C E N T R U M 12

184

Marjan Madjovski, PhD1

UDC: 340.114

342.72/.73:321.64

DREJTËSIA NË SHOQËRI DHE PADREJTËSIA NË “SHTETIN E KAPUR”

ПРАВДАТА ВО ОПШТЕСТВОТО И НЕПРАВДАТА ВО

„ЗАРОБЕНАТА ДРЖАВА“

JUSTICE IN SOCIETY AND UNJUSTICE IN „CAPTURE STATE“

Abstract

Justice is one of the brightest concepts in the spiritual universe. It

is the greatest virtue, closely linked to goodness and equality. It mani-

fests itself only in interpersonal relationships and, analogously, if every

person is just, then the whole community is just. Therefore, justice

should pave the way that leads to a just community, as the individual

good tends to achieve the common good.

Justice is also the second name for legality. Justice and fairness

are a critical instance of applicable law, a kind of appellate instance.

The principle of measure and measurement has always been incorpo-

rated in the notion of justice. Therefore, justice can basically be defined

as legality and impartiality. Fairness is of a dual nature: it signifies the

principle, but also the overall fairness in a community. When fairness

is mentioned in the overall context, then we can speak of a just state.

The notion of legal certainty presupposes not only legal protection of

property but also legal protection of personality and personal freedom

from arbitrariness in penal policy. Contemporary theories of justice

focus on its relation to individual freedom, citizen equality and

community life. 1 Д-р Марјан Маџовски, Собрание на Република Северна Македонија,

marjanmadjovski@gmail.com

C E N T R U M 12

185

The perception that justice in the Republic of North Macedonia is

not available, achievable and visible in the past decade has received

daily confirmation in the face of widespread violations of human rights

and freedoms, especially in the judiciary and law enforcement agencies.

Massive violations were reported in international reports.

Keywords: justice, fairness, equity, violations of human rights.

Држави без правда, што се тие друго освен големи

разбојнички банди

(Augustin, De civitate Dei, IV 4)

ВОВЕД

Правдата е најважниот морален принцип, најголемата доб-

лест. Споровите околу правдата биле присутни кај голем број вли-

јателни правници и филозофи. Сепак, и покрај несогласувањето

околу изворот на правдата, повеќето се согласуваат со целта што

треба да се постигне со принципот на праведност. Клучниот атри-

бут на праведноста е еднаквоста. Правдата односно праведноста е

услов и извор на праведната заедница. Недвојбена е поврзаноста

на праведното и доброто. Принципот на праведност се манифес-

тира само во меѓучовечките односи, така што тој секогаш подраз-

бира однос на најмалку две лица.2

Може да се каже дека правото е организациски инструмент

за остварување на доброто. А злото е она што ги спречува или го

попречува постигнувањето на овие цели, при што праведната

казна за извршеното зло треба да биде пропорционална со големи-

ната на злото или направената штета. Правдата мотивира и гради,

создава, а неправдата демотивира и уништува. Затоа, правдата е

неопходен морален и психолошки инструмент за осмислување на

човечкиот живот.

Без разлика дали човекот е побожен или не, без разлика дали

е конзервативец или револуционер, сите се повикуваат на правда.

Универзалноста на категоријата правда се манифестира и со

2 Голем број автори расправата за правдата и праведноста ја започнуваат со

Аристотел, на пр. G. Radbruch, Filozofi ja prava, Nolit, Beograd 1974.; J. Feinberg,

H. Gross, Philosophy of law, Dickenson Publishing Company, California, 1975.;

Perelman, Ch. Pravo, moral i filozofija, Nolit, Beograd, 1983.

C E N T R U M 12

186

фактот дека за неа пишувале и се обиделе да и ја спознаат суш-

тината мислителите од различни насоки: религиозна, филозофска,

политичка, психолошка, биолошка, правна и др. Правдата зазема

видно место во учењата на антиката (Питагора, Сократ, Платон,

Аристотел, стоици и сл.), средниот век и модерното време. Така,

за Аристотел, човекот, кога ќе го достигне својот целосен развој е

најдобар од сите живи суштества, но без закон и правда тој е нај-

лошиот од сите. За него, „праведноста е потреба на државата, затоа

што правдата го чини поредокот на државната заедница, а таа се

состои во тоа да одлучи што е правилно“. За Цицерон "правдата е

најсилната доблест и луѓето по неа се нарекуваат добри". Древните

мислители, праведноста ја нарекуваат највисока доблест, тесно

поврзана со поимот "добро". Значи, ако секој човек прави "добро",

се создава "општо добро", односно секое поединечно добро се

транспонира во заедницата и станува општо добро.

За да има нормално функционирање на општеството, основ-

но во обликувањето на законската норма претставува праведноста.

Со вклучување на праведноста се воведува ред во законите.

Правдата мора да биде универзален принцип на законодавецот на

кој треба да почиваат сите односи меѓу луѓето: тоа се единствените

вредности за кои разумно може да се смета дека поставуваат норми

кои ќе бидат универзално почитувани.

За прашањето на правото, правдата и државата има два спро-

тивставени дискурси во политичката филозофија и наука. Еден кој

држи до тоа дека правдата е можна како политичка категорија, а

другиот остварувањето на правдата го гледа во рамките на едно

здружување ослободено од „политичката прегратка“ (споровите се

воделе околу разбирањето на поимот еднаквост). Во вториот дис-

курс, рационалистичката струја која ги претставува теориите на

правниот позитивизам ја изедначува државата со правото и го

елиминира поимот правда како идеолошка категорија. Денес,

преовладува идеологија која смета дека идеалот на бесконфликтен

и непринуден заеднички живот е недостижен, дека не е можен без

присилба и без државната сила која треба да биде праведна власт.

Сам по себе, принципот на независност на судството не може

да се апсолутизира, затоа што во правно неконзистентно и морално

поткопано општество тоа води кон суштинска неодговорност.

Гранките на власта, меѓу кои и судската, треба взаемно да кон-

тролираат, а моќта треба да биде меѓусебно балансирана. Зад

C E N T R U M 12

187

параванот на формалната независност, може да се воспостави

партиско-олигархиска спрега со судската власт, која не само што

ќе ги изигрува правните стандарди, туку може да го загрози и

сруши демократски конципираниот политички систем. Уморниот

патник, кој се крепел со идеалите и вербата во правда, а барал

поддршка во правните принципи, на крајот на патувањето го чека

судството. Сè што е вложено, тука е на конечна проба.3

ПРАВО И ПРАВДА

Пред да прејдеме на клучните поими - правдата и праведнос-

та, кои ќе ги користиме како синоними, како и конкретизираната

праведност во вид на правичност, накратко за современите интер-

претации на поимот право во контекст на правдата.

За правото нема универзално прифатена дефиниција. Со

оглед дека е исклучително сложен општествен феномен, се поста-

вува прашањето дали воопшто е пожелно да се дефинира. Поимот

и дефинирањето на правото се релативни и затоа што се нужно

субјективни. Дали, со оглед на релативноста на поимот, е пожелно

да се конструира универзално прифатлива дефиниција (до 1972

година, ниту една таква не беше донесена)4. И дали, нужно идео-

лошките дефиниции не водат кон контрадикторни општествени

акции... Со оглед дека ја опфаќа сржта на поредокот и воспоста-

вената кохезија во секоја заедница, општеството и државната твор-

ба, поимите право (праведност) и правичност ги трансцедираат

другите општествени поими и феномени и на некој начин добиваат

мета значење.

Можат да се разликуваат дескриптивни и прескриптивни

дефиниции на правото. Првите се вредносно неутрални, вторите

критички го преиспитуваат правото во корелација со моралот.

Макубри и Вајт рекле дека прашањето „што е право?“ нема еднос-

тавен одговор. Гланвил Вилијамс изјавил дека значењето на збо-

рот „право“, зависи од контекстот во кој се користи. Турман

3 Beljanski, S., Druga obala: ogledi o zlu kulture i kulturi iskupljenja, Peščanik, 2011,

Beograd, стр.170 4 Затоа, во право е италијанскиот правен филозоф, Џорџо дел Векио, кој тврди

дека сите знаат што е право, но тешко можат да го дефинираат. Ова, всушност,

би било изменета мисла на Св. Августин кој напишал: „знае кога не го прашу-

ваат, а не знае кога ќе го прашаат“.

C E N T R U M 12

188

Арнолд рекол дека очигледно не е возможно да се дефинира

зборот „право“, но и дека подеднакво е очигледно дека борбата да

се дефинира тој збор не треба засекогаш да се напушти. Една од

предложените дефиниции е дека правото е систем на правила и

насоки кои се спроведуваат преку социјалните институции за да

владее поредок. За концептот на правото Харт тврди дека е „сис-

тем на правила“; Остин вели правото е „команда на сувереност,

поддржана од страна на закана од санкции“; Дворкин го опишува

правото како „концепт на извршување“ за да ја постигне правдата;

а Раз тврди правото е „авторитет“ да посредува интереси на луѓето.

Фокусирајќи се на правото како вредност, потсетуваме на

ставот на Радбрух кој правото го изведува од идејата за правда5.

Поимот на правото е фокусиран на идејата за право што може да

биде ништо друго освен правда. Значи, правото може да се јави

како вредност кон која тежнеат групи луѓе кои бараат добра

организација со цел развој на хармонично општество.

Хераклит вели дека за „името на правдата“ не би сме знаеле

без неправдата. Во колективната свест, како архетип, како конден-

зирана народна мудрост луѓето отсекогаш знаеле дека кога не вла-

дее правото и авторитетот на судот, тогаш доминира злото и неп-

равдата, уништувајќи го општествениот поредок и цивилизацис-

ките достигнувања. Народната поговорка вели: „Кога правдата

темнува, кривдата6 царува“. „И покрај очигледниот семантички

паралелизам „Кривда – Правда“, етимолошки „Кривда“ е постара

прономинација од „Правда“. Кривда припаѓа на најархаичната

македонска лексика и означува нешто искривено, криво, тоа што

го нарушува божественото движење на нештата; злодело, вина,

престап... Небесниот поредок се родил од хаосот на темнината, а

преставите за доброто и светото од хаотичниот и опасен свет на

небото и земјата. Како таква, „Кривда“ е постара од „Правда“.7

Анализирајќи ја еволуцијата на теориите за правдата и како

се применува на општествените односи, можеме да заклучиме дека 5 G. Radbruch, Filozofija prava, стр. 44. – 52. 6 Зборот „кривда“ наспроти зборот „правда“ го има следното етимолошкото зна-

чење: руски - „зло, подлост, несправедливост“; бугарски - „несправедливост,

неправда, вина“; македонски; српско-хрватски - „несправедливост“, (стар.)

„вина“, итн. Етимолошки речник на словенските јазици, Академија на науки на

СССР, под редакција на О.Н. Трубачева, Том 12, „Наука“, Москва 1985 7 „Кривда и Правда – Суд и Судија“, Слободан Богоевски, 04.07.2017,

http://www.sudstvo.mk

C E N T R U M 12

189

правдата уште во античко време се сметаше како една од првите

доблести, која се збогатува и надградува со тек на време. Дури и

тогаш, имаше широко распространето верување дека „целата доб-

лест е содржана во правдата“. На пример, Хомер во својата „Или-

јада“ пишува дека Зевс го изразува својот гнев кога луѓето прават

неправедни закони и не ја почитуваат правдата. Според Питагора

„правдата е пред сè еднаквост односно согласност меѓу спротив-

ставените страни“. Сократ предлага правдата да се изучува прво

во рамките на државата, па дури потоа во душите на поединците,

затоа што во државата зборовите се напишани со поголеми букви

и на поголем простор, а освен тоа државата е поголема од инди-

видуата, така што е полесно да се проучува правдата во неа. За

Платон, правдата е целосна доблест, совршенство на душата.

ПРАВЕДНОСТ И ПРАВИЧНОСТ

Поимите правда (праведност) и правичност, иако тоа се чини

необично и нелогично, се всадени во нас. Тоа се генетски чувства,

како и моралните постулати љубов кон семејството; да не се убива;

приврзаност кон татковината, итн. Овие чувства можат да се раз-

виваат или брусат, но не можат да се научат. Тоа се априорни ста-

вови со кои се раѓаме и овие ставови нè прават свесни и морално

развиени. Праведноста и правичноста претпоставуваат постоење

на меѓучовечки односи, се развиваат и појавуваат паралелно со

човековата свест и се поврзани со развојот на човечката заедница.

Во стариот век поимот праведност во повеќето случаи бил

синоним за поимот закон.8

Дефиницијата и систематизацијата на поимите праведност и

правичност и идејата за неразделен однос на правдата и правото се

дадени уште од антиката. Потоа, сколастичкото доба ги препокри-

ва со идејата за бог, што значи дека бог е одговорен за сè што е

морално и праведно внатре, но и надвор од човекот (поимот ап-

солут навидум го реши прашањето за генетиката на правдата).

Потребата за согласност меѓу божественото, непишано право и

пишаното право, односно закон, ја посочил Софокле во својата

трагедија „Антигона“. Нивната неусогласеност неизбежно води до

трагичен исход. Софокле укажал дека вечните закони се

8 Мил.Ј.С., Утилитаризам, Култура, Београд, 1960, стр. 51-54.

C E N T R U M 12

190

огледуваат во општествениот живот на луѓето, а нивната (не)

усогласеност управува со човечките активности и настани.

Со напредокот на истражувањата, како и развојот на при-

родните и социјалните науки, поимите праведност и правичност

повторно станаа општествени актуелни. Така, Француската декла-

рација за правата на човекот и на граѓаните и Американската

декларација за независност се засноваат врз идеите за природното

право, а со тоа се наведуваат елементи на доктрината за античкиот

поим за правда. Се разбира, за дебата е колку овие термини навис-

тина ги имале на ум кога ги напишале овие документи. Сепак,

постојат и илустративни примери, како што е примерот на Швај-

царскиот граѓански законик, кој во својот прв член го содржи

овластувањето што му е дадено на судијата да суди по начелата на

правичност. Таа интересна одредба за судската можност за употре-

ба на правичност, доколку има правна празнина, директно е прои-

злезена од разгледувањето на праведноста на Аристотел како

коректив за позитивното право.

Обидот да се постигне одредена „тврда“ дефиниција за суш-

тината на категоријата правда не е научно оправдана од голем број

причини, но најзначајни се: неговата особена повеќеслојност и

мултидимензионалност; како поим содржи многу рационални, но и

ирационални елементи; логично и егзистенцијално поврзана со

идеологијата, религијата, моралот, обичаите; се манифестира и до-

живува и индивидуално и социјално; предметно не е идентифику-

вана како област на истражување за конкретна научна дисциплина;

развојот и непостојаноста на категоријата правда, во рамките на

човековата цивилизација претрпе серија временско-просторни и

логично-сознајни метаморфози; и најпосле, методолошката немоќ и

несовршеност на една непостојана и преобразувачка форма целосно

да се опфати со дефиниција, која по својата природа е статична.

Средиштето на современите теории на правдата се однесува

на прашањето за решавање на нејзината врска со индивидуалната

слобода, еднаквост на граѓаните и животот во заедницата. Посто-

јат три основни стожери. Либералните и неолибералните сфаќања

започнуваат од можноста за остварување на слободата на поеди-

нецот како основа за реализирање на идејата за правда во заед-

ницата. Ова разбирање се потпира на идејата за природни права.

Зачувувањето на индивидуалните слободи е основен критериум за

постоење правда. Улогата на државата е сведена на многу тесен

C E N T R U M 12

191

опсег на функции. На оваа премиса, софистите го граделе концеп-

тот на човечката заедница во петтиот век п.н.е., Русо во осумна-

есеттиот век и Р. Нозик во дваесеттиот век, повикувајќи се, пред

сè, на принципот на еднаквост меѓу луѓето. Сепак, со исто толку

аргументи пишувале и авторите кои тргнувале од вродената неед-

наквост на луѓето и од природноста на ставот дека посилните

владеат со послабите. Со природното право и доктрината за дого-

ворниот карактер на власта е оправдувана и апсолутната моќ

(Хобс) и демократијата (Русо), односно со неа се користеа и оние

што се обидоа да го консолидираат постојниот поредок (Хераклит,

Аристотел, Аквински) и оние кои се залагаа за револуционерна

промена (Русо).

Плуралистичките и неоплуралистичките концепти ја сметаат

правдата како првенствено општествена категорија. Тие се оби-

дуваат да одговорат на прашањето: дали различни луѓе можат да

живеат во општество кое сите може да го сметаат за праведно?

Наспроти неолибералните сфаќања, според кои, поединците доби-

ваат од заедницата награди аналогни на нивните индивидуални

капацитети, неоплуралистите сметаат дека способностите и тален-

тите не се погодности на поединците, туку заедничко општествено

добро. Како што истакнува Џон Ролс, „поголемите желби на оние

кои се подобро ситуирани, се праведни само ако тие се дел од

системот што ги подобрува очекувањата на оние со најскромни

можности“. На овој начин се прави обид општеството да биде

резултат на согласноста на сите нејзини членови, а не само на одре-

дени делови. Пренагласувањето на човечката припадност на

колективот и улогата на соработката и координацијата во опш-

теството, е основна замерка на овие сфаќања кои произлегуваат од

Платон, Хобс, Макијавели и Хегел до Берк и Ролс.

Суштината на третото значајно сфаќање за правдата се

манифестира во обидот да се надминат слабостите на првите две

односно во обидот правдата да се гледа како комплексна катего-

рија која зависи и од индивидуалните карактеристики на припад-

ниците на заедницата, но и од целината од меѓусебните односи.

Според Мајкл Волзер, најзначајниот претставник на оваа страте-

гија, „правдата е човечка конструкција и тешко може да се форми-

ра само на еден начин.“

Социјалниот процес на дистрибуција на правдата е многу

покомплексен. Екстремниот егалитаризам, според кој сите луѓе се

C E N T R U M 12

192

еднакви во сите ситуации, во пракса доведува до спротивни ефек-

ти, односно до суштинска нееднаквост меѓу нив. Настојувањето и

во областа на општествената правда да се потенцира плуралис-

тичкиот карактер на општеството со истовремено зачувување на

индивидуалноста е на некој начин е главна задача на политиката

од Сократ до денес. Сепак, целосно регулирање на тензијата поме-

ѓу слободата и поредокот во човечката практика до денес сè уште

не е постигнато и претставува трајно настојување на науката за

политика.

Моделот на комплексна правда, добива многу критики, но

главните забелешки се однесуваат на фактот дека тој главно е

мотивиран од желбата за правда и што со „етичкиот релативизам“

во основа го разорува „базичниот консензус“ без кој не постои

општество засновано врз принципите на правдата (Дворкин)9.

Од индивидуална гледна точка, да се биде праведен значи да

не се лиши никого од она што му припаѓа, да се постапува согласно

неговите права и слободи, т.е. да не „исфрла“ никој од неговата

рамнотежа. Оваа рамнотежа меѓу правдата како природно право

од една страна и позитивното право од друга страна, Јустинијан го

изразил со мислата „Праведноста претставува континуирано и

трајно настојување да му се признае правото кое што му припаѓа“.

Историската карактеристика на правдата е варијабилноста.

Тоа е категорија која е во постојана транзиција, зависна од огромен

број фактори, субјекти и феномени што се појавуваат во процесот

на појавување и исчезнување на низа материјални и духовни вред-

ности. За исконската несигурност на човекот во однос на вистинс-

кото функционирање на праведните односи говори и фактот дека

антиката покрај божиците на правдата (Дика и Темида), ја имала и

Адикија - божицата на неправдата, која, исто така, имала прилично

богат аудиториум во сите етапи на човековиот развој.

9 Најзначајното дело на Ronald Dworkin е Taking Rights Seriously, Harvard

University Press, Cambridge, Massachusetts, 1977, каде не оставил позначајна тра-

га за доктрината за праведноста, туку само мошне исцрпно го реинтерпретирал

својот професор Џон Ролс; John Finnis е најмладиот автор, професор на Univer-

sity College на Оксфорд, кој како и Дворкин во своето најважно дело Natural Law

and Natural Rights акцент ставил на најрасправана тема во нашето доба, чове-

ковите права. Finnis ја дефинира праведноста како збир на барања на практична

разумност кои вредат само затоа што човек мора да ги оствари и почитува

човековите права во заедницата, не во себе и поради себе, туку во заедницата

C E N T R U M 12

193

Во модерно време се појавија многу интерпретации и

критики, главно обиди за надополнување на постојните теории, но

и раѓање нови концепти како што е чистата теорија на правото на

Ханс Келзен, кој се обидуваше да го оддели правото од филозо-

фијата, социологијата и аксиологијата. Сепак, заклучок е дека сите

овие противречни и различни мисли се само надградба на антич-

ките темели и дека подоцнежната потрага по појасни контури на

поимите праведност и правичност е само реконструкција над веќе

изградена база наречена антика. И конечно, погрешно е да се изед-

начи материјалниот и техничкиот напредок со духовниот и морал-

ниот напредок. Затоа антиката е постојана инспирација за

напредокот.

Современите ставови за одговорноста во либералната

транзиција односно за прашањето на „историската правда“ одат во

правец дека историското испитување на сторените зла во минатото

се неопходни за обнова на заедницата во периодите на клучни

промени. Се тврди дека утврдувањето на вистината за минатото е

на исто рамниште како и донесувањето на нов устав или на ниво

на судење, и дека може да помогне да се постават темелите на

новиот политички поредок: „Новите власти имаат обврска да ги

истражат и утврдат фактите така што вистината да биде спознаена

и да стане дел од националната историја... Со изнесувањето на

вистината... се одговара на барањето за правда за жртвите и се

овозможува национално помирување.“10

ДРЖАВАТА, СИЛАТА И ПРАВДАТА

Една позната латинска максима вели дека никој не може да

биде судија во сопствена работа. Споровите е добро да се решаваат

на мирен начин, но познати се не ретки ситуации кога споровите

односно нивниот поинтензивен облик – судирите, се решаваат на

насилен начин. Секаде каде што има луѓе со различни интереси од 10 Henkin, H.A., “Conference Report”, State Crimes: Punishment or Pardon, Alice

H. Henkin (Queenstown, Md.: Aspen Institute, 1989), 4–5; Види Margaret Popkin i

Naomi Roht-Arriaza, “Truth as Justice: Investigatory Commissions in Latin

America”, Law and Social Inquiry 20 (Winter 1995): 79; Види José Zalaquett,

“Balancing Ethical Imperatives and Political Constraints: The Dilemma of New

Democracies Confronting Past Human Rights Violations”, Hastings Law Journal 43

(1992): 1425; Timothy Garton Ash, The File: A Personal History (New York:

Random House, 1997).

C E N T R U M 12

194

материјална и нематеријална природа се појавуваат и судири.

Сепак, без усогласеност за општото добро, без правда и одржлив

поредок не може да се замисли нормално општество. Во оваа смис-

ла е и предупредувањето изразено во категоричниот став на Авгус-

тин во делото „За државата Божја“, на самиот почеток на трудот:

„Држави без правда, што се тие друго освен големи разбојнички

банди“ (Remota iustitia, quid sunt regna nisi magna latrocinie,

Augustin, De civitate Dei, IV 4)11. Оваа мисла се чини најцело се

овистинува во претходниот, дваесети век, кој беше одбележан со

две големи светски војни, со масовни злосторства на тоталитарни

режими. Луѓето живееја во држави без никаква правда, со правен

поредок со кој властодршците се потсмеваа. Добро опремените,

робусни државни апаратуси, функционираа согласно устави и

закони и постојано создаваа легализирана неправда. Правно пози-

тивистичките теории им даваа ладнокрвно реал-објективистичко

алиби. Многу позитивисти во својата убеденост ја дефинираа

државата како монопол на физичко насилство или попрецизно

како „монопол на легитимно физичко насилство“ (Макс Вебер).

Иако Вебер (и Келзен), се доживувал себеси за политички либерал,

сепак сметал дека споровите, судирите, правото, насилието и пра-

вдата се постојано измешани во различен сооднос и во зависност

од времињата, луѓето и историските околности. Но, без оглед на

ефемерноста на времињата и вечноста на судирите, секогаш треба

да се има во вид безусловната категоричност на римската максима

- еx iniuria ius non oritur (од неправда не изникнува правда).

Платон во неговите „Закони“ вели: „За законите кои им ко-

ристат само на некои велиме дека се партиски, а не граѓански“. Со

оваа мисла тој јасно прави дистинкција меѓу вистинската и дефо-

рмираната, поделената и стеснета димензија која можат да ја имаат

законите во општеството (партиска целисходност на законите).

Мислата упатува и на „законитото“ приграбување на целата власт

по избори од страна на една партија, и опасноста од партизација

на општество, кое за едни е мајка, а за другите станува маќеа.

За Аристотел правдата е политичка категорија. Таа се состои

од некоја сразмерност или еднаквост во односите, кои според

Аристотел, се критериуми на правдата, а огрешувањето кон нив е

11 Августин, А., Култура, Скопје 2008, стр. 276

C E N T R U M 12

195

јасен показател на неправда. Во Никомаховата етика12, тој праве-

дноста ја изразува како морален став: „на основа на кој луѓето се

спремни да го прават тоа што е праведно и го сакаат тоа што е

праведно...“. Аристотел увидува дека праведното како и неправда-

та, има повеќе сродни значења, и ја осветлува правдата преку неп-

равдата. За него, неправдата најпрво значи кршење на законите,

така што, правдата е истоветна со законитоста, а „сето тоа што е

законито, во извесна смисла е и праведно“. Праведно, во вистинска

смисла, е само тоа „што ја создава и одржува среќата воопшто“, и

тоа „што ја создава во државната заедница“. Правдата, за него, е

доблест бидејќи претставува и „добро за другите“ и „за корист за

другите“. Најдобар е оној, кој оваа доблест ја применува „спрема

другиот, затоа што тоа е тешко“.

Неправдата се манифестира не само во кршењето на

законите, туку и во пристрасноста и лакомоста. Па, во таа смисла

Аристотел вели: „..кој неправедно работи присвојува премногу

добра, а кому неправда му се чини добива премалку добра“. Во

потесна смисла, Аристотел ја дели правдата на дистрибутативна и

комутативна. Првата, геометриската, не им дели на сите исто. Вто-

рата, аритметичката, се појавува во деловните односи, во граѓанс-

кото право, и кај неа посредува судијата. „Да одиш кај судија значи

да одиш кон правда, затоа што судијата сака да биде олицет-

ворение на праведноста“. Судијата на специфичен начин е поим за

средина или непристрасност, посредник меѓу странките во спорот.

Важна улога во чувањето на правдата има владетелот, затоа

што „неговиот труд е во служба на другите“. За таквиот труд тој

добива награда која се состои во „почести и првенство“, но тие

владетели „на кои тоа не им е доволно, стануваат тирани“. Тира-

нијата, за Аристотел, е злоупотреба на власта за лична корист.

Аристотел и Платон се екстремно стоги кон тиранијата, која

според нив е нај изопачена од сите други изопачени облици. За

Платон тоа е „болест на државата“13. Политичкото право се јавува

двојно: како природно, и како законско право. Првото, насекаде

„има иста важност“ независно дали „е усвоено или не“. Второто,

после првобитната неодреденост, е со закон востановено, но може

да се менува. Платон разликува граѓански од партиски закони, кои

12 V. книга на Никомаховата етика е најзначајниот извор на Аристотеловото

поимање на праведноста и правичноста. 13 Платон, Политеја, Три, Скопје, 2002.

C E N T R U M 12

196

се од корист само за некого, но, не за заедницата, а каде правото е

празен збор. Граѓанските закони се општи, важат за сите, и само

тие се „легитимни“. Идејата за општоста на законите, како нивна

битна карактеристика особено ја истакнал Русо. Тој во „Општес-

твениот договор“, вели дека секогаш предметот на законот е општ

„...на пример, законот може да утврди дека ќе има привилегии, ама

не може поименично да ги даде никому.“.

Се чини дека апелирањето за правичност е почесто во

епохите на премини, кога определени вредности треба да биде

заменети со други. Овој став на Перелман, е во контекст на него-

виот генерален заклучок, дека општествениот живот претставува

постојано урамнотежување меѓу правдата и правичноста. За него

поимот правичност е тесно поврзан со улогата на судијата, како

непристрасен делител на правда. „Добар судија“ за Перелман „е

оној, кој се служи со правно оружје за завладее правда“, со оглед

дека не е во служба на власта која го именувала, туку во служба на

правдата – улога на јуриспруденцијата дефинирана во Corpus iuris

civilis како вештина на доброто и праведното. Рационалната

анализа на поимот правда на Перелман го води кон заклучок дека

„едно дело може да се оквалификува како праведно доколку се

засновува на примена на некое правило, сообразно на правилото

на правда; дека едно правило е праведно доколку не е произволно,

доколку може да се оправда со помош на општи принципи“

(Право, морал и филозофија). Перелман разликува три елементи

на правда: вредноста која ја засновува, правилото кое се искажува

и делото кое ја остварува.

Американскиот теоретичар на правдата Џон Ролс, прави

обид на нов начин да ја формулира сложената проблематика на

правдата. Почетна основа во неговата „Теорија на правдата“ е

замислата за општеството како систем на заедничка работа која

треба да ги унапреди интересите на секој поединец – „кооперација

за заедничка корист“. За него правдата е највисоко барање кое се

очекува од некој општествен поредок.14 Ролс ја воопштува позна-

тата теорија на општествениот договор на Лок, Русо и Кант. Негов

клучен став е дека првобитниот договор се однесува на начелата

на правда во основната општествена структура – начела кои

слободните луѓе и умни луѓе ги прифаќаат во сопствен интерес во

14 Rols, Dž., Teorija pravde, Beograd - Podgorica, 1998, стр. 121;

C E N T R U M 12

197

почетната ситуација на еднаквост како обврска за уредување на

основните односи. Овој начин на набљудување на начелото на

правдата Ролс го нарекува теорија на правдата како непристра-

сност или честито однесување (fairness).

Во ширењето пропаганда и илузии за самата себе на секоја

власт и стојат на располагање средствата за масовна индоктри-

нација. Власта важи за легитимна ако нормите кои ги пропишува

се прифатени од подвластените. Оваа „хармонија“ на власта и

владеаните е идеал кон кој стреми секоја власт. Ако будењето на

верувањата во легитимноста е задача на идеологијата, тоа значи

дека идеологијата е мисловен систем за легитимација на власта.

Кога се говори за идеологијата треба да се земе во предвид нејзи-

ната степенеста закономерност да ги костимира целите и мотивите

на политичката власт (според однапред определени улоги). Кога

власта е во нагорен тренд, идеологијата релативно успешно ги

изразува мислите на власта како заеднички мисли и интереси. Во

време на опаѓање станува апологетична, а во доба на пропаѓање се

срозува на ниво на чиста лага. Современата држава настојува да ја

ефектуира идеологијата преку економијата и технологијата, го

поместува тежиштето од политичкото, и притоа го евидентира

својот учинок. Од владеаните бара покорност затоа што „правед-

но“ им распределува шанси за задоволување на потребите.

Уште пред да се создаде светот, човекот скита по патеките на

искупението. „Правото е една од најчесто користените патеки. И

таа се двои. На една, правото оди подрака со правдата и вистината.

На друга, правото се осамува, се изолира од правдата и еден дел од

својата содржина ја зема од формата. На двете патеки, аџиите се

обидуваат трошноста и ранливоста на правото, неговата врзаност

за прилики, времето и надредената општествена моќ, да го надо-

местат со сопствената визија за непристрасност, осветлена со

правни принципи и стандарди15.

Теоријата на правдата е применлива за воспоставување на

институции и за почетните елементи на системот на нивно одр-

жување, но тешко е да се примени и на начинот на кој работат и

одлучуваат. Процесните теории, иако во еден дел се однесуваат на

конституирање на институции, во другиот, поважен дел, се одне-

суваат на начинот на кој работат и ги препознаат резултатите од 15 Beljanski, S., Druga obala: ogledi o zlu kulture i kulturi iskupljenja, Peščanik, 2011,

Beograd, стр.142

C E N T R U M 12

198

таа работа. Теориите на правдата бараат да се формулира појавата

на одржлив систем, а процесните теории се обидуваат да го отво-

рат патот за непристрасни и признати одлуки. И двете се засноваат

на претпоставката дека и владеењето на правото и правичната

општествена заедница се можни само по цена на синхронизирано

откажување. Некои размислувања одат во правец дека теориите на

правдата ги потиснуваат, а дека процените теории ја афирмираат

личноста на учесниците. Во теориите на правдата се смета на

лишувањата на личноста како последица на подложен притисок на

надворешниот авторитет на суверенот, „господар“. Процените

теории, од друга страна, се потпираат на можноста и подгот-

веноста на актерите рационално да ги потиснат своите страсти,

склоности и приватни интереси.

Правната држава како реалност настанува во стабилните

периоди на либералниот капитализам, а за време на неговите кризи

еволуира во разни облици на авторитарност и тоталитаризам. Овие

кризни „слепи црева“ во некои облици опстојуваат и ден денес.

Совршено е јасно дека во државната левијатанска сила секогаш се

скриени потенцијали за стравовладеење и изживување со секакви

неправди. Затоа „правната држава“ може да ја заузда оваа сила со

право само доколку зад неа стојат сили на општеството доволно

моќни и заинтересирани за општествен напредок кој исклучува

насилство од секаков вид. Во „правната држава“ владее формална

правда, онака коко што ја опишал Перелман, а правда како fairness

е замислена за државата на благосостојба (welfarestate). 16

Настојување на сите автори е позитивниот закон да е прони-

кнат со праведност, и таму каде таа "куца", да помага правичноста

(исклучок е Ханс Келсен). Џон Роулс и Роберт Нозик, се најзна-

чајни автори кои пишувале за праведноста во 20 век. Некои автори

сметаат дека концептот на праведност што Нозик го опишува е

пореален17. Тие забележуваат дека денес е невозможно да се пос-

тигне нешто како "превез на незнаење" или "минимална држава",

но не е невозможно за нееднаквостите да се наметнуваат строги

критериуми, кои постепено ќе се изедначат луѓето во смисла на

Аристотеловата дистрибутивна правда. Од друга страна, Џон Ролс

има утописка визија за тоа како можело сè поинаку да се одигра,

па затоа му недостига одреден прагматизам. Накратко, Нозик не 16 Тадиќ, Љ., Филозофија на правото стр. 238 17 Nozick, R., Anarhija, država, utopija, Naklada Jesenski i Turk, Zagreb, 2003.

C E N T R U M 12

199

тргнува од претпоставката дека сите луѓе се еднакви токму поради

сопственоста врз добрата, за разлика од Ролс кој ја изоставува

приватна сопственост.

ЗАРОБЕНАТА ДРЖАВА И ПЕРСПЕКТИВИТЕ ЗА

ПРАВДА

Желбата за политичка инструментализација на судството е

неминовна карактеристика за секоја власт, во сите општества, па

исклучок не може да биде ни власта во Република Северна Маке-

донија. Несомнено, казненото право е едно од најсилните оружја

на власта кое неретко во историјата било користено за контрола на

населението со присилни средства. Со прифаќањето на било каков

притисок или влијание, судијата сам си ја нарушува својата

независност и воедно со својата одлука го крши и законот.18

Времето на десетгодишното владеење на претходната влада

експертите и истражувачите го оквалификуваа како „заробена

држава“ - синтагма во која беше прилагоден терминот хибриден

режим. На општеството му се случи: поништување на независ-

носта на институциите на државата и нивна партизација; креирање

правна несигурност со чести и неконзистентни измени на законите

преку формално, но не и суштинско почитување на демократските

процедури; хипер регулација и драконски казни. Систематското

заробување на општеството требаше да креира доживување на

сеприсутност и семоќ на власта, како основен предуслов за нејзино

непречено и неограничено владеење кој има клептократски

елементи19. 18 Во Белгија повредите на правото, случајни или при вршење на функцијата,

водат кон кривична одговорност, а постои и механизам за откривање на штети

сторени од страна на судија кој ја злоупотребил својата положба, во случај на

измама или намерно лошо водење на постапката. И државата е, исто така, од-

говорна за лошото поведение на судијата. Прекршувањето на кривичниот зако-

ник во Германија што вклучува злоупотреба на судската функција и корупција,

повлекува казна пропишана со општиот закон. Одговорноста на судиите се

утврдува во редовна кривична и граѓанска постапка. 19 Овој термин, воведен во политичката наука од Амос Перлмутер, се однесува

на системи чиј врв, покрај деспотите, го сочинуваат крадци, корумпирани слу-

жбеници и сикофани, на кои државата им служи за збогатување и задоволување

на личните потреби. Другите социјални задачи администрацијата ги извршува

инцидентно и во најнужна мера, а повеќе или помалку транспарентната идеоло-

шка и правна фасада (најчесто „зачувување на традициите“, „верба во Бога“,

C E N T R U M 12

200

Клучен показател за заробената држава и правосудството се

бројните судски процеси во кои се констатирани груби повреди.

Јавноста сведочеше на „масовни и насилни облици на повреда на

правата и слободите“, што наиде на потврда во извештаите и резо-

луциите на релевантните домашни и меѓународни владини и

невладини организации: сите годишни Резолуции на Европскиот

парламент за Република Македонија; Извештаите на Европската

комисија за напредокот на Македонија; Извештаите на експертс-

киот тим на ЕК предводен од Рајнхард Прибе од 2015 и 2017

година; Годишните извештаи на Стејт Департментот; ОБСЕ и

ОДИХР, ГРЕКО, Хелсиншкиот комитет за човекови права и други

меѓународни владини и невладини организации. Посебно беа

нагласени оцените за споеност на партијата со државата. Таквите

процеси во домашната јавност станаа познати како „полициско

монтирани случаи“ или т.н. „монтирани судски постапки“, а во

извештаите на меѓународните организации беа оквалификувани и

како „политички монтирани или мотивирани случаи“, а се однесу-

ваа на „политички притвореници и затвореници“.

Може да се детектираат неколку или повеќе повреди на

постапката и на човековите слободи и права од ист тип, во обем,

степен и на начин кој укажува на одредена правилност. Тоа се:

сурово и понижувачко постапување со осомничените при апсење-

то и истражната постапка; определувани и во недоглед продол-

жувани мерки притвор без основа и без релевантно образложение;

прекршена презумцијата на невиност преку јавно објавување на

снимките од апсењата и креирање медиумска хајка со цел да се

влијае на јавното мнение; користење незаконски прислушувани

материјали; незаконски определени посебни истражни мерки;

лажни заштитни сведоци како круцијален или единствен доказ во

постапката; неоснована и недокажана квалификација злосторнич-

ко здружување; правосилно завршување на постапките во период

подолг од две, три години од денот на лишувањето од слобода со

определена мерка притвор; неотпочнување на постапките по вон-

редните правни лекови по истекот на две години од правосилнос-

та; обвинението се базира на интерпретации и посредни заклучоци

изведени од нерелевантни и неповрзани факти; користење за

сведоци лица за кои се водат предистражни или судски постапки, „заштита на домот и семејството“ и „одбрана против комунизмот“) служи за да

се избегне целосниот цинизам во однос на странските земји.

C E N T R U M 12

201

или кои биле правосилно осудени во последните пет години од

денот на сведочењето; обвинетите и притворените се принудени

да признаат вина, да сведочат против себе, односно се принудени

да се самообвинат со цел да се спогодат; судот прифаќа нелегално

прибавени докази од страна на полицијата и обвинителството; на

одбраната не и се дава можност за изведување докази и вештачења

во полза на обвинетите; судот изрекува осудителни пресуди исклу-

чиво врз база на индиректни докази; нема материјална штета;

необразложени пресуди и драконски казни; не е одлучувано на

начин поповолен за обвинетиот (In dubio pro reo); неупотреба или

изигрување на АКМИС системот за распределба на судските пред-

мети и целно определување на „подобни“ судии; малтретирање на

жртвите и членовите на нивните семејства и други повреди кои

имале влијание врз исходот на постапката.

Здруженијата на засегнатите граѓани, кои се дел од постап-

ките, бараат да се повторат судските постапки со цел да исправат

сторените повреди на слободите и правата на граѓаните во фер и

законита постапка. Тие најпрво предложија текст на конкретно

законско решение (или дополнувања на Законот за кривичната

постапка), што не беше прифатено. Потоа предложија постапу-

вање согласно постојните закони што беше прифатено и преточено

со владини заклучоци, донесени во мај 2018 и април 2019 година,

а чијашто реализација е во тек. Во образложението на барањето до

Владата тие потенцираат дека: „од година во година се зголему-

ваше бројот на вакви случаи, создавајќи состојба на лична, имотна

и правна несигурност на граѓаните. Се создаде општествена свест

дека не владее правото, туку партиските интереси. Се срушија

столбовите на уставниот поредок - граѓанинот, неговите слободи

и права и принципот на поделба на власта, како темелна вредност

на уставниот поредок и парламентарната демократија“20. Покрај

произнесување од извршната власт, очекуваат произнесување и од

парламентот како највисок претставнички орган, а во името на

државата.

Во Препораките на групата високи експерти за системски

прашања за владеење на правото предводена од Рајнхард Прибе

кои се однесуваа на следењето на комуникациите откриени во

2015, во точка (15) е наведено: „Многу од претходно покренатите

20 Комитет за заштита на правата, Барање до Владата на РМ, 2017 година

C E N T R U M 12

202

сомненија кои се однесуваат на мешањето во судските работи,

ограничувањата на слободата на медиумите, изборните неправил-

ности, неодвојување на државата и партијата, како и недостатокот

на надзор над разузнавачките активности беа потврдени преку

наодите на групата”. Во делот 2), посветен на „Судство и обвини-

телство” е наведено: “Судските и обвинителските служби треба да

може да дејствуваат на независен и непристрасен начин (на тој

начин избегнувајќи оддавање на каков било впечаток - оправдан

или не - за третирање на случаите на селективен или небалансиран

начин) и во многу области, ова се чини дека е навистина случај. Од

друга страна, постои перцепција, дека во некои области, а особено

во однос на случаите за кои се смета дека имаат политичка димен-

зија или се верува дека се од интерес за политичарите, вообичае-

ните стандарди се ставаат настрана. Групата беше известена од

страна на неколку извори дека постои атмосфера на притисок и

несигурност во рамките на судството. Ова е потврдено со откри-

тијата направени преку протечените разговори. Многу судии

веруваат дека промоцијата во редовите на судството е резервирана

за оние чии одлуки го фаворизираат политичкиот естаблишмент.

Не смее да има нешто како „политички случај“ во судскиот про-

цес...“21 . Во Вториот извештај на групата експерти од 2017, во

точка 26, се констатира: „Само една од дванаесетте препораки од

2015 година во областа на судството и обвинителството е импле-

ментирана“, а во точка 27: „Многу од практиките обелоденети во

извештајот за 2015 година продолжија. Контролата и злоупотре-

бата на судскиот систем од страна на мал број судии на моќни по-

зиции за да служат и промовираат политички интереси не се нама-

лени значително. Овие судии продолжија да вршат притисок врз

нивните колеги преку контрола на пет системи за назначување,

оцена, унапредување, дисциплина и разрешување, кои што се ко-

ристат за наградување на послушните и казнување на

непослушните“.22

21 Во делот 2) од Извештајот се препорачува: „...Сите случаи кои доаѓаат во суд-

ството треба да се решаваат со истиот пристап кон ефикасноста, независноста и

непристрасноста, едноставно применувајќи го правото, како материјално, така

и процедурално, на јасен и предвидлив начин. Ова е неопходно доколку довер-

бата на јавноста за соодветно функционирање на судството и јавното обвини-

телство треба да биде одржана, или пак доколку е неопходно таа да се врати”. 22 Претходно во точка 18 од вториот Извештај е наведено дека: „Борбата против

неказнивоста бара утврдување на одговорност. Погрешните постапувања и

C E N T R U M 12

203

Извештајот од „Извршениот увид во функционалноста на

информатичкиот систем и надзорот над примената на одредбите

од Судскиот деловник во судовите“ (АКМИС) од страна на

Министерството за правда јасно покажува дека овој систем не

профункционирал и дека била оставена можност за негова груба

злоупотреба. Во наведениот Извештај е заклучено дека: „Судовите

не ги применуваат доследно одредбите од Законот за управување

со движењето на предметите во судовите и Судскиот деловник,

АКМИС не се користи целосно согласно неговата намена, се злоу-

потребуваат одредбите од законските прописи за чести измени на

годишните распореди во судовите, не се почитуваат одредбите за

специјализација на судии по области“. Претходно, во точка 4 од

Извештајот е наведено: „Не се почитувани одредбите од Законот

за управување со движењето на предметите во судовите согласно

кои “автоматизираниот компјутерски систем за управување на

судски предмети задолжително се користи при управувањето со

движењето на предметите во судовите“23. Јавното обвинителство

во јули 2019 година поднесе обвинение24.

Свое специфично влијание врз правосудниот сектор има и

рецидивот на менталитетот од претходниот социјалистички поре-

док во кој постоеше систем на „единство на власта“, а во кој судс-

твото беше подредено на генералната политика на единствената

партија. Во сегашни услови на своевиден двопартизам (ако се

изземе стандардниот етнички коалиционен партнер), таквото

неправилностите треба да бидат проследени со соодветни поправни мерки и

санкции“. 23 Во точка 5 се констатира: „...а распределбата на предметите се вршела рачно,

за која в.д. претседателот на судот Стојанче Рибарев ја нарече „дупли АКМИС“.

Движењето на предметите не се вршело во насока кон судии, истите не се

евидентирале, а од страна на уписничарот е вршен избор на стручен соработник

кој потоа вршел избор на кривичен совет пред кој ќе го реферира предметот. Од

почетокот на функционирањето на АКМИС до моментот на надзор рачно се

распоредуваат предмети во 14 уписници“. 24 Обвинителството во истрагата утврдило дека во периодот од 23.01.2013 до

14.09. 2016 година, со давање на писмен „параф“, обвинетиот наредил распре-

делба кај конкретни судии на четири предмети доставени од страна на ОЈО

Скопје, на два предмети кои во судот биле доставени на натамошна надлежност

од Основните судови Неготино и Куманово, на 41 предмет доставен од ЈОГОКК

и на две обвиненија поднесени од Јавното обвинителство за гонење на кривични

дела поврзани и кои произлегуваат од содржината на незаконското следење на

комуникациите.

C E N T R U M 12

204

влијание е евидентно, и тоа реално го прави неуспешен системот

на поделба на власта. Партизацијата на институциите е антипод на

темелните вредности на уставниот поредок, особено во делот на

правосудството. Во почетната работна верзија на Стратегијата за

реформа на правосудниот сектор беше наведено дека: „Македо-

нија изминатиов период искуси сериозно назадување во поглед на

независноста и самостојноста на правосудните институции и

систем. Тоа беше предизвикано од грубото мешање на извршната

власт во позицијата на системската независност и самостојност на

овие институции. Ваквата силна партизација посебно на судството

доведе до погубен резултат со што стандардните европски норма-

тиви и реформи кои беа прифатени не ги дадоа очекуваните

резултати и ефекти. Нарушена е елементарната институционална

стабилност, можноста за доделување на правда, применувана е

селективна правда и загрозени се правата и слободите на граѓаните

токму од институциите кои требаше нив да ги бранат...“25. Рефор-

мата на правосудниот систем е поврзана со реформата на безбед-

носниот сектор. Суштинската и реална реформа на безбедносниот

сектор е предуслов за демонтирање на „заробената држава“.

CONCLUSION

The concept of justice (fairness) and equity have different

meanings. Despite the disagreement over the source of justice, there is

an agreement with the aim to be achieved with the principle of fairness,

which is manifested only in interpersonal relations. It can be said that

morality is a subordinate notion of fairness. Assuming that fairness is

the only guiding principle in the creation of a positive law, it can be

concluded that it is only by means of it that law is created and given the

opportunity to interpret it. There is a common view that fairness is a key

virtue that should be inherent in positive law and that the legislator

should establish a "summum bonum".

It is necessary to make a clear distinction between the notions of

fairness and equity. The word equity must be tied to something in

concreto: equity is manifested in judgments of an individual nature,

25 Во продолжение се констатира: „... Ваквата разнишана позиција на право-

судниот сектор ја доведе во прашање и целината на демократијата и заштитата

на слободите и правата на граѓаните во Македонија“. Овој текст во конечната

верзија на Стратегијата претрпе нејасно релативизирање.

C E N T R U M 12

205

such as a particular court judgment. Therefore, it is more accurate to

speak of a just judge, a just decision, a fair verdict, a fair procedure ...

In this sense, equity presupposes a certain ability to decide or act fairly.

On the other hand, there is that level in abstracto that is inherent in the

notion of fairness. The word fairness is of a dual nature: it denotes the

principle, but also the overall fairness within a community, and then we

can speak of a just state.

The notion of fairness can most clearly be defined as a special

moral principle from which the attributes of impartiality and equality

emerge, which we use to contribute to the enduring will of all,

individually and collectively, to give what belongs to them and aim to

achieve the common good. Equity is used when speaking, in economic

terms, of the use value of justice or what has been concisely dictated by

Disraeli: "justice is truth in action." Without equity, justice will not be

fulfilled in all cases; it would be incomplete, because equity is a

correction of positive law.

In societies where the legitimacy of the procedure is replaced by

moralizing for political opportunism, the judiciary cannot be indepen-

dent. In societies where a judge's personality is not formed through

continuous critical self-restraint discourse, but through the aspirations

of political structures to bribe, induce, blackmail, and subordinate that

person, judges cannot be impartial.

Restitution of justice in the Republic of Northern Macedonia to

politically motivated and similar cases is possible only in the context of

a truly reformed justice sector, in political terms as an apology for

violations of rights, in legal terms as a right to a fair trial in retrial, and

in the social sense as an act of complete reintegration and rehabilitation.

By presenting the truth the demand for justice for victims is met and

national reconciliation is enabled.

Recensentë:

Prof. Dr. Mirjana Slaninka Dineva

Prof. Dr. Jove Kekenovski

ЛИТЕРАТУРА

Genn, H. (1999), Paths to justice: what people do and think

about going to law, Hart, Oxford;

C E N T R U M 12

206

OECD (2015) Expert Roundtables on Equal Access to Justice,

Background Notes

Годишен извештај за работата на Судскиот совет на РМ за

2017 година, стр. 24;

Извештај за извршен увид во функционалноста на инфор-

матичкиот систем и надзор над примената на одредбите од Судс-

киот деловник во судовите, во текот на 2017 година, (АКМИС),

Министерство за правда, 2017.

Заклучоци на Влада на Р. Македонија на 68-та седница,

15.05.2018, точка 26. и на 129-та седница, 09.04.2019, точка 23. -

Информација за работењето на Работната група за следење на пос-

тапувањата по барањата, претставките и предлозите на органите

на државната управа преку проверка и прибирање на факти и

докази, согласно заклучоците по точка 26 од 68-та седница, за

период од 15.5.2018 (од формирањето) до 27.3.2019.

Нацрт - Стратегија за реформа на правосудниот сектор

(2017-2022) со Акциски план.

Препораки на групата високи експерти за системски пра-

шања за владеење на правото предводена од Рајнхард Прибе,

Извештаи од 2015 и 2017 година.

Kelzen, H., (1996) Čista teorija prava, Beograd.

Kelzen, H., (1998) Šta je pravda, Filip Visnić, Beograd.

Tadić, Lj. (1996), Filozofija prava, Zavod za udžbenike i

nastavna sredstva, Beograd

Pleasence, P., Balmer, N. J. and Sandefur, R. L. (2013) Paths to

Justice: A Past, Present and Future Roadmap. London: UCL Centre for

Empirical Legal Studies

Dworkin, R., (1998) Pravo izvan prava, „Pravni život“, 12/98,

стр. 803

Stevenson, B. (2014) Just Mercy: A Story of Justice and

Redemption. New York: Spiegel & Grau.

Августин, A., (2008), За државата божја, Култура, Скопје.

Аристотел, (2003) Никомахова етика, Три, Скопје.

Perelman, H., (1983) Pravo, moral i filozofija, Nolit, Beograd.

Dworkin, R., (1977) Taking Rights Seriously, Harvard

University Press, Cambridge, Massachusetts.

Платон, (2002) Политеја, Три, Скопје.

C E N T R U M 12

207

Кант, И., (1993) Критика на практичниот ум, Метафорум,

Скопје.

Ros, A., (1996) Pravo i pravda, CID, Podgorica.

Nozick, R., (2003) Anarhija, država, utopija, Naklada Jesenski

i Turk, Zagreb.

Rawls, J., (1971) A Theory of Justice, The Belknap Press of

Harvard University, Cambridge.

Walzer, M., (1983) Spheres of Justice, A defense of Pluralism

and Equality, Basic Books, New York.

Volzer, M., (1995) O pravdi i pravičnosti, Dom kulture

Studentski grad, Beograd.

Hart, H., (1994) Concept of Law, Oxford University Press,

Clarendon Law Series.

Rols, D., (1998) Teorija pravde, Beograd - Podgorica, 1998,

стр. 121.

Finnis, J., (2005) Prirodno pravo, CID, Podgorica.

Beljanski, S., (2011), Druga obala: ogledi o zlu kulture i kulturi

iskupljenja, Peščanik, Čigoja štampa, Beograd.

Лукић, Р., (2001), Теорија права, Сабрана дела, том 3,

Београд.

Дворкин, Р., (2001) Суштина индивидуалних права,

Подгорица.

Akvinski, T. (2005) Izabrano djelo, Nakladni zavod Globus,

Zagreb.

Fuller, L., (1964) The Morality of Law, Yale University Press,

New Haven and London.

Hobbes, T., (2006) Leviathan, Cambridge University Press,

Cambridge.

Nozick, R., (2003) Anarhija, država i utopija, Naklada Jesenski

i Turk, Zagreb.

Perelman, Ch. (1983) Pravo, moral i fi lozofi ja, Nolit, Beograd.

Мил.Ј.С., (1960) Утилитаризам, Култура, Београд.

Posner, R. (1990) The Problems of Jurisprudence, Harvard

University Press, Cambridge Massachusetts.

Radbruch, G. (1974) Filozofi ja prava, Nolit, Beograd.