar: Al lah büyüktür!

Allah büyüktür!

Su l t anse l iml i Hâfız Rıza E fend i , bu tercümeye i t i r a z e t t i . Bolu

Mebûsu [Hasan] Cemil Bey'e dönerek, "E fendi m" dedi; "Türk 'ün T an r ısı

vardır. Bu, Ta n r ı şeklinde okunursa daha muvafık olur kanaatindeyim."

Rıza E fend i ' n in bu t e k l i f i n i Cemil B ey i l g i çeki ci bul muş ol malı k iarzetmek üzere hemen Atatürk'ün huzu runa g i r d i . Döndüğü zaman hep i m i z i Gazi n i n yanma götür dü. A tatü r k tekbir ter cüm esin in sadeleşti

rilmesi hususunda gösterilen a r zu üzerine, "Peki a rkadaş lar" dedi;" T e k b i r i n tercümesini okuyunuz bakalım!"

Okundu : Ta n r ı u ludur ! Ta n r ı u ludur ! T an r ı'd an başka T an r ı yok

tu r ! Ta n r ı u ludur ! Ta n r ı u ludur ! Hamd O 'na mahsustur!

Atatürk bu tercüme şeklini çok beğendi. O gece geç vaki tl ere kadar

huzurlarında kalındı, hep bu konu üzerinde saatler süren irşad edici d irekt i f lerde bu lundu la r ve hâfızlara ertesi akşam yine gelmelerini emret

t i l e r.

[Atatürk T ür kçe Kur ' an 'm nasıl kar şıl anacağı hak kı nda halk ı den iyo rdu ve bu denemesinde de m u h a k k a k müsbet netice alıyordu. Ogece 1 geç vakte kadar hep Kur'an-ı K e r i mi n Türkçe tercümesinin cami

lerde okunması mevzûunda konuşuldu. Dokuz hâfız arkadaş, dokuz günDolmabahçe Sarayında top lanarak hep bu işlerle meşgul o lundu , bayr am namazlan ndak i t e k b i r l e r i n de Türkçe tercümesi tesbit olundu.

1 Hâfız Yaşar Okur —1949'da kaleme aldığı hâtıralarında— "o gece" tabiriyleSultanahmet Camii'nde i h t i f a l i n yapıldığı geceyi kastetmekte ve fakat bu i h t i f a

l i n , Ramazanin i l k haftasına [dolayısıyla 15 Ocak 1932 tarihine] tesadüf edenCuma günü düzenlendiğini söylemektedir. Oysa bu i h t i f a l Ramazanin üçüncühaftasında (Ramazanin 21. gününde) düzenlenmiştir ve dolayısıyla bu t a r i h , 29Ocak 1932 Cuma gününün gecesine tesadüf etmektedir.



224 Türkçe K u r ' an ve Cumhur i yet İdeolojisi

A t a t ü r k T ür kçe Ezan, T ür kçe Kur 'an, T ür k çe Hu tbe ve T ür kçe

Tekbir i l e 'dinde inki lâb ' yapmak i s t i y o r d u . B u inki l âbı i l e mukaddesmihrabı cehlin elinden a l ıp ehline vermeyi de sağlamı ş ol acakt ı şüph esiz . 1 Zaten müteaddit konuşmalarında b u noktaya temas eder, pekçokc a h i l l e r i n i lmî kisvelere bürünerek K u r ' a n ! yanlış okuduklarını, etrafla

r ına t op l anan la ra da yanlı ş t e lk in l e rde bulunduklarını söyler, h a l b u k i

T ür k çe i l e bütün b u yanlı ş ve zararl ı hareke t le r in önüne geçilebileceğimütalaasında bu lunurdu . Cami le r i ıslah etmek, imam, hat ib ve müezzinl e r i n maaşlarının arttırılmasını t emin etmek, Ata türk 'ün d i n inkı l âbında ele a l mak istediği mevzûlaıdı.]

Er t e s i akşam aynı zevâtla Atatürk'ün h u z u r u n d a toplandık. Gazi,

Cemi l Sa id B e y i n Kur 'an-ı K e r i m tercümesini g e t i r t t i . Ayağa kalkıp[kı rmızı b i r kese içinde d u r a n ] Kur ' an - ı K e r i m i e l l e r ine aldılar.Ceke t in in önlerini i l i k l e d i l e r . Fatiha. Sûr esin i n ter cümesi ni açı p 'halka

h i t a b ediyormuş g i b i ' okudular. [Hâfızlara da ayrı ayrı oku t tu . ] B u davranışlarıyla onlara 'halka h i t ab sanatını' öğretmiş oluyorlardı.

K a y n a k : Hâfız Y aşar Okur, At at ürkle Onbeş Yıl IDini Hât ıral ar , sh . 12-15,İstanbul, 1962; Atat ürk't en Bilinmeyen Hât ıral ar 1: Kur 'an-ıKerimin Tercümesi, Yerchat an Camisinde Tören, Türkçe Ezan,

Mehmet çiğin Mezar ında Mevl ût , "Bütün Haf ta" , sy. 1, sh . 9-10, 22

Nisan 1949; Atat ürk ve Bayram Tekbiri : Dinde il k Kemal izm

Reformunun Başlaması, "Dinde Reform: Kemalizm", sy. 28, sh. 7-8,

M a r t 1960; Yaşanmış Olaylarla Atatürk ve Müzik: Riyâset -iCumh ur ince Saz Hey'et i ef i Binbaşı Hâf ız Yaşar Okurun Anıları(1924-1938), Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 109-110, Ankara, 1993

1 "Mukaddes mihrabı cehlin elinden alıp ehline vermek zamanı gelmiştir" sözü,

Mustafa Kemal'e a i t t i r. Hâfız Yaşar, b u sözün söylenmesine neden olan hâdiseyibaşka bi r vesil eyle nakletmiştir. [Bkz. Sadi Borak, Atat ürk ve Din, sh . 70-71,İ stanbul , 1997; 1. bas. 1962]



X I

D O L M A B A H Ç E ' D E T Ü R K Ç E T E K B İ R (3)

H â f ı z A l i R ı z a S a ğ m a n

Saray'ın altındaki küçük salonda Tekbir meselesi bahis mevzuu

oldu. "Yaklaşmakta olan bayram da camilerde okunacak olan t e k b i r l e r i n

T ürk çel eşti r i l m esi i s teni l iyordu. H a l bu k i bu, hâfizlarm yapacakları bir işdeğildi. B u n u yalnız Arapça bilen hocal ar da yapamazdı . H em A r apça,hem Türkçe b i len, hem de mûsikîde t a s a r r u f sahibi olan k imse le r in

yapması lâzım g e l i r d i . B u vaziyet karşıs ında gayret in dayıya düştüğüanlaşıldı.

B u derece acele edi lmesinin türlü sebebi o l a b i l i r : [a] Y apı l acak i şteiyiliğin, kötülüğün y e r i olmaması, yani birşey olsun da nasıl olursa olsun

f i k r i n i n hâkim bulunması düşüncesi bir sebep olacağı g i b i , fb] yaklaşmakta olan 1931 yılının bayram'mda 1 bu işe başlanmış olması düşünceside i k i n c i bi r sebep o l ab i l i r.

Herhang ib i r r e j i m yeni k u r u l u r k e n nasıl k u r u l u r s a öyle gider vetemel leşir . B u temel i l k i n doğru o larak konulursa i y i ol ur diye uygun olduğunu sandı ğım bi r düşünce kaf amın içini sardı . Doğru ya aykı rı bi r

usûlün konması, yanlış bir ibare ile işin aslının, r u h u n u n çığırından çıkartılması i h t i m a l i — k i bunun böyle olacağı orada görülüyordu— yüreğimi t i t r e t t i . Bugün camilerde okunmakta olan T ür kçe Tekbir, i şte butitreyişin eseridir. B u n u öğünerek söylemek hakkına mâlik b u l u n m a k

tayım. Şimdiye kadar karanl ık kalmış olan bu mesele, bizden sonraki

nesillere kalacak olan bu eser, birkaç satır ile tesbi t edilecek olursa, o ge-

Doğrusu: "1932 yılının Bayramından dolayı..."




ceki mücahade ve mücadelenin mükâfatını fazlasıyla almış olduğumu

i t i r a f ve kabul ederek bunu birkaç fıkra ile i zah edeceğim:

Bugün [1943'de] camil er de ok un an Tür kçe Tekbir, sırf benim mü -cahedemin meyvasıdır. B u n u yalnız i dd i a değil, ispat da ederim. E n b ir i n c i şahidim, oradaki hâfız arkadaşlarımdır.

H asan Cemi l ' in re i s l ik ettiği bu meclisteki 9 hâfı zdan 8 i bi r t a r a f

oldular. Bunların başında [Süleymaniye Başmüezzini] Hâfız K em al [öl.1939] vardı. Hâfız K e m a l , "All ahu Ekber' i ' A l l a h büyükt ür ' tar zı nda

T ür kçe'ye çevi r el i m" diyordu. Ben, ' A l l a h büyüktür' t e r k i b i n i n hem sıfa

tına, hem mefhumuna i t i r a z ederek 'Tanrı u ludur ' deni lmesini i l e r i sürdüm. K emal , dâvâsım haklı göstermek için ' A l l a h büyüktür ' t e r k i b i n i n

bizce mûnis olduğunu, ağzımızın buna alı şkı n bul undu ğunu söyl üyordu.Sadet t i n K aynak da Hâfız K emal tarafını t u tuyo rdu . Faka t o da tezini

müdafaa edemedi.

Allah 'a karşı T an r ı; ekb er 'e karşı u l u ve büyük ke l imeler i üzerindeh a y l i münakaşa oldu. N eti cede görü l dü k i ' A l l a hu ekber', ' A l l a h büyük

tür', 'Tanrı u l u d u r ' cümlelerinin üçü de hece sayısınca b i r d i . ' A l l a h u ekber' ibaresindeki nağmeyi Türkçeleştirdiğimiz ibareye aynen geçirdik. T ek b i r i n ibaresi benim tezime göre şöyle oldu:

Ta n r ı u ludur! Ta n r ı u ludur! T anr ı 'd an başka T anr ı yoktur!

Ta n r ı u ludur! Ta n r ı u ludur! Hamd O 'na mahsustur!

Müzakere bu safhaya gelince, H asan Cemil şöyle bi r t ek l i f te bu l u

na rak münakaşaya son verdi.

H er i k i s i n i de Atatürk'e okuruz, onun istediği ve beğendiğikabul edil ir.

Hasan Cemil ' in reisliğindeki konuşmalar bitmiş, t ekbi r şöyle böyle T ür k çel eşt i r i l mi ş, nağmel er y e r l i yer ine konmuş ve ' A l l a h büyüktür','Tanrı u l u d u r ' iht i laf ının h a l l i de Atatürk'ün yüksek tasvibler ine bırakılmışt ı . Şimdi bu komisyon âzâsı, Saray'ın üst katında bu lunan

Atatürk 'ün h u z u r u n a çıkıyordu. Billûr parmaklıklı merdivenden çıkar-




k en r e i s imiz Hasan Cemil bize, " D u r u n !" dedi; "şunlara bi r sürpriz yapa

lım!"

Atatürk'le yanındakiler b i z im üst ka ta çıktığımızı görmemişlerdi.Oraya çıkar çıkmaz, r e i s i m iz in t e k l i f i üzerine, ' A l l a h büyüktür, A l l a h

büyüktür ' diye o mâruf nağmeleri yüksek sesle ve hep bi r ağı zdan bağır a r a k yürümeye başladık. Henüz Allah i n adı saray kubbe le r in i t i t r e t

meye başladığı sır ada, i l k anda Atatürk'ün başı bizden yana döndü vepek hoşl anar ak ve gülerek yerinden kalktı, bize doğru yürümeye başladı.B i z de okuya okuya kendi le r ine yaklaştık. Atatürk pek seviniyor, tatlı

tatlı gülüyordu. Tekb i r bitmişti. Hasan Cemil söze başladı: T e k b i r i Türkçe'ye çevirirken hâfızlar arasında i h t i l a f çıktı.K i m i ' Ta n r ı u ludur olsun' diyor, ' k i m i 'Allah büyüktür olsun'

diyor. İkis inden b i r i s i n i n kabulünü yüksek tasvipler inize bıraktık.. . dedi.

Reisimiz münakaşayı olduğu g ib i söylememiş, kısa kesmişti. 'Tanrı

u l u d u r ' diyen, hafızları n bi r kı smı değil , bi r t e k i i d i . B en onun böyle söy

lemesini i s terdim. F a k a t o sırada sükûttan başka çare yoktu.

Atatürk 'Her i k i s i n i de dinleyelim!' buyurdular. İ l k i n ' A l l a h büyüktür ' diye başladık. K emal ile arkadaşları pek i s t e k l i ve neşeli okuyor

lardı . K en d i l e r i n i n k i n i beğendirmek için azamî gayret sarfediyorlardı.Atatürk ise kaşlarım çatarak d i k k a t kesilmiş, ayakta d i n l i y o r d u .

T ek bi r b i t t i . H a k i k a t e n pek pa r lak okunmuştu. Saray çın çın ötüyordu. A ta tü rk 'B i r daha!' buyurdula r. ' A l l a h büyüktür' avâzeleri tekrar

yükseldi. B u n d a n sonra Atatürk, 'Şimdi ötekini!' buyurdula r. Şimdi ben i m dediği m okunacaktı . Okundu. Faka t arkadaşların —bilâ-ilt izam diyeceğim— neşesiz okudukları sezil iyordu. A t a t ü r k b u n u n için de 'B i rdaha!' buyurdula r . B i r kere daha okuduk.

B u sefer ben de on la ra i n a t k u v v e t l i ve neşeli okudum. Okuyuşb i t t i . E n heyecanlı bi r âna gel mişti k. Y al nı z hâfızl ar deği l, oradaki ler in

hepsi d i k k a t kesilmiş, k u l a k kesilmiş, göz kesilmişti. Atatürk'ün ne diye

ceğini, hangis ini beğeneceğin i b i r an evvel öğrenmek istiyorlardı. O, üç




değil, i k i ke l ime ile hem bu sabırsızlıklara, me rak l a r a son verdi , hem de

t e k b i r ' i n m e t n i n i tesbit e t t i ve "Evve lk i unu tu l sun!" dedi.

B en t i t r i y o r d u m . Ç ün k ü böyl e bi r işi , böyle bi r huzu rda başarmışve imt i hanı kazanmış t ı m. A r kadaş l ar ı m sükûta dald ı l a r. Y al n ı zGala t a sa ray L ises i m u a l l i m l e r i n d e n Hâf ı z N u r i [Börekçi] kulağıma,'Tebrik ederim' diye fısıldadı.

Ata türk , kazanan tarafı b i lmiyordu . Beşeriyet duygularından sıyr ı l mış olamayı z. B u şekl i idd ia edenin k i m olduğunu At atür k'ün de b i l

mesini i s t e rd im. B u n u n l a beraber sofrada, y ine bu mesele üzerinde ko

nuşmalar oldu. Ata türk yeni metnin aslından daha pa r lak olduğunu veyakıştığını söyledi. Hâfız K emal de şöyle gar ip bi r mütalaada bu lunmak

t a n çekinmedi:

B i z minarede ezan oku rken Allah kelimesinde nağme yapa

rız da...

Atatürk birşey söylemedi. Ben işi üzerime a la rak dedim k i :

B u muazzam inkilâb karşısında böyle bir nağme dinlenmezya!

Y i n e A t a t ü r k ' ü n h u z u r u n d a bu mesele görüşülürken, ben T ek bi r 'de geçen hamal ve m ah sûs kelimeleri hakkındaki görüş ve anlayışımı da kend i l e r ine a r z e t t i m . Ah terî'yi g e t i r t t i . B u ke l imelere baktı.L ügat i n verdi ği mânâlar da bunu tut mamı ş olacak k i : "B i z şimdil ik

Hamel O' n a m ah sûstu?' d iyel im de istikbâlin Türk'ü daha i y i s i n i bulsun!"

buyurdular.

B u iş de böyle neticelendi.

Kaynak : A l i Rıza Sağman, H âtır al ar , Osman E rg i n , "Türkiye M a a r i f Ta r i h i "

içerisinde, V/1621-1624, İ stanbul, 1943; kr ş. M et i n I V



X I I

M U S T A F A K E M A L v e T Ü R K Ç E K U R ' A N (1)

Hâfız S a d e t t i n K a y n a k

O gece 1 Saray'ın muâyede salonunda bütün hâfızlar toplandık.Birçok davetli ler de vardı ve bunlar T ür kçe Kur 'an okun ması tecrübesinde b u l u n m a k üzere çağırılan k imselerden i b a r e t t i . Saz heyeti devardı . T ecr übeyi yapacak hâfı zlar : [1] Sü l eymani ye müezzini K emâl, [2]Beşiktaşlı Rıza, [3] Su l tanse l iml i Rıza, [4] F a h r i , [5] B u r h a n , [6] Yaşar,[7] N u r i ve [8] B en . Saz heyeti arasında, Se l an ik l i kanunî Mus ta fa ,

Mısırlı İbrahim, kemânî Nobar vardı. Mecl i s t e i k i erk ekl e bi r de kadı n

bulunuyordu.

[Atatürk, i m t i h a n ve tecrübe yapmaya hazırlanmış görünüyordu.E l i nde C emi l Said' in tercümesi, T ür kçe K ıır ' an -ı Kerim vardı.]

T ecr übel er e başl adı k . O sı r ada ayağa k a l k a r a k o gün F a t i h

C a m i i n d e k i hâdiseyi, halkın h i tabet tarzında okuyuşu memnuniyet le

nasıl karşıladıklarını Atatürk'e a r z e t t i m . Cevaben, "Öyle ise, o şekilde

1 Ramazan'ın 24une tesadüf eden bu Pazartesi gecesi (1 Şubat 1932), BalkanPaktı delegasyonu onuruna saat 19.30'da Dolmabahçe Sarayı nda bi r ziyafet verilmiş ve kendi le r i için a l a t u r k a bir konser t e r t i p edilmiştir. M ustaf a K emalAtatürk'ün de hazır bulunduğu bu gecenin konser heyeti, saz heyetinin ve 1 adınsanatçıların yanısıra, bir grup hâfız tarafından teşkil edilmiştir. Saz Heyeti:K emal Niyazi (K emençe), Nobar (Keman), Hakkı (K eman), Selahattin (Tanbur),İbrahim (Ud), İhsan (Ney), Mustafa (Kanun); H âfızl ar : Hâfız Y aşar, HâfızBurhan, Hâfız Sadettin, Hâfız F a h r i , Hâfız N u r i , H âfız A l i Rı za, Hâfız BeşiktaşlıRıza ve di ğer sanatk ârl ar : Leman Ekrem, Seyhan Suzan, Muzaffer ve Sabihahanımlar.




Konya'ya gi t , orada kar ın ı n hemşi r esini bilmeden a l , sonrada " B i r emr -i vâki o ldu. Allah Gaf ûr ve R ahî m'dir " de ha ! B ub i r h ezeyand ı r !

B u sözler ve bu anlayış üzerine herkes der in bi r sük ût a ve acı bi rkorkuya düşmüştü. [Atatürk haklı i d i . B en de okurken, bunda bi r yanlı şlık olduğunu hissetmiş, fakat kitaba göre h a r f i har fi ne oku mak mecbur i

yetinde kalmıştım.] Ben ayağa k a l k a r a k , "Atatürk'üm! Burası yanlış ter

cüme edilmiştir. [ K u r ' a n böyle değildir.] Ay e t i n asıl tercümesi şöyledir"diyerek anlatmaya çalıştım. [Fakat o, "I sbat et yanlış olduğunu" deyince]şunları da sözlerime ilâve e t t i m :

İ ki hemşi reyi bi r zaman da ni kâhı nı zda bul undur mayını z.Ancak b i r i n i bıraktıktan, yahut öldükten sonra ötekini alınız; " b i r emr-i vâki olmuş ise" değil, " i l l a mâ k a d sel ef,K u r ' a n ' m nüzûlünden, yani İ sl âmiyet'ten önce vâki olan evlenmeler müstesnadır. B u n l a r d a n dolayı Cenab-ı H a k sizleri

muhatab tutmaz. Gafûr ve Rahîm o lan Al lah , bu müsaadesiyle bu evsâfta bu lunan birçok kadınların kocasız kalmasınımüeddî olacak hareket i lütfen affediyor, demektir... diye deizah e t t im .

[Y aaaL diye hayretl e yüzüme bakışından da bell i i d i k i Ata türk butercümenin sakat olduğunu b i lmiyo rdu . Bunun üzerine, bu yanlışlığınsebebinin, bu ter cümeni n K u r ' a n ' m aslı ndan değil , F r ansı zcasmdan 1

tercüme edilmiş olduğu anlaşıldı ve yarım saat bu tercümenin yanlışlı

ğını münakaşa e t t i k . F a k a t

okuyuşumu beğenmişti.] Atatürk bu izahâ-tımı sonuna kadar alâka ile d inledi ve hi çbi r şey söyl emedi l er; ve " B ugece bu kadar l a i k t i f a edelim, mûsikî faslına geçelim!" buyurdular.

Kastedilen, Kasımiriski'nin L e K oran adlı çevir isidir .




Ertes i gece y ine huzur l arı na çağır ıl dım. İ smet P aşa da orada i d i .1

[Atatürk] beni yanma o t u r t t u ve "Dün geceki bahsi bi r daha anlat!" dedi.

[Ben de dün gece yapılan hatanın sebebini] anlattım. [ B u n u n üzerine];

Senin dediğin doğru imiş. Ben bugün t edk ik e t t i m , elimizdebu lunan tercümenin yanlışlığı meydana çıktı. S a h i h bi r ter

cüme elde edinceye kadar bu işi bır akalı m... buyurdular.

[Arkamı sıvayarak, " A f e r i n ! H a k i k a t e n hâfızmışsm!" diye i l t i f a t t a

bulundu . Meğer K u r ' a n i n aslı ile diğer kitapları t edk ik ederek karşılaştırmış, yanlışlığı o da tesbit etmi ş. " B u tercümeyi bı r akal ı m, M ehmed

A k i f i n tercümesini alalım" d iyordu amma, bütün a r a m a l a r a rağmen,Â k i f i n Mısır 'da bu lunan t er cümesi bi r tür lü ele geçir il emedi. B i r müddetsonra, Mısır 'a gitt iğim zaman, A k i f i n de herhangibir yanlışlığa düşmeki h t i m a l i n i düşünerek, tercümesini yakmış olduğunu öğrendim.]

K ayn ak : Sadettin K aynak, H âtır al ar , Osman E rg i n , "Türkiye M a a r i f Ta r i h i "

içerisinde, V/1634-1635, İ stanbul , 1943; Sadettin Kaynak, Ata türkD olm aba hçe'd e l k T ürk çe K ur an i N asıl Okudu? [ N i y a z i AhmetBanoğlu, N ükte, F ıkr a ve Çizgil er le At atürk I I I , sh. 83, İ stanbul ,1955; Banoğlu, Ata türk: Siyasi ve H u susî H ayat ı, sh. 178-180,İ stanbul, 1963; Banoğlu, Atatürk 'ün istanbul 'daki H ayat ı, 11/351¬352, İ stanbul, 1974; Sadi Borak, Ata türk ve Di n , sh. 76-78, İ stanbul ,1997; 1. bas. 1962]

1 Başvekil İsmet İnönü (muhtemelen 3 Şubat'ta yapılacak olan Kadir Gecesi i ht i f a l in i izlemek maksadıyla) Dahiliye Ve k i l i Şükrü Kaya i l e bi r l i k t e bi r gün önce,yani 1 Şubat 1932 Pazartesi günü İstanbul'a gelmiş bulunmaktadır. N i t e k i m

kendisi, ih t i fa lden bir gün sonra (4 Şubat 1932 gecesi) Ankara'ya gitmek üzereİstanbul'dan ayrılmıştır.



X I I I

M U S T A F A K E M A L v e T Ü R K Ç E K U R ' A N (2)


Atatürk 'ün D i n ve Kur ' an hakkındaki kanaa t i ben im anladığımagöre şudur: O d iyordu k i :

T ür k , b u n u n ( K u r ' a n i n ) arkasından koşuyor. Fakat onun nedediğini anlamıyor, içinde neler va r b i lmiyor ve bilmeden

tapmıyor. B e n i m maksadım, arkasından koştuğu k i t a p t a nel er olduğunu Türk anlasın! Evet, ben b i l i r i m k i i nsa n dinsi z

olmaz. Fakat Türk'ün d in i tabi at tır . 1 B u n u size münevver

siniz diye söylüyorum.

K a d i r Gecesi yaklaşıyordu. 2 B u gece, T ür kçe okumal ar ı n en

önemlisi Ayasofya'da yapılacaktı ve bütün dünyaca d in lenmek üzere

Ayasofya'ya radyo cihazı da konulmuştu.

Kad i r ' den bi r evvelki gece 3 Atatürk bize, hem mümeyyizlik; hemde hocalık yaptı. F a t i h a Sûresini hepimize bir er bir er oku tt u. Hiçbirimiznumara alamadık . B u okunuş, nağme i l e değil , hitabe şeklinde oluyordu.

Nisbeten en i y i okuyanımı z Sadet t in Kaynak' t ı . Fakat onun da beğenil-mediği görülüyordu.

1 "Türk yalnız tabiatı takdis eder!" (30 K asım 1929'da Vossi sche Zeit un g muhabirine verilen demeçten, "Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri", I I I / 1 2 4 , Ankara,1989)

2 Kadir Gecesi, 3 Şubat 1932 Çarşamba gününe tesadüf etmektedir.

3 2 Şubat 1932 Salı. Doğrusu: "1 Şubat 1932 Pazartesi akşamı."




E n sonra Atatürk ayağa kalktı. Göğsünü i l i k l e di . Hümetkârâne birvaziyet aldı. Önündeki masa üzerinde T ür kçe Kur 'an açık duruyordu.

F a t i h a Sûresinin Türkçesini o ezberlemişti. Sûre'yi bir kere daha gözdengeçirdi. Güzel yüzüne verdiği ciddiyet alâmetleriyle, gözünü karşıda birnoktaya d ikerek okumaya başladı. Arasıra k i t aba da bakıyordu. Okudu,

o kadar güzel ve canlı okudu k i güzel ve canlı okuyan b i le buna hayran

oldu. yyake ' lerdeki h em n iyaz nüktelerini, hem hasr mânâlarını h ak ika

t en canlandırdı. îholi na da ki yalvarış lar ı , ps ikolo j i s ine en uygun dur u m d a okumayı başardı. Hâsılı Türkçe bir ibar e; nükteleri, bediî r o l l e r i ,

ancak bu kadar meydana çıkarılmak suret iyle o k u n a b i l i r d i .

H i t a b e b i t t i k t e n sonra, Ayasofya'da da böyle okunmasını tavsiye

buyurdular.

C)1

Atatürk'ün öründeki masa üzerinde K u r ' an tercümesi duruyordu.

B u ki tabın ötesin- , be r i s ine kağıttan işaretler konulmuş olması,K u r ' a n ' m incelenmekte olduğunu ve bazı ye r l e r ine ilişildiğini gösteriyordu.

Atatürk o işaretli yer lerden b i r i s i n i açtı ve okumasını HâfızSadettin'e e m r e t t i . N i s a Sûresinin hürmet-i musâhara ayeti [23. ayet]

i d i . B u âyette anaları n. -ı zK r ı n, kar deşleri n, teyzelerin, halaların erkek

lere h a r a m olduğu beyan ediliyordu.

Atatürk bu ayete ilişti. Yükselmiş, medeniyeti gel i şmiş bi r âl eme,

"Analarınızı ...mz, kızlarınızı ...nız" demenin mânâsız olduğunu söylüyorve bilhassa ayetin, "ve en tecmau beyne'l-uhteyni, illâ mâ kad selef par

çasının mânâsı okunduğu zaman, "İki kızkardeşi aynı zamanda ...nız,eğer böyle birşey yaptıysanız A l l a h affeder. İ ş te b u hezeyandı r !" dedi.

1

Hâfız A l i Rı za Sağman, hâtıralarında, aşağıda gelecek olan pasajı daha önce vemüstakil bir bölüm gibi aktarmaktaysa da biz, diğer k a r ine l e r i n yanısıra, HâfızSadettin'in aktarımını esas almak suretiyle metni bu şekilde düzenledik.




Aye t in Türkçesini Hafız Sadettin okuduğu ve Atatürk'e muhatab obulunduğu için, i t irazlarına cevap vermek cesaretini de o gösterdi ve:"Efendim! B u , iki kar deşi aynı zamanda ni kâh al tın da bu lu nd ur m ayınız.

Biri öl ür veya boşan ır sa, o vaki t bulundurunuz demekt i r" dediyse deAta tü rk k a n i olmadı ve mesele de o gün bu kadar la kapandı . 1

Kaynak : A l i Rıza Sağman, H âtır al ar , Osman Ergin, "Tür kiye Maar i f Ta r i h i "

içerisinde, V/1631-1632, İstanbul, 1943; kr ş. M et in I V

1 Hâfız Sadettin'in hâtıralarında görülmüş olacağı üzere, bu mesele esas i t ibar i y l e ertesi gün kapanmıştır, (bkz. Metin XI I )



X I V

A Y A S O F Y A C A M İ İ N D E T Ü R K Ç E K U R ' A N v e T Ü R K Ç ET E K B İ R

H â f i z Ya ş a r O k u r

1932 senesinde K a n u n - i Sânî [Ocak] ve Şubata rastlayan Ramazan-ıŞerifin yirmialtmcı gecesine tesadüf eden Kadir Gecesi Atatürk'ün emirleriyle Ayasofya Camiinde radyo i le i l k defa yayımlanan büyük mevlid.

Akşam, 1 Dolmabahçe Sarayında Atütürk 'ün huzurundaydım.[Su l t anahmet Cami indek i ] meras imin tafsi lât ını anlat t ım. Atatürk[halkın merasime karşı gösterdiği alâkadan dolayı] ziyadesiyle memnun

oldu. " K a d i r Gecesi, Ayasofya C a m i i n d e (de) aynı meras im yapılsın!"diye e m r e t t i . E r t e s i akşam 2 bütün hâfızlar Atatürk'ün h u z u r u n d a bulundula r. Kadi r Gecesi Ayasofya C a m i i n d e yapılacak meras im hakkındagörüşüldü.

[Atatürk Tür kçe Kur 'an m nasıl karşılanacağı hakkında halkı den iyo rdu ve bu denemesinde de m u h a k k a k müsbet netice alıyordu. Ogece 3 geç vakte kadar hep K ur'an'ı K e r i m i n Türkçe tercümesinin cami

lerde okunması mevzûunda konuşuldu. Dokuz hâfız arkadaş, dokuz günDolmabahçe Sarayında top lanarak hep bu işlerle meşgul o lundu , bayr a m namazlarındaki t e k b i r l e r i n de Türkçe tercümesi tesbit olundu.

A t a t ü r k Tür kçe Ezan, Tür kçe Kur 'an, T ür kçe Hu tbe ve T ür kçe

Tekbir i l e 'dinde inki lâb ' yapmak i s t i y o r d u . B u ink il âbı i l e muk addes

1

29 Ocak 1932 Cuma gününün akşamı.2 1 Şubat 1932 Pazartesi gününün akşamı.3 29 Ocak 1932 Cuma gününün gecesi.




mihrabı cehl in elinden alıp ehl ine vermeyi de sağlamış olacaktı şüphesiz... Zaten müteaddit konuşmalarında bu noktaya temas eder, pekçokc a h i l l e r i n

i lmî kisvelere bürünerek Kur'an'ı yanlış okuduklarını, etraflar ına t op l anan la ra da yanlış t e lk in le rde bulunduklarını söyler, h a l b u k i

T ür kçe i l e büt ün bu yanl ı ş ve zarar l ı ha reke t le r in önüne geçilebileceğimütalaasında bu lunurdu . Cami le r i ıslah etmek, imam, hatib ve müezzinl e r i n maaşlar ının ar t t ı r ı lmasını t emin etmek, Ata türk 'ün d in inkı lâbında ele a lmak istediği mevzûlardı.j

Akşam namazından sonra c a m i n i n kapıları kapatılmıştı . Dış avlu

ve içerisi hıncahınç dolu i d i , [benzerine az r as t l anan bi r kalabal ık vardı].

K omiser beyin delâletiyle güç hal ile içeriye g i reb i ld ik ve müezzin mah

f i l i n e çıktık.

T er avi h namazını Hacı F a i k Efendi kıldırdı ve namaz arasındaİlâhî ve Âyin-i Şerif kıraat e d i l d i . Namazı müteâkib merasime başlandı.C a m i n i n dört tarafı na hoparl ör k onul muştu . [B u dinî meras im] radyo

vasıt asıyla i l k defa bütün dünyaya yayı nl andı. [Başta İ stanbul M üft üsüF e h m i H oca, ben, Sadet t i n K aynak , Beşiktaşlı Rıza, K e m a l , Su l tan

Sel iml i Rıza , Zeki, F a h r i , M u a l l i m N u r i ve B u r h a n Beyler o lmak üzeresıra i l e] K ur'an-ı Ker im 'den bazı sûreler ve Süleyman Çelebinin M e v l i d ' i

y i r m i hâf ızm iş t i rakiy le okundu. [ Y i r m i hâf ızm iş t i rakiy le okunan

M e v l i d pek muhteşem ve ulvî oldu. Perde perde yükselen bu ilahînağmeler, Ayasofya Cami i ' n in cidarlarından Türkiye sathına ve bütündünyaya yayılıyordu. Cemaat sank i büyülenmiş, gaşyolmuştu. Hele

m u a z z a m c emaa t in de iştirak ettiği o t e k b i r s ada la r ı , insana

havalanacakmış g i b i b i r h a f i f l i k h i s s i ver iyordu . B u ul vî ve i l ahînağmeleri] Atatürk de Dolmabahçe Sarayında radyo i l e t a k i p ediyordu.

M e v l i d i müteâkib h a t m - i şerifler kıraat e d i l d i ve D uâ -gû H acıHâf ız F a i k Efendi tarafı ndan müessir bi r dua i l e merasime n ihayet ver i l d i .




E r t e s i akşam 1 Saray'a g i t t i m . A t a m beni huzur lar ına k a b u l e t t i .

"[Dinî merasimi radyodan t a k i p et t i m . ] Ç ok güzel ok u du n uz , zi yadesi yl ememnun [ve mütehassıs] oldum. [Arkadaşlarınız hâfız beyleri yarın akşam saraya i f t a r a davet ediyorum, k e n d i l e r i n i haberdar ediniz"] dedi vehâfız beylere yarın akşam Saray'da bir i f t a r vermemi e m r e t t i . [A t a'mm

bu baha biçilmez iltifatları hayatımın en büyük manevi servetidir.]

Arkadaşları haberdar et t i m . E r t e s i akşam 2 hâfızlar Saray'a geldi

l e r. Saray'ın üst katında muazzam bir sofra t er t i b edi l miş[ti ]. A tat ür k desofrada b iz imle beraber i f t a r etmek lûtmnda bu lundu ve bizlere büyük

bi r şeref verdiler. İ ftar dan sonr a hâfı zl ardan ayrı ayrı K u r ' an okumalar ın ı arzu e t t i l e r ve hepimizi büyük bir nezaketle " S i z l e r i t e b r i k ederimarkadaşlar!" diyefrek] sonsuz iltifatlarına mazhar [eylediler].

Huzurlarından ayrılırken, hâfız beyleri alıp ser-yâver bey'in odasına götürmemi söyledi. Arkadaşları alıp ser-yâver bey'in odasına g id i l d i .

T anz i m edilen cedvelde kendi i s i m l e r i m i z i n hizasında imzalarımızı ata

r a k Atatürk 'ün i h san ettiği ikiyüzer lirayı alıp, tahsis o lunan otomobil

lere binerek Dolmabahçe'den ayrıldık.Kaynak : Hâfız Y aşar Okur, Ya şan m ış Olaylar la At atürk ve M üzik : Ri yâset-i

Cumhur n ce Sa z H ey'eti Ş efi B i nb aşı H âfız Yaşar Okurun A n ıl ar ı(1924-1938), Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz, sh. 115, Ankara, 1993;Atatürk' ten Bilinmeyen H âtır ala r 1: K ur 'an -ı Kerimin Tercümesi,Yerebatan Camisinde T ör en , T ür k çe Ezan, M eh m etçi ği n M ezar ın d aM evl ût, "Bütün Haf ta" , sy. 1, sh. 9-10, 22 Nisan 1949; AtatürkleOn beş Yıl I D i n î H âtır al ar , sh. 19-23, İ stanbul , 1962

1 4 Şubat 1932 Perşembe gününün akşamı.2 5 Şubat 1932 Cuma gününün akşamı. (28 Ramazan 1350)



X V

S Ü L E Y M A N İ Y E C A M İ İ N D E T Ü R K Ç E H U T B E

H â f ı z S a d e t t i n K a y n a k

T ür kçe Kur 'an okunması tecr übeleri ne n ihayet verildiği geceninertesi günü, Ramazanın son Cuması i d i . 1 O gün Süleymaniye Cami i çokka laba l ık o lu r. İ stanbul halk ı ar ası nda şöyle bi r k a n a a t yaşar:Ramazanın son Cuması Süleymaniye'de namaz kılanın bütün günahlarıaffolunurmuş. Atatürk halkın bu toplantısından i s t i fade edilerek i l k

T ür kçe Hutbenin Sü l eymani ye'de okun masın ı a rzu ve emir buyurdular.

["Haydi bakal ım, Türkçe hutbeyi de Süleymaniye C a m i i n d e mukabele

i l e oku! A m m a , okuyacağını evvelâ t e r t i b et , bi r gör eyim" dedi.]

H u t b e n i n mevzuunu da k en d i l e r i , el lerindeki K u r ' an tercümesinden seçt i l e r . Mevzu şu i d i :

O gafillere "Yeryüzünü ifsad etmeyin" deni ld iğ i zaman, "Biz

ifsad d eği l , ısla h istiyoruz" derl er. Halbuki işte onlar müfsid-

dirler. Fakat n e yap tıkl ar ın ın fa r kın d a d eği l l er d i r . [Bakara:

11-12]

B u mevzuu genişletmek ve hutbeyi hazırlamak için zamana ihtiyaçvardı. Müsaade istedim. [Yazdım verdim, beğendi. Faka t , "Paşam! Bendehi tabet k a b i l i y e t i yok . B u başk a i ş, hâfı zl ığa benzemez" dedim. "Zararıyok, bi r tecr übe edelim" buyurdu.] Kıyafet hususunda bi r i r adele r i olup

olmadığını ["H ut beye çık ar ken sarı k sar acak mıyı m?"] sordum:

"Kat ' iyyen sarık istemem. [Sarığı bırak!] İşte bu gece giymiş olduğun elbise ile başı açık [benim g ib i baş açık ve fraklı] o larak [ g i t ] , fakat hava

1 28 Ramazan 1350 (5 Şubat 1932) Cuma günü.




soğuktur, pal to g i y e b i l i r s i n " buyu rdu l a r. 1 [N e d iyeyim inkilâb yapılıyor,

'peki' dedim.]

İ smet P aşa da orad a i d i . 2 O k u m a şekline ve h i tabet tarzına dâirbazı tavsiyelerde bu lundu la r. Er tes i gün şu hutbeyi Süleymaniye m i n

berinde okudum. 3

E y u l u l a rdan u l u T anrı ! Sana hamdeder i z. B üt ün âlemleri yoktan

vareden ve onlara rızık veren sensin! Sana şükrederiz. Bütün mah-lukât içinde insanları en mükerrem yaratan sensin!

[E y u l u l a r d a n u l u T anrı !] E n şerefli k u l u n u , doğruluğunda hiçşüphe etmedi ğimi z büyü k K i tabı nl a bize h a k P eygamber olarak

gönderdin. 4

[E y u l u T anrı!] Y alnı z sana tapar ve yalnız senden yardım isteriz.

[Bize doğru yolu gösteren büyük K i t a b i O gönderdi . U l u T anr ı nı nk u l u ve peygamberi sevgi l imiz H z. M u h amm ed'e şehadet eder i z.Bize büyük K i t a b i o duyurdu.] E y u l u Tanr ı ! B i z i imandan ayırma!

E y müslümanlar! U l u Tanrı buyuruyor k i :

1 6 Şubat 1932 t a r i h l i M i l l i y e t gazetesinde, Sadettin Ka ynak in başı açık vesmokin üstünde paltosu olduğu halde Süleymaniye minberinde iken çekilmiş birfotoğrafı yer almaktadır.2 Başvekil İsmet İnönü, 4 Ş ubat 1932 Perşembe gününün akşamı İ stanbul'danAnkara'ya doğru yola çıkmıştır. (Vaki t , 4 Şubat 1932)

3 Hâfız Sadettin'in bu hutbesi, bazılarınca, "Cemaleddin Efendini n 22 M a r t 1926tarihinde verdiği l k T ürk çe Hutbe" olarak aktarı lmaktadır k i mehaz göste-r i lmeks i z in öne sürülen bu iddia kesinlikle doğru değildir. Çünkü nakledilenhutbe metn i , aslında, Osman E r g i n i n Türkiye Maar i f Tarihinden alınmıştı r vebu eserde böyle bi r iddiayı doğrulayacak hiçbir karine mevcut değildir. (Bkz.Hasan Hüseyin Ceylan, Cum huri yet D önemi D in ve D evlet li şki leri, 11/63-64,Ankara, 1993)4 Osman E rg i n , burada bi r not düşüp, "H a t i b in Peygamberle K i t a b i n adını söylememesi dikkate değer" demekte ise de (1943: V/1628), bi r al t paragrafta(hutbenin 7 Şubat 1932 t a r i h l i Vaki t gazetesi tarafından yayımlanan metninde),Hz. Peygamberin i smi sarahaten zikredilmektedir.




Bazı insan la r [kimseler], "Allah'a ve A h i r e t Gününe inandık,bi z [de] mü'miniz" derler. Böylelikle A l l a h ! ve mü'minl eri a ldatmak isterler. H a l bu k i onlar, yalnız k e n d i l e r i n i aldatırlarve böyle yaptıklarını da anlamazlar. On la ra "Dünyayı fesadave rmey in i z " denildiği zaman, " H a j a r ! Biz ı s lah ediyoruz

[edicileriz]" derler. H a l b u k i ifsad ederler, l âk in anlamazlar.

Kend i l e r ine "Herkes g i b i iman ediniz" denildiği zaman, "Bizapta l la r g i b i mi inanacağız?" derler. H a l b u k i k e n di l e r i aptaldırlar, bunu bilmezler. [Bakara: 8-9, 11-13]

A l l a h i l e yaptı kl arı ahdi bozanlar, Allah'ın birleş[tir]meyiemrettiğini ayıranlar ve yeryüzünü fesada verenler hüsrandadırlar [Bakara : 27]. I s l ah edilen yeryüzünü ifsad etmeyi

ni z [A'raf : 56]. A l l a h i f sad edenleri sevmez [Mâide: 64].K e n d i n i z yapmadığınız i y i l i k l e r i başkalarına nasıl tavsiye

edersiniz? Kitabı okuyorsunuz, hiç düşünmüyor musunuz?[Bakara: 44]

E y insan la r ! Şeytana uymayınız. O-s iz in açık düşmanınız-dır. Size fenalığı ve namussuzluğu o emreder [öğretir]. A l l a h

hakkında bilmediğinizi söylemeyi [size] o öğretir [Bakara:

168-169]. Al lah ' ın Ki tabın ı okuyanlar, namaz kılanlar [ve]ihsan ett iğimiz rızıktan g i z l i ve âşikâr sadaka verenler, tükenmez bir mal a sahip olacaklarından emin o l a b i l i r l e r . A l l a h

on la ra mükafatını verecek ve lütfunu [da] artıracaktır.[Fâtır: 29-30]

— O t u r u l a c a k —

Ayakta:

A l l a h ve melekler i , P eygamb er e salât ve selâm ederler. E ymü'minler! Siz de Peygamber'e salât ve selâm ediniz. [Ahzâb:56]

— D u a —




U l u T anrı m! H a k ve adaletle hareket edenleri sen payidâreyle! C u m h u r i y e t i m i z i [Cumhur iye t hükümetini] ve Türkm i l l e t i n i sen muhafaza eyle! Türk ordusunu havada, denizde

ve karada daima muzaffer eyle! Topraklarımıza bol bereketihsan eyle! Mahsûlâtımızı her türlü afetlerden sakla [âfattanvikâye eyle]! M übar ek şehi tl eri mize ve ölü l er imi ze rahmet

eyle!

—Hât ime—

A l l a h adi ve ihsan ile emreder. Akrabanızdan, muhtaç olan

l a r a muaveneti emr eder . F uhşu, kötül üğü [inkârı ] ve h a ksızlığı nehy [men] eder. A l l a h size nasihat veriyor u m u l u r k i[bunu can kulağıyla dinler ve] düşünürsünüz. [ N a h l : 90]

O gün çok k a r yağmışt ı . B u n a rağmen Süleymaniye Cami i t ıklımtıklım dolmuştu. [O gün hıncahınç dolan Süleymaniye C a m i i n d e cemaatarasına karışmış yüzeh' de s i v i l polis vardı.] Namazı ben kıldırmadım,i m a m k ı ld ı rd ı . H u t b e i l e na maz arası ndaki zama nd a, [ben T ür kçe

H u t b e y i okur okumaz, kalabalık arasından, bilâhare] A r a p olduğu anlaşılan bir adam [sesini yükselterek] m ih raba yak ı n bi r yer de, "B öylehutbe olmaz, namaz fâsiddir" diye bağırdı. Faka t bunu ne cemaat d i n

l e d i , ne de imam. [Çok şükür i t i r a z eden yalnız bu Arap'tı. Onu da derhal

karakola götürdüler ve t a b i i benzettiler.]

K ayna k : Sadetti n K aynak, H âtır al ar , Osman E r gi n , "Türkiye M a a r i f Ta r i h i "i çer i sinde, V /1627-1629, İ stanbul , 1943; Sadett i n K aynak ,Süleymaniye'de Okunan l k T ürk çe Hutbenin Hikâyesi, (Niyazi A .

Banoğlu, N ükte, F ıkr a ve Çizgi lerl e At atür k, sh. 83-84, İ stanbul ,1955; Banoğlu, At at ürk : Si yasî ve H u susî H aya tı, sh. 178-180,İ stanbul, 1963; Banoğlu, Atatürk ' ün stanbu l 'd aki H ayatı, H/352,İ stanbul, 1974; Sadi Borak, Ata türk ve Di n , sh. 75-76, İ stanbul ,1997; 1. bas. 1962); T ür kçe H utbenin M etni, "Vaki t " , 7 Şubat 1932



X V I

PA Ş A L A R I N H U Z U R U N D A T Ü R K Ç E K U R ' A N

Hâfız S ad e t t i n K a y n a k

Y i ne bu Ramazandan sonra b i r gece i d i . 1 At a tür k bütün Ordu

müfettişlerini davet etmişti . O gece H a s a n Cemi l Bey vasıtasıyla,"Sadet t in , Ordu müfettişlerine Kur ' an ' dan bi r h i tabe î rad etsin, lüzûmgörürse hazırlansın!" tarzında bir emir tebliğ e d i l d i . Mecl is ten ayrıldım.K u r ' a n ' d a n muharebeye ve askerliğin f az i le t ine ve şehitliğin yüksekmertebesine dâir olan bazı âyetlerin tercümelerini yazdım. Ben bunlar la

meşgulken Atatürk, H a s a n Cemil Bey'i i k i defa bul un duğum yere göndermiş ve "Daha hazırlanmadı mı, b iraz çabuk olsun!" buyurmuştu.

B i r çeyrek saat içinde hazırlandım. Ta m a m haber ini verdim.Mecl is te ma sa başın da A tat ür k'ün t a m kar şısı na düşen bi r yer seçtim.Ata tür k 'ün i k i ta rafında O r d u müfet t i ş ler i nden A l i Said, F a h r e d d i n veŞükrü Nâilî ve daha bazı paşalarla huzuru mutad zatlar ve diğer birçokmisaf i r ler vardı; ve y i r m i ki şiye yak ı n da bi r saz heyeti bulunuyordu.

1 Sadettin Kaynak, "Yine bu Ramazan dan sonra bi r gece" deyip, açık ve kesin birt a r i h vermiyorsa da bu gecenin, Ramazan Bayramının i l k gecesi (S Ş ubat 1932Pazartesi) olduğu tahmininde bu lunab i l i r i z . Çünkü Atatürk'ün yaveri M . CelâlBey'in tuttuğu resmî "Nöbet Defteri"ndeki kayıtlar, A l i Said Paşa müstesnâ,hâtıratta adı geçen beş kişinin de (Fah re t t i n Paşa, Şükrü Nâilî Paşa, İzzettinPaşa, Şükrü Kaya ve Hasan Cemil'in) bu t a r i h t e (8 Şubat gecesi) toplu olarakDolmabahçe'de Mustafa Kemal'in huzurunda bulunduklarını göstermektedir k iN öbet Defterinde bundan maada Refik ve Cevat Abbas beyefendiler olmak üzere

i k i kişinin daha adı kayıtlıdır. (Özel Şahingiray, At atür k' ün N öbet Defteri 1931¬1938, sh. 34, Ankara, 1955)



244 Tüi'kçe K u r ' a n ve Cumhur iye t İdeolojisi

H i t a b e y e , "Ata tü rk 'üm ve K a h r a m a n T ü r k O r d u s u ' n u n

Kumandanları!" diye başladım ve şöyle devam e t t im :

U l u Tanr ın ın büyük K i t a b i n d a n A l u İ mran Sûresi: 163. ayeti, T an r ı ya sı ğı nar ak okuyorum:

T anr ı yo lunda muharebe ederken, ölenleri öldü zannetme

y i n i z . O n l a r Tanr ı 'nı n nezdi nde yaşar lar ve r ı zı kl ar ı m T anr ı 'dan al ı r l ar .

E n f a l Sûresi: 47, 62 ve 67. ayetler. Tanrıya sığınarak okuyorum:

E y mü'minler! Düşman ordusu karşıs ında bulunduğunuzzaman, daima Tanrı nın adını z ikrediniz , felah bulursunuz.

E y mü'minler! Tanrı nın düşmanlarını ve kendi düşmanlarınızı ve Tanrının b i l i p de s iz in bilmediğiniz g i z l i düşmanlarık o r k u t m a k ve onlara karşı koyabilmek için e l inizden geldiğikadar kuvvet ve gücünüzün yettiği mertebe ha rb âletleri hazırlayınız. İçinizden azîm sahibi yüz kişi, ikiyüz düşmanı

mağlub edecektir ve bin kişi Tanrının i zn iy le i k i b i n ' e galebeçalacaktır. Tanrı azîm sahipler iyle beraberdir.

Saf Sûresi: 4, 11-13. ayetler. Tanrıya s ığınarak okuyorum:

T anr ı kendi uğrunda saff-ı h a r b nizamında ka l e g ib i metin

olarak harb edenleri sever.

E y mü'minler! Cehennemin e l im azabından k u r t u l m a k için

size bi r çare ha ber vereyim mi? Tanrıya ve Elçis i olanMuhammed 'e iman ediniz ve mallarınızı, canlarınızı (onlarınuğrunda) feda ediniz. Eğer b i l i rseniz , işte bu s i z in için hayırlıdır.

Adiyât Sûresi. Tanrı'ya sığınarak okuyorum:

Soluk soluğa koşan ve ayaklarını yere vurduğu zaman kıvı l

cım çıkaran ve sabahleyin düşmana hücum ederken ayakla

r ıy la tozlar savuran a t l a r ve düşman kıtalarını y a r a r a k yol




açan gaziler hakkı için yemin ederim (k i ) : İ nsan T anr ı yakarşı nankördür!

Büyük b i r d i k k a t ve alâka ile dinlenen bu h i t aben in sonunda beni

çok alkı şladılar. B u arada Ata türk , "Kur 'an 'da neler varmış!? Bun la rdan

b iz im hiç haberimiz yoktu!" buyurdu.

B u arada Fah redd in Paşa ayağa k a l k a r a k şöyle bi r mu k abel ede

bulundu:

Atatürk 'üm! Türk Ordusu , vücuda getirdiğin büyük inkilâbı

hır z-ı can etmişti r. B u i nki l âbını da öyle yapacaktı r . Maddive manevî i k i ku vvete dayan an O rdu . şimdiye kadar mânâsını anlamadığı manevî kuvve t in ne olduğunu bu inkilâbladaha i y i anlayacak ve bunu bilerek düşmana öyle hücumedecektir.

İ zzett in P aşa da bu meâlde kı sa bi r söz söyledi. B unl ar ı müt eak i b,Ata tü rk dedi k i :

T ür k m i l l e t i Şark ' tan, Garp ' ten gelecek herhangib i r t e h l i

keye karşı s i z in vakt i nde tedbi r almış olmanızdan dolayıemniyet içinde evinde yatıyor ve h u z u r içinde dolaşıyor.

J apon beliyyesi (o sır ada Ç i n-J apon H a r b i yeni başgösteri-yordu), Çin'i istilâ eder, günün b i r inde Rusya'yı da çiğnerse,bu belâyı durduracak ancak Türk Ordusu'dur.

Y i ne o sâzendelerden k i m olduğunu iyice hatırlamadığım b i r i s i , biraralık mûsikîmiz hakkında ilt izamkâr ve h imaye edici bi r söz söyl enmes i n i r i ca etmişti. [Dah i l i ye Ve k i l i ] Ş ü k r ü K aya biraz sonra bazı sözlersöyl edi . B u sözler hem mevsimsiz i di , hem de r u h s u z söylenmişti.B i t t a b i i hiçbir alâka ve yankı uyandırmadan geçti.

K a y n a k : Sadettin Kaynak, H âtır al ar , Osman E r g i n , "Türkiye M a a r i f Ta r i h i "içerisinde, V/1636-1638, İ stanbul , 1943



X V I I

D O L M A B A H Ç E S A R A Y I N D A B İ R G E N Ç H A F I Z

Hâfız Asım

H âdi seyi bana H âfız Âsim an l at t ı. B u ya zıyı ya zd ıktan sonr a kendi sine

okudum. Aynen tasdik ve teyid etti. A . K. A.Gazi M u s t a f a Kema l , tasarladığı inkilâbları f i i l sahasına koyma

dan önce, daima etrafında bu lunan l a rdan başka k imse le r le de istişareeder, asıl maksadını gizleyerek var mak istediği gayenin kâh lehinde, kâhaleyhinde f i k i r yürütür, ortalığı yoklar, nihayet kararını v e r i r d i .

D i n e müteferri inkilâblarda da böyle yapmıştı: Bazılarına göre,sonradan yapmayı düşündüğü esas değişikliklere zemin hazırlamak için

taassub z i h n i y e t i n i yıkmak lüzûmunu duymuş ve buna K u r ' a n ' m tercümesiyle başlamayı muvafık görmüştü.

" K u r ' a n ' m tercümesi mümkün değildir, cevaz yoktur!" kabi l inden

vukû bu l an çeşit çeşit i t i r a z l a r a rağmen, daha evvel de K u r ' an tercümeolunmuştu. F a k a t ne g a r i p t i r k i bu ter cüme F r ansı zca'dan yapıl mıştı veancak bazı meraklılar veya laubâli kimseler elinde dolaşıyordu. 1 Gazi n i nmaksadı, mahdudiyet i kaldırmak, Arapça me t in yer ine "T ür kçe sözlü bi r

K u r ' a n " koymak, bütün ibadetlerde bunu okutmaktı.

T a r i h k i tapl ar ı nda geçen tafsil âta gör e, hâfızl arı D olma bahçeSarayına çağırtıp he rb i r ine ayrı ayrı aşırlar okutması, asıl me tn in t i l a

vetinden sonra tercümenin okunmasını emi r dinl eyenl er i n ih t i sas la -

1

Burada kastedilen eser, Cemil Sa'd'in Türk çe Ku r 'an -ı Kerim (İ stanbul , 1924)adlı çevirisidir.




rını an lamak istemesi ve bu tercümeyi t ekra r yapması... hep bu gayeyemüteveccih teşebbüslerdi.

H er nedense tereddütten kurtulamıyordu: Yapılacak değişiklik,

m i l l e t i n v icdaniy le alâkal ı çok nâzi k bi r h a r e k e t t i , 'd in inki lâbı ' id i .

H usû l e geti r eceği tesir — A l l a h esirgesin!— v a h i m neticelere müncer

o l a b i l i r d i . K a r a n vermeden, evvelâ tercümeleri t ek r a r l amak , umumî ef

kârı yoklamak, m u h i t i hazırlamak ve herhalde atılacak adımı iyice ölçmek lâzımdı.

O, usanmak nedir bilmezdi. Gaye için muttasıl çalışıyor, her vasıtaya başvuruyordu; araştırmalarını çeşit çeşit kafa la ra göre derinleştiri-yordu. Fakat b i r tür lü k a r a r a varamıyordu.

Birgün ona Hâfız Asım'dan bahsetmişlerdi; "Sesi güzel, yüzü güzel,mûsi k i ye âşinâ, genç bi r hâfı z; T ür kçe Kur 'an okumak hususunda pekusta" demişlerdi. F i l h a k i k a Asım, bir akşam evvel, Bayezid C a m i i n d e

A k i f i n meşhur Gece şiir ini bi r na't , yahut münacaat g i b i okumuş, gınanın [tegannînin] bütün i n c e l i k l e r i n i , bütün coşturucu titreyişlerini k u l

l a n a r a k ; "N e r engâ r enk ubû di yet l e yâ R ab, her e ü mer câfak/Karanlıklar, ışıklar, gölgeler, l e b r i z - i istiğrak" deyip; n ihayet , "Geley dünyaların Mevlâsı, ey Leyla- i vicdanım/Senin yâd olduğum sinendeolsun, varsa, payânım" 1 t emennis iy le bütün cemaati ağlatmış, sesinin

makamdan makama uçan ihtizazlarıyla birçok kimselere " K u r ' an oku

yor" zannını vermişti. T ür kçe Kur 'an okumaktak i ustalığı, bu vehimden

doğmuştu.

İ şte o günün akşamı Dol mabahçe Sar ayı nı n mükel l ef bi r salonunda, mûtad üzere eğlenilirken, ' d i n ' bahsi açılmış ve tabiatıyla K u r ' a n

o bahsin en ehemmiyetli faslını teşkil etmişti.

G a z i n i n di mağı nda t a m o sır ada A s i m i n hayâli bir şimşek g ib i

parladı. Onu d in lemenin t a m zamanıydı. B u sitâyişi bitmeyen hâfız da

1 Mehmet Âkif Ersoy, Gece, "Safahât", (H az. E rtuğrul Düzdağ), sh. 474-475,İ stanbul, 1991




bakalım ne diyor ve nasıl okuyordu?.. Çok sürmedi, Asım s a r a y a geldi.

Salon y ine d i n bahis ler iyle heyecanlar içindeyken, " K u r ' a n , n ihayet serbest vezi nde bi r şii rdi r, A l l a h tarafından vahyolunmuş olamaz,M u h a m m e d ' i n kendi sözleridir..." iddiaları gu ru r ve i s t i h f a f l a yükseli-yorken, i m t i h a n için çağrılmış olan Asım içeri girmiş ve bu sözleri iste

meyerek işitmişti.

Güzel giyinmişti; g i rerken usûl ve âdâba, mümkün olduğu kadar

riâyet etmiş, her veçhile nazar-ı d i k k a t i üzerine çekmişti.

K emal P aşa, genç hâfızı büy ük bi r nezaketle k abu l e t t i . B u m u

amele, Asım için bir temi nat yer ine geçtiği g ib i yakından tanıdığı Tahsin(Üzer) Bey ' i n 1 orada bulunması ve gülümseyerek bakması da kal bin e

kuvvet vermişti.

O t u r u r oturmaz, Gazi , Asım'a ne iş yaptığını, işinden kaç para k azandığını sordu. Sonra — b i r amatör farzetmiş olsa gerek— K u r ' a n ter

cümesi hakkındaki f i k r i n i yokladı. Asım ihtiyatı elden bırakmıyordu:Kifayetsizliğini i l e r i sürdü, mütalaa beyanından çekindi. M ustaf a K emal

P aşa, " B i r tecrübe edelim" dedi, A sı ma İ srâ Sûr esi ni n T ür kçe tercümes i n i göstererek ilâve e t t i :

— O k u bakal ı m!

K ekelememek, i lt izâmı bi r falso yapı yor zehabı nı uyan dı r mamak

ve maazal lah, e l im bi r akibete uğramamak için, Asım olanca d i k k a t i y l e

ve bütün mehar eti yl e okudu. M ust afa Kema l , hiç şüphe yok, mûsikiye

bayılmıştı, fakat asıl maksadı unutmuş değildi.

1 N öbet Defterindeki kayıtl ara göre, Mustafa K emal Atatürk'ün sofrasında bulunan zevât arasında Tahsin Bey' ismi sıkça zikredilmektedir. Metinde adı geçen'Tahsin Üzer' ile Ramazan ayı boyunca listelerde adına 9 kez rastladığımız

Tahsi n Bey'in aynı kimse olma i h t i m a l i çok yüksektir. Bu ihtimale binâen, 1932Ramazanı boyunca Tahsin Bey'in adının geçtiği günlere işaret etmekte faydamülâhaza ediyoruz. Ocak: 19, 24, 26, 28, 30; Şubat: 1, 3, 4, 5. (bkz. A.N.D.)




— Paşam! dedi; Ben hâfızım amma K u r ' a n i n mânâsın a maattees

süf vuk ûf um yok! E ğer size muâr aza suretinde birşey yapmışsam, bu be

n i m eserim değil , ancak A l l ah'ın bi r tecel li sidi r!

B u sözler, bu samimi müdafaa biraz evvelki feverânı yatıştırdı,meclisin havası değişti ve Asım, b i raz sonra hatırı sayıl ır bi r câizeninverdiği sevinç içinde evinin yolunu t u t t u .

K a y n a k : A l i K emâli Aksüt, M . K . Paşa ve Kur ' an Tercümesi, "Sebilürreşad",c. I V , sy. 96, sh. 328-330, Şubat 1951. [B u meti nde aktarılan hâdisenin kesin t a r i h i (1932 Ramazanının hangi akşamı olduğu) tesbit

edilememiştir.]



X V I I I

T Ü R K Ç E K U R ' A N , M U S T A F A K E M A L v e M A R T İ N L U T H E R

C h a r l e s H . S h e r i l l

T ür k i ye'de yapı l an sekizinci büyük inkilâb, b i z i Mus ta fa K emâl il eM a r t i n L u t h e r i mukayeseye sevkedecektir. D i n ve Devlet işlerinin ayrılmasına dâir fasılda, d i n i n Türkiye'de oynadığı siyasî t e s i r i göstermişt i k ; ve M ustafa K emal i l e V I I I . H en r i arası nda bi r muk ayese yapmıştı k.Şimdi dinî sahada A r a p D i l i n i n yer ine T ü r k D i l i n i n nasıl kâim oldu

ğunu gör eceğiz. B u i nceleme, b i z i m T ü r k m i l l e t i n i n hakikî dinî hayatınadaha derinden nüfuz etmemize yardım edecektir.

Şark-Ekspres S implon t r e n i i l e P ar i s 'ten İstanbul'a seyahat i k i b u -

çuk gün sürer. B u zamanı n mühi m bi r kı smı nı , zor ol duğu kada r daalâka verici olan Türkçe'yi t edk ik etmekle geçirdim. Wagon- l i t (yataklıvagon) kondüktörü Türktü; arasıra onu çağırıp bazı k e l ime le r in t e l a f f u

zunda bana yardım e t t i r i y o r d u m .

Son gün, evvelki sene hükümeti tarafından K ur 'a n 'ın T ürk çe'ye

tercüme edilmesi ka ra r ı hakkında ne düşündüğüne dâir f i k r i n i sordum.O n u n cevabı beni çok yakından i l g i l e n d i r i y o r d u . Z i r a hükümet icraatıhakkında, lehte ve aleyhte hususî hiçbir itirazı olmayan bi r h a l k adamıi l e konuşuyordum. Bana cevaben, "M üsl üman o lmakla beraber bilhassadindar değilim" dedi. "Birkaç seneden b e r i " dedi; hayatının çoğu zamanıtrende geçtiğinden çok seyrek o larak bi r camiye gi tmişti , ayrı ca dualar ıokumayı b i le unutmuştu. Art ık bunlar imkânsız değilse b i le çok zordu.

B i r kelimeyle, sık sık her dinde ve her meml ekette rastlanılan ha rp sonrası modern bi r adam olmuştu.

E v i m i z d e her zaman r astl anıl an güzel yaz ma bi r K ur'an-ı

K e r i m ' i m i z vardır. B u n u n l a i f t i h a r ed iyorduk. B i r masa




[rahle] üzerinde b u l u n u r ve daha zi yade bi r süs vazifesi görü rdü ; z i r a h içbi r imiz Arapça b i l m i y o r d u k . İlk evvelâ

K u r ' a n ' m Türkçe'ye tercüme edileceğini duyduğum zamanhoşuma gitmemişti. B u n u bi r hata sayıyordum. Biz müslü¬manlar Al lah'ın, sözünü P eygamber i mi ze A r apça olarak söylediğine inanırız. H a k i k a t t e ben bütün bunları pek az düşünürüm. Z i r a bi r yataklı vagon kondük tör ünü n günl ük i şler i nden başka şey düşünmeye pek az v a k t i vardır. Tercümeçıktıktan bir müddet sonra, bir nüsha ucuz fiyatlısından aldım ve okudum, bilhassa meraktan. Hayretle müşahede ett i m k i i çinde pek çok ahl âkî ve p r a t i k kâideler vardı. O zamandan beri çok defa en i y i kı sıml arı nı oku rdum. Siz deokumalı sını z M ösyö, gör eceksi ni z k i ok umaya değermiş.

Amer ika ' da Üniversite 'deyken okuduğumu söylediğim zaman,

tasvibkâr bir tebessümle mukabele e t t i .

B u konuşmada benim için en mânâlı t a r a f şurasıydı k i muhat abı m

b i r h a l k adamıydı ve hükümeti cidden siyasî bir t edbi r s i z l i k olabilecekK u r ' a n tercümesini onun anl ayabil eceği bir d i lde neşretmemiş olma

saydı, aslâ K u r ' a n ' m kâidelerini öğrenmiş olmayacaktı. Bütün bunlar,

G a z i n i n güya dine hiçbir i l g i göstermediği hakkında hariçte duyulan

sözlerle nasıl t e l i f edilir.

Evve lk i fasılda gördüğümüz gi bi, M ustaf a K emal , d i n i l e devlet in

bağdaşamayacağına ( V I I I . H enr i , Mussol i n i , Fransız ve Birleşik Amer ika

Cumhur iye t l e r i gibi) inandığı için, H i l a f e t i i l ga etmiş ve siyasî-dinî makamları kaldırmıştı . Faka t bununla kalmamıştı . H a l k t a n bir el ile aldığım, diğer el i l e i âde ediyordu; on a Kut sal Kitabi kendi dil ind e veri

yordu. Hilafet zam an ınd a Kur'ani tefsir ed ebi l ecek yal n ız di n ad am l ar ı

iken, ş imdi okur -yazar herk esin bunu yapmaya kud reti var d ı.

Ortaçağ'da Avrupa 'da büyü k bi r dinî iht il âl olmuşt u: İ ncil ,Latince'den bazı m i l l e t l e r i n her günk ü dil i ne [hal k dil i ne] tercüme edi l

mişti. Tab i i bu h a l kar şısı nda, İ ncil 'i oku yanl arı n sayısı arttı. B u müh i mdeğişiklik, Ruhban Sınıfının içinde vuku bulan bir hizipleşmeden sonrayapılmıştı. İleri f i k i r l i bazı papazlar, halkın İncil 'i okuyabi lmeler in i ve



1932 Ramazanı'na Dâir Met inler 253

tefsir edebilme imkânına sahip olmasına taraftardı. H a l k için kapalıveya eri şil mez bi r halde olan İncil'in, yabancı bir d i lde kalması ve mânâsına ulaşmak için papazların tefs i r ine muhtaç bulunması beklenemezdi.

M a r t i n L u t h e r ve arkadaşları, İncil 'in h a l k a kadar inmesi için çok uğraşmışlardı. Kitab-ı M u k a d d e s i tercüme etmekle g i r d i k l e r i t e h l i k e y i b i l i

yoruz; fakat bunu, b i lerek yapıyorlardı ve bugün bu cesaretlerini t a k d i r

ediyoruz. Cesaret bahsinde şurasını söylemek gerekir k i bunu t a k d i r

edebilmek i çin İ slâm D ün yası nda bi r müddet yaşamak, eski âdetlerink u v v e t i n i yakından görmek lâzımdır. İşte o zaman, G a z i n i n K u r ' a n i ter

cüme e t t i rmekle giriştiği ' t e h l i k e l i teşebbüs' lâyıkıyla meydana çıkar.

Mustafa Kemal, sayısız m ücad elel er i boyunca bunun kadar tehlikelisinegirişmemişti . H a l bu k i bunda da muvaffak oldu!

Şimdi daha ziyade Amerikalı okuyucuları i l g i l end i r en kısa biraçıklama yapacağım: Daha önce George Washington i l e M ustaf a K emal

arasında bi r muk ayese yapmıştı k. B u mukayeseyi tenkide mütemayil birt a r i h talebesi şu sathî mülahazayı i l e r i sürebilir: "George Washington

hassaten d indar bir adamdı, M ustafa K emal i se bunun aksiydi."

M u h a k k a k k i bütün hayatı boyunca Washington imanlı bir dindarolarak yaşadı; dahası var, iç h i s l e r i n i ifade etmek için muh tazaman dinîâyinl er e işt i rak lâzı m gel diğine [de i nandı.] B i z A mer i kal ı l ar , kı sacaR e i s i c u m h u r u m u z u n bu açık vaziyet alışından dolayı bahtiyarız. BizA m e r i k a n m i l l e t i , d in imize t a m ol arak bağlı olduğumuz kadar, bi r Devlet

Dini olmasın ı n da aleyhindeyiz. Çok şükür memleketimizde bütün dinler

mevcut tur, fakat Devlet, hiçbirini korumaya selahiyetl i değildi r . B u bakımdan biz, d i n i devletten ayıran ve hiçbir mezhebe diğerlerine nazaran

siyasî üstünlük tanımayan Gaziyi tasvib ederiz.

F a k a t Türk iye Cumhur re i s i g i b i , Kur 'an i smindeki büyük K i t a b i n

sahifelerini açıp bütün Türk leri n anlayabilecekleri şekle sokan bir adama'dinsiz' demek doğru mudur? Ta b i i hayı r ! B u hâl en bütü n memleketlerde

İncil 'i millî dil lerde okut an adamlara böyle bi r vası f vermek kadar h ak

sızlık o lur. K u r ' a n l n okunmasını basit bi r t r e n kondüktörünün ve onun

g ib i daha yüzbinlerce Türk'ün hayatına sokan adam, m i l l e t i hesabınaehemmiyetli bi r Di n nki l âbı yapmış demektir. Y aptı ğı işi , lâyıkı yla i d -




r âk etsin veya etmesin, gayesi ne olursa olsun, Mustafa Kema l , L uther ve

Wycliffe gibi büyük di n i nk i l âpçı l arı mn safı na geçmişti r.

Gazi i le Yalova'da Marmara sah i l indeki ve George Washington 'unMount Vernon 'daki evinden daha sade yazlık köşkünde ikibuçuk saat l ik

bi r konuşmadan sonra, (Fransızca o larak yazılan) sahifeleri a l ıp g i tmek

teyd im. Gaz in in bu e v i n i b i raz anlatayım: Burası mütevazi ölçülerdesade bi r binadır; suyun kenarına, yüzlük ağaçların ortasına inşa edilmişt i r . Eve yakın, sahilde k u m üzeri ne kur ul muş i k i ipek çadır vardı, bunlar

X V I I . asırdandı ve Su l t an l a r a seferlerinde refakat etmişti. B i r i n d e rahat

k o l t u k l a r a oturmuş, arasıra küçük fincanlarda nefis T ü r k kahve le r i içiyor, yazmış olduğum fasıllar üzerinde konuşuyorduk.

M ustafa K emal işbu fasıl hakkında bazı i zah larda bu lundu , tefer

r u a t a ai t hususları t amamladı , f aka t o anda zamanımızın büyük birkısmını diğer fasıllara t ahs i s ettiğimiz siyasî veya askerî hâdiselereayırmamızı açıkça ifade e t t i .

Bü isteğini t a b i i bu ldum; yakınlarından çoğu —bana karşı h is le

r inden aslâ şüphe etmediğim k imse l e rd i— Gazi i le her türl ü di nî m üna kaşad an kaçınm am ı tavsiye etmişlerdi. Dü şünmüşt üm ve t a b i i demiştim.

Hilafet ' in ka l d ır ıl m asın a ve Kur 'an in tercüm esin e dâir fasıl l ar —her

ikisi de d in i l e i lgi l iydi tabii— hep onun eli nd en geçm i şti . "H a k k ı n da k it ap yazan b i r i sıfatıyla vicdanımı temiz hissediyorum ve daha fazla üstünde du rmama lüzum yok" d iyordum. Fakat mesele bilâhare t ekra r elealındı ve münakaşa daha i l e r i götürüldü.

T ür k hük ümet i , E z a n i n A r ap ça yer ine T ür kçe o larak okunmasınıemretmişti (1932). B u n u haber ve r i rken , Ayasofya'da yapılacak Kadi r

Gecesi meras iminde okunacağı söylendiği zaman, halkın alâkası sonhaddine varmışt ı . H a l k o muazzam camiyi doldurmuştu, f aka t herşeysükûnetle cereyan e t t i . A l a y edenler o ldu ve halkın kalabalığını," R a m a z a n l n 27. gününde 1 müslüman inançlarına göre bütün duaların

Doğrusu "R amazanin 27. gecesi" olacaktır.




bugünkü Türkler, Mustafa Kemal'in zannett iğinden çok daha fazla d in

da r dıla r .

M u s t a f a K e m a l ' i n bana d i n hakkında söylediği bütün f i k i r l e r i n i

açıklamam, ben im için büyük bi r nezakets izl ik olur. B u n u n l a beraberon u " b i r d insiz ve di n aleyhtarı ' g i b i gösteren abes hi kâyeleri düşüner eksöylemek i s t e r i m k i G a zi n i n Al lah 'a , insanlığın A l l a h ' a olan ihtiyacına,insanlığın A l l ah ' a dua etme lüzû m ve hakkına inandığını ifade etmek çokyerinde olur. Fakat bu dem ek değild ir k i Allah 'a d ua etmeler baki kala

cak t ır !

Gazi benim şahsî görüşümle alâkadar oldu ve bana "niçin dinî v az i f e l e r i n i yapan b i r h r i s t i y an olduğumu ve biz Amer ika l ı l a r ın bu dua la r la ne elde etmek istediğimizi" sordu.

M u s t a f a K emal meraklı b i r şahsiyettir , z i ra aynı f i k i r d e olmadığık imsen in sadece düşüncelerini öğrenmek istemekle kalmaz, fakat nokta-

i nazarını anlamaya çalışır. O n u n kadar bî-taraf f i k i r l i bi r k i mse i l e aslâkonuşmuş değilim; bu husus ona evvelâ E r z u r u m , sonra Sivas ve nihayet

Ankara 'da T ü r k m i l l e t i n e "kendi kendini idare etme hakkı" olduğunu vebunu yapabilecek kab i l iye t te bulunduğunu an l a tmak ta çok yardım etmiştir.

Şimdi, işte bugünkü Türk m i l l e t i n i n birçok sahalarda gösterdiğimodern anlayışa rağmen, h ak ika t t e çok der i n dinî h i s l e r i olan bi r m i l l e t

olarak kaldığına dâir inançlarımı açıklayacağım.

T ür k i ye'deki i kame t im

esnasında zamanımın çoğunu, u mumiyet l e

dostlarımla veya her i k i cinse mensu p her yaştan K emal ist tanıdıklarla,müsîümanlı ğı i ncel emekl e geçir ir dim. Hepsi anlıyordu k i başka b i r dine

mensup o lmak la beraber onların d in ine karşı sempati gösteriyordum.( U z u n zaman İstanbul Müzesi Müdürü) H a l i l B ey tarafından ben im veeşimin Ayasofya'daki büyük namazda bu lunmaya davet edilişimizi burada anmalıyım! O, sevimli eşi ve Evkâf Müdürü, namaz ve dualar müd-detince benimle b i r l i k t e kaldılar ve pek ent eresan i zahâtl ar verdiler.




Ayasofya'mn dünyanın en muazzam camisi olduğunu söyleyenlerçoktur. Şüphesiz hiçbir yerde, kubbesi bu kadar geni ş bi r âbideye ras t

lanılmaz. Büyük yan kısımlardan kıbleye dönmüş kalabalığı seyretmek

büyük bir zevk v e r i r . Ramazan'ın y i rmiyed inc i gecesidir; bütün dünyamüslümanları b i l i r l e r k i gün battı kt an şafağa kadar söylenecek dualar

işitilecek ve kabu l olunacaktır. O n u n için bu geceye K a d i r Gecesi denir.

Bazı şakacıların dediği g i b i d inden ekildiği kadar biçiliyorsa, buraya

gelmiş o lan onbinden fazla mü'min, dünyaları ya ra t ana arzedi len buduaların karşılığını herhalde alacaktır. B u r a d a f e r t t e n A l l ah ' a giden b i rkudre t i le bir i t i k a d vardır.

B u r a d a İ slâm it tihadı, mutavassı t r uhban l a rdan âzâde en yüksekderecesine varır; müslümanlığı h r i s t i y a n d i n l e r i y l e mukayese edecekolursak, [o] bi r nevî 'P r otestanl ı k' demekt i r. Şahsın it ikadı, burada ulvîi t i k a d a yükselir. D i y e b i l i r i m k i 23 Ocak 1933 ak şamı 1 Ayasofya'da gördüğüm ve hissetttiğim iman samimiye t in i hiçbir h r i s t i y a n âyinindeduymadım. B u İ slâm kalabalığını harekete getirmek i çin ne bi r h a t i b , nebi r müzik vardı. Bütün içtimaî sınıflar mevcuttu; kadınlar aşağıda yan

ları dolduruyordu; ortada erkekler sıkı sıralar [saflar] ha l inde (yüz sıravardı) ve her sırada doksanar k işi omuz omuz a vermi ş diz çökü yor , k a l -kıvor, diz çöküp secdeye varıyor, yanmdakinden bî-haber Tanrı ile karşıkarşıya gelmenin huşûu içindeydi.

T ür k m i l l e t i n i n r u h u n u anlamanın y e r i ve zamanıydı. Sade veimanlı Türk'ü böyle bir şerâitte gördükten sonra, T ü r k m i l l e t i n i iyiceanlamak ve M ustafa K emal g i b i , Türk iye C u m h u r i y e t i n i n ku rucusu ve

i l k R e i s i c u m h u r u n u doğuran bu tabiatı ölçmek mümkün olur.M u h a k k a k k i T ü r k m i l l e t i biz Amerikal ı lar kadar dindardır, b e l k i deh a t t a bizden fazla...

B u m i l l e t i n böyle bir ' K a d i r Gecesi' var. Bi lhassa 'gece' diyorum,

z i r a h a r i c i n nazarında Türk m i l l e t i n i n el inden, her savaştan sonra vebilhassa büyük ha rp ten sonra bütün fethettiği toprak la r a l ınmışt ı r : B i r

26 Ramazan 1351 Pazartesi günü akşamı.



258 Türkçe K u r ' a n ve C umhur i yet İdeolojisi

zamanlar Viyana 'dan Trablus 'a uzanan hudutları durmaksızın küçültülmüş, o derece k i 1923 L ozan muahedes in i n sınırlandırdığı Türkiye,

14 m i lyo n luk temiz Türk nüfusunu ancak içinde tu tab i lmektedi r . Yalnızu n u t m a m a k lâzımdır k i T ürk ler i çin 'gece', günün sonu demek değildir;günlük beş v a k i t namazın i l k i , akşam namazıdır. Türk için 'gecenin geli

şi', yeni bir günün başlangıcıdır. Gece, m u h a k k a k k i gece, fakat Türkiyeiçin b u k u d r e t i n gecesidir; z i ra bundan böyle, Mus t a f a K ema l sayesindeiçeride Osmanlı ve l evanten sükûtundan sıyrılmış, dışarıda i se uzak vâsivi layet lerden kurtulmuştur, bir kere daha eski zamanların cesur ve mütecanis Türk ırkı olmuştur; asırlar önce O r t a Asya yaylalar ından i n i p

Akden iz sularına doğru koşan cesur Türk ırkı! O n u n 'Kad i r Gecesi', yenibi r şafağın başlangıcıdır!

K a y n a k : Amerika Birleşik Devletleri, Ankara Büyükelçisi Charles HitchcookShe r i l l ' i n A Year' s Embassy t o Mustaf a Kemal (Londra, 1934) adlıeserinin Türkçe'de, 1) Gazi Mustaf a Kemal Hz. Nezdinde Bi r Yıl

Elçilik, (Çev. Ahmet Ekrem), İstanbul, 1934; 2) Must af a Kemal,

Eseri ve Memleket i, (Çev. Enver E senkova), İ stanbul, 1955; 3) Gazi

Must af a Kemal, (Çev. A l p İ lgaz), İ stanbul, 1973 olmak üzere tam üç

çevirisi bulunmaktadır. Bizim burada yayımladığımız met in , EnverEsenkova'nm 1955 t a r i h l i çevirisinden (sh. 78-82) alınmıştır; ziraAhmet Ekrem çevirisi ek s ik t i r ; Alp İlgaz'ın çevirisinde i se yayımladığımız bu bölüm yoktur. [ K i t a b i n bu bölümü, Ahmet Ekrem(1934) çevirisinden iktibas edilmek suretiyle Niyazi Ahmet Banoğlutarafından da yayımlanmıştır : Türkçe Kur'an, Must af a Kemal ve

Martin Luther, "Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk", sh. 87-90,İ stanbul, 1955; kr ş. Türkçe Kur'an, "25. Ölüm Yı lı M ünasebeti yleAtatürk: Siyasî ve Hususî Hayatı", sh. 177-178, İ stanbul , 1963;

Sadi Borak, At at ürk ve Din, sh. 100-101, İstanbul, 1997; 1. bas.

1962]



rv. B Ö L Ü M

H Â T I R A L A R E T R A F I N D A K İ M Ü N A K A Ş A L A R

"Burada hülâsa olarak derim k i : Azîm ve pürdehşet bi r sel önünde bi rkoca kütük olamadık. Herkes gibi biz de resmî ve s ivi l köpükler ile gelenbu sel önünde bi r saman çöpü durumuna düşmüştük.

Falan kişinin bu selden ürkmediğini, kimse iddia edemez. Böyle bi r i d d i

anın ne kadar yalan olduğunu, arzu edenlere açıklayabil ir iz. H em böylebi r arzuda bulunan varsa çabuk olsun. Zira bu işler ile alâkalı olanlar pekazalmıştır. İyi ve kötü, hakikatler g iz l i kalmamalıdır."

Hâfiz Al i Rıza Sağman, 1951




hâfıza (Hâfız Yaşar, Hâfız Sadet t in ve H âfız A l i R ı zaya ) mür acaat etmesi üzerine, bu hâfızlar, hâtıralarını kaleme alıp E r gi n e vermişler, ya

zar da e l indeki met in le r in bazı kısımlarını, kitabının i l g i l i bahi sl eri neserpiştirmek —ms l . K la s ik Türk Mûsikîsi 'yle alâkalı kısımları bir başlıkaltında, dinî inkilâblar (1932 Ramazanı) ile alâkalı kısımları ise başkab i r başlık altında ve fakat her hâlukârda bunları parça parça nakletmek

sure t iy le— yayımlamışt ır. 1 Ancak bu hâtıraların, beş c i l t l i k bi r eserin

beşinci c i l d i n i n sayfaları arasında yer alması, aktarılan b i lg i le r in i s te r

istemez birçok k imsenin nazar-ı d ikka t i nden kaçmasına yol açmış ve Tek

Part inin katı yönetimi ni n t e s i r iy le de bu met inler üzerine bu dönemde

yeni mütalaalar serdedilmesi bi r tür lü mümk ün olamamıştı r.

I I . Ç ok P a r t i l i DÖnem: C .H.P .

Osman N u r i E r g i n ' i n neşrinden sonra, bu k o n u n u n yeniden elealınıp bazı hâtıraların günyüzüne çıktığı i k i n c i safha, 1946'da çok p a r t i l i

hayata geçil diği bi r döneme, 1947 yıl ı sonbah ar ı na tesadüf etmektedir.

N i t e k i m 1947'de M ün i r Hay r i Ege l i , M il let mecmuası nda bu konuyla i l

g i l i bi r kı sım hâtır alar yayı mlamakl a meşgul ken,

2

bu arada (1948 yılınıni l k aylar ında) Mil le t mecmua sı da E r g i n ' i n ki tabı nda adı geçen i k ihâfızla (Hâfız Yaşar ve H âfız A l i Rı zayla) birer röportaj gerçekleştirip buröportaj lar ın met i n l e r i n i y ine Atatürk ve D in adı al tı nda peyder peyneşretmeye başlamıştır. 3 Anlaşıldığı kadarıyla, önceleri bu neşriyât da

1 Hâtıraların yayımlandığı bölümler için bkz. Osman Erg in , Türkiye Maar i fTarihi (İ stanbul, 1943) içeri sinde: H âfız Yaşar Okur, V/1520-1522, 1534-1536;Sadettin Kaynak, V/1526-1533 1627-1629, 1632-1638; Ai t R ıza Sa ğm an , V/1522¬1525, 1621-1624, 1629-1632.2 Eski B i r Atatürkçü [M ünir Hayri Egeli], Atatürk ve Di n HI-IV-V, " M i l l e t "

(Bilinmeyen Ata türk 'ten H âtır al ar ), c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97; sh. 4, 9 E k i m 1947;23 E k i m 1947; 11 Aralık 1947; Atatürk ve Di n -5-, " M i l l e t " (BilinmeyenAta türk 'ten H âtır ala r ), c. 4, sn. 2, sy. 101, sh. 4, 8 Ocak 19483

Hâfız Yaşar Okur, Atatürk ve Türk M usikis i , " M i l l e t " (Bi li nm eyen Atatürk ' tenH âtır al ar ), c. 5, sn. 3, sy. 106-107-108, sh. 4, 12-19-26 Şubat 1948; A l i RızaSağman, Ata türk ve Di n , " M i l l e t " (Bi li nm eyen At atürk 'ten H âtır ala r ), Söyleşiyi



H âtır alar E tr afındaki M ünak aşalar 263

he rhang ib i r t e p k i almamış, ancak 1948 yılının M a r t ayında A l i Rı zaSağman'ın hâtıraları, i l k ok u l l a r a d i n ders le r i n in konulmasıyla i l g i l i aktüel bir konuya atıf yapan bir sunuşla b i r l i k t e mecmuanın üç sayısındat e f r i k a edilince, i l k şiddetli t e p k i Eşreb Edib'den (Fergan) gelmiştir. 1

Eşref E d i b ' i n , ağır ve ke sk in bi r d i l l e kaleme alınmış o lan Din'de

Reform K a h r a m a n ı başlı klı yazısına, A l i Rı za Sağman cevap vermekte

gecikmemiş ve fakat Eşreb Edib 'e nazaran daha mülayim addedilebile

cek bir üslûbla kendisine uzun bi r mukabelede bulu nmuştur . 2 B u üslû b,Eşref Edib'e de tesir ett i ğinden ol acak k i o da bu sefer, aynı el eşti r i l eri nisürdürdüğü ve fakat bu eleştirileri daha yumuşak bir t a rzda dile getir

diği yeni bir yazı kaleme almış, böylelik le A l i R ı za S ağman a artı k o dev i r l e r i n geçtiğini, geçmek zorunda olduğunu hatırlatmayı bir vazif e b i l

miştir. 3

A l i Rıza Sağman, Eşref Ed ib ' i n bu yazısına da y ine bi r cevap yazmış ve fakat bir takım t e k n i k nedenlerden dolayı bu cevabî yazıyı yayım-1 atamadı ğı i çi n, tar tı şma i l k bakı şta sona erer g i b i olmuştur. T a m bi r yılsonra (1949 N i s a n i n d a ) , b u sefer H âfı z Y aşar O k u r , "gazete sütunlarında veya mecmua sahifelerinde pekçok hâtıralara rastlandığını ve fak at bu kı ymetl i hâtı ral arı n ("A l i Rı za Sağman'ın hâtı ral arı nın") bazı k alemlerde garazkârâne t a h r i f l e r e , h a t t a h a k i k a t çerçevesinden dışarı çıkar ı lmak gadrine uğradığını görmekten dolayı elem duyduğu" için kendi

hâtıralarını yazmaya k a r a r verdiğini beli rtmiş ve hâtır aları nın i l k kı s-

yapan: M . Ş. Ö. [Mahmud Şevket], c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111, sh. 4, 4-11-19 M a r t

19481 Eşref Edib, Di nd e Reform K ahr am anı, "İslâm-Türk Ansiklopedi ve Mecmuası",c. 2, sy. 98, sh. 67, M a r t 19482 A l i Rıza Sağman, H âfız Rıza "A ta tür k ve D i n" Hakika t in in înk ârcısın a CevapVeriyor, "Mi l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, Ni san 19483 Eşref Edib, D i n î M esel elerd e Öl çülü K onu şm ak , "İslâm-Türk Ansiklopedi veMecmuası (Muh i t ' u l -Maa r i f ) ", c. 2, no. 100, sh. 2-6, Nisan 1948




mi m Bütün Hafta mecmuası nı n 22 N i s a n 1949; i k i n c i kısmını ise aynı

mecmuanın 6 Mayıs 1949 t a r i h l i sayılarında neşretmiştir. 1

I I I . Ç ok P a r t i l i D önem: D .P .

H afız Y aşar ı n hâtıraları , yayımlandığı yıl —bil ebil diğimiz kada

r ı yl a— matbuât ta bi r aksül amel bul mamı ş ve bu hâtı ral ar t a m da Bütün

Hafta mecmuası n ı n sayfa lar ı n ı n aras ında k a y b o l u p gidecekken,

Demokrat Part inin i k t i d ar a gel ip Adnan Menderes ' in Başvekil olduğub i r dönemde (A ğustos 1950), N ecip F azıl K ı sak ür ek tar afı ndan ve fakat

'Dedekt i f X B i r ' adı altı nda i r o n i k bi r biçi mde hi cvedil mişti r . H âfı z Y aşar 'ı n hât ı r al ar ı nı n yayı ml andı ğı sayfanı n k üpür üne yer ver di ğihalde, Necip Fazıl, mecmuanın kaç yıl evvel çıktığını bilmediğini ve bumecmuanın bir bakka l dükkanının okkalık kağıtları arasında e l ine geçtiğini söylemiş, en n ihaye t yazısına da şu cümlelerle son vermiştir:"Yerebatan C a m i i n d e n başlanarak, cami, böylece yere batırılmak istenmiştir." 2

B u sırada (1950 Temmuzunda), lâ ik bi r devlett e, radyoda K u r ' a n

o k u n u p okunamayacağma dâir çıkan münakaşalar üzerine, hemen

Hazret-i Kur 'an Radyoda Okunabil i r m i ? (Ağustos 1950) adlı eserini

yazmaya başl ayan A l i Rı za Sağman, bu eseri nde, hâk i m siyasî söyl emeuygun b i r tavır almış ve A d n a n Menderes hükümetinin radyo'da K u r ' a n

okunmasına i z i n vermesini lâikliğe aykırı bu l an çevrelere, ke l imenin

t am anlamıyla ateş püskürmüştür. 3 N e d i n ' i n resmîleşip e l ine kılıç ala-

1 Hâfız Yaşar Okur, Atatürk ' ten Bilinmeyen H âtır alar 1: K ur 'an-ı Kerim'inTercümesi, Yerebatan Camisinde T ör en, T ür kçe Ezan, M eh m etçiği n M ezar ınd aM evl ût, "Bütün Haf ta" , sy. 1, sh. 9-10, 22 Nisan 1949; Ata türk ' e D âir BilinmeyenH âtıral ar 2: Atatürk 'ün M usiki severl iği , Sarayburnu H âd i sesi, F asıl l ar N asılTertib Edilirdi?, D olm aba h çe'd e H eyecan l ı B i r Gece, "Bütün Haf ta" , sy. 2, sh. 9¬10, 6 Mayı s 19492 Dedektif X B i r [N . F . Kı sakürek], (O) ve Olanlardan Biri , "Büyükdoğu", sn. 6,sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İ stanbul3 Radyoda dinî program yayınlama yasağı, D.P. i k t i d a r a geldikten i k i ay sonra,(5 Temmuz 1950'de) kaldırılmıştır.




bileceğini, ne de dev l e t i n ruhanîleşip m ih raba geçebileceğini söyleyenSağman, radyo'da K u r ' an okunmasının Kemalizm'e aykı rı ol madığı nı ;z i ra Atatürk 'ün k end i s in in K u r ' a n ! radyo'da okuttuğunu ifade etmiş veilginç bir biçimde, K a d i r Gecesi radyo'dan nak len yayınlanan Ayosofyai h t i f a l i n d e okunan parçalar arasında K u r ' a n i n da bulunmasını d e l i l ola

r a k öne sürmüştür.

A l i Rı za Sağman, M enderes hük ümeti nce T ür kçe Ezan ve

Tekbirlerin kaldır ı lmasıyla R e j i m e ve İ nki l âb'a aykı rı bi r adı m atı lmı şolmayacağını izah etti ği bölü me bi r di pnot düşerek, T ür kçe Tekbir mesel es in in kendis in i şahsen ilgilendirdiğini belirtmiş ve böylelikle EşrefEdib ' le arasındaki tamamlanamamış eski münakaşaya dâir k a n a a t l e r i n i

dile getirmek fırsatı bul muştur . B u arada, Necip Fazıl in Hâfız Yaşar i n

hâtıralarıyla i l g i l i makalesine de atıf yapan yazar, dok uz hâ fı zm 1932Ramazanı'ndaki h izmet le r ine karşılık aldıkları 1800 liranın o günün parasıyla 10.000 l i r a y a tekabül ettiğine dâir iddiayı reddedip, 'o kadar daetmez' k abi l i nden bi r cevap vermiş ve Büyükd oğu'm m dâvâsıyla kendi özdâvâsınm aynı olduğunu söyleyerek açıklamasını noktalamıştır. 1

Sağman'ın bu ki tabını n yayı ml anması ndan kı sa bi r süre sonra,

— E ş r e f E d i b i n 1948 Mayısindan i t i b a r e n yeniden çıkarmaya başladığ ı— Sebilürreşad mecmuasında H a s a n - A l i Yücel'e bir t e n k i d yazan

R a i f Oğan, bu makalesinde A l i Rı za Sağman'ın da i s m i n i zikrederek ağırsözler sarfetmiş, " T e k b i r i n Türkçe'ye döndürüldüğünü, —A l i R ıza

Sağman n am kişini n M il l et M ecmu asın d a, açı kl adığına gör e— yamndaki

hanendeler le Dolmabahçe'deki rakı sofrasında t e k r a r l a n m a k suretiyle

tecrübe edi lerek tatbikâta geçildiğini" i fade etmiş, daha sonra da" K u r ' a n i n , K asımir isk i adındaki müsteşr i ki n tercümesin den T ür kçe'yedöndürülerek Saray hanende-hâfızlarından Aksaraylı Yaşar ve onun gibi ler tarafından Yerebatan ve Ayasofya camiler inde Kur 'an diye m u k a

belelerde okutturulduğunu, çanak yalayıcıların, h u z u r u mu tad tüfekyanve silahşöran'm bu teşebbüsleri beğenip alkışladıklarını, ancak aradan

1 A l i Rıza Sağman, Hazret-i Kur 'an Radyoda Okunabil i r mi?, sh. 101-105,İ stanbul , 1950




bi raz v ak i t geçince, birşeye benzemediği görülüp sessizce bu projenin

t a tb ik inden vazgeçildiğini" söylemiştir. 1

R a i f Oğan, mezkûr makalesinde bunları söylemekle ka lmaz , aynızamanda "ezanın da Türkçeleştirildiğini, fakat muvaffak oîunamadığını;z i ra gündüz camide K u r ' an , akşamı meyhane ve rakı sofrasında sarhoşk e y f i n i get i rmek üzere gazel okuyan hanendeler in besteyi eski besteyeuydurup sırf onların bu gayretkeşliği yüzünden 14 M ayıs în ki l âbi n a k adar m i l l e t i n r u h u n u n ta'zîb edildiğini" de b e l i r t i r . Ardından, "d in aleyh i n d e k i baskıyı ve sapıklığı devam e t t i rmek te ısrar ve i n a t edenC u m h u r i y e t H a l k P a r t i s i Sa l t ana t ın ın , 14 M ayısta milletin müşterek

darbesi al tın d a son nefesini vererek tasfiye olunduğunu" açıkça d i l e get i r e n Oğan, i s i m l e r i n i ana rak i k i hâfızı da eleştir miştir. Kend i s ine buhâfızlarm sadece b i r inden , A l i Rı za Sağman'dan cevap gelmiş ve bu cevabî yazı aynı mecmuanın Şubat 1951 sayısında yayımlanmıştır.

Sağmanın yazısının başlığı, âdeta bütün olup b i t e n l e r i özetleyicib i r mahiyet taşımaktadır: O M üth i ş Sele K ar şı D u r am ad ık!

A l i Rıza Sağman, Oğan'ın üslûbunun bütün sertliğine rağmenmuni s ve mahcub o larak nitelenebilecek ifadeler kullanır ve bu hâdisen i n 'işin zâtı' ve 'işin t a t b i k i ' cihetinden olmak üzere i k i bakımdan mütal aa edilebileceğini söyler. B i r i n c i kısımda, yani T ür kçe Kur 'an okunup

okunamayacağı meselesinde bu kez söyledikleri, yıllar önce söyledikler i nden daha farkl ıdır : " B u n a istediğiniz kadar hücum ediniz, h a t t a beni

de yanınıza almayı unutmayınız!"

İ ş in t a t b i k i cihetine gelince, kendis i duyduğu nedâmeti bütün sa-mimiye t iy le di le g e t i r i p , "azî m ve pür dehşet bi r sel önü nde bi r koca k ütük olamadık. Herkes g i b i biz de resmî ve s i v i l köpükler ile gelen bu selönünde bir saman çöpü du rumuna düşmüştük" der ve "kimsenin, bu sel

den ürkmediğini idd ia etmeye hakkı bulunmadığını" üzerine basa basavurgular.

1 Raif Oğan, H asan A l i Yücel Avu kat ın ın Tuhaf D ava sı, "Sebilür reşad", c. 4, sy.92, sh. 261-263, Aralık 1950



H âtır alar E trafı ndaki M ünak aşalar 267

Sağmanın bu cevap yazısında söylemiş olduklarıyla ve pek t a b i i k isöyleme biçimiyle Demokra t P a r t i iktidarının sağlamış olduğu ortam

arasında doğrudan bi r il işki nin bulu nduğu muhak kak tı r . 1 A r t ı k yeni b i rdevir gelmiş ve o eski mütehak k i m üsl ûbu sür dür meni n de bi r anl amıkal mamı şt ı r . B u mülâh azal ar l a olsa ger ek, k e n d i s i , yazısına şucümlelerle son v e r i r : "Sözü kesiyorum. M uh t e rem Ra i f Oğan'a diyorum

k i : Sizinle münakaşa etmek istemem. Çünkü ayn ı cephenin erleri, silah

l ar ın ı birbirlerine çevi r m em eli di r ler. Bundan zarar gör ecek bi r tek va r l ık ,

o cephenin kendisi olur." 2

Sebilürr eşad' \ n A l i Rı za S ağmanı n bu yazısı nı n yayımlandı ğı ayıni k i n c i sayısında, M . K . Paşa ve Kur 'an Tercümesi başlı ğıyl a H âfız A sı mı nhâtıralarının yayımlanması (bkz. M e t i n X V I I ) , hâkim söylemin çok kısab i r zaman içinde değiştiğinin ve değişmeye de devam edeceğinin enönemli göstergelerinden b i r i d i r . 3 N i t ek i m İslâmcı dergilerde yayımlananyazılardaki edâ ve üslûb, bundan böyle daha cesur bi r n i t el i k kazanacakve 'geçmişte olup b i ten le r ' hakk ındak i t a sv i r l e r — hi ç deği l se 1960iht i lâl ine k a d a r — kendisine ke sk in eleştir il eri n eşli k etti ği bi r mahiyete

bürünecektir.

B u arada, 1960 M a r t ayında D inde Reform: Kemalizm dergis inin

Hâfız Yaşar i n Tür kçe Tekbir hakkı ndaki kı sa bi r hâtır asına yer verdi

ğine, ihtilâlle b i r l i k t e söylemin r eng in in iyice değişip farklı ist i kamette

1 A l i Rıza Sağmanin f i k i r l e r i nde k i serbestliğin boyutlarını görmek bakımındanşu hâtıra gayet aydınlatıcıdır: "Dört yıl evvel kadim dostum r ahme t l i Ali RızaSağmani n evinde Bağdat Üniversitesi P rofesörl eri nden bi r İ slâm b i l g i n i il e tanışmıştım. Bir zamanlar I r a k Kabinesinde Bakanlık da yapmış olan bu zât,Bağdat ulemasının banka f a iz le r in in r iba sayılamıyacağı hakkında fetva verdikl e r i n i söyledi ve mucib sebeplerini de teker teker izah et t i . Ölümü ile yeri dolmazbüyük bir boşluk bırakan rahm etli Al i Rıza Sağm an da bu gör üşe i şti r ak etm işti."(Ercümend Demirer, D i n , Toplum ve K emal Ata türk , sh. 115, Ankara, 1969)2 A l i Rıza Sağman, O M üth i ş Sele K ar şı D u r am ad ık, "Sebilür reşad", c. 4, sy. 95,sh. 312-313, Şubat 1951

3 A l i K emâlî Ak süt, M . K. Paşa ve Kur 'an Tercümesi, "Sebilür reşad", c. 4, sy. 96,sh. 328-330, Şubat 1951




yayı nl ar yapı l dı ğına, meselâ 1962'de H âfı z Y aş ar i n , 1963'de ise Sadettin

K a y n a k ' m hâtıralarının mükerreren yayımlandığına işaret etmek, hiç

kuşk u yok k i yukar ıdan beri çizilen tabloyu tamamlayı cı bi r kı ymet taşıyacaktır. 1

B u arada, 60 İhtilâli 'na kadar karşı cephenin sustuğunu ve yeni

iktidarın estirdiği rüzgârlar karşısında e l ikolu bağlı oturduğunu sanmak

yanıl t ıcıdır ; z i r a bu dönemde, Atatürk inkilâblarmdan sapıldığı, i r t i c a -

nın hortladığı, yeniden ve h a t t a daha köklü bi r biçimde in ki l âblar mt a tb ike konulması lâzım geldiği şeklindeki şikayetler sık sık ses lendir i

lecek, meselâ K u r ' a n i n Türkçe'ye çevrilmesi suret iyle inkilâblara kaldığıyerden devam edilmesine dâir arzu ve temenniler matbuâtta ayyuka çıkacaktır. N i t e k i m 1957 yılında sadece Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu ileOsman Nebioğlu'nun K u r ' an çevirilerinin yayımlanmasıyla pa t lak veren

münakaşalar serisinde, gazete ve mecmualarda yayımlanan lehte vealeyhteki maka le le r in sayısının 100'ü aştığı düşünülecek olursa, D .P. i ktidarı dönemindeki çatışmanın ne denli şiddetl i geçtiği ne dâir bi r f i k i r

edinmek mümkün o l a b i l i r . 2

Hâsılı, hâtıralar ile siyasî i k t i d a r l a r arasındaki sıkı münasebet buyıllar süresince hiç zayıflamamış, b i l ak i s siyasî iktidarın d u r u m u n a görehâtıraların hem miktarında, hem de muhtevasında önemli değişiklikler

1 Hâfız Yaşar Okur, Ata türk ve Bayram Tekbiri , "Dinde Reform: Kemalizm", sy.28, sh. 7-8, M a r t 1960; aynı yazar, At at ür kl e On beş Yıl I D in î H âtır al ar , İstanbul,

1962; Sadettin Kaynak, At atür k D olm abah çe'd e lk T ürk çe Kur 'an i N asılOkudu 1 ?, Ya n l ış T er cümesin i N asıl A n l am ıştı?, Niyazi Ahmet Banoğlu, "25. Ölüm

Y ılı M ünasebeti yle Atatür k: Si yasî ve H ususî H ayatı" içerisinde, sh. 178-180,İ stanbul, 1963

2 Sadetti n K aynak 'm hâtıralarının 1943'deki i l k yayımından sonra, i k i n c i kez1955'de ve farkl ı bi r muhtevayla b i r l i k t e neşredilmiş olması calib-i d i k k a t t i r.

Bkz. Sadetti n K aynak, Atatürk 'ün Sofrasınd a Oku du ğum Ş ar kılar , Sakarya- Taymis Ş i i r i , Ata türk 'ün Verilmeyen i m zası, At at ürk Dol m aba h çe'd e i l k T ürk çe

K u r 'a n 'ı N asıl Okudu?, Ata türk Kur 'anin Yan l ış T ercüm esi n i N asıl A n l am ıştı?,Süleymaniye'de Okunan il k T ürk çe Hutbe'nin Hikâyesi, Niyazi Ahmet Banoğlu,"Nükte, Fıkra ve Çizgilerle Atatürk I I I " içerisinde, sh. 82-84, İ stanbul , 1955



H âtır alar E trafındaki M ünakaşalar 269

vukû bulmuştur. İşte biz de bu bölümde, daha önce naklettiğimiz hâtıraları tamamlayıcı mahiyette olan altı met i n daha neşredecek ve böyleliklehâtıralar etrafında oluşan literatürü tanıtmak imkânı bulacağız.

İlerideki sayfalarda kendilerine yer vereceğimiz metinler, kronolo

j i k bi r sı r aya tâbi tut ul muş ve önce E şr ef Ed ib ' i n , bi r önceki bölü mde yayıml anan A l i Rı za Sa ğmani n röportajı na il işkin eleştiril eri nakl edil mişt i r . İkinci metin olarak, A l i Rı za Sağmanın E şref Edibe ; üçüncü met in

olarak Eşref E d i b ' i n A l i Rı za Sa ğman a; dördün cü met in olarak NecipFazı l ın Hâf ız Yaşar Okur ' a ; beşinci met in olarak A l i R ıza Sağmanı nEşref E d i b ile Necip Fazıl'a; altıncı metin olarak A l i R ıza Sağmanın Raif

Oğan'a cevaben kaleme almış olduğu yazılara yer vereceğiz. R a i f Oğan'ınmakalesine gel i nce, bu makale esasen başka bir konuyl a alâkalı olup, A l i

R ıza S ağm an i s m i n i dolaylı olarak zikrettiği için, yazının tamamı yerine,

sadece i l g i l i kısmın n a k l i y l e i k t i f a edilmiştir.



X I X

D İ N D E R E F O R M K A H R A M A N I

Eşref E d i b

M i l l e t refikimiz, sahneye d inde i nk il âb yapacak yeni bir kahraman

çıkar ıyor .

Va k t i y l e , hoca kıyafetinde "Kavm- i C edi dci " di ye anı l an ne i düğübel irs iz bir adam çıkmış, camilerde H u l efâ-yı Râşid în l evha la r ım 1 k a l

dırıp onların yer ine E n v e r l e r i n , Ta l â t l a r m r e s imle r i konulmasını vebun la ra salavât get i r i lmesini i l e r i sürmüştü. 2

1 Yani : "Hz. E bubeki r, H . Ömer, H z. Osman ve H z. A l i 'n i n adlarının yazılı olduğulevhaları..."2 Burada kastedilen kişi, Kavm-i Cedîd: K i tab' ul -M evâiz (Dersaadet, 1331) adıylabi r risale kaleme almış olan Ubeydullah Efendi (1858-1937) adlı şahıstır.Kendisini, eserlerinde 'Şeyh Ubeydullah Afganî ' veya 'İ zmir li H ocazâde M ehmedUbeydullah' gibi isimlerle tanıtırdı. Yahya A f i f (Ahmed Şîrânî) 1924'de yayımlanan bi r yazısında bu zât hakkında şöyle demektedir: "B u f i k i r l er i bunlara t e lk inedenlerden b i r i Ubeydullah Efendi nâmında Afganlı bi r serseri i d i . Edirne v i l ayeti dahilinde bilmem hangi kasaba veya karyede mütevattın olan bu serseri, birt a r i h t e İ stanbul'a gelmiş ve mühi m bi r kuvveti n himayesine i sti naden cevâmikürsülerinde, bu zeh i r l i f i k i r l e r i saf müslümanlara telkine başlamış i d i . YazdığıKavm-i Cedid nâm hezeyannâmesiyle büyük bi r şöhret kazanmış olan bu serser i n i n tesis ettiği cehl u dalâl mektebinin asrî ve sâdık şakirdleri, K u r ' a n i n

Türkçe'ye tercüme edilmesine pek ziyade hâhişkerdirler." ["Sebilürreşad", Lisan¬

ı B eşer L i san -ı Kur 'an 'a T ercem ân Ol am az, XXIV/602, sh. 51-52, Mayıs 1340;Ubeydullah Efendi hakkında genel mâlumat için bkz. Ahmet T . A l k a n ,

Ubeydullah Efendinin Amerika H at ır al ar ı, İ stanbul , 1997]




B i r zamanlar da Erenköy taraflarında müraî bir i m am zuhûr et

miş, T ür kçe Namaz kı l dır maya kal kı şmı ş, cemaat kendis in i camiden dı

şarı atmıştı.1

Şimdi de H afız Al i R ıza Sa ğm an nâmı nda bi r zat, donki şotvâr i bi reda ile, 'dinde r e form kahramanı ' o larak ortaya çık ıyor. M eğer ezan vet e k b i r l e r i T ür kçel eşti r m ek hususunda Atatürk üzerinde bu zat müessirolmuş imiş!..

Millet r e f i k i m i z , mûmâ-ileyh hâfız efendiye bu payeyi vererek onusahneye çıkarıyor. Uzun uzun mülakatlar, suâl ve cevaplar... H a f i "

efendiyi coşturdukça coşturuyor. D i n d e i n k i l a b yapmak için DölmabahçeSarayında "selâhiyattar zevâttan mürekkeb" meclisler ku ru luyo r. HâfızA l i R ıza Efendi ile meşhur Cemi l Sa id , 2 bu selâhiyattar zevâttan mürekkeb mecliste 'reis'ul-ulemâ' mevki inde bu lunuyor l a r. O Cemi l Said

B ey k i A r apça bil mediği halde K ur 'an'ı F r ansı zca'dan T ür kçe'ye çevirmeye kalkışan ve baştan başa ha ta ve t a h r i f l e r l e dolu olarak T ür kçe

Kur'an [İ stanbul , 1924] diye bi r eser neşretmek cür'etinde bu lunan zat!

D i n d e reform yapacak selâhiyattar zevâtın diğerleri mâlum değil.B u n l a r bi r R ama za n günü Döl mabahçe Sar ayı nda toplanı yorl ar, dinde

reform yapacaklar. Tasarladıkları reform esaslarını tesbit edecekler, hazırlayacakları tasarıyı Atatürk'e t a k d i m edecekler. Büyük inkilapçı,Hâfız A l i R ıza Efendi , bi r r eis 'ul-ul em â tavrı yla anlatı yor: "At atür k'ünr u h u n d a dine karşı k u v v e t l i bi r reaksi yon varmış. B u reaksiyonun mem-

1 1926 Ramazanı nda, İstanbul'da Göztepe İ mamı M ehmed Cemaleddin (Seven)adlı bi r zât (öl. 1964), Kur'an'ı T ürkçe okumak suretiyle namaz kıldırmaya k a l

kışmış, Diyanet İşleri Riyaseti de hemen bu imamı görevden almıştı. AhmetAğaoğlu'nun, 11 Ni san 1926 t a r i h l i M i l l i y e t gazetesinde Cemalettin Efendiyi savunan bi r makalesi yayımlanmıştır. [Bu makalenin metni için bkz. E rg i n ,

Türkiye Maarif Tarihi , V/1614-1616, İ stanbul , 1943; kr ş. J âschke, YeniT ürk i ye'd e slâm l ık, sh. 45, İ stanbul, 1972; Cemaleddin Efendi için bkz. Bedi N .Şehsuvaroğlu, Gözt epe, sh. 96-99, İ stanbul , 1963]2 A l i Rıza Sağman'm bi r zühûl eseri olarak 'Hasan Cemil' yerine 'Cemil Said'demesi, Eşref E d i bi de yanıltmıştır.



H âtıral ar E trafındaki M ünakaşalar 273

lekete faydaları olmuş. D i n d e bi r r e fo rm h a r eke t i yapılmak lâzımimiş..." 1

İşte bu büyük inkilapçı Hâfız Efendi anlatıyor: Saraydaki bu içt i m a , 'dinde reform' işini s istemli bi r suret te t a t b i k etmek maksadıylayapılmış. B u inki lâb merhale merhale olacakmış. E z a n ve t e k b i r l e r i n

T ür k çel eşt i r i l mesi nden i şe ba şl anacakmı ş. D i n d e r e form h a r eke t i n in

mekteplere teşmili i k i n c i p lana bırakı lmış. M a a r i f Ve k i l i Reşi t Gal ip

B e y i n ifadesine göre, Anka ra ' da selâhiyetl i b i r heyet tar afı ndan T ür kçe

bi r Kur 'an hazır lanmakta imiş. B u n d a n sonra camilerde ve namazlarda

bu T ür kçe Kur 'an

okunacakmış...

Müzakereler başlamış, uzun münakaşalar olmuş, n ihayet ' A i l a h u

E k b e r i n tercümesi, 'Tanrı u l u d u r ' diye yapılmış. Ta n r ı kel imesi , 'tan yer i n d e k i ' mânâsına eski şamanı Türklerin putperest l ik zamanında tanrıları olan güneşe v e r d i k l e r i alem ise [de], bugünkü t e lakk iye göre Al l ah 'ı

Ta n r ı diye Türkçeleştirmekte beis görülmemiş...

B u selâhiyetli zevât buna k a r a r ve rd ik ten sonra, "yanları billûr

parmaklıklardan yapılmış merdivenler"den ç ıkmışlar, or ta büyük salonda bu lunan i nki lâb ark adaşlar ı A tatür k'e bi r sürpri z yapmı şlar . H epbi r ağızdan bu T ür kçe Tekbiri okumuşl ar . O da çok beğenmi ş, "Evvelki

unu tu l sun ! B u , A r apçasmdan saltanatlı olmuş!" demiş...

İşte bu 'muazzam inki lab 'da başrolü oynayan, A tatü r k'ün üzeri ndeböyle müessir olan i nki l âb kahr amanı H âfız A l i Rı za Efendi , " B u i şdebenim temele ait çok der in t e s i r i m olduğunu söylemekle i f t i h a r duyarım"

diyor.

1 Mısırda biraz Arapça tahsi l etmiş bir Bandırma Rüşdiyesi hocası vardı. Mısır'ınve İ slâm dünyasının en yüksek âli mlerinden olan Şeyh Muhammed Abduh'danbahsederken, sınıf arkadaşından bahseder gibi "Bizim Abdu" derdi. Meclistebulunan zevât da b i r b i r i n e bakar gülerl erdi... Hâfız A l i Rıza efendi, Atatürk'tende böyle bahsediyor. H a n i , Atatürk'ün bir inkilapçı arkadaşı g ibi . H a t t a K u r ' a n it a h r i f eden Cemil Said Bey'le beraber dinde reform esaslarını hazırlayarakAtatürk'e akıl hocalığı edecek derecede büyük inkilapçı!... [Bu paragraf, asılmetinde küçük puntoyla ve parantez içinde aktarılmaktadır.]



274 Türkçe K u r ' a n ve Cum hur iye t İdeolojisi

B u 'dinde r e form kahr amanı ' i l e mülâk at henüz b i tmedi , devam

ediyor. Bakal ım, 'dinde reform' hareket inde Atatürk'e akıl hocalığı eden

bu zâtın bu husus ta daha ne g i b i r o l l e r i olmuş!? M il let r e f i k i m i z i n gelecek nüshalarında bunu göreceğiz. 1

Y al nı z burada bi r h a k i k a t var k i Hâfız A l i Rıza Efendi ondan hiçbahsetmiyor, yoksa hatırından mı çıktı? K e n d i l e r i selâhiyattar zevât ileRamazan ayında Saray'da 'dinde reform' içtimaını a k d e t t i k l e r i ve inkilâbziyafeti ile mütena'im oldukları zaman, Adapazarlı Hâfız N u r i , Saray'ındiğer bi r odasın da i f t a r etmeden, aç susuz gece yar ı lar ına kadar kapalı

kalmıştı . Ka ba ha t i de H âfız A l i Rı za Efendi i l e Cemil Said Bey'e, 2 "Ben T ür k çe K u r ' a n ok uması nı becer emem. B u işi han ende hâfı zlar yapar"

demesi i d i . [Üsküdarl ı ] Hâfız A l i i l e mer hum [Eyüb H a t i bi ] H âfı z İ dri s deböyle dedikleri için o selâhiyattarlar meclisine kabul edilmemişlerdi. 3

B u ' d i n reformu' ha reke t inden tantanal ı bir su re t te bahseden

Millet r e f i k i m i z i n aynı nüshasın da K âzı m N âmi üstadımız diyor k i : "Bizböyle bi r reform düşünmüyoruz. Çünkü maksadımız yeni bir mezheb icat

etmek g i b i bi r küstahl ık ta bu lunmak değildir."

1 M il let M ecm u ası, 111 no'lu üçüncü sayıdan sonra Hâtıralar'm devamını yayımlamaktan vazgeçtiği için, Eşref E dib'in bu arzusu tahakkuk edememiştir.2 Doğrusu, 'Hasan "Cemil (Çambel)' olacaktır.3 'Yine Atatürk bu inkilâb çalışmalarından bahis buyururken, "Başka hâfızlarvar k i tecvitçidir ler, onları bu işe karıştı rmak istemem, bana sizin gibi münevverhâfızlar lâzımdır" derlerdi ve bü sözlerle de Hâfız İ dris'le E yüp H a t i b i Hâfız N u r i

gib i le r in i kastederlerdi." (Al i Rıza Sağman: Osman E rg i n , Türkiye Maarif Tarihi,V/1630, İ stanbul, 1943'den); "Atatürk, T ür kçe Kur 'an okuma meselelerinde bizl e r i saraya topladığı sırada, tecvid âşıkı olan hâfızlardan hoşlanmadığını söyleyerek etrafmdakileri güldürmüştü". (A l i Rıza Sağman, M eşh u r H âfız SâmiMerhum, sh. 53, İ stanbul, 1947); "Ben, saray'a bu hâfızlarm ge ld ik le r in i görmedim. Yalnız onlar g i t t i k t e n sonra i şittim. H em de bizzat Atatürk'ün ağzından.Demişti k i : Tecvid'den başka birşey bilmeyen hâfızlardan hoşlanmam. Onlar ancak kalkale çıkarmayı b i l i r l e r. " (Ali Rıza Sağman, H âfız Rıza "A ta tür k ve Di n "Hakika t in in I n kârcısın a Cevap Veriyor, "Mi l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, 8Nisan 1948)




Üstad, on sütunluk u z u n bi r vaaz yapmış. F a k a t maka le s in in serl evhası mev'i ze deği l de "İ sl âm D i n i , As l ın a Dönüş İ nki labı 'n ın

Eşiğindedir" g ib i yazının kalınlığı kadar kalın mânâlı bir başlık!1

Mevzuumuza gelelim: Hâf ız A l i Rıza Efendi ve şürekâsının hazırladığı dinde reform ha reke t in in t a t b i k i n e nasıl geçildi? Ta b i i mûmâ-ileyhbundan da bahsedecekl erdi r . B i z şi mdiden söyleyel i m: T ür kçe Kur 'an

diye Cemi l Sa id ' in o y a l an yanlış, m u h a r r e f tercümesi, bazı hanendehâfızlar tarafından camilerde okunmaya başlayınca, müslüman cemaatetraflarından dağılmaya başladı. Birkaç gün devam e t t i k t e n sonra, bu

işin yürümesine imkân olmadığı görülerek vazgeçildi.Ancak ezanları Arapça okuyan la ra üç ay hapis cezası hakkında

Ceza K a n u n u na bir madde i l ave edildiği için, camilerde ve mi nar eler de

A l l a h u Ekber ' denilememektedir. F a k a t şimdi demokrasi i l a n olunduğuiçin din hürriyetine, v icdan hürriyetine münâfi olan ve an t idemokra t ik

kanun la rda bu lunan bu maddenin de kaldırılması z a r u r i b i r h a l kes-betmiştir.

B u münasebetl e H âfız A l i Rı za E f e n d i y e biz de bi r vâkı a nakledel i m . Mevsûk r ivayet lere göre, o sırada ('dinde reform' hareket i yapılmaki stendiği sı r ada) bi r zât, çok ciddi, çok ağırbaşlı ve hü r metk âr âne bi r l i -

sanla Atatürk'e bir mekt up gönderir ve der k i :

Sevgili P aşamı z! Y ük sek vasıfları nı pek i y i bildiğiniz T ür km i l l e t i , İstiklâl Savaşında ne istedinizse size verdi. P a r a i st e d i n , varını yoğunu bezletti. C an istedin, en kıymetli evlât

lar ını verdi . Fedakâr l ık istedin, kadınlar omuzlarında cephane taşıdı. . . B u m i l l e t , va tan uğrunda, istiklâl uğrundaherşeyi verdi.. . Gene v e r i r . Ancak bi r şeyini veremez P aşa m!O da göğsündeki i manı dı r . B u m i l l e t , bu i m a n l a dünyaya

1 Kâzım Nâmi D u r u , slâm Din i , Asl ın a D ön üş n ki l abı'n ın E şi ği n d ed i r ,

"Mil le t" ,

c. 5, sn. 3, sy. 109, sh. 6-7, 14, 4 M a r t 1948. [B u yazı , esasen M usa Carullah ileyapılan bi r mülâkatm tahkiyesinden ibaret t i r. ]




meydan okudu. Dünyanın en muazzam orduları bu imanı

yıkamadı...

B i r gece sofrasında keyifler yerinde olduğu bi r sır ada, A tat ür k bum e k t u b u orada hazır bu l u nan l a r dan b i r i ne ver i r, cehren o ku tu r.

Hazirûn 'un hepsi k o r k a r a k lâl u ebkem kalırlar. F a k a t Atatürk hiç çekinmeden, ter eddüt etmeden , "B u adamı n yazdığı doğru dur !" der ve der

h a l emir verir:

M i l l e t i kend i ha l ine bırakınız. Kur 'an ' ını Arapça okusun,

ibadet im d i n i n i n , K u r ' a n ' m m lisanıyla yapsın! 1

B u n u n üzeri ne H afız A l i E f en d i n i n d inde reformu da suya düşer.

Şimdi "Sen MişeF'de hoca bu lun an Hâf ız A l i Rıza Efend i , inkilapçı a rka

daşına (yani Atatürk'e) k i m b i l i r ne kadar küskündür!..,

Hâf ı z A l i R ıza E f e n d i y e şunu da haber v e r e l im k i A tatür k sondemlerinde, o d inde reform mecl is inin toplandığı aynı sa ray da, eski

T ür k l er i n, putperes t l ik zamanındaki Güneş Tanrısını hiçbir defa ağzına

almadı. H ep K u r ' a n l isanıyla "A l l ah ! A l l ah ! " diye i s t imdad e t t i . Böylecer u h u n u , Tanrı Güneşine değil, Hâlık-ı Zülcelâl olan Allah'a teslim e t t i .

Hiç hayıflanma!.. K u r ' a n l isanıyla A l l ah u E kber ' diyen müezzinlerhakkındaki 'üç ay hapis cezası' da çok geçmeden ka lkacak , müslüman

T ür k m i l l e t i di n hürr iyet ine, vicdan hürriyetine kavuşacaktır. S iz in ,

1 Eşref Edib, yıllar sonra Yeni stiklâl gazetesinde, devrin Başbakanı SüleymanDemirel'e hitaben yazdığı açık mektupta bu hâdiseyi nakletmiş ve fakat bu kezmektubun İ smet İnönü'ye yazılmış olduğunu söylemiştir : "B i r aral ık şefleriİnönü, namazlarda K ur 'an lisanını kaldırıp yerine uydurma d i l i koymaya k a l

kıştı. Fakat o sırada millet efradından ciğeri yanık bi r zât tarafından şöyle bi rmektup aldı: Ey bizim sevgil i m i l l î şefi m i z n ön ü! Mil le t ve m em leketi n selâmetii çi n bizden n e istedi ni zse ver di k; evl âdım ızı istediniz verdik, can l ar ım ızı istedinizverdik. Daha ne ister seni z ver ir iz. Ya l n ız bi r şeyi m i zi veremeyiz, o da göğsümüz deki im an dır . Bunun üzerine daha i l e r i gidemedi, bu ibadet inkılâbını yapamadı,yapmaya cesaret edemedi." (Eşreb Edib, Kara Kitab, sh. 110, İ stanbul , 1967; 2.bas.)



H âtır alar E trafı ndaki M ünak aşalar 277

'dinde reform' hareketi de bu suretle gelmiş geçmiş h az in bi r macera ola

caktır. 1

Hâfız A l i Rıza Efend i ! Size şunu kemâl-i samimiyetle ve kardeşçearzeder im k i her ne yapar sanı z yapı nı z, her ne söyl er seni z söyl eyi ni z,

yalnız K u r ' a n ' l a oynamayımz... Çünkü K u r a n l a oynayanların âkibetipek hüsranla neticelenmiştir.

K a y n a k : Eşref Edib, Di nde Reform K ahr am anı, "Îslâm-Türk Ansiklopedi veM ecmuası ", c. 2, no. 98, sh. 6-7, M a r t 1948. [B u yazı, A l i Rı zaSağman'la yapılan söyleşiyi muhatab almaktadır. Bkz. Met in I V]

1 B u satır ların yazıl masından i k i yıl sonra, 1950 yılında Arapça Ezan yasağı, 16

Haziran 1950 t a r i h l i ve 5665 sayılı kanunla, Türk Ceza Kanununun 526. maddesinin değiştirilmesiyle kaldırılmıştır.



X X

B İ R H A K İ K AT İ N K A R C I S I N A C E V A P


Atatürk'ü dinsiz ve kâfir göstermek, ham-yobazlığm büyük dertlerindenb i r i d i r. H a l b u k i h a k i k a t , bu iftiranın aksinedir. Mi l let in , aylardır neşrettiği vesikalar, hâdiseler, hâtıralar; tarihî real i te ler i bu isnadın aleyhineçık[ar]mıştır. Bugün aramızda olmayan ve müdafaası sadece vicdanlarımıza ve kadirşinaslık hislerimize mevzû bu kahraman, " D i n , m i l l e t i n

bölünmez parçasıdır. Fakat di n, taassub ve hurafelere âlet olmamalıdır"derken, onu, duyduğundan gayrisini söylemeye k i m zorluyordu? Fakat i rtica, i l m i n ve mantığın hâkimiyetini her zaman reddeder. Îslâm -T ür kAnsiklopedisinin 98. sayısında, sadece hâtıralarını rica ettiğimiz ve bi rm u h a r r i r i m i z l e konuşmak nezaketini esirgemeyen muhterem A l i RızaSağman (Hâfız Rıza), bu mecmua sahibinin haksız, yersiz, aşırı ve baştannihayete kadar mugâlata dolu bi r taarruzuna uğramıştır. Atatürk, "Tar ih

yazmak, t a r i h yapmak kadar zordur" demişti. Yanlış ve eksik t a r i h , ancakvâki olmayan hâdiselerden hisse çıkarmak yolundaki istismarcıları sevind i r i r. N e yapmak lâzım? Atatürk'e i f t i r a edip h er şeyi n ondan sonra düzel d iğ i masalına katılmak mı? F akat biz, ne vicdanlarımızı, ne aklımızı k i r a

lamadık! [ M i l l e t Mecmuası]

"Dinde Reform K ahr amanı" yazarı sayın E şref Edib'e!

Sayın dostum!

slâm Türk Ansiklopedisi M ecm uasın ın 98. nüshasında "DindeReform K ahr amanı" başlı kl ı , bana a i t u zun yazınızı okudum. Baştanbaşa yanlış ve dipten durağa gayr-ı samimi olan bu yazınıza işte cevaplarımı sunuyorum:



H âtır alar E trafındaki M ünakaşal ar 279

1. Yazınıza bir hikâye ile başlıyorsunuz: Va k t i y l e ne idüğü belirsiz

b i r i , cami lerde Hulefâ- i Râş id în ' in i s i m l e r i n i k a l d ı r t ı p yer l e r i ne

T al ât l ar m, Enve r l e r i n i s i m l e r i n i koymaya kalkışmış imiş!

Doğrudan doğruya bana ait olan bir yazıya böyle bir hikâye koy

manın ve içinde söylenilen "ne idüğü belirsiz" ke l imes in in i s t i hda f ettiğimânâ açıkça anlaşılıyor. B a n a "ne idüğü belirsiz" demek lütfunda b u l u

nuyorsunuz.

B u yazıyı yazarken çok s i n i r l i olduğunuz anlaşılıyor. Çünkü yersiz,

mânâsız yazılar böyle z aman la rda yazılır. Öyle değil mi sayın Eşref

Edib?! B en neden "ne i düğü bel i rs iz" oluyormuşum? Eşref E d i b i n dahî25 yıldan beri tanı dığı ve nelâm ver meden geçmedi ği bi r H âfı z Rı za, nası lolur da "ne idüğü belirsiz" olabilir? Çok şükür, s i z in kadar değilse deyine y u r d u n içinde ve dışında gerek sâdık, gerek kâzib şöhretim vardır.N e idüğü b e l i r l i o lmak, sizce nasıl olur? B i r k imsen in ne idüğüne dâirelinde m u t l a k a b i r 'şecere'si mi ol ması l âzı mdır ? O halde s i z in böyle bi rşecereniz var mı? Şayet varsa, i t i r a f ederim k i ben, şecer esi z o larak neidüğü b e l i r l i olanlardanım.

T al ât l ar l a Enve r l e r i n i s i m l e r i n i câmilere asmak i steyen serserinin,

bana a i t yazı da ne işi vardı? Si z o hi kâyeyi, T al âtl ar a, Enver le re tapman

ve uyan la r hakkındaki yazınıza saklasaydınız, yer inde bi r iş yapmı şolurdunuz . Dos tum! Onlar, sizin m em d u h l ar m ızdı! B en, bu yaş ı makadar ancak bi r varl ığa boyun eğdim ve ancak O'na dayandım ve O'natapındım: U l u T anrı m!

2. "M il let r e f i k i m i z , sahneye d inde inkilâb yapacak yeni b i r k a hr aman çıkarıyor" diyorsunuz. Yazınızda buna benzer daha birçok sözler i n i z var. Hiçbiri doğru ve yer inde değildir. Hepsi tehzîl, ist isfar ve i s t i h

zardır . H ül âsa, topyekû n yakı şık sız alaylardır . "Şimdi de H âfız A l i Rı zaSağman adı nda bi r zat, Donki şotvâr î bi r edâ i l e . . . " g ib i sözler, bi r adı'Eşref, öteki adı 'Edib' olan bir zâta nasıl yakışır?

B u sözlerinize şöylece karşılıkta bulunacağım:




a) Mil le t r e f i k i n i z i n , sahneye d inde inki lâb yapacak yeni b i r k a h

r aman çıkardığı yoktur. M il let r e f i k i n i z , bundan 17 yıl önce 1 vukûa gelip,

olmuş bitmiş olan bir hâdiseyi yeni nesle n a k i l ve hik âyeden başka bi r işyapmıyor. Mese le le r i ' tağlît ' e tmek, başka şekillerde göstermeye

çalışmak, ciddi insanların tenezzül etmeyeceği bir iştir.

Millet ' teki sözl eri mden dolayı ban a 'kah r amanl ı k' izafe etmek,

doğruyu yanlış görmek ve yanlış göstermek de h a y l i bir kahramanlıkt ı r.A i k i gözüm! Siz benim 'dinde reform' yapmak düşünce ve isteğinde bulunduğumu, sözlerimin neresinden çıkarıyorsunuz? İşte Millet , i şte sözl e r i m ! H a y d i , hangi satırdan, hangi cüml eden böyle bi r mân â ve i ma çıkıyorsa, anlatınız da bu ince anlayışınızın f e y i z l e r i n i bizlere inayet buyurduğunuzdan dolayı e l l e r i n i z i ve ayaklarınızı öpelim ve size hayır dualar edelim. Esk iden olmuş, t a r i h e karışmış işleri n a k i l ve hikâye etmek,

yeniden r e form yapmaya çalışmak mı demektir? E ğer böyle i se, bu anlayış, yüksek şahsınıza mahsûs ve münhasırdır.

H e r h a n g i b i r r e f o r m , yüksek ve ender şahsiyetlerin işidir.

Böyleleri nin karşısı nda ben k i m ol uyorum, sen k im? B i z i m gibilerde ne o

kudret bulunur, ne o niyet!

Birgün beni, Mil le t M ecm uası yazarı ziyaret e t t i . Sordu, ben dehatırladıklarımı söyledim. Mese len in esası, 17 yıl önce 2 o lup b i t en b i riş in sadece hikâyesinden i b a r e t t i r . Ha yd i söyleyiniz, yeni bi r r eform i steğini bu işlerin ve bu sözlerin neresinden çık arı p da or tal ı ğa bi r 'umacı'atı yor sunuz? Y oksa bu g i b i şeylerin ağıza alınmasına, yazılıp çizilmesinet a r a f t a r mı değilsi niz? L âki n neden? Niçin? O l a b i l i r . Faka t herkes in s iz in g ib i duyup, s iz in g i b i düşünmesini sağlayamazsınız. Dünya k u r u l d u

kurulalı ne Nemrudlar geldi, ne F i r a v u n l a r geçti de hiçbiri bütün insan

lar ın duygu ve düşüncelerini kendi isteğine adapte edemedi.

1 Doğrusu "16 yıl önce" olacaktı r; zira hâdiseler 1932'de vukû bulmuş, bu yazı

ise, 1948 yılında yazılmıştır.2 Doğrusu "16 yıl önce" olacaktı r.




Y azı nı zı n t a m 12 ye r inde 'Hâfız Rıza E f e n d i ' sözünüz var.B u r a d a k i 'Efendi ' sözüne, eski zaman da olsa i d i , teşekk ür ederdim.

L âki n bugün bu sözünüzü ' teessür' i l e kar şıl adım. Sayı n dostum!

'Efendil iğin bu y u r t t a n k a n u n l a kalkmış olduğunu yoksa unu t tunuz

mu ? 1

b) "Şi mdi de bi r H âfız Rı za, Donki şotvâr î bi r edâ i l e . . . " sözünüz,ciddi ve samimi adamlar için pek 'ayıp' olan 'isti hzâ'ya mahmul dür . B uistihzanıza şöyle hakikî bir edâ ile cevap sunarım:

B ay Eşref Ed ib ! Hayd i biz, "önünde du ru lmaz bi r mecbur i yet a l

tında ezilerek vazife yaptık" d iyel im. B i z memur i d i k , mâzur i d i k , mecbu r i d i k , falan falan! Y a siz?

E l i n i z d e k i haşin kaleminizle , ağzmızdaki müstehzi d i l i n i z l e , etvâ-rmızdaki t u f e y l i h iddet ve şiddetinizle neye, k i m e benziyorsunuz, f a r

kında mısınız?! B i lmem, hangi kaynaktan aldığınız hak ve selâhiyetlekendin ize 'büyük bi r müctehi d' süsü ve sıfatı vererek onun yanına azam e t l i bi r 'di n hâmisi ' vazifesi ve selâhiyeti t a k a r a k di n duygul arı na ve

i m a n aşkl ar ı na, zâta mahsû s bi r ölçü ve sistem koyarcasına ortada belir en bir kılıkçı (formalist) kahramana benzemiyor musunuz?

B en Tekbir ' in T ürk çel eşti r i lm esin e hizmet etmiş isem, size ne olu

yor?! B u hareke t im, beni azarlamanız için size selâhiyet mi veriyor?!

İmana sistem vereceğinize, ka leminize dümen taksanız daha i y i edersi

niz.

Y az ı nı zı n r u h u n d a gizlenen ' t e k f i r sil âhı', neredeyse sı r ı tacak! B uda görünse, o zaman 'taassub çığlıkları'nm müsellâh bir mücahidi olarak

ortalığa dehşet saçacağa benziyorsunuz.

1 1934 yılında kabul edilen, Efendi, B ey, Pa şa gibi Unvanların kaldırılması hakkındaki 2590 sayılı k anunun b i r inc i maddesi şu hükmü i h t i va etmektedir: "Ağa,H acı, H âfız, Hoca, Molla, Efendi, Bey, Beyefendi, Pa şa, H an ım , H an ım efend i veHazretleri lakap ve ünvanları kaldırılmıştır. Erkek ve kadın vatandaşlar, kanunkarşısında ve resmî belgelerde yalnız adlarıyla anılırlar."




"Şi mdi bi r de H âfız R ı za adı nda bi r zât, Donki şotvâr î b i r edâ i le . . ."

sözünüzle yeniden bi r reform hareke t ine başlanmış g i b i sakat bir düşünce ortaya atıyorsunuz. Pekâlâ b i l i r s i n i z k i Hâfız Rı zanı n bu işe h iz

m e t i , —şayet va r sa— şimdi değil, bundan 17 yıl önce 1 i d i ; seni bugünİ stanbul 'da yaşat an, sana ve ban a büt ün mi l le te bu y u r t t a soluk a lmak

imkânlarını bağışlayan zâtın, Büyük Atatürk'ün idaresi ve e m r i altındaolarak! B u husustaki sözleri kısa kesiyorum.

Beni Donkişot'a benzetmek sure t iy le u lu -o r t a alay etmekten çek inmiyo r sunuz. B u suretle benim de size aynen mukabele etmekliğimiçin bana bi r 'ha k ' bağı şlamış olduğunuzu düşün müyor musu nu z? Yahut ,

bu is t ihzanızla ben im güceneceğimi hesaba katmanın lâzım olduğunainanmıyor [mujsunuz? Y a ben de si ze, " B u nası l yazı , ey E şr ef Edib

Efendi?! Alenen söğüp saymanın hem dinen, hem de kanunen yasak olduğunu ne diye düşün müyorsu n ey di n k ahr amanı?! B u yasağı , bu defal ı k s ize ha t ı r l a tmakl a i k t i f a e t t iğimi a r z e d e r i m ey müctehidlerDonkişotu!" g i b i sözler ku l l ansam, darılmaya, gücenmeye hakkınız olmaz. Ç ü n k ü kendin izde tasarladığınız izzet-i nefsin, başkasında da bu

lunduğunu kabul etmelisiniz.

Siz, i y i b i r edib, olgun bi r yazar, büyük bir allâme, hülâsa herşeyolabi l i rs iniz ; yalnız birşey olamazsınız: Başkalarıyla i s t ihza etmek, baş

kalarını t a h k i r etmek, ötekinin b e r i k i n i n izzet-i nefsini kırmak selâhi-yetine sahip!

İlim alanında, f i k r e , mütalaaya hücum etmek, ne kadar lüzumluve faydal ı bi r i ş i se, şahsa en k üçük bi r t a ar r uz b i le en abes bi r harekett i r . Büyük bi r acze delâlet eder. B e n i m izzet-i nefsim, elbette s i z in yazınızın için için anlattığı kaygıların üstündedir sayın dostum! B u hususta

çok kıskanç olduğumu b i ld i rmekle şereflenirim.

T a r i h boylarına bakıldığı zaman, cemiyet ler in bazen böyle zecr î

adımlar l a yür üt ül müş olduk l arı görül ür . B u yazını z öyle anlatı yor k i

eğer s i z in e l inize bugün dahî böyle işlerin mekanizması verilmiş olsa,

Doğrusu "16 yıl önce" olacaktır.



H âtır alar E trafı ndaki M ünakaşal ar 283

derhal ric'î hareket ler ibdaı ile aynı zecriyeti göstereceksiniz. Çünkü yazınızdaki şiddet ve huşûnet, eğer samimi ise, k a r a taassubun göstermeyeyeltendiği korkunç hamlelerden başka değildir.

B en bir inkilapçı değilim. Çünkü bu iş — d e mi n dediğim g i b i — enbüyüklerin yapacağı iştir. Biz Atatürk'ün davetine uğradık. Saray'a g i t

t i k . B i r saatin i çi n d e Tekbiri T ür kçel eşti r m ek vazifesi karşısında kaldık." B a y r a m g ü n l e r i n d e c a m i l e r d e o k u n a n t e k b i r l e r , m u t l a k a

T ür kçel eşecek !" deni l iyordu. B u iş, mad em k i mu t l a k a olacak ve yapılacaktı, b a r i b i raz i y i , olgun ve aslına uygun olması için çalışmak ve uğraşmak, üzerlerimize düşen vazife değil mi id i? Ben, işte buna çalıştım

ve bu gayretle i f t i h a r ettiğimi Mi l let ' e söyledim. Muva ff ak olmamış değil i z . B u n u n l a bugün de yarın da i f t i h a r ederim.

Sayın Eşref Edib! Ata türk , saraya sizi davet edeydi, ne yapardınız? Söyleyin, gitmez miydin iz? Hayd i g i t t i n i z , böyle bi r i şle vazi fel ensei d i n i z , yapacağınız iş ne id i? Te k l i f i doğrudan doğruya reddetmek mi ,yoksa k afanı za gör e bi r ter cüme yapmak mı ? E ğer i k i n c i ş ıkkı yapar

idiyseniz, bize karşı söyleyecek sözünüz yoktur. Çünkü biz de b u n u yap

tı k, hem de i y i yaptı k! Si z t e k b i r i , b i z imk inden daha i y i ter cüme edebil i rseniz , işte meydan! Hayd i yapı nı z da göreli m. H em bi z, onu ya r ım sa

at te yapmıştık. Siz yarım ayda yapınız!

B i r i n c i şıkka bakalım. " Te k l i f i r ed m i eder di ni z? B öyl e bi r medenîcesaret l iniz] , hak i kî bi r şecaati ni z vardı da bu şimdi ban a yazdı ğın ı zmükemmel yazıyı, o zaman neden yazmadınız?" diye sorabilir m iy im? Ozaman ' d i l s i z l i k ' i l e şimdik i 'bül büll ük ' arası ndaki bu büyü k tezâdm se

bebini gösteremeyeceğinize eminim.

Son yıl da di n i s tek l er i ne karşı görülen şu heyecanlardan istifade

ederek ortalığı çorbaya çevirirsek, emin olunuz mil lî bünyemi zde bi r r eaksiyon daha başlar. İşte bu reaksiyon, art ık reaksi yonsuz kalı r. Çokd i k k a t l i bulunmanın çağında olduğumuzu unutmayalım dostum!

B en burada o zamanki yapılan işlerin doğru veya eğri olduğunu

kat ' iyyen hesaba ka tmayarak konuşuyorum. Yalnız s i z in taarruzlarımzekarşı kendimi müdafa adan başka bi r iş gör müyoru m ve d iyo rum k i : Biı



284. Türkçe K u r ' an ve Cumhur iye t İdeolojisi

müslümamn i m a m , eğer 'Tanrı u l u d u r ' şeklindeki Türkçe dua ile uyuşma k imkânı bulamazsa, s i z in bu t a r z l a rda söğüp saymaktan ibaret metodunuzla hiç uyuşamaz. Yalnız müdafaasına değil, himayesine de yel

tenmiş görü ndüğün üz yüce İ slâm, i st ih zayı hiç sevmediği g i b i , 'galîz'ul-kalb ' olmayı da en ağır ve şâyân-ı hayret ve d i k k a t bi r t a r z i le yasaketmiştir. He le insanların ' i zze t le r ine verdiği değer ve önemin derecesindeki yüksekliği, bu hususta mü'minleri, A l l a h ve Rasûl'ün sırasında göst e rmekle ifade eylemiştir; "İzzet, Allah'ın, Rasûl'ün ve mü'minlerindir"demişti r. N e tuhaftı r, İ slâm d i n i n i himayeye kalkışan b i r i n i n , müslüm a m n izzet-i nefis ve haysiyet ini kırmaktan çekinmemesi, hiçbir dinî sı

f a t ve kanunî selâhiyeti bulunmadığı halde ötekinin b e r i k i n i n gönlünüve şerefini çaîakalem ve u luo r t a ezmekten korkmaması, onun sözü ile işiarasındaki korkunç bir t enakuzu ürküdler [gösterir]. Haksızlığın hasmı,hak ve h a k i k a t t i r .

Hülâsa sayın Eşref Edib! Beni Donkişot'a benzetmeniz, ne hak veh a k i k a t , ne edebiyat kaideleri ne uygu n b i r teşbi h ol mamış; b i l ak i s sizin

g i b i yaşın ı başı nı al mış ve meml ek et e olduk ça ün sal mış bi r yazara ya

kışmayacak d u r u m göstermiştir.

3. "M eğer ezan ve t e k b i r l e r i Türkçeleştirmek hususunda Ata türk

üzerinde müessir olmuş imiş" diyorsunuz.

B i z , mugâlatanm ne olduğunu anlayacak kada r t ahs i l e mâlikizdostum! Ortada, "Atatürk üzerinde müessir o ldum" diye bi r söz söyl eyenm i var ? B öyle bi r sözü söyleyen varsa, o da sizsiniz. Benim sözlerim işte

meydanda du ran

Millettedir. N eden i y i okumadan ceffelkalem

yazarakböyle mahcub d u r u m a düşüyorsunuz? S i z in ceffelkalem yazdığınızı, benişte isbatlıyayım da görünüz:

a) B u sözünüzl e, " E z a n i n Türkçeleştirilmesini" de bana i snad edi

yorsunuz. H a l b u k i ben M il lette, " E z a n i n bu cemiyette değil, Ankara 'da

Diyanet İşleri R iyase t inde Türkçeleştirilmiş olduğunu işittiğimizi" söylemişt i m. B u ibareyi 18 M a r t 1948 t a r i h l i ve 111 sayılı M i l l e t i n dördüncü sahifesinde b u l u n a n sözlerimin 4. sütununda bu lursunuz . Buna

bakmadan yazarak — t e k r a r edeyim— mahcub d u r u m a düştüğünüzeüzüldüm.



H âtır alar E trafındaki Mün akaşalar 285

Şimdi sayın yazar! E zanı T ür kçe'ye çevi r ene hü cum edeceksi ni z,bana değil! O zaman Anka ra ' dak i Diyane t İş ler i Reisi n i 1 bul up batar

yanızı onun üzerinde kullanmalısınız. Beni zayıf sanarak bombardımanıhep benim üzerimde yapmak istediğini z anlaşıl ıyor. L âki n gör üyorsunu zk i ben sandığınız g ib i değilim. Bazı müdafaalar vardır, taarruzları suyadüşürür.

b) B en A tatü r k'e nasıl müessir o lab i l i r im? Böyle bir i dd i a mı var?B u iddia , bi r yandan hoppalık, bir yandan küstahl ık t ı r k i ben i m semtime

uğramamışt ır. Ben haddimi ona gör e yaşaya nl ar danı m! B u i ddiayı sizuydurmuşsunuz! Yalnız ayıp değil, günahtır da.

c) A tat ür k bütün dünyanı n bil diği üzere, bi r dâhi i d i . B u l u p plan

ladığı ve yürürlüğe sokmak istediği işler hakkında yanmdak i l e rden b i r i

mütalaa dermiyan ederse onu dinler, doğru bu lursa kabul ederdi. B en deona karşı birkaç cümlelik söz söylemiş olanlardanım. Şu ha reke t imi

"Atatürk üzerinde müessir olmuş" şekline sokmak [ve] güya beni öyle bi ridd iada bulunmuş göstermek için yüreğin kötü duygulara esir düşmüşolması i k t i z a eder k i bunu size çok görürüm.

Evet , ben bütün arkadaşlarım g i b i o huzu rda birkaç söz söylemişolmakla i f t i h a r ederim. Yerden göğe kadar olan hakkımı, siz de lütfeni t i r a f ediniz. Benim iğrendiğim ve semtine uğramadığım ve k i m d e görürsem ondan uzakl aştığı m bi r hâlet-i r u h i y e varsa, o da temedduhtur.

i f t ihar i l e temedd uh 'u kar ı ştı r arak göstermeye çal ı şmayın ı z, r i ca ederim.

4. M il let ' in ban a paye vererek beni coşturduğundan bahseden söz

l e r i n i z , doğrudan doğruya t a h k i r d i r . Öyle bir t a h k i r k i ' h a k i r ' olmayanüzerinde zerre kadar t e s i r i olamaz ve masdarma rücû etmekten başkaçare bulamaz.

B u t a a r ruzunuzu şöyle de püskürtebilirim:

Millet ban a paye verdi ise, herha lde sizden birşey a la rak vermiş

değildir. O halde size ne oluyor? S i z i n cebinize el dokundurmadan, b i r i

1 Rifat Börekçiyi (öl. 1941).




başka b i r i ne birşey vermiş olsa, siz böyle bir çığlık kopararak 'N eden ver iyorsunuz? ' diye haykırır ve boğazınızı yırtar mısınız? Mil le t in bana

verdiği paye, s i z in nenizi e k s i l t t i de böylece zavallı kıskançlara yakışırbi r edâ ile feryad u figana düştünüz.

Anlamıyor musunuz k i M il let ' in ban a verdi ği paye, A tat ür k'ü ndaha evvel vermiş olduğu payenin doğurmasıdır. Y i n e t a k d i r b u y u r m u -

yor musunuz k i A tat ür k'ün ban a ver miş ol duğu paye, daha evvel Cenab-ıH a k k i n bana vermiş olduğu payenin doğurmasıdır. Ben böyle şeylerisöylemem, ama s i z in yersiz sözleri nizin t a m karşıl ığıdır da onun için

bi lmecbur iye söylemiş bu lunuyorum. Öyle t a a r r u z u n böyle müdafaasıolur. Sayın okuyuculardan af d i l e r i m .

5. Saray'da "Cemil Said' in r iyase t inde toplanmış olduğumuzu"

Millet te söylemi şti m. B u 'Cemil Said' sözünün bir zuhûl eseri olduğunuburada sunar ve düzeltirim. Başkanlığında toplandığımız zat, 'Hasan

Cemil ' i d i . Sayın Bo lu m i l l e t v e k i l i olan Hasan Cemil! Sizde bu hususta

d i k k a t s i z l i k hükümran olmuş bay Eşref Ed ib! Çünkü M il let te "Ardahan

mebûsu Cemil Said" sözümden teferrüs edip de anlatılmak istenen zâtınK u r ' a n i Fransızca'dan Türkçe'ye çevirmek cüretkârlığını gösteren bir zâtolamadığını anlayacak ve bu mevzû etr afında bi r sür ü müt al aa i sraf ındabul unmayacakt ı nı z. N e ise...

6. "Selâhiyattar zâtların diğerleri mâlum değil" diyorsunuz. N edenmâlum olmasın? Pekâlâ hepsi de mâlum. Sizce mâlum değilse, işte adlarını size de sunayım: [1] Beşiktaşlı Hâfız Rıza me rhum, [2] meşhurHâf ız K emal mer hum, [3] B u r h an merhum, [4] bugün k ü büyü k müzi küstadı değerli Hâfız Sadet t i n K aynak, [5] A dli ye'deki meşhur Hâfız N u r i ,

[6] E n der u n l u Hâfız Yaşar! 1

7. "Bu n l a r Dolmabahçe Sarayında toplanıyorlar. D inde r e form yapacaklar" sözün üz, çı plak bi r 'tağlî t'tir . Reform i d i i se, onu bi z değil ,Atatürk yapacaktı. İtirazınız mahal l i ne masruf olsun. Açık konuşunuz!

Bu listede i k i hâfızin ismi zikredilmemiştir: Hâfız F a h r i ve Hâfız Zeki.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar 287

8. B i r R üşdi ye hocası var mı ş. M ı sır M üft i si meşhu r ŞeyhMuhammed Abduh ' a 1 ' b iz im Abdu ' dermiş. Anlaşıldığına göre ben de

' b iz im A tat ür k' demeye var ı yormuşum. B u sure t le sayın üstad, beni'hoppalık' ile i t h a m buyuracaklar. H a l b u k i benim tarafımdan böyle birsöz, i ma yol u ile de sâdır olmuş değildir. F a k a t samimiyete dayanan b i rd i l , 'b iz im Ata türk ' d i y e b i l i r , h em demelidir. ' B i z i m Peygamberimiz ' demekle de r in b i r zevk ve yük sek bi r şeref duyduğu muz g i b i , Rüşdiye hocasını sevgi be l i r t en sözünden dolayı ne diye teşnî ediyorsunuz? ŞeyhM u h a m m e d A b d u l l a h [Abduh] g i b i b i r di n âli mi, ağıza tür l ü formali te

ler le mi alınmalıdır. Geç bu g ib i demode olmuş şekilperestlikleri!

9. "Atatürk'e akıl hocalığı edecek derecede büyük inkılapçı" sözler i n i z , bana karşı esrarengiz bir sebebin doğurduğu hamledi r. Si z her

halde beni sevmeyen b i r i tarafından benim aleyhimde teçhiz ve t e s l i h

edilmişe benziyorsunuz. B en ve biz k i m oluyor uz k i At atür k'e akıl hocalığı yapmaya kalkışalım? Yoksa ortada böyl e bi r i ddi ada bu lunan mı var?Hayır dostum! Böyle bir i ddi ada bu lunan yok! Kat ' iyyen! L âki n böyle bi riddiada bulunulmuş g i b i bi r d u r u m ihdas eden var k i o da sizsiniz.

10. Reşit Ga l ip ' in sözlerini Mil let 'e b i ' l - i l t i z a m verdim. B i r M a a r i f

V e k i l i n i n2 bu g i b i mevzûlar üzerinde nasıl konuştuğunu Mil let 'e anl a t m a k , baş maksadı m i di . B u maksadı mı benimle konuşmayı yapan

Millet m u h a r r i r i n e açmıştı m. O n u yazmamış. N e b i l s i n , s i z in b u n u dat aar ruzunuzda barut o larak kullanacağınızı?

1 1 . B i r i thamın ız daha var k i ağır dır ; "inki lâb z iyafet iyle mü-

t ena ' im olduğumdan" bahsediyorsunuz. Aziz dostum! Lütfen dinleyiniz!B en hâfızım, amma amatörüm, cerrar değil im. B u hususta 'feragat' g ib i

tükenmez bir haz ineni n mülkiyetini taşıyorum. Hırs ve tamâdan gözlerikızmış ve kızarmış bazı yazar la r g i b i , neşrettiğim eserleri satmak içinötekine ber ik ine bizzat d i l dökenl erden ol madığıma şükr eder i m.

1 M e t n i n aslında 'Abde' geçmektedir.2

Hâdisenin geçtiği t a r i h t e (1932 Ramazan'mda) Reşit Galip henüz M aar i f Vekilideğildi. Kendisi 19 Eylül 1932'de bu göreve atanmış ve 13 Ağustos 1933 t a r ih inekadar bu görevde kalmıştır.




12. D ah a ağır bi r if ti ranı z da şudur : 0 R ama za n bazı hâfızl ar sa¬ray'a davet edilmişler. B u n l a r iftarsız, aç ve susuz o larak gece yarılarına

kadar s a r a y i n al t odasında kal mışlar . B u n l a r , T ürk çe oku m ayı kabuletmedikler inden ben im t es i r i m yüzünden bu du ruma düşmüşler!

İnsaf, d i n i n parçasıdır !.. B u haberi s i z in kulağınıza k i m sokt u ise,sizi berbat eylemiş, z i h n i n i z i i dlâl, kafanı zı ihl âl eylemiş! B en, sa r ay a buhâf ız larm g e l d i k l e r i n i görmedim. Yalnız onlar g i t t i k t e n sonra işittim.H em de bi zzat A tat ür k'ün ağzından. Demi şti k i : "T ecvi d'den başka bir şeybi lmeyen hâfızlardan hoşlanmam. O n l a r ancak k a l k a l e çıkarmayı

b i l i r l e r. "

İş te Sadet t i n K aynak , işte [Hâfız] F a h r i ! M eydandalar , sor unuzsöylesinler! İş bu tarzda olmamış mıdır anlatsınlar!

E m i n ol malı sın ı z k i ben ora ya gel en hâfızl arı aç bır akt ı r acak vegeriye çevirttirecek g ib i o tesir ve kudre t ten de uzaktım.

İ fti ra, İ slâm'ın yasak etti ği en i ğrenç mel'anetlerden b i r i d i r .

Meşhur Hâfız Sâmi m e r h u m da o günlerde saraya davet edilmişti.B u zat , saraya g i t t i . Kend i s in i çok seven İ smet İ nönü'n ün i l ti ması sayesinde k end i s in i o vazifeden a f f e t t i r e b i l d i . Şunu hatı r lat ayım k i H âfızSâmi merhum, yıllardan beri hi çbi r yer de hi çbir şey ok u ma ma k az mi nedüşmüş ve m u t l a k surette yürürlüğe sokmuştu.

13. T ür k çe ok u ma k i şini n, 'hanende hâfızl ar işi' olduğun u söylemek g ib i gar ip bi r tezini z var. B i lmiyor mu su n u z k i bizde 'han ende' di yegazinolarda, sazlarda şarkı ve gazel okuyana derl er. B u r h a n m e r h u m bu

işle iştigal ederdi. O da hâfız değildi. 1

1 Yazar, bu sözüyle Hâfız B u r h a n i n (öl. 1943) ' iyi bir hâfız olmadığını' kastediyorolmalıdır. N i t e k i m kendisi 'Hâfız Burhan' hakkında 1947'de şöyle yazmaktadır:"Burhan arkadaşımız birçok kimselerce sevil memektedir . Bunun sebebi bi r ince

anlayışa dayanmaz. Bence Burhan çok okumak suretiyle kendisini ibtizâleuğrattı ve k u l a k l a r üzerinde bi r 'usanç' yaratt ı. Bunun da sebebi para aşkını çokbenimsemiş olması id i . Bence Burhan zengindir. Bilhassa haf i f ve oynak şarkıları




Siz bu sözleri ni zle 'hanendeyi de küçümsemiş olmaktasınız. Bizceöyle değil! Çünkü 'hanende', güzel sanatların en başında gelen 'müzik'erbabmdandır. Yüksek m i l l e t l e r , hanendeler ini küçümsemek şöyle du r

sun, b i l ak i s on la ra büyü k saygı gösteri r ler. Si z, öyle sanı yoru m k i müz ik ten zevk a lmayan, o yüksek sanata kavuşmak kab i l iye t inden mah

r u m bir takı m kesânm t e s i r i altına düşerek bu benddeki paragrafı yazmışsınız. Doğru değil.

14. O s ı r ada b i r zâ t ı n , A ta t ür k 'e yazdı ğ ı m e k t u p t a ,

"müsl üman l ar m i manın a doku nmamasını " is tediği , A tat ür k 'ün bumektup üzerine, giriştiği 'yeni inkilâb' işinden vazgeçtiği hakkındaki yazılarınız pek d i k k a t e değer ve g a r i p t i r . B u fı kr anızı n aslı olsa i d i ,Atatürk, ezanların Arapça okunmasının memnûiyeti hakkındaki madde

yi ceza k a n u n u n a koydurtmazdı. 1

15. "Şimdi, ben im inkilapçı arkadaşıma, yani Atatürk 'e k i m b i l i r nekadar küskün olduğumu" söylemek g i b i aşırı k a l i t ada (?) bi r söz söyl üyorsunuz. Anlayamadım, Bay Eşref Ed ib ! B u sözünüzle beni m i i t h a m

ediyorsunuz, beni m i büyütüyorsunu z? Y oksa arkadaşını zı, yani onu muküçültüyorsunuz? [Bu] ayarsız bir sözdür. Atatürk bugün haya t ta değil-

herkesten mükeminel okur. Kur 'an oku m asın ı saym ayal ım . Lâkin mevlid, gazel,şarkı okuma işlerinde Sâmi'den ve Osman'dan sonra gelen sınıftadır." (Ali RızaSağman, M eşkûr H âfız S âm i Merhum, sh. 112, İ stanbul , 1947; kr ş. Dünden

Bugüne stanbul Ansiklopedisi, Cemal Ünlü, "Sesyılmaz, Burhan" maddesi,VI/539, İ stanbul, 1994)

1 Eşref Edib'in de bu yazıya verdiği cevapta dile getireceği üzere, i l g i l i cezamaddesi Mustafa Kemal Atatürk tarafından yürürlüğe konmuş değildir. ÇünküA r ap ça Ezan yasağını müeyyide altına alıp, "Arapça Ezan ve Kamet okuyanlarınüç aya kadar ha f i f hapis veya on l i r adan ikiyüz l i r a ya kadar h a f i f para cezası ilecezalandırılmasını" öngören 2 Haziran 1941 t a r i h l i ve 4055 sayılı kanun,Mustafa K emâl A tatür k'ün ölümünden üç yıl sonra, İ smet İ nönü döneminde yürürlüğe girmiş; 1950'de Demokrat P a r t i ' n i n i k t i d a r a gelmesinden sonra, 16Haziran 1950 t a r i h l i ve 5665 sayılı kanunla, Türk Ceza K anununun 526. maddesinden kaldırılmıştır.




di r ve onu sadece t a r i h h a k i k a t l e r i , vefa ve kadirşinaslık İlişlerimizlemuhafaza ediyoruz.

Güya ben, Atatürk'ten daha çok inkilapçı imişim de onunla b i r l i k t e

ha babam çalışıyormuş ve d inde inkilâblar yapılacak diye bayılıyor vegereken malzemeyi bu lup ona getiriyormuşum; sonra günün b i r i nde onagelen b i r mektup, kendis ini i kaz ve irşad etmiş, o da giriştiği yeni i şlerden vazgeçmiş; bu suret le ben im sevda çektiğim reform meseleleri

suya düşmüş. Bundan dolayı —daha Türkçesi— yapılan şu mızıkçılıktandolayı ben arkadaşıma küsmüşüm!

B u ne bi çim düşünce! E ğer ortada bir caymtı var, bundan dolayı dab i r küsk ünl ük görül üyorsa — k i bunlar ı gören yalnı z s i z s in i z— bunu

bana izafe ve tahsis etmeniz kadar mânâsı z bi r iş olamaz. Çü nk ü o günlerde y u r d u n her bucağı, bu işlerin nümâyiş ve alâyişleri ile bezenmiş,süslenmiş ve donanmış i d i . Bütün matbuât âlemi baştan başa bülbül kesilmiş, işin lehinde çalakalem gidiyor, tü r lü res imler le gazete sahifeleri

süsleniyor, radyolar bu işin medih ve sitayişi ile meşgul [ i d i ] . H er yer,her yön ve her yan k u l a k kesilmiş d i n l i y o r , dudaklaşmış gülüyor ve seviniyor, binbir çeşit tamtıraklar her bucağı dol duruyordu. K ol l eksi yonl ar

bu evrâkı hâla saklamaktadır.

16. Yazınızın sonunda bana 'kardeşçe' kaydı ile bir öğüt veriyorsu

nuz. Hülâsası şudur: "Kur ' an ' l a oynama!"

B u öğüt pek güzeldir. H a k i k a t e n "Kur ' an ' l a oynamak" g i b i yalnız

cahilce değil , aynı za man da k âfir ce de olan bir işle uğraşanlara verilmesi

lâzım gelen en candan n a s i h a t t i r . L â k i n az iz im, dostum öğütçü! Siz buöğüdü, " K u r ' a n ' l a oyn ama k " suçunu k i m yapı yor sa ona verecektiniz.

Ben imle bu öğüdün medlûlü arasında ne münasebet var? Ben, en küçükoyunları b i le b i lmem. K u r ' an g i b i , âsuman-ı r u h u m u n ışıtıcı, ısıtıcı veyaşatıcı güneşiyle oynamak, beni m dünyama b i le giremez.

Demagoji yapmayınız. Hakkımda yazdığınız bu yazı, baştan aşağıkaba bi r demagoj i örneğidir . B u bi r tenezzül dür k i bugünk ü i r f a n karşı

sında değme yazar buna cesaret edemez.




Şu cümlemi de s i z i n şahsınıza armağan edebi l i r im: Siz in gibi

duymak ve düşünmeye kimse mecbur değildir. F a k a t İ s l âm d i n i n i n gerek

r e a l i t i s i n e (bâtın ın a), gerek formal i tes ine (zâhirine) olan itikadım da,itiyadım da s iz inkinden aşağıya düşmez.

Son olarak derim k i : M adem siz ban a ka r deşçe bi r öğüt i hsan ey

lediniz. B en de siz ağabeyime bi r 'ri ca' sunayım:

Y üce K u r ' an i n mukaddes tanıdığı ve i n s a n l a r a öyle tanıttığı 'hakve h a k i k a t l e r ' i l e —her ne ardında koşarsanız koşunuz— oynamayınız!Kendin iz , he rhang ib i r işte ne derece yükselmiş olursanız olunuz, hiç

kimseyi tekdire , tahkire . . . h ak ve selâhi yeti ni z bul unmadı ğını —l üt fenolsun— kabul ediniz . "K ur 'an , mü'minler in izzet - i nef is ler in i mübarektutmuş, onu Allah'ın ve Rasûlü'nün izzeti yanında göstermiştir" demişt i m . B u , izzet-i nefisle oynamaktı r k i K u r ' an 'l a oynamanın ta kendisidir!

Aziz dostum! Size şunu da arzedeyim: B en bu yazı mda Tekbirin

T ürk çeleşti r il m esini n doğru mu , yanlı ş mı olduğunu nun münak aşası cihetine aslâ gi tmedim. Y uk ar ı da da söylediğim gibi, burada sadece, size

cevap vermek işiyle vazifelenmiş bu lundum. Yazınızın yüzündeki kalay,t ı rnakla biraz kurcalansa, altından kaskatı bir T ür kçe al eyh ta r l ığı sır ı tmaktadır. Te k b i r Türkçe'ye çevrildi diye kıyametler koparıyorsunuz.

T ür k d i l i n e karşı olan buğz ve hus umeti ni zi , hi maye etmek istediğinizİ sl âm da hoş gör mez. Ç ün k ü güzel Tü r kçe'ni n sahibi olan bu büyük m i l

l e t , gerek ulemâsıyla, gerek ordularıyla İslâm'ın hem r u h u n u , hem bedenini asırlarca korumuş ve yaşatmıştır. Vels ' in dediği [gibi], bozulmak,

dağılmak üzere b u l u n a n İ slâm bünyesin i t u t a n , saklayan ve çözülmek

t e n k u r t a r a n , bu mübarek Türk m i l l e t i olmuştur. B u n d a n dol ayı İ sl âmd i n i , bu diyanetper ver mil l ete medyûn olduğu gibi, onun güzel d i l i n e desargmdır.

Tekbir ' in Türk •. leştir il m esi, i m a n işi değildir. Te k b i r, netice La

kı nı mdan 'dua' çerçevesin e giren bi r iştir. Duanı n, T anrı 'ya yal var mamıöz d i l i l e yapıl ması , elbette anlaşıl mayan bir di l i l e yapıl ması ndan daha

samimi, daha yürekten olur. Ç ok şükür k i İ slâm d i n i , ' formalist ' değildir.

Hele mezhebimiz olan Hanefil ik, amelin imandan cüz'ü olamadığını söy-




lemekle f o r m a l i t e n i n kökünü kazımış, yeryüzünün en münevver adamına b i le İslâm'ın nasıl [ b i r ] ' h a k i k a t d i n i ' olduğunu anlatmıştır.

Ezanin T ürk çe oku n m ası bahsine gelince, bu işi yapan ve minare

lerde o k u t t u r a n Diyane t İşleri Müessesesi'dir. O bu meselelerde selâhi-yet sahibidi r. Bana da, sana da söz düşmez. Ezan hakkında benim özelduyuş ve düşünüşümü anlamak isterseniz, bi r yı l önce [1947'de] neşr i nemuvaffak olduğum "Hâfız Sâmi" [adlı] eserime başvurunuz!

Son olarak sunarım: Gerek m e v k i i n i z i , gerek hayatınızı, Türk çevres ini T ü r k d i l i sayesinde edinip kazanıyorsunuz. B inaena leyh bu u l um i l l e t i n güzel d i l i n e saygı göstermeniz baş vazifenizdir. Bütün İs lâmâleminin pa r lak yıldızı , Türk d i l i n i n büyük üstadı A k i f merhum, büyükşan sahibi K u r ' a n ! mübarek Türk d i l ine çevirdi. Siz de me rhumu severseniz, yolunda yürüyünüz.

B u n d a n 40 yıl önce yaşayıp varlığın bütün h a k i k a t l e r i n i yekûlü-

nün i 'lâlinde sanan, hayatın kanunlarını bundan ibaret gören softa k ı l ığında görünmek ile hiç k imse bugünün gidişlerine ayak uyduramaz.

Büyük Peygamberimizin kendisi ' formalist ' değilken, ona mensu

biyet dâvâsma kalkışanların kılıkçılığa (form ali st) kalk ışmaları , kötü bi rimandan baş ka bi r şey değil dir . İ man elf âz ve hu r ûf ve keli mât çer çevesine giren varlıklardan değildir.

Sayın Eşref Edib! Saygılarımla.

Kaynak : A l i Rıza Sağman, H âfız Rıza "A ta tür k ve D i n " Hakika t in in

n kârcısın a Cevap Veriyor, "Mi l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5, 17, 8Nisan 1948; [Makalenin yazım t a r i h i : 27 M a r t 1948]



X X I

D İ N Î M E S E L E L E R D E Ö L Ç Ü L Ü K O N U Ş M A K

Eşref E d i b

M i l l e t M ecmu ası'n d an ve H af ız A li Rıza Sağm an da n 1 ' d in ' bah

sinde daha ağ ır ve temki nli k onuşma la r ını r ica ederiz.

Millet M ecmua sı r e f i k i m i z , "Memleket te yeni b i r d i n reformu bahis

mevzuu o lurken, bu dinî reformu fiiliyât sahasına geçirmek için evvelcesaray da a lman kararları bugünkü gidiş yoluna yeni bi r ış ık t u t m a k gayesiyle" mezkûr heyet arasında b u l u n a n Hâf ız A l i Rıza Sağmanl a yap

t ığı bi r konuşmayı, "A tatürk ve D i n " diye tantanalı bir serlevha ile neşr e t t i .

Sayın A l i Rı za Sağman, birk aç nü sha 2 devam eden bu beyanâtında; en naz ik dinî meselelere temas e t t i . Dinî reformdan, camilerde venamazlarda okunan Ezan, Tekb i r ve K u r ' a n sûrelerini Türkçeleştirmeh a r e k e t i n i n s istematik planlarından bahsett i . A l i Rı za Sağman'ın bu konuşmasındaki aldığı tavır ve eda tuhafımıza g i t t i : "D inde reform...

R e f o r m a s y o n h a r e k e t i . . . E z a n l a r ı n , T e k b i r l e r i n , K u r ' a n ' m

T ür kçel eşt i r i l mesi ... Dinî r e f o r m u n s istemli bir şekilde t a t b i k i . . . Dine

karşı r eaks iyonun memlekete büyük faydaları olması... D i n d e reformh a r e k e t i n i n mekteplere teşmili... T ür kçe Kur 'an hazırlanarak camilerde

ve namazlarda okunması..." Acaba bu kelimeler aynen kend is in in m i idi?

Y ok sa mu h a r r i r tarafından mı konuşmaya bu şekil verilmişti?

1 A l i Rıza Sağmanın soyadı, metinde hep 'Sayman' şeklinde yazılmıştır.2 Üç nüsha.




Hafız A l i Rı za Sağman dostumuzun en mühim dinî meselelerde bukadar laubali , bu kadar temkinsiz bi r l i san kullanması, hükümler ver

mesi, b i z i m g i b i bu beyanâtı okuyan bütün müslüman gönüllerini çoküzdü, çok i n c i t t i .

B u teessür sâikasıyla, kullanılan bu l i s a n ve eda hakkında birkaçsöz söyledik . Sayın A l i Rı za Sağman dostumuz, bu yazımızdan müteessirolmuş, 12 sütunluk u zun bi r cevap yazmış. K e n d i s i n i bu kadar zahmetesoktuğumuzdan dolayı mazur görmelerini r ica ederiz. Şahıslarına karşıhü r meti mi z vardır . B i z bi r şey söylemişsek, sözl eri miz ancak söylenen

sözlere ve a lman tavır ve edâya mâtuftur . A l i Rı za Sağman dostumuz dat e s l im b u y u r u r l a r k i şahsî münak aşa, mecmuamı zı n en şiddetl e aleyhtar

oludu ğu bi r şeydir . A n c a k beyanâttaki tavır ve edâya m a t u f olan

'donkişotvâri' t a b i r i n i şahsî birşey t e l a k k i ediyorlarsa, bu sözü söylenmemiş kabul ederek af buyursunlar.

K a v m - i Cedidci i le Erenköyü'nde namazla i s t ih fa fa kalkışan münafıklar hakkındaki sözlerin de kendi sayın şahısl arı na bi r t a a l l u k u ol

madığım burada ayrıca beyan ederim. "Vağluz aleyhim" e m r - i celîl ine i t -tibâen mütecaviz münafıklar hakkında en ağır sözleri sarfetmek, İ slâmizzet ve şerefi muktezasmdan i k e n , "ne idüğü belirsiz" kel imesiyle i k t i f a

edişimiz, b i z im meskenetimizden başka birşeye hamledilemez. N i t e k i m

böyle münafık l ar h akk ı nda Hâfız A l i Rı za Sağman da şöyle diyorlar:

Bence bi r mesleği dışar ıdaki dü şmanl ar ı n hücumlar ı değil ,içerdeki saygısızların saldırımı yıkar. (H âfız Sami [adlı]eseri, sh. 90)

Şimdi şahsî şeyleri bırakalım da esas mesele hakkında konuşalım.M u h t e r e m A l i Rı za Sağman dostumuz! Or taya birtakım mühim meselel er attınız, kat'î hükümler verdiniz... B u meseleler ve hü k üml er üzer i ndebi raz müdavele-i efkâr etmek z a r u r i d i r . Müslümanlığın en b e l l i başlıtemeli olan namaz hakk ında yapı lmak istenen bi r reform, bir inkilâbhakkındaki sözleri sükûtla geçiştirmek hiçbir müslümana yakışmayanbi r hareket olduğunu, hiç şüphe etmeyiz k i siz de kabul buyurursunuz.




Evvelâ M il let M ecmu asın ın mesel eyi ve zâtı âli ni zi t a k d i m edişiniberaber okuyalım:

M e m l e k e t t e yeni b i r d i n reformu bahi s mevzu u o lurken,Atatürk'ün senelerce evvel aynı sahada neler yapmak is tedi

ğini bilmekte, elbetteki büyük fayda vardır. . . Tasarladığı

d i n î reformu, fiiliyât sahası na geçi r mek i çin D ol maba hçeSa r ayı nd a selâhi yetl i şahsiyetl er den mür ekk eb bi r heyettoplamış, on gün kadar süren bir içtimadan sonra m u h t e l i f

k a r a r l a r almıştır . B u heyet arasın da kı ymetl i hâfızl arı mız-dan ve ha len Sen M işel ve Dârüşşafaka Liseleri Ta r i h

Öğretmeni olan B ay A l i Rı za Sağman da vardı. B u reformas-

yon hareketini, t a k i p ettiği seyir içinde b i l d i r m e k ve bugünkü gidiş yo luna yeni bir ış ık t u t m a k gayesiyle kıymetlihâfizla bir konuşma yaptık. (Millet M ecm uası, sayı : 109, sa-hife: 4, sütün: 1)

S i z i n l e yapılan konuşmadaki gayeyi görüyor sunu z ya! B u k onuşma, "memlekette yeni b i r d i n reformu bahis mevzuu o lurken, dinî reformu fiiliyât sahasına geçirmek için saray'da s i z in bulunduğunuz heyet i n verdiği k a r a r l a r , bugünkü gidiş yo luna yeni bir ış ık t u t m a k gayesiyle" yapıl mış!.. Öyl e geçmiş bi r hâdi senin al el âde h ikayesinden ibaret

birşey değil!

Siz in beyanâtınıza gelelim. Diyorsunuz k i :

* Atatürk 'ün d i n reformu yapmak istediği aslâ şüphe gö

türmez. Atatürk bu reformasyon hareket ine, ezanların veb a y r a m n a m a z l a r ı n d a o k u n m a k t a o l a n t e k b i r l e r i n

T ür kçel eşt i r i l mesi yl e başl adı . Kur ' an - ı Kerim'in de T ür kçe

oku n m ası, bu merhalenin i k i n c i kısmını teşkil ediyordu.

• B u işleri s istemli bir şekilde t a t b i k için Dolmabahçe'detopladığı elemanlar arasında ben de vardım.



T ür k çe K u r ' an ve Cumhur iye t İdeolojisi

• Atatürk 'ün r u h u n d a dine karşı k u v v e t l i bi r r eaksiyon şim

şeğini n çaktı ğı muhakk akt ı . B u reaksiyonun memlekete bü

yük faydası olmuştur.

• Sa r ay'da yaptığımı z toplantı lar da bu reform hareketinin

mekteplere teşmili işi i k i n c i p landa i d i . İ lk i ş o larak camile

r i n ıs lahı e le al ınmışt ı . . . A r ap ça âyet ve sûr el er

T ürkçeleşt i r i l ecekti .

• O sırada M a a r i f Ve k i l i Reş i t G a l i p şöyle demişti:" A n k a r a ' d a se lah iye t l i bi r heyet tar af ı ndan T ürk çe bi r

Kur 'an hazır lanmaktadır. B u n d a n sonra camilerde ve na

mazlarda onlar okunacaktır." {Millet , sayı : 109, sahife: 4, sütün: 1)

• Atatürk bize demişti k i : "Hâfiz beyler! Son inkilâbı siz yapacaksınız. S iz i büyük camilere h a t i b yapacağım. Size sırmalı k a f t a n l a r giydireceğim. Size üçyüz l i r a maaş vereceğim." (Mi llet , sayı : 110, sahife: 4, sütün: 1)

• B u işde benim t emele a i t çok deri n ve d eğer l i tesirim oldu

ğunu söylemekle i f t i h a r ederim. (Millet , sayı: 111, sahif e: 4,

sütün: 1)

• Tanrı kel imesi , ' t a n yer i ndek i ' mânâsına eski Türkler in ,tanr ı la r ı o lan Güneş'e v e r d i k l e r i a lem i d i . Zamanımı zda

m a'bûdu n bi ' l-hakk mânâsı na gel en Allah karş ı l ığ ı ola

mazdı. Lâkin bugünkü müslüman t e l a k k i s i All ah ' tan ne anlıyorsa, Ta n r ı 'dan da on u anl adı k tan sonr a mesele k al mıyordu. B i r a rkadaş, A l l ah ' ı bırakmayalım, Allah büyüktür

diyel im' dedi. Ben, 'Türkler in bir T an r ısı olmasın mı?' diye

bağırmıştım. (Aynı sayı ve sahife, sütün: 1 ve 2)

B u nak i lde yanlış birşey var mı? B u n l a r t amamiyle s i z in sözleriniz

değil mi ? Gör ül üyor k i b i z i m yazdığımız yazıda ancak s i z in bu sözleriniz

bahis mevzuu olmuştur. Kendimizden birşey katmış değiliz.

296




Müsaadenizle bize verdiğiniz cevaptan da (Millet M ecm u ası, sy.114) şu beyanâtınızı nakledelim:

• Dinde reform^ bahis mevzuu değildir. E s k i şeyleri hikâyeden i b a r e t t i r . D i n d e r e f o r m b en i m ne h add i me?. .Herhangib i r reform yüksek ve ender şahısların işidir. Dünyak u r u l d u kurulalı ne Nemrud la r geldi, ne F i r a v u n l a r geçti dehiçbiri bütün insanların duygu ve düşüncelerini kendi iste

ğine adapte edemedi, (sahife: 4, sütun: 2)

• Önünde du ru lmaz bir mecburiyet altında ezilerek bir va

zife yaptık, (sahife: 4, sütun: 3)

• B en bi r ink il apçı değili m. B i z A tatü r k'ün daveti ne uğradı k.Saray'a g i t t i k , (sütun: 4)

• Atatürk saray'a sizi davet etse ne yapardınız?., (sahife: 5,

sütun: 1)

• B en o zamanki yapılan işlerin doğru veya eğri olduğunu

hesaba ka tmayarak konuşuyordum, (sahife: 5, sütun: 1)

• B u i şde müessi r olduğuma dâir bi r şey söyl emedim, (sahi fe:5, sütun: 2)

• M i l l e t i n bana verdiği paye, Atatürk'ün daha evvel vermişolduğu payenin doğurmasıdır. (sahife: 5, sütun: 4)

» D i nd e r e formu biz değil, Atatürk yapacaktı. Ankara 'da

selâhiyetli bi r heyet tar afından hazı r lanan T ür kçe Kur'anva,camilerde ve na maz l ar da okunacağı na dâir M a a r i f Ve k i l i

Reşit G a l i p ' i n sözlerini nak le tmekten maksadımı, benimlekonuşan Mil le t m u h a r r i r i n e açmıştım. Onu yazmamış,(sahife: 17, sütun: 1)

• K u r ' a n ' m Türkçe okunmasını kabul etmeyen, iftarsız, aç vesusuz o la rak gece ya r ı l a r ına kadar saray'm alt odasında

k a l a n hâfızlarm bu vaziyeti , ben im t e s i r imle olduğunu söylemedim. Ben bu hafızların saray'a g el d i k l er i n i , onlar g i t t i k -




t en sonra i şit t i m. H em de b izzat A tat ür k'ün ağzından.. .

Demi şti k i : "T ecvi dden başka bir şey b i lmeyen hâfızlardan

hoşlanmam. On la r ancak k a l k a l a çıkarmayı b i l i r l e r . " (sahife:17, sütun: 1)

• O sı r ada A tat ür k 'e gönderi l en bi r m e k t u p üzerineAtatürk'ün giriştiği bu yeni inkilâb işinden vazgeçtiği doğruolsaydı, Atatürk'ün ezanların Arapça okunmasının memnu-

i y e t i hakkındaki maddeyi Ceza K a n u n u n a koydurtmazdı.(sahife: 17, sütun: 2)

• E z a n hakkındaki ben im özel duyuş ve düşünüşümü anla

mak isterseniz, bir yıl önce neşrine muvaffak olduğum H afız

Sami [adl ı] eser i me başvur unuz, (sahife: 17, sütun: 41

B u cevaplarınızla eski beyanâtınızı t e l i f etmek ne kadar müşkül

olduğunu siz de t a k d i r edersiniz.

1. B i r kere 'dinde reform' bahis mevzuu olduğunu, gerek Mil le t

M ecm u asın ın yazı sı ve gerek size affolunan beyanât sarahaten göstermektedir. H em de ne reform, ne inkilâb!.. Dinî reformu f i i l i y a t sahasınageçirmek için verdiğiniz k a r a r l a r , bugünkü gidiş yoluna yeni b i r ı ş ık t ut a c a k ! . . R e f o r m a s y o n h a r e k e t i n e e z a n l a r ı n , t e k b i r l e r i n

T ür kçel eşt i r i l mesi yl e başl anacak , sonra Kur ' an ' a geçilecek, Kur 'an Di l i

ber ta ra f edilecek, Anka ra ' da T ür kçe bi r Kur 'an yapılacak, camilerde venamazlarda bu T ür kçe Kur 'an okunacak!.. B u i l e r i işler, s istemli bir şek i l d e t a t b i k edil ecek!.. İ ki nci p landa bu r e form ha reke t i mekteplere

teşmil edilecek!..

Sonra büyük bi r cesaretle kat'î bi r hü k üm ver iyorsunuz; "Dine

Inrş ı bu reaksiyon hareketi memlekete büyük fayda vermiştir" d iyorsu

nuz. D i n e karşı bu reaksiyon hareketinden, yani d i n ders le r in i n mektep

lerden kaldırılmasından, bütün dinî müesseselerin kapılarına zincirler

asılmasından, camilerde hıfz-ı K u r ' a n l a meşgul olanların cürm-i meşhûdi l e suçlandırılmasmdan, lâiklik nikahına bürünerek müslümanlarm iba

detlerine (ezanlarına, tekbir ler ine , K u r ' an okumalarına) müdahale e d i lmesinden, di n ki taplar ında K u r ' an D i l i y l e ve K u r ' an Y azı sı yl a âyetlerin




kald ı r ı lmasından, K u r ' a n L i s a n ı y l a ' A l l a h u Ekbe r ' d iyen l e r in üç ayhapse mahkûm edi lmeler inden, Ha lkev le r ine dinî eserlerin girmesi[nin]

yasak edilmesinden, d i n i n teâlî ve inkişafı için dinî cemiyetler k u r u l

m a s ı n ı n ] menolunmasmdan memleket ne g i b i faydalar gör dü? L üt feni zah eder misiniz?

Görüyorsunuz ya, yalnız eski şeyleri hi kâye i l e k al madın ı z, bü yükhükümler verd in iz ve " B u i şde ben im t emel e ai t çok de r in ve değerli tes i r i m olduğunu söylemekle i f t i h a r ederim" dediniz.

2. "B i z, önüne du ru lmaz bi r mecburiyet alt ında ezilerek bi r vazife

yaptık. Ben inkilapçı değilim. Biz Atatürk'ün davetine uğradık. Saray'ag i t t i k . Siz olsanız ne yapardınız?" diyorsunuz. A m a evvelki beyanâtınızböyle değildi. Saray'a gidişinizi, oradaki içtimalarınızı, yüksek eleman

l a rdan mürekkeb heyet iniz in verdiği kararları, 'dinde reform' hareketle

r i n i ne kadar tantanalı bir surette anlatmıştınız. O beyanâtınızın hiçbirkelimesinden böyle bi r mân â çık mıyor.

H er ne ise, mademki bugün , davete uğrayar ak, bi r mecburiyet a l

t ında ezilerek bu i l e r i işleri gördüğünüzü söylüyorsunuz, biz de bunlarıböylece kabul ederiz ve bütün müslüman kardeşlerimiz[in] de s i z in bui l e r i işleri bir mecburiyet altında yaptığınıza inanmalarını t emin ederiz.

M u h t e r e m Mil le t M ecm uası r e f i k i m i z de s i z i , böyl e bi r mecburiyet a ltında kaldığınızdan dolayı elbette mazur görürler.

Y al nı z si ze şur ada b i r suâl sor mama mü saade bu yur manı zı rica

ederim: Acaba siz de Hâfız İdrisler, Hâfız N u r i l e r g i b i , "Biz öteden beri

K u r ' a n i , K u r ' a n L i s a n ı y l a okumaya hasr-ı vücud e t t i k B u n u başka l i -sanla okumayı beceremeyiz" deseniz ne olurdu? E m i n o lunuz k i hiçbirşey yapmazlardı. . . Atatürk, karşısındaki adanın i c t ihad ve kan aat i ne

hü r met eden bi r adamdı ; ve d i y e b i l i r i m k i d i l l e r i iç ler ine uymayan

adamları işinde k u l l a n m a k l a beraber, onları icabında t a h k i r etmekten

de çekinmezdi. H a k a r e t edecek bi r vaziyet hâsıl olmasa da on la ra karşıiçinde bir saygı taşımazdı. H a l b u k i içlerindeki samimi kanaat ve i c t i h a d -



300 Türkçe K u r ' an ve Cumhur i yet İdeolojisi

la rmı d i l l e r i nde taşıyanlara karşı, en küçük b i r hakar et t e bu l un mak

şöyle dursun , onlara saygı gösterirdi. 1

E m i n o lab i l i r s in iz k i o Ramazan gecesi saray'da si z beri t a r a f t a k i

müzeyyen salonda dinde reform kararlar ı ve r i rken , öte t a r a f t a gece yarılar ına kadar iftarsız, aç ve susuz k a l a n Hâfız İdrisler[in], Hâfız N u r i l e r i n

bu vaziyetinden A ta tü rk 'ün haberi yok tu . O küçüklükler, o zamanki

bendegânm m a r i f e t l e r i id i .

Olsa olsa, nihayet, aziz dostum, siz de " B u ileri i şi ben yapamam"deseydiniz, i f tar ınız gece yarıs ına kadar uzamış olacaktı... Sonra da o

büyük ve k a h r a m a n r u h l u hâfızlar g ib i evinize gönderilecektiniz. İşte okadar! Başka ne o labi l i rdi? Zannederim Mil le t r e f i k i m i z de başka birşeyolmayacağına size teminat verebilir.

"Siz olsanız, ne yapardı nı z?" diyorsunuz. O n u bize sormayı n! O n ubaşkalarına sorunuz da ne yaptığımızı , ne yapacağımı zı si ze söyl esinl er .B i z harekât-ı milliye'nin başından sonun a kada r Anka ra ' da İs t iklalSavaşında çalıştık. Hiçbir v a k i t , hiçbir meselede, kanaa t ve içtihadımı

zın hilafında görünmedik. E n müh i m dinî mesel el er de f i k r i m i z i açıkçasöyledik. O n u n [Atatürk 'ün] f i k r i n e u y m a m a k l a beraber, hiçbir defaitâba maruz kalmadık. Münakaşa ettiğimiz meseleleri size söyleyecekolsam, emin im k i di nl emekten bile çekinirsiniz.

3. "O zamanki yapı l an i şl er i n doğru veya eğri ol duğun u hesabaka tmaya rak konuştuğunuzu" söylüyorsunuz. A m a o beyanât ı nı z böyl edeğildi. H er ne i se, mademk i o yapı l an i şleri n doğr u veya eğri olduğunu

hesaba ka tmayarak konuştuğunuzu söylüyorsunuz, bu husustaki f i k i r vek a n a a t i n i z i şimdi açıkça söyleyebilir mis in iz? K u r ' an L i s a n ı y l a " A l l a h u

Ekber! A l l a h u Ekber ! L â i l ahe i l l a l l a h ! . . . " diye ezan okuyanlar hakkında,b i r ha f t adan üç aya kada r hap i s cezasını d i n hürr iye t ine , vicdan

hürriyet ine, demokrasiye, h a t t a lâikliğe muvafık bu luyor musunuz?Sonra, namazlarda K u r ' a n sûre ve âyetlerin[in] yer ine Anka ra ' da hazırlandığından bahsolunan T ür kçe Kur 'an okunsa , o namaz, namaz olur

1 Bkz. M et i n X V I I




mu? Türklerin Tanrısı o lmak için, Allah lafz-ı celâli ni ber taraf edip de

Ta n r ı demek m i lâzım gelir?

4. Şu i barenizi yanyana koymama müsaade eder misiniz?

[a] B u i şde benim temele ai t çok der i n ve değerli t e s i r i m olduğunu söylemekle i f t i h a r duyarım... (Mil let M ecm u ası, sayı:111, sahife: 4, sütun: 1)

[b] B u i şde müessi r ol duğu ma dâi r bi r şey söyl emedi m.

(Millet M ecm u ası, sayı: 114, sahif e: 5, sütun: 1)

5. A n k a r a ' d a selâhiyetli b i r heyet tar afı ndan hazı r l anan T ür kçe

Kur'an, camilerde ve namaz la rda okunacağına dâir M a a r i f V e k i l i n i n

sözlerini nak le tmekten maksadınızı, s iz in le konuşan M il l et M ecmu asın a

açtığınızı, fakat m u h ar r i r i n on u yazmadığı nı söyl üyor sunuz. B u n a cevapvermek, M il let M ecm u asın a düşer... D emek , s i z in beyanâtınız aynen vet amamiyle nakledilmemiş!?

6. K u r ' a n i n Türkçe okunmasını kabul etmeyen hâfızların, gece yar ı lar ına kadar iftarsız, aç ve susuz kalmaları, s iz in tes i r iniz le olduğunusöylemedik. Si z, bu hâdiseyi neye üzeri ni ze al ı yorsunuz? Onl arı—yukarıda söylediğimiz g i b i — bu vaziyete düşüren, o zamanki saraybendegânı id i .

7. K u r ' an i , Türkçe okumayı kabul etmeyen, gece yarı lar ına kadar

iftarsız, aç ve susuz bırakılan o büyük ve k a h r a m a n r u h l u hâfızlardanbahsederken, onların s a raya g e l d i k l e r i n i , sonradan At atür k'ün ağzından

işittiğinizi söylerken, "tecvidden başka birşey bilmeyen hâfızlardan hoşlanmadığını, onların ancak k a l k a l a çıkarmayı b i l d i k l e r i n i " söylüyorsunuz. B u , s i z in g i b i aynı meslekten olan b i r hâfı zı n ağı za al acağı bi r sözdeğildir. Böyle istihfafkârâne bi r sözü nakletmek bi le size yakışmaz.

Aslı var , yok, bu hâdi seyi "H âfı z Sâmi " adlı eser inizin 53 . sahife-sinde de yazıyorsunuz:




Ata tü rk , Tür kçe Kur 'an okuma meselesinde b i z l e r i saraya

topladığı sırada, tecvid âşıkı o lan hâfızlardan hoşlanmadı

ğını söyleyerek e t r a f i n d a k i l e r i gül dürmüştü... diyorsunuz.Siz de gülmüş müydünüz? Güldüyseniz, t a b i i bu gülüşünüz, içten

değil, "bir mecbur i yet altında ezilerek" olmuştu değil mi?

8. O sırada Atatürk'e gönderilen bir mektup üzerine, Atatürk'ünbu yeni inkilâb işinden (yani ibadet lerde K u r ' a n l i s an ın ı menetmekişinden) vazgeçtiği hakkındaki r i v a y e t i kabul e tmiyorsunuz. Buna d e l i l

olarak da şöyle diyorsunuz:

Eğer bu r ivayet doğru olsaydı, Atatürk'ün, ezanların Arapçao k u n m a s ı n ı n m e m n u i y e t i h a k k ı n d a k i maddeyi CezaK a n u n u n a koydurtmazdı.

B u d e l i l i n i z esassızdır. Ceza K a n u n u n a k o n u l a n maddenin t a r i

h i n i t edk ik ederseniz, Atatürk'ün öldükten sonra bu k a n u n maddesinin

vaz'edildiğini anlarsınız. 1

9. "Ezan hak k ı ndaki özel duyuş ve düşün üşün üzü an l amak içinH âfız Sâmi eseri ni ze başvur ul masın ı " söyl emeniz üzer i ne, bu eserinizi

alıp göz gezdirdim. N e kadar güzel bi r eser! Çok beğendim. Orada büsbütün başka bi r l i s an kullanmışsınız. M il l et M ecmu asın d ak i "Dinde r eform, dinî reformasyon, reaksiyon, d i n inki l âbın ı s is temli bi r şeki l det a t b i k . . . " g i b i o alafranga kelimelerden, ezanların, t e k b i r l e r i n , namazdaokunan K u r ' an sûre ve âyetlerinin Türkçeleştirilmesi g i b i sözlerden hiçb i r i yok! B i l a k i s

Allah lafz-ı celâl ini n haşmeti nden, kul akl arı , ufukl arı ,

ruhları ve arşları t i t r e t e n o meşhur ezanın, peygamberimiz zamanınınezanlarmdaki ke l imeler le Bilâl-i Habeşî'nin ağzından çıkan lafızlarlaokunduğundan bahsediyorsunuz. Müsaadenizle birkaç cümlenizi nak le

deyim:

1 Ezan yasağı, 2 Haziran 1941 t a r i h l i ve 4055 sayılı kanunla, Mustafa K emâlAtatürk'ün ölümünden üç yıl sonra, İsmet İ nönü döneminde yürürlüğe girmişti r.



X X I I

'O ' v e O L A N L A R D A N B İ R İ

N e c i p Fazıl Kısakürek

1. Sene 1931... Ramazanın B i r i . . .1 'O', A nka ra ' dan İstanbul'a geldi.

2. Aynı günün akşamı, Hâfız Yaşar O k u r i s i m l i zâtı , telefonla

Dolmabahçe Sarayından çağırdılar. T a b i i bu zât, davete, b i l e t i Büyükİ kr amiye'yi k azan mış bi r i şsizin şevk ve neşesiyl e koştu.

3. 'O', E s k i M a a r i f Veki l l e r inden Reşit G a l i p ve Bay Hâfız... Hâfız'asoruldu:

— Yaşar Bey! Ramazan'da hangi camilerde mukabele okuyorsun?

— Yerebatan C a m i i n d e Paşam!

E m i r v e r i l d i : "Yar ın Yereba tan C a m i i n d e Kur 'an ' ı Türkçe olarak

okuyacaksın! Sabahki gazeteler de bu işi i l a n edecek!"

B ay Hâfızin bizzât kendi notu: ...'ün , T ür kçe Kur 'an mevzuunda

yapmak istediği inki lab tahakkuk saf h asına giriyor demekti. Uzun, za

mandan beri T ürk çe tercüm esi ha zır la na n K ur 'an -ı Kerim 'den bazı par

çal ar ı T ür k çe olarak okutur, hatta bazı yerlerinde hatalara işaret ederek

tashih edilmesi lüzumuna işaret eylerdi.

1 Doğrusu, 'Sene 1932... Ramazanın Dördü' olacaktır. Çünkü kendisine 'O' şeklinde işaret edilen Mustafa K emal Atatürk'ün İstanbul'a geliş t a r i h i , Ramazan'm

dördüncü gününe (12 Ocak 1932) tesadüf etmektedir. [B u metindeki hatalar,esasen Hâfız Yaşarin makalesine i t imad etmekten kaynaklanmıştır.]




4. O gece, yani R ama za n ın i l k gecesi, H âfız Y aşar , sabaha kadar

huzu rda kaldı. H u z u r u n çerçevesi, üstünde ne yenip, ne içildiği mâlûm

bi r sofradır; ve işte bu sofrada güya d i n konuşulmakta, yahut din'e b e l l i -

başlı bir muamel e t a t b i k edilmektedir.

5. Er tes i günü, kadınlı e r k e k l i binlerce kiş i , y ahu t b inlerce g a f i l ,

camiin içinde ve önünde toplanmış vaziyette... Hâfız, güç h a l l e i çer i ye gir er ve bi r köşede, üst ü şall arl a örtü l ü kü r süye doğr u yür ür .

6. Hemen aynı zamanda, cami in önün de muh t eşem bi r otomobil

d u r u r . Geleni , 'O' zanneden h a l k t a heyecan ve kaynaşma... Açılan açı

lana... H a l bu k i gelen, M a a r i f Ve k i l i Doktor Reşit G a l i p 1 ve hangi işlerememur bi r mebûs olduğu resmen bil inmeyen K ı l ı ç A l i ' d i r .

M a a r i f Ve k i l i emreder: " B u y u r u n Hâfız Bey! Çıkın kürsüye!"

Ve Hâfız kürsüye çıkar. K e n d i t a b i r i y l e 'evvelâ Arapça olarak'

Besmele çeker ve arkasından 'Arapça o la rak ' Yâs în Sûres in i r a s t ma

k a m ı n d a n okur. Sonra da 'Türkçe tercümesi'ni aynı makamla okumaya

başlar.

Hâfız'a göre h a lk şöyle bağırmıştır:

Allah razı olsun! T an r ın ın emirlerinin mahiyetini öğr en d i k.

Gazi Paşa'ya m i nn ett ar ız. Büyük D âhi yi Allah başım ızd an

eksik etmesin!

7. Aynı günün akşamı y ine huzur. . . Hâfız 'a, vaziyet i anlatmasıemredi l iyor. Hâfız, başından sonuna kadar anlatıyor. K e n d i t a b i r i y l e :

"Çok memnun ve mütehassis oldular. Beni yemeğe alıkoydular."

8. Hâfız, bu kadarıyla kalmıyor. Yereba tan C a m i i ' n i n pek küçükolduğunu, halkın ayakta kaldığını, bu muazzam inkilâba büyük bir cami

tahs i s edi lmesini i s t iyor. Ricası, Nas redd in Hoca nın T i m u r ' d a n b i r dedişi f i l i stemesi ndeki ince nükteye eş o larak, fakat t amamiy l e ayrı ve zıtbi r mevzûda hemen kabu l o lunuyor. Gelecek tecrübenin Su l tanahmet

1 Aydın Mebûsu Dr. Reşit Galip, bu t ar i h t e M a a r i f Ve k i l i değildir.



306 Türkçe K u r ' an ve Cu mhur iye t İ deoloji si

C a m i i n d e icrâsı emrolunuyor. Üstel ik okuyucular kadrosunun da geniş

letilmesi için şu emir veriliyor:

— H âfı z Bey! B u işi başarabil ecekl eri ne emin olduğunuz arkadaşlar ınız kimlerdir?

D e r h a l l i s t e s i t a k d i m o l u n u y o r : [1] B eşik taşl ı Rı za; [2]Sü l eyman iye M üezz in başı s ı K e m a l ; [3] S a d e t t i n K a y n a k ; [4]Sul tanse l iml i Rıza; [5] F a h r i ; [6] M u a l l i m N u r i ; [7] Zeki; [8] Burhan . . .

Kendis iy le beraber 9 hâfız...

E m i r : 'Yarın akşam bu arkadaşlarınızla gelin!"

9. E r t e s i akşam hepsi b i r den huzurda . . . P rova ve t a t b i k a t . . .

B u n d a n sonra i l k C u m a günü Su l tanahmet C a m i i n d e yapılacak mera

si m hakkında talimât...

10. R a m a z a n i n i l k haftası na tesadüf eden Cuma . . . 1 9 hâfızmhepbir ağızdan 'Tanrı u l u d u r ' diye, kendi t a b i r l er i y l e ' Te k b i r l e r i . . . 2 V es t a y l a Türkçe yükselen sesler... Akşamı 9'u b i rden huzurda. . . Hâfız

Y aşar i n t a b i r i y l e h a lk denenmiş ve müsbet netice alınmıştır. Yi n e mal u m çerçeve; ve B a y r a m namazının Te k b i r l e r i için tesbit edilen Türkçeşekiller...

Hâfız Yaşar i n bizzat kendi notu: ... T ür kçe Ezan, T ür kçe Kur 'an,

T ür kçe Hutbe ve T ür k çe Tekbir i l e "dinde inkilâb" yapmak istiyordu. B u

i nk ıl âbıyl a, mukaddes m i h r abı, cehlin elinden al ıp ehline vermeyi de sağ

l am ış ol aca k t ı şüph esiz...

1 Doğrusu, 'Ramazanin üçüncü haftasına tesadüf eden Cuma..." olacaktır. ÇünküSultanahmet Camii'ndeki i h t i f a l Ramazan ayının 21inde (29 Ocak 1932)ger çeki e şmi ştir.2 Sultanahmet Camii'ndeki i h t i f a l de Tür kçe Tekbir okunmamıştı r. İ lk T ür kçe

Tekbir, beş gün sonra, yani 3 Şubat 1932 t a r i h ine tesadüf eden Kadir Gecesinde(Ayasofya Camiinde) okunmuştur.



H âtır alar E trafındaki M ünakaşal ar 307

İ l . 1 B i r yı l sonraki Ramazan ayında (1932), 2 bu defa AyasofyaCa mii nde y ine aynı tecrübe... 9 hâfız... Vaziyet radyoyla saraydan t a k i p

edil iyor. Hâf ız baylar, vazifeleri biter bitmez, saray sofrasında mevki ler i n i alıyorlar.

Hepimize ay r ı ay r ı i l t i fa t ta bulundu. Ayr ıl ır ken d e herbiri-

mize ikişer yüz l i ra hediye etti.

O zamanın parasıyla 1800, bu zamanın parasıyla da en aşağı10.000 l i r a kıymetindeki bu hediye, an cak r esmî ve umu mî b i r heyete,diş kirası kab i l inden ver i l end i r. Münferit ve büyük paylı atiyeci veya

at iyeci ler in k i m veya k i m l e r olduğu ve ne aldıkları meçhul...

12. Sene 1934... H âfız Y aşar , E v k a f Müdürler inden Sait Bey'in i mzasını t aşı yan bi r dâvet tezkeresi alıyor. E v k a f a gidiyor. Ha t ı r ı nda k a l

dığına göre, günlerden P a z a r t e s i ' d i r. S a i t Bey, D i y a n e t İ ş le r iReisliğinden gelen bir mekt ubu kendis ine uza ta rak m u a l l i m t a y i n ed i l

diğini b i l d i r i y o r . Bay Hâfız, T ür kçe Ezan işi için Sül eymaniye Cami i 'nde

açılacak ku r s a t a y i n buyurulmuştur. 3

13. Sene 1934... H ep ayn ı sabit f i k i r ve deği şmez hedef... H âf ı z

Y aşar a Gülcemal Vapuru i l e Çanak kal e'ye gitmesi ve Şehid Mehmedcik

Âbidesinde aynı 'Türkçe'leri t e k r a r etmesi emro lunuyor. 4 İ s tanbul

Müftüsü Hâfız Fehmi Efendi de beraber... Müftü, zaten birçok tecrübede,

1 M e t n i n aslında bu madde, sehven '10' olarak geçmektedir. Sonraki madde baş

ları, tarafımızdan düzeltilmiştir.2 1931 yıl ını esas alarak söylenen, 'B i r yıl sonraki Ramazan ayında' t a b i r i yanlıştır. Çünkü Ayasofya'daki i h t i f a l de diğerleri gibi aynı Ramazan ayı içerisinde(3 Şubat 1932) yapılmıştır.

3 T ür kçe Ezan uygulamalar ı 1932 Ramazanı nı n akabinde başlayıp, İstanbul'dakimüezzinler bir sonraki Ramazan (29 Aralık 1932/27 Ocak 1933) için eğitimgördükl eri nden, Hâfız Y aşar ı n mualli mliğe t a y i n edildiği t a r i h i n '1932 yılı'olması gerekir.

4 Hâfız Yaşar Okur, 1962'de yayımladığı hâtıralarında Çanakkale'deki i h t i f a l i r1932 Ramazanı'nda gerçekleştiğini yazmaktadır. (Ata tür k' le On beş Yıl, sh. 36)




meselâ Ayasofya tecrübesinde de hazır; ve hem h u z u r u , hem de sükûtui l e bu işin cevâzma kâildir. Vapurda , K a p t a n K u l e s i n d e n etrafı çınlatan

' ezan la r ; ve güvertede okunan , kendi t a b i r l e r i y l e 'zamm-ı şerifler... VeŞehid Mehmedciğin başında, makam üstüne m a k a m oyunlarıyla gösterilen marifet.. . Şehit Mehmedciğin başına gelenler...

14. Yuka r ıdan beri gelen 13 madde, içine hiçbir fazlalık karıştırılmadan, yalnız kendi kıymet hükmümüzün n a k i l üslûbuna büründürüle-r ek Bay Hâf iz in bundan kaç yıl evvel çıktığını bilmediğimiz B ütün Hafta

i s i m l i b i r mecmuaya h i t a b edici sözlerinden alınmıştır. E l i m i z e b i r bak

k a l dükkânının okkalık kağıtları arasında geçen, klişesini aşağıda gördüğünüz y ap rak 1 kadar basit , onun kadar mühi m bi r vesik ayı aylar veyıllardır dosyamızda muhafaza etmek işi de D edekti f X Bir in sıfatına ai tb i r k e y f i y e t t i r.

15. İ ş te Al lah ' ın , P e y g a m b e r i n , K i t a b i n , D i n i n , K ubbe'n i n ,

M i h r a b i n , E c d a d i n , n ihayet Şehid Mehmedciğin razı olup olmadığı sor u l m a d a n emro lunan işlerin başlıcalarmdan b i r i n e ai t hi kâye, etrafı na

aldığı, hafızları, müftüleri, v e k i l l e r i , mebûsları , gazetecileri, ha l k kal abalıklarını ve " H a k i m i y e t M i l l e t i n d i r " düstûruna yapışık demokra t ik ölçülerden ibaret yardımcı unsurlarıyla ve r i y a z i b i r k a t i y et l e 'ber-vech-i

bâlâ'dır. Yereba tan C a m i i n d e n başlanarak, cami, böylece yere batırılmak istenmiştir.

K aynak : Dedekti f X B i r [N . F . K ısakürek], (O) ve Olanlardan Biri,"Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3, 11, 25 Ağustos 1950, İstanbul

1 B u yazını n yayımlandığı i l k sayfanın alt ında, Bütün Hafta mecmuasına ai tküçük bi r kupür yer almaktadır .



X X I I I

'T Ü R K Ç E T E K B İ R ' M E S E L E S İ

Hâfı z A l i R ı za S ağman

T ür kçe Tekbir meselesi, beni şahsen i l g i l e n d i r i y o r . K ı saca arz ede-

ceğim. L üt fen okumanı zı çok r ica ederim.

B i r akşam evime geldiğim zaman, "Sizi bir gazete m u h a r r i r i aradı.İki defa geldi" dediler. E r t e s i gün kapı çalındı. Tanımadığım bir zat,kendis ini prezante e t t i : "Millet Mecmuasından M e m d u h Şevket!"

'Buyurunuz ' dedim.

— S i zden, A tat ür k'ün d i n inkidâbı hakk ı nda yazı r ica ediyoruz.

Şaşalar g ib i oldum:

— Atatürk'ün yanından ayrılmayan, onun maksat lar ına, f i k i r l e

r i n e yakından vâkıf bu lunan bu kadar zevât d u r u r k e n bana ne diye gel

diniz birader?!

— E fend im, Maar i f Tar ih inde s i z in adınız geçiyor. Siz o işlerdebulunmuşsunuz da...

— İyi ya, M aar i f Tarihinden alı p yazın ı z.

— A mm a efendim, or ada mevzû dar ve kı sadır . B i z, geni ş mal umâ tistiyoruz.

— Pek i buyurunuz . N e isti yor sanız sorunuz. B i l d i k l e r i m i ve hatırımda kalanları söyleyeyim.

M u h a r r i r sordu, ben söyledim, o yazdı. Birkaç gün sonra çıkanMillet M ecm ua sı yaldızlı kelimeler, tumturaklı cümleler ile bu yeni yazı




se r i s in i i l a n ediyor, söyl eyeni gökl er e çık ar ı yor du. B u yaldı zl ar , bu

uçurtmalar, gazetecil ik sanatının alelâde bir gösterişinden ibaret i d i .

M u h a r r i r e söylediğim sözler, bazen aynen, bazen meâlen çıkıp durdu.

B u nüshalarda çıkan sözlerimin hülâsası şu id i :

Saray'a götürüldük. İlkin M a a r i f Ve k i l i Reşit Ga l ib ' in , sonra

mebuslardan Hasan R ı z a n ı n 1 başkanlığı altında toplandık.A rk adaşl arı mız; Beşik taşlı H âfız Rı za, H âfız K emâl , H âfızB u r h a n , Hâf ız Sadet t i n K aynak , Hâf ız F a h r i , Hâf ı z N u r i

(Börekçi) i d i l e r . 2

Başkan Hasan Cemil dedi k i : " [Musta fa Kema l ] Paşa, yak

laşmakta olan bayram'da (çünkü Ramazan'ın 15-18'leri id i )

camilerde t e k b i r l e r i n T ür k çe a l ınmasını i s t iyor. B u iş bugece burada olacaktır."

H i çbi r i miz bu i şin adamı değil dik . A r k adaşl ar dan bazısı,

' A l l a h u Ekbe r ' karşı l ığında ' A l l a h büyüktür', bazısı ' A l l a h

u l u d u r ' d iye l im g i b i t ek l i f l e rde bu lundul a r. B en de "T an r ıuludur demek, hepsinden uygundur " dedim ve ısrar e t t i m .

A r a d a münakaşalar çıktı , s inirlenmeler oldu. H a s a n R ıza , 3

"Münakaşayı bırakalım, bu işi Paşa ha l l e t s in" dedi. Saray'ınyukarısına çıktık. Paşaya ' A l l a h büyüktür ' diye de okuduk,

yalnız benim t ez im olan 'Tanrı u l u d u r ' diye de. H er i k i s i n i dedin led ik ten sonra, benim tezimi kabul e t t i . B en de sevindim.

' A l l a h u Ekber ' in kalktığına değil, onun yer ine 'Tanrı u l u d u r -

'u n kabul edilmesine sevindim.

B u n a H a y a d i k k a t i s t e r i m . Karşımızdaki zat , "All ahu Ekber m u t

l a k a ka lkacak , yer ine T ür kçefsi] konacak " demişti. B u m u h a k k a k ola-

1 Doğrusu, 'Hasan Cemil' olacaktır.2 B u grup içeri sinde, A l i Rı za Sağman tarafından zikredilmeyen i k i hâfız daha

bulunmaktadır: Hâfız Yaşar Okur ve Hâfız Zeki.3 Doğrusu, 'Hasan Cemil' olacaktır.




çaktı. M a d e m k i mu h a k k a k olacaktı, Türkçe terkibler i çinde 'Tanrı u l u -dur 'dan daha elverişlisi yoktu. B u tezi başka bi r yazı mızda geni şl etece

ğiz.1

Cevdet Paşa, k r iz karşılığı buhran kel imesini bu lup koyduğu içinkızı F a t m a Al iye , Cevdet Pa şa [İ stanbul , 1332] adlı eser i nde i f t i h a r edi

yor. B i z i m üstadımız İzmirli İsmail Hakkı, 'hiyta kel imesini ben buldum'

diye sevinirdi . O mecliste ben im g i b i b i r âci zin şöyl e bi r işe muvaffak

olması elbette i f t i h a r a değer mevzû o lurdu. Maksadımı yanlış anlıyorlar.' A l l a h u Ekbe r ' kaldır ı ldığı t akd i rde , yer ine 'Tanrı u l u d u r ' u o tu r tmak

benim için h ak ika t e bi r h i z m e t t i r .

O günlerde Darüşşafaka'da derse g i r d i m . Talebeden b i r i yanımagel erek, "H ocam! Bakın ız , s izden bahsediyor" dedi. Türk-Islâm

Ansiklopedisi M ecm u asın ı göster di (sayı : 98). B i r de ne göreyi m, E şr efE d i b adındaki dostumuz beni almış ele, girmiş yola, ve r ip veriştirmiyormu? Ne d inde reformculuğum kalmış, ne Donkişotvâri r e form meydanına atılışım bırakılmış, ne 'ne idüğü belirsizliğim' unutulmuş, neler deneler... H e r b i r i bir mahkemeye bir dâvâ mevzuu olabilecek tezyifler, t ecâvüzler, târi zler. Öyl e k i yazar ı n adını t e r k i b eden i k i k el i meden i k i s i

n i n de mânâları ile taban tabana zıt, k a n u n dışı, mün aza r a bi gânesi ,terbiye züğürdü sözler.

B u zâta M il l et ' te cevap v e rd im (114. sayı). L âk i n kendi yazısı soyundan o lmayan t a rzda bi r cevap! B u yazı m, h em müt ecavi zi budadı ,h em herkes tarafından beğenildi. Birçok selâhiyetli zevâttan tebr i kl ere

mazhar o ldum. H er ha lde muârı zı m da yumuşamış k i bi r ay sonraki

nü shası nda (100. no'da) verdi ği cevapt a ağzı bulaşı k değil , değişi k i d i .E vve lk i yazısında "H âfız A l i Rı za Efendi , reform yapmak için donkişotvâri meydana atılıyor" demişken, i k i n c i yazısında, "Hâfız A l i Rı zaSağman b i r ade r imiz affederler..." g i b i ibareler bulundurabil mişt i . B uyazı dahi hakikat lere büsbütün uygun değilse de evvelki yazısına nisbe-t en yunmuş, yıkanmış sayılabilirdi. B u n a da cevap yazdım. F a k a t neşir

A l i Rıza Sağman'm bu vaadi yerine gelmemiştir.




vasıtamız olan mecmuanın, o sıralarda du rmadan yer değiştirmesi veşâire g i b i birçok mânialar ve müşküller içine düşmesi, i k i n c i cevabımın

intişarına engel oldu. Va k i t de geçti . B en de şu na k a r a r vermek zorundakal dım: İ leride "Atatür k'ün D i n İ nki lâbından Bazı Par çalar" g i b i bi r adi l e naçiz bir eser neşrederim; orada, gördükler imi, b i l d i k l e r i m i yazar,

Eşref Edib 'e de h a k i k a t adına istediğim g i b i cevap v e r i r i m .

O eser inşaallah yazılacak ve cevap ve r i l ecek t i r. 1 B u r a d a sadecehikâye ediyorum:

O günlerde Eşref Edib 'e otobüste r astl adım. Y anı başıma o tu r

muştu. B a n a baktığı halde kayıtsız davrandı. H a l b u k i tanışıyor, daima

merhabalaşıyorduk. Durmadım, " M e r h a b a Eş re f E d i b Bey!" dedim.

İ cabeden i l g i y i göstermeden 'merhaba' dedi.

— Tanımadınız galiba!

— Maalesef...

— (G ül ümseyer ek) H âfız A l i Rı za Sağman Efendi...

— (Yüksek sesle) Oo... b i rader! Va l l a h i sen olduğunu bilmedim.

Canım, ben t e k b i r l e r i n Türkçe olmasına birşey demiyorum. B en ezan

hakkındaki k anuna kızıyorum, azizim!

— Ezanin T ür kçel eşti r i l m esi ve T ür kçe Kur 'an okunması için k an u n yapılması i le beni m ne al âkam var , dostum?! E zan'ı T ür kçeleştir en,Diyane t İşleri Riyaset i ; k a n u n u yapan, Büyük M i l l e t Mecl is i . Sen in ba

taryalar ının hedefi bunlar olmak lâzım gelirken, büyük bi r yanlı şlık olar a k beni hedef tutuyorsun.. .

— Ded im ya, Mi l let in uçur duğu H âfı z R ı za'nın sen oldu ğunu b i l

miyordum.

— V elev k i bilme. Hedef, bilmediğin Hâfız Rıza olamazdı. H edef

meydanda du ruyo r : D iyane t İ ş l e r i R i y a s e t i i l e M i l l e t Mec l i s i .

Ne yazık k i bu temenni de tahakkuk etmemiştir.




Meçhulünüz olan Hâfız Rızaya g i r i l g i r i l işleyen silahınız, asıl hedeflere

karşı atmıyor mu yoksa!

Daha konuşmalardan sonra dostça ayrıldım. F a k a t ne olsa, bu zatın 98. sayısındaki kusun tusu , yalnız bazı kafa la ra , a leyhime gidecekenjeksiyon yapmakla kalmadı, bazı dolu kafa la ra da serpi şti , sıçradı . H eri k i c ins ten k a f a l a r , Eş re f E d i b ' i n mecmuasından başka mecmuaokumadıklarından, benim M il l et M ecmu asın da çık an cevabımı gör mediler. Görmeyince benim sustuğumu zannet t i ler. B u zan, E şref E d i b ' i n ,

yerden göğe haklı olduğu zehabını onların kafasında besiledi, büyüttü.

Boş kafalıların hakkımda sû-i zanlarına değer vermem. Çünküdünya k u r u l d u kurulalı bu güruhtan beklenen, ancak böyle sû-i zanlar-

dır. Beni üzen, dolu kafalıların sû-i tefehhüm ve sû-i zanna kapılmalarıdır.

Scbi l ür r eşcıd 'd a yazı yazan Mehmet R a i f Oğan b i l e b i rgün Yeni

Sabah idaresinde benim o yazıma ait i ma l a r d a ve t e lmih l e rde b u l u n

muştu. 1 D a h a yüksek simaların da bu hususta tereddüde düştüklerini

seziyorum. İ şte bunlar adır k i üzül üyoru m. Beni üzen nokta sakın yanlışanl aşı l masın. B en, bazı yük sek zevât m gözl eri nden düşmüş ol duğu maüzülür cinsten bi r adam değilim. Aslâ! Beni üzen nokta , bu yüksek tanıdığım zevatın, hiçbir ilmî, fikrî ve hakikî sebeplere dayanmayan şöyle bi rkanaa t i vicdanlarına sokmalarıdır. İlmin, irfanın bulunduğu yere sû-izannın da sokulabi lmes id i r ; h a k i k a t i n k u r u l u p otur ması ger eken bi ryere, sû-i tefehhümün yerleşmesidir.

B u hususlar hakkında benim söyleyeceğim ön ve son söz şudur:

Gerek gürûh-ı sebükmağzan, gerek diğer zevât, i s t e d i k l e r i gi b i duyuş, düşü nü ş ve edi ni şte serbest t i r ler. B u n a k imse karışmaz. Lâkinyanlış f i k i r edinmenin, hak ika t e aykır ı kanaa te varmanın, herhangib i r

kimseye karşı yersiz sû-i zanna düşmenin manevi mesûliyeti altında

1 B i r sonraki metinde de görüleceği üzere, Raif Oğan bu t e lmih le r i , hem açıkçahem de yazılı olarak yapacaktır.




e z i l d i k l e r i n i n farkına varmalarını kendi le r ine acizâne tavsiye ederim, o

kadar! Boşlardan gelecek n ikmet ten yıldırmamasmı, do lu la rdan gelecek

n i m e t i n get i r i lmemesini U l u Tanr ımdan t a z a r r u ve niyaz eylerim.

A l tm ış oldu yaş, eğil m iş olm adı boynum, benim,

Az veya çok , kudretimden başka h i çbi r kudrete.

inhina eyler belim, H üdâ-yı kadre,

Ben d em ek k i d oğm ad an âşıkm ışım hür r i yete.

8 Ağustos 1950/Ali Rıza Sağman

H â t ı r a : M a a m a f i h bu işleri ince ve i b r e t l i gözle görmek icab eder.0 sırada yapılanları alkışlamak için kükreyen heyecan, şimdi beğenme

mek hususlarındaki feveranlardan çok yük sek ve taşk ı ndı . H er y a n ve

her yön, yapılanları t e b r i k i çin di l ve alk ı şlamak için el kesil mişti . Şi mdi

ise... t ilke'l-eyyâml

Necip Fazı l Kısakürek, B üyük D oğu M ecm u asın ın (yı l : 6, s. 25)'te 1

bu meseleyi meşhur Dedektif X Bir in istihbarına atfen yazıyor. G i z l i l i k ,

kapalı l ık g i b i şeylerle aslâ i l g i s i bu lunmayan bu meseleyi, dedektif g ib i ,

sırf esrarengiz iş ve şeyleri b u l u p meydana çıkarmakta mahare t i

bu lunan ve ancak böyle şeyleri ifşa etmekte ün salan bi r ci ngözün eline

vermemeliydi. Hang imize sorulsa, dedekt if ten daha fazlasını seve seve,sevin e sevine söyl er ; K ı sak ür eği d o l d u r u r ve d o y u r a b i l i r d i k . BayD e d e k t i f i n pusu la ra ya t a r ak araştırmalar yapmasına, türlü zahmetler

çekmesine ihtiyaç yoktu.

G i z l i olmayan şeyleri, g i z l i imiş g ib i gösteri p uçur mak, bi r bardak

suda f ı r t ına ya ra t a r ak a l a r m işaretleri ile ortalığı a l l ak bu l lak etmek,

'çıkar yolu' o labi l i rse de 'çıkar yol' olamaz.

D e d e k t i f i n beni i lgileyen y e r i , yalnız Saray 'dan aldığımız para meselesidir. Dokuz hâfızm aldığı ikişeryüz liranın tutarı olan 1800 lirayı,

Doğrusu, 'sy. 23' olacaktır.



X X I V

O M Ü T H İ Ş S E L E K A R Ş I D U R A M A D I K

A l i R ı za Sağma n

Değerli derginizde 92 numaralı nüshada çıkan M . Raif Oğan imzasıyla bi ryazıda adım zikredilmiştir. B u yazı, hüviyetim ve hususiyetim hakkındayanlış fikirler yayınlamış ve hilâf-ı h a k i k a t kanaatlerin husulüne kapılaraçmıştır. Yanlışları doğrultmak maksadıyla sunduğum şu kısa mektubumu neşretmenizi hak, h a k i k a t ve kanun adına rica ederim.

1. E y muhterem kişi! Siz beni görmüş iseniz de k a r a k t e r i m i tanımış değil siniz. K i m o lursa olsun, bi r i nsanın, tanı madığı bi r i nsan h ak

kında şöyle veya böylelikle hüküm vermesi, 'ilmî asıllar'dan hiçbirine

dayanmaz. İ nsanoğlu na böyl e bi r kud re t ve selâhiyet verecek menhectanı mıyoruz; meğer k i vahy u i l h a m a mazhar ola! S iz in , hangi hak veselâhi yetl e, böyle u l u ort a şahsiyetimi rencide edecek hareketlere cesaretettiğinizi anlayamadım.

2. Hanendeler i t a h k i r ve tezyif de edemem. Çünkü hem kanunî,h em medenî ve hem de ahlâkî bakımdan buna mesağ yoktur. Zira h anendeler, medenî cemiyet in mühim bir u z v u n u meydana g e t i r i r l e r .

Ancak ben 'hanende' değilim, hiç olamadım da.

Rakı masalarında o turmam. E ğer hasbe'l- i câb otu r duğum vâki i se,bu kerhendir. Gündüz camilerde mukabele okuyup gece rakı sofr alar ı nagiden hâfızlar b e l k i vardır. B u mümkü ndür. F a k a t ben onlardan değilim.

3. B en hâfı zı m. H em de bugünü n mi yar ı nca t a m mânâsı yl a. B u

meslekte yetişkinliğin vesikası demek olan 'icâzetnâme' taşıyorum.

4. Der si âmı m. Sü l eymani ye'nin 'K elâm ve F el sefe Şubesi ' mezunuyum. E l i m d e 'aliyyü'l-âlâ' dereceli i cazetnâmem vardı r . Y azdı ğı m tez, üç



H âtıralar E trafındaki M ünakaşalar 317

şâyân-ı t a k d i r e mazhar olmuştur, Hocalarım; Süleymaniyeli meşhurMüteke l l im A b d u r r a h m a n Seyyid Abdülhakîm, Seyyid Tâhâ, [Elmalılı]K ü ç ü k H a m d i , İzmir l i İ smai l Hakkı , Müderr is F e r i t [ K a m ] , M ehmed

Şemseddin (Günaltay) g ib i zatlar i d i .

5. İstanbul Dârulfünûn'u 'H u k u k Fakültesi ' mezunuyum. 'Âlâ' de

recede d iploma da taşıyorum.

6. Avukatlık stajımı yapmış, vesikamı almışımdır.

7. 1923 den beri m u h t e l i f mekteplerde Türkçe, T a r i h , Coğrafya, Y u r t B i l g i s i m u a l l i m l i k l e r i n d e bu lundum. Şimdi Darüşşafaka ile SenMişel L ise le r inde T a r i h ; İmam-Hat ib K u r s u n d a K u r ' a n ve H u t b e mua l

l i m i bulunuyorum.

Y et er ! İ şte k ar şı dan görün en ve söz i l e b e l i r t i l e n H âfız A l i Rı za

Sağman budur! B i r b i r i m i z i bi r de yak ı ndan, özden tanı mış ol sak varl ı k

larımızı yapan cevherlerin, aynı cinsten olduğunu görür ve b i r b i r i m i z i

hiç şüphe yok severdik.

Diyeceksiniz k i : "Mâdeni k i böyle i di ; o Tür kçe Kur 'an okumalar...ne oluyordu?"

H a! B u r a d a söz çoktur. Heps in i söylemeye de burada yer yoktur.

B u meseleleri , ayrıca tarihî bir vesika olmak üzere neşredeceğim. 1

Buracıkta şu kadarcık d iyeyim k i :

B u hâdise i k i bakımdan mütalaa ed i l i r :

a) işin zâtı.

"T ür kçe Kur 'an o lur m u , okunur mu?" meselesi. B u n a istediğinizkadar hücum ediniz, h a t t a beni de yanınıza almayı unutmayınız.

b) işin t a t b i k i c ihe t i .

Daha önce de işaret edildiği üzere, bu arzu tahakkuk etmemiştir.




B u r a d a hülâsa o larak der im k i : A zî m ve pür dehşet bi r sel önün de

b i r koca kütük olamadık. Herkes g i b i biz de resmî ve s i v i l köpükler ile

gelen bu sel önün de bi r saman çöpü d u r u m u n a düşmüştük.

F a l a n kişinin bu selden ürkmediğini, k imse i dd i a edemez. Böyleb i r iddianın ne kadar ya lan olduğunu, arzu edenl er e açık l ayabil ir iz. H emböyl e bi r a rzuda b u l u n a n varsa çabuk olsun. Z i r a bu işler ile alâkalıolanlar pek azalmıştır. İyi ve kötü, hak ika t le r g i z l i kalmamalıdır.

K i m s e n i n aklına gelmediğini sandığım bir h a k i k a t v a r k i burada

hülâsa o larak sunayım:

T anzi ma t i l e başl ayıp aydı n gençleri n kaf al arı nda t u t u n a n ve XX.asrın başlarında Ziya Gökalp ile tetevvüc eden f i k i r , b i z i m 1931'deki 1 ohareket imiz i l e f i i l en öldürül müştür. B u suret le iyice anlaşılmış oldu k i

T ür kçe Kur 'an olamadığı g i b i , T ür k çe Kur 'an okunamaz da. B u nük teyi ,nükte-bîn olan anlar. (Bkz . H afız Sami [adlı eserim])

Sözü kesiyorum. M uh t e rem Ra i f Oğan'a d iyo rum k i : S i z in l e mü

nakaşa etmek istemem. Çünkü aynı cephenin e r l e r i , silahlarını b i r b i r l er i n e çevirmemelidirler. Bundan zarar görecek bir tek varlık, o cephenin

kendisi olur.

Kaynak : A l i Rıza Sağman, O M üth i ş Sele K ar şı D u r am ad ık : "T ür kçe Kur 'an"Olmaz ve Okunm az, "Sebilürreşad", IV/95, sh. 312-313, Şubat 1951

M . Raif Oğan'ın H asan A l i Y ücel A vu k at ın ın Tuhaf Davası başlığıyla yayımladığı makalenin A l i Rı za Sağman'la alâkalı bölümü

şöyledir:"(...) Tekbir, Türkçe'ye döndürül dü ve 'A l i Rı za Sağman' nam kişini n M il l et M ecmu asın da açıkladığına göre, yanındaki hanendelerleDolmabahçe'deki rakı sofrasında tekrarlanmak suretiyle tecrübel e r i yapılarak beğendirildi ve öylece t a tb ik ine de geçildi. K ur ' an ,K azımir iski adındaki müsteşriki n tercümesinden Türkçe'ye döndürülerek Saray hanende hâfızlarından Aksaraylı Yaşar ve onun g ib iler tarafından Yerebatan ve Ayasofya camilerinde Kur 'an diye mu-

Doğrusu '1932' olacaktır.



Hâtıralar Etrafındaki Münakaşalar 319

kabelede okutturuldu. Çanak yalayıcılar, huzuru mutad tüfekyânve silahşörân beğenip alkışladılar. Aradan biraz vakit geçince, bi r -şeye benzemediği görüldü ve sessizce tatbikinden vazgeçildi; uy

durma "Güneş Dil Teorisi"yle saçma sapan îugatlar dan bi r dereceyekadar vazgeçildiği gibi.

Ezan, Türkçeleştirildi . B u da olmadı ve olamazdı. Fakat ne yazık k ibizim gündüz camide Kur 'an, akşamı meyhane ve rakı sofrasındasarhoş keyfini getirmek üzere gazel okuyan hanendeleri miz besteyieski besteye uydurdular ve böylelikle sırf onların bu gayretkeşliğiyüzünden 14 M ayıs I nk i l âbı'n a kadar m i l l e t i n ruhunu ta'zîb etmekte devam eyledi! Vakta k i 'lâiklik, vicdan hürriyeti' gibi prensipler in gölgesine sığınarak di n aleyhindeki baskıyı ve sapıklığı devam ettirmekte ısrar ve inat eden Cumhu ri yet H alk PartisiSa l ta na tı, 14 M ayıs'ta m i l l e t i n 'müşterek darbesi' altında son nefesini vererek tasfiye olundu, artık mâni zâil olduğundan memnûunavdeti i k t i z a eyledi. Y i r m i milyon Müslüman-Türk çoğunluğununmüşterek iradesine uymak, hâkimiyet-i mi l l iye ve demokrasi'ninicabı olduğundan, M i l l e t Meclisi, din ve ibadetlerin erkân ve âdâbıüzerindeki baskıları ilga eyledi. Ezan, Tekbir, Kur'an dinsizliğinsavletlerinden k u r t u l d u . ("Sebilürreşad", IV/92, sh. 261-263, Aralık1950)



S E Ç İ L M İ Ş K AY N A K Ç A

Acaroğlu, Tür ker (1981), Açıkl am al ı At a tür k K ayn ak çası, Ankara

Afif, Yahya (1924), L i san -ı B eşer L i san-ı Kur 'an'a Terce m ân Olamaz,"Sebilürreşad", XXIV/602, sh. 51-52

Akgün, Seçil 11980), T ür kçe Ezan, "Tarih Araştırmaları Dergisi 1979-1980", c.X I I I , si . 24, sh. 105-113, Ankara

Aksüt, A l i Kemâli (1951), M . K . Paşa ve Kur 'an Tercümesi, "Sebilürreşad",IV/96, sh. 328-330

Albayrak , Sadık (1973), T ürk iye'de D in . K avgası, İstanbul

A l b a y r a k , Sadık (1977), Ş eri at ' ten L âikl iğe, İstanbul

A l b a y r a k , Sadık (1983), Devrim in Çak ıl T aşla r ı, İ stanbul , (3. bas.)

A l k a n , Ahmet T u r a n (1997), U beydullah Efendi 'ni n Ameri ka H at ır al ar ı,İstanbul

Altuğ, Yılmaz (1973), Türk Devrim Tari hi Dersleri 1919-1938, İstanbul

A r a r, İsmail (1969), A ta tür k' ün zm i t Basın T opl an tısı, İstanbul

Atalay, Besim (1960), Türk D i l i i le badet, İstanbulAtatürk, Di n ve L âikl ik, Belgeler Türk Ta r i h i Dergisi Özel Yayını, No: 2

İ stanbul, 1968

Atatürk, Mustafa Kemal (1934), Nutuk , İstanbul

Atatürk, Mustafa Kemal (1989), At at ürk 'ün Söyl ev ve D em eçl er i , Ankara, (4bas.)

Atatürk, Mustafa Kemal (1989), zmi r Yoll ar ınd a, ıSad. Mehmet Önder)

Ankara, 1989Atay, F a l i h Rıfkı (1949), A çık K on u şmak . "l"!us", 10 Şubat 1949




Atay, F a l i h Rıfkı (1949), B ay Hikmet Bayur'a Cevap, "Ulus", 8 Şubat 1949;"Cumhuriyet", 8-9 Şubat 1949 Sah-Çarşamba

Atay, F a l i h Rıfkı (1958), Çan kaya, İ stanbul; 2. bas. 1968

Atay, F a l i h Rıfkı (1966), A ta tür kçülük Nedir?, İstanbul

Aydemir, Şevket Süreyya (1969), T ek Adam, İstanbul

Baltacıoğlu, İ. Hakkı (1924), H z. brahi m , (a .s) Bir Türk ' tür, "Tevhid-i Efkâr",9-10 Haziran 1340

Bal tacıoğlu, I . Hakkı (1924), H z. Sârâ H z. brah im 'in Nesi di?, "Tevhid-iEfkâr", 19 H azir an 1340

Baltacıoğlu, İsmail Hakkı (1928), T ür k n k i l âbı K ar şısın d a M üslüm an l ık ,"Millî Mecmua", 15 Mayı s 1928

Banoğlu, Niyaz i A. (1954), Fıkr a, N ükte ve Çizgi lerl e A ta tür k, İstanbul

Banoğlu, Niyaz i A. (1955), N ükte, F ıkr a ve Çizgi lerl e At atür k, İstanbul

Banoğlu, N i y a z i A. (1963), 25 . Öl üm . Yıl ı M ünasebeti yl e A ta tür k : Si yasî ve

Hususi H ayat ı, İstanbul

Banoğlu, Niyaz i A. (1974), Ata türk 'ün stanbul 'd aki H ayat ı I - I I , İstanbul

Başar, Ahmed Hamdi (1945), A ta tür k l e Üç Ay ve 1930'dan Sonra Türkiye,İstanbul

Baydar, Mustafa (1973), Ata türk ve Devri ml eri mi z, İstanbul

Belen, F a h r i (1970), Tar ih I şığın d a Devrimlerimiz, İstanbul

B e h a r , Büşra E r s an h (1992), k t ida r ve Tar ih: Türkiye'de 'Resmî Tar ih '

Tezinin Oluşumu (1929-1937), İstanbul

B e r k , B e k i r (1959), M il l ete M al Olmayan B ir nk ılâp, "Tür k Düşüncesi", yıl . 5,

c. 10, H azir an-Temmuz 1959

Berkes, Niyazi (1978), T ürki ye'd e Çağdaşlaşm a, İstanbul

Berkes , Niyaz i (1982), Ata türk ve Devri ml er, İstanbul

Birinci Türk Di l i K u r u l ta yı: T ezler-M üzâker e Z abıtl ar ı, İ stanbul , 1933

Borak, Sadi (1997), Ata türk ve Di n , İ stanbul, (1. bas. 1962)

Bozdağ, İsmet (1995), At atür k 'ün Sofr ası, sh. 93-106, İ stanbul

B o z k u r t , Mahmut E s a t (1940), Ata türk h t i l âl i , İstanbul



K aynak ça 323

Cevdet, Abdullah (1909), Son K ır k Sene Za r fınd a slâm iyet, "R. Dozy, Ta r i h - i

İ slâmiyet" içeri sinde, Mısır

Ceylan , H . H . (1993), Cumhu ri yet Dönem i D in ve D evlet li şki leri, Ankara

Cündioğlu, Dücane (1995), An la m ın B uh ar la şm ası ve Kur 'an, İ stanbul; 2. bas.1997

Cündioğlu, Dücane (1996), Matbu T ür k çe Kur 'an Çevirileri ve Kur 'an

Çevi r i l er i n de Yön tem Sorunu, "2. K u r ' a n Sempozyumu: Tebliğler-Müzakereler 4-5 K asım 1995" içerisinde, sh. 164-171, Ankara

Cündioğlu, Dücane (1997), Sözl ü K ült ür d en Yazıl ı K ül tür e A n l am ın Tarihi,

İstanbulÇambel, Hasan Cemi l (1949), T ür kçe Ezan ve T ekbire Da i r, "Ulus", sh. 2, 9

Şubat 1949

Çambel, H a s a n C em i l (1964), M akal eler -H âtıra lar , Ankara

Çerman, Osman N u r i (1958), M odern T ür k i ye çi n D inde Reform, İstanbul

Çöker, F a h r i (1983), Türk Tar ih Kurumu: K ur u l u ş A m acı ve Çal ışm al ar ı,Ankara

Çöker, F a h r i (1995), Türk Parlamento Tar ihi 1919-1923, Ankara

Danişmend, İ. Hami (1942), Al i Suâvi'ni n Tür kçülüğü, (bas. yeri yok)

Dâver, Bülent (1955), Türkiye Cumhuriyet inde Lâyikl ik , Ankara

Dedektif X B i r (1950), 'O ' ve Olanlardan Bir i , "Büyükdoğu", sn. 6, sy. 23, sh. 3,11

D e m i r e r, Ercümend (1969), D i n , Toplum ve Kemal Ata türk , Ankara

D u r u , Kâzım Nâmi (1948), i slâm D in i , A slın a D ön üş n k i l âbı'n ın E şi ği n d ed i r ,"Mi l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 109, sh. 6-7, 14

E d i b , Eşref (1948), D inde Reform K ahr am anı, "İslâm-Türk Ansiklopedi veM ecmuası ", c. 2, no. 98

E d i b , Eşref (1948), D i n î M eselelerd e Öl çülü K onu şm ak , "İslâm-Türk Ansiklopedive M ecmuası ", c. 2, no. 100

E d i b , Eşref (1959), Di nde Reform cul ar, İstanbul

E d i b , Eşref (1960), M ehm ed Âkif: H ayat ı-Eser leri , İ stanbul , (2. bas.)

E d i b , Eşref (1967), Kara Ki tab, İ stanbul , (2. bas.)



324 Türkçe K u r ' a n ve Cumhuriyet İdeolojisi

Ege l i , Münir H a y r i (1947-48) Atatürk ve Di n, " M i l l e t " (Bilinmeyen Atatürk ' ten

H âtır al ar ), c. 4, sn. 2, sy. 88, 90, 97, 101, sh. 4

Ege l i , Münir H a y r i (1955), Atatürk 'ün Bilinmeyen H ât ır a l a r ı, İ stanbul ; 2. bas.1959

E k i n c i , Necdet il997), 27. D ünya Sav aşın d an Sonra Türkiye'de Çok Par t i l i

D üzen e Geçi şte Dış E tkenler, İstanbul

E l m a n , Ahmet Şevket (1953), D r . R eşit Galip, Ankara, (2. bas. 1959)

E n g i n , Arın 11955), At atürk çülükle D il ve D in , İstanbul

E n g i n , Arın (1971), Yük sel i ş Sav aşım ızda J üpi ter : Kur 'an 'da A ta tür kçülük ve

Ru s-Çin I şkencesin deki T ürkl ük, İstanbulE r g i n , Osman (1943), Türkiye Maar i f Tar ihi , İ stanbul ; 2. bas. 1977

Feroz-Ahmad, Bedia T . (1976), T ürk iye'de Çok Par t i l i Pol i t i kan ın Açık l am al ı

Kronolojisi 1945-1971, Ankara

Goloğlu, Mahmut (1973), Atatürk lkeleri ve Bursa Nutku, Ankara

Goloğlu, Mahmut (1974), Tek Parti l i Cumhur iyet 1931-1938, Ankara

Gökalp, Ziya (1339), T ür kçülüğün E sasl ar ı, Ankara

Gökalp, Z iya (1952), Kül l iya t : Ş i i r ler ve Ha lk M asall ar ı, (H az. F evziye A . Tansel), Ankara

Gökman, Muzaffer (1973), 50 Yıl ın T u ta n ağı 1923-1973, İstanbul

Gökman, Muzaffer (1981), Ata türk ve Devrim leri Tari hi Bi bl i yogr afy ası,Ankara (3. bas.)

Gündüz, Necati (1973), A ta tür k Çağı ve Zi hniyeti , Ankara

Güralp, Şerif (1961), Dinl er Devrim ler, İstanbul

Hakkı, İzmirli İsmail (1927), D i n Dersleri , İstanbul, (1. bas. 1926)

Hakkı , İzmirli İ smail (1947), Gençl er e D i n Dersleri, İstanbul

Hanioğlu, M. Şükrü (1981), Bi r Siyasal Düşünür Olarak Abdullah Cevdet ve

D ön em i , İstanbul

H i l m i , İbrahim (1330), Zaval l ı Mil le t , İstanbul

H i l m i , İbrahim (1332), Avr up alılaşmak , İstanbul

H i l m i , İbrahim (1332), hvân-ı Dinime,

"Kur'an-ı K e r i m Tercüme ve Tefsiri"içerisinde, İstanbul



K aynakça 325

I r m a k , Sadi (1981), A ta tür k 'ün Ya kın Çevr esi, (Bas. yer i yok)

İğdemir, U l uğ (1973), Cumhur iyetin 50 . Yıl ınd a T ür k Tar ih Kurumu, Ankara

İnan, Arı (1982), Gazi Mu stafa Kemal Atatürk ' ün 1923 Eskişehi r- zmitK onuşma la r ı, Ankara, 2. bas. 1996

J âschke, Gotihard (1972), Yeni T ürk i ye d e sl âm l ık , İstanbul

K a d r i , Hüseyin Kâzım (1989), Ziya Göka lp 'i n Tenkidi, (H az. İ smail Kara),

İstanbul

K a r a , İ smai l (1989), Tahsin Ba ngu oğl u' nd an B ir ka ç H atır a: Çok Partil i H ayata

Girerken, "Tarih ve Toplum", sy. 66, H azir an 1989

K a r a , İsmail (1994), sl am cıl ar ın Si yasî Gör üşl er i , İstanbulK a r a , İsmail (1997), Bi zden Bir i Olarak Ahmet Hamdi. Akseki, "Ülke", yıl. 2, sy.

31, sh. 29-31, Aralık 1997

K a r a , İsmail (1997), T ür k i ye'd e sla m cıl ık D üşüncesi , İ stanbul , 1. bas. 1987

K a r p a t , Kemal H . (1967), Türk Demokrasi Tari hi, İstanbul

Kasım, Naci (1924), Muk addim e, "Kur'an-ı Kerim'in Terceme ve Tefsiri" içerisinde", İstanbul

K a s i m i r s k i , M. (1909), L e Koran, Paris

Kocatürk, U tk an (1983), Atatürk ve Türk iye Cumhur iyeti Tari hi Kr onolojisi

1918-1938, Ankara

K r e i s e r , K l a u s (1986), M odern Avrupa Tari hi çi n d e A ta tür k, "ÇağdaşDüşüncenin I şığında Atatürk" içerisinde, sh. 517-556, İstanbul

K u n t a y, Mithat Cemal (1986), Öl üm ünün 50. Yıl ın da M eh m et Akif , Ankara

K u r a n , Al p (1972), Burada A ta tür k Yar gıl an ıyor, İstanbul

L e w i s , Bernard (1984), M odern Türkiye 'nin Doğuşu, Ankara

Midhat, Ahmed (1317), B eşâi r -i Sıd k-ı N übüvvet-i Muhamm.ediyye, Dersaadet

Millî Kütüphane Genel Müdürlüğü (1973), At atürk 'ün Özel K ütüphan esi ' ni n

K ata loğu: A nıtk abi r ve Çan ka ya Böl üml er i , Ankara

Miras , K a m i l (1949), Kur 'an T er cüm esi H ak kın da T ar i h î H âtır al ar ve lm îHakikatler, "Sebilürreşad", H /38, Ni san 1949

Mustafa Kemal, Eskişehi r- zmit K onuşmalar ı (1923), İ stanbul, 1993N âhi d, H âşi m (1331), T ürk i yâ çi n N ecat v e 't i l â Yol l ar ı, İstanbul



326 Türkçe K u r ' an ve C u m h u r i y e t İ deoloji si

Oğan, M. R a i f (1950), Hasan A l i Yücel A vu kat ın ın Tuhaf D ava sı,"Sebilürreşad", c. 4, sy. 92, sh. 261-263.

Oğan, R a i f (1949), Kur 'an T er cüm esi Ku r an ın Yerini Alabil i r mi?,"Sebilürreşad", 11/32, sh. 110, Şubat 1949

O k u r , Hâfız Yaşar (1948), Atatürk ve Türk Musikisi , " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy.106-107-108

O k u r , Hâfız Yaşar (1949), A tatürk ' ten Bilinmeyen H âtır al ar 1-2, "BütünHafta" , sy. 1-2

O k u r , Hâfız Yaşar (1960), Ata türk ve Bayram Tekbir i , "Dinde Reform:

K emalizm", sy. 28, sh. 7-8.O k u r, Hâfız Yaşar (1962), At at ürk l e On beş Yıl I D i n î H âtır al ar , İstanbul

O k u r , Hâftz Yaşar (1993), Yaşan m ış Olaylarla Ata türk ve M üzik : Ri yâset-iCumhur nce Saz H ey'eti Ş efi B i n başı H âfız Yaşar Okurun A nıl ar ı 1924¬

1938, (Haz. H a l i l Erdoğan Cengiz), Ankara

Öklem, Necdet (1973), At atürk Dönem in de Da rülfünu n Reformu, İzmir

Önder, Mehmet (1975), Atatürk ' ün Yur t Gezileri , Ankara

Özeğe, Seyfettin (1971), Eski Harfler le B asıl m ış T ür kçe Eserl er Kat alogu,İstanbul

Özerdim, Sami N. (1966), Ata türk Devrim i Kr onolojisi, İstanbul

Öztürk, Kâzım (1973), T.B.M.M . Albümü 1920-1973, Anka ra

Pesmazoğlu, Yo rg i (1938), Kemal Ata türk , "Yabancı Gözüyle Cumhur iye t

Türki yesi" i çerisinde, Anka ra

Sabri , Mustafa (1338), D in î M ücedd id ler, İstanbul

Sağman, Al i Rıza (1947), M eşh ur H âfız S âm i Merhum, İstanbul

Sağman, Ali Rıza (1948), Atatürk ve Di n, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 109-110-111,sh . 4.

Sağman, Al i Rıza (1948), H âfız Rıza "A ta tür k ve D i n" Hakika t in in i nkar cısın aCevap Veriyor, " M i l l e t " , c. 5, sn. 3, sy. 114, sh. 4-5

Sağman, Al i Rıza (1950) H azret-i Kur 'an Radyoda Okunabil ir mi?, İstanbul

Sağman, Al i Rıza (1951), O M üth i ş Sele K ar şı D u r am ad ık, "Sebilürreşad", c. 4,sy. 95, sh. 312-313

Said, C e m i l (1924), Türk çe K ur 'an -ı Kerim, İ stanbul, (2. bas. 1926)



• K aynakça 327

Saygın, M. Celâl (1952), Di yanet Cephesinden A ta tür k n kıl âpl ar ı, Ankara

Seçkin, H a y d a r (1995), Ata türk 'ü Kur 'an 'da Ar ad ım ve Buldum, İstanbul

Seyfi, A l i Rıza (1933), Gazi ve nkilâp, İstanbul

S h e r r i l l , G. H. (1934), Gazi M ustafa Kemal E z. Nezdinde B i r Yıl E l çi l i k, (Çev.Ahmet Ekrem), İstanbul

S h e r r i l l , G . H . (1955), Mustafa Kemal, Eseri ve Memleketi, (Çev. EnverEsenkova), İstanbul

Sher r i l l , G . H . (1973?), Gazi Mustafa Kemal, (Çev. A l p İ lgaz), İ stanbul

Soyak, H a s an Rıza (1973), Atat ürk't en H atıra la r, İstanbul

Suphi , Hamdullah (1929), D ağ Yolu, İstanbulŞahingiray, Özel (1955), At atür k' ün N öbet Defteri 1931-1938, Ankara

Şehsuvaroğlu, Bed i N. (1963), Göztepe, İstanbul

T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, 1925-1930

Talıir'ul-Mevlevî (1924), br ahi m , (a.s) H akk ınd a Bi r sti zah, "Tevhid-i Efkâr",14 H azir an 1340

Tarih I V , İ stanbul, 1934, (2. bas.)

Tevfik, Süleyman (1926), T er cem e-i Şerife, İstanbul

Tevf ik , Süleyman (1927), T ürk çe M u shaf -ı Şer i f , İstanbul

Te v f i k , Süleyman (1933), l âveli -Yâsîn -i Ş er îf-A m m e ve Ş u r ût' u s-Sal ât,İstanbul

Tevfik, Süleyman (1933), M ükem m el M ızrakl ı l m ih al, İstanbul

Tu n a , Osman Nedim (1990), Sümer ve Tür k Dil ler inin Tar ih î lgisi i l e TürkDil i 'ni n Yaşı M esel esi, Ankara

Tu n a y a , Tarık Zafer (1962), sl âmcıl ık Cereyan ı, İstanbul

Tunçay, Mete (1981), Türkiye Cumhuriyeti 'nin Tek-Parti Yönetim i' ni nKuru lmas ı 1923-1931, Ankara

Tu r a n , Şerafettin (1982), A ta tür k 'ün D üşünce Ya pısın ı Etkileyen Olaylar,

Düşünürler, Kitaplar, Ankara

Tüfekçi, Gürbüz D. (1983), Ata türk 'ün Okudu ğu Kitaplar, Ankara, 1983

T ür kçe Hutbe, İ stanbul , 1927

Ubeydul lah , Mehmed (1324), K ıvâm -ı isl âm, Mısır




Ubeydul lah , Mehmed (1331), Kavm -i Cedi d, Dersaadet

U b e y d u l l a h , Mehmed (1908), Li san Neler Yap ıyor , " M i l l e t " , sy. 9, sh. 2, 13Ağustos 1908

Uluğ, Naşit Hakkı (1973), H em şehr im iz Atatürk , İstanbul

U s, Hakkı Ta n k (1943?), E l l i Y ıl , İstanbul

Ünlü, Cemal (1994), S esyıl m az, Burhan maddesi, "Dünden Bugüne İstanbulAnsikl opedisi", VI /539, İstanbul

Velidedeoğlu, Hıfzı V. (1990), l k M ecli s, İstanbul

Yazır, Elmalılı Hamdi (1935), H ak Din i Kur ' an Di l i : Yeni M eâll i T ürk çe Tefsir,

İstanbul Yazır, E lmalı lı Hamdi (1993), H ak Din i Kur ' an Di l i : Kur ' an - ı Kerim ve Meali,

(Haz. Dücane Cündioğlu), İstanbul

Y et k i ner , Ayhan (1984-88), B âb-ı Âlî'n i n H at ır a Defteri, İ stanbul , (1. böl.: 1984;2. ve 3 böl.: 1988)

Yücer, Rıza R uşen (1947), A ta tür k' e Ai t B i r ka ç Fık r a ve H âtır a, İstanbul

Ziya, Yusuf (1924), H z. brahi m 'e D âir , "Tevhid-i Efkâr", 21 H azir an 1340

Not: Çal ışmaları mız sırasında taradığımız gazete ve mecmualardaki mâkalele-r i n ekseriyetine bu k i t a p t a işaret edilemediyse de burada—araştırmacıl ara yararl ı olur düşüncesiyle— 1908-1962 yılları arasındakigelişmelerin genel seyrini tesbit ederken faydalandığımız süreli yayınlarınhiç değilse bir kısmının isim listesini vermeyi uygun bulduk: Akşam;

Ankara lahi yat Fakültesi Dergisi; Beyan'ul -Hak; Büyükdoğu; Ceride-i

lmiye; Cumhuriyet; D i n Yolu; Din de R eform .: Kemal izm; Hâkimiyet- i

Mill iye; Ha lka Doğru; H ayrul -Kelâm ; H ergün; Ttisam; islâm ; islâmM ecmu ası; slâm -T ürk Ansiklopedisi ve M ecm ua sı; M ed âr i s; M edr ese

ti ka dl ar ı; Mihrab; Mil le t Gazetesi; Mil le t M ecm uası; Milliyet;

Sebil ürr eşad ; Selâm et; Sır at -ı M üsta ki m ; S on Posta; Tasavvuf; Teârüfül-

M üsli m în; T er cüm ân-ı H akikat ; T evhid -i Ef kâr; T ürk D üşüncesi; Tür k

Yurdu; U lus; Vaki t; Vatan, Volkan; Yeni Adam ; Yeni Sabah; Yir mi nci

Asır .

dücane cündioğlu - türkçe kur'an ve cumhuriyet İdeolojisi.pdf

Documents