DREJT ARSIMIT INKLUZIVRaport nga hulumtimi i realizuar për përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin e rregullt fillor

Shkup, Qershor 2016

Përmbajtja

HYRJE ............................................................................................................................................................................................................................... 1

1. QËLLIMET DHE PËRFSHIRJA E HULUMTIMIT ................................................................................................5

2. METODOLOGJIA E ZBATIMIT TË HULUMTIMIT ..........................................................................................7

3. InkLUZIOnI I FËMIJËvE ME PEnGESA ............................................................................................................9

3.1 Analiza e normës juridike ............................................................................................................................................9

3.2 Analizaetëdhënavetëfituarapërmespyetësoritanketues dhendërlidhjaetyre .................................................................................................................................................... 23

3.3 Analiza e informacioneve nga fokus-grupet .................................................................................. 43

4. PIkËPAMJE PËRMBYLLËSE .................................................................................................................................................... 51

5. REkOMAnDIME ................................................................................................................................................................................ 53

LITERATURA E PËRDORUR DHE BURIMET E TË DHËnAvE ...................................................................... 55

AnEkSE .......................................................................................................................................................................................................................... 57

Shkup, Qershor 2016 1

E drejta për arsimimin e fëmijëve me nevoja të veçanta është përfshirë në një numër të madh të dokumenteve (drejtpërdrejt ose tërthorazi, si pjesë e korpusit të gjerë të të drejtave dhe lirive themelore),ndërsaështëpërpunuarnëmënyrëspecifikenëKonventënetëDrejtavetëNjeriut,1 KonventënetëDrejtavetëPersonavemePengesa2dhenëangazhimeteDeklaratëssëSalamankës3.

Nënenin23tëKonventëspërtëDrejtateFëmijësthuhet:“...fëmijamepengesanëzhvillimtëketëqasjeefikasedhetëmarrëarsim,trajnim...”.Kynenpatjetërduhettëshihetnëkorrelacionmenenin2tëKonventëspërtëDrejtateFëmijës,sipastëcilit“shtetetanëtaretëkësajKonventeirespektojnëdheisigurojnëtëDrejtatqëjanëtëpërfshiranëKonventëpërsecilinfëmijënënjuridiksioninesaj,pakurrfarëdiskriminimi,pamarrëparasyshracën,ngjyrënelëkurës,gjininë,gjuhën,besimin,përcaktiminpolitikosendonjëbindje tjetër,prejardhjennacionale, etnikeose sociale,gjendjenpronësore,mungesëneaftësisë,lindjenosestatusintjetërtëFëmijësosetëprinditatëtutorittëtijligjor”.Mëtejnënenin3tëKonventësthuhetse“nëtëgjithaaktivitetetqëkanëtëbëjnëmefëmijëtrëndësiprimarekanëinteresateFëmijës,pamarrëparasyshseazbatohenatongainstitucionetëmbrojtjessocialeprivateosepublike,gjykata,organeadministrativeosetrupaligjdhënëse”,sidhenenin28,sipastëcilit“shtetetanëtareianjohinFëmijëstëdrejtënpërarsimedhepërarsyetërealizimitgradualtëasajtëdrejtenëbazëtëmundësivetëbarabarta...”.

InkluzioniparaqetpërcaktimkompleksqëburonngathelbiiKonventëspërtëDrejtateFëmijës,qësecilifëmijëtëketëshansetëbarabartanëzhvillimdhemundësiqëtëjetëanëtaribarabartëikomunitetit.NëKonventënpërtëDrejtatePersonavemePengesanëZhvillimedrejtaearsimitështëprecizuardheështëendërlidhurmekrijiminekushtevepër realiziminebarabartë tësëdrejtëssëPersonavemepengesa,siedhemekuptiminearsimitnëkontinuitetindhekohëzgjatjene tij gjatë gjithë jetës.

Nënenin8tëKonventëspërtëDrejtatePersonavemePengesanëZhvillimtheksohetseduhettë ngrihet vetëdija për nevojën e “promovimit të respektimit të të drejtave të Personave mepengesa në të gjitha nivelet e sistemit arsimor, duke i përfshirë të gjithë fëmijët që nga mosha mëehershme”.Inkluzioniështëpjesëpërbërëseerealizimittësëdrejtëspërarsim(neni24)meqëllimqë“...personatmepengesatëkenëqasjenëarsimingjithëpërfshirës,cilësordhefalasfillordhetëmesëm,nëbazëtëbarabartënëkomunitetetnëtëcilatjetojnë;përshtatjeracionalendajnevojave individuale; personatme invaliditet të sigurojnëmbështetje të nevojshme në kuadër

1 GazetazyrtareeR.M.-sënr.12/022 GazetazyrtareeR.M.-sënr.172/113 https://www.unesco.de/fileadmin/medien/Dokumente/Bildung/Salamanca_Declaration.pdf

AvokatiiPopullitiRepublikëssëMaqedonisë,membështetjefinanciaretëUNICEF-it,erealizoihulumtiminpër përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta ne arsimin e rregullt në periudhën shtator 2015 – prill 2016.

Një falënderim të veçantë i shprehim Qendrës për të Drejta të Njeriut dhe Zgjidhje të Konflikteve përhulumtiminerealizuarpërnevojateAvokatittëPopullit.

Hyrje

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 32

tësistemittëpërgjithshëmarsimor,qëarsimiityreefikastëthjeshtësohet;masapërmbështetjeefikaseindividualenëmjedisetmezhvillimmaksimalakademikdhesocial,qëështëkonsekuentmeqëllimetepërfshirjessëplotë”.

Këtopërcaktimeepërbëjnëkornizënthemeloretëarsimitinkluzivdhenënkuptojnëangazhimtëtillënështet,icilidotësigurojëarsimcilësorbashkëmefëmijëtetjerë,mbështetjeadekuatemeqëllim të tejkalimit tëbarrieravespecifikedhezhvillimmaksimalakademik.Përshtatja racionale,inkuadrimiikuadritprofesionaldhezhvillimiimënyraveadekuatepërpërcjelljenepërmbajtjevearsimore,janëtëorientuaradrejtinkluzionittëplotëdhesigurimittëpozicionittëbarabartëfillestarpër fëmijët më nevoja të veçanta, si dhe për të gjithë fëmijët e tjerë.

Inkluzioninëkëtëdokumenttrajtohetsi“proces izgjidhjesdhereagimitndaj llojllojshmërisësënevojave të të gjithë nxënësve përmes pjesëmarrjes gjithnjë më të madhe në mësim, në kultura dhe komunitete, si dhe përmes përjashtimit sa më të reduktuar në kuadër të arsimit, si dhe jashtë tij.Vetëkyprocesipërfshinndërrimetdhendryshimetepërmbajtjeve,tëqasjes,strukturësdhestrategjisë,pormeviziontëpërbashkëtqë ipërfshintëgjithëfëmijëtemoshëssënjëjtëemebindjetënjëjtësesistemiirregulltarsimorështëpërgjegjëspërarsiminefëmijëve”.

Përkundërkësaj,dukeiureferuarDeklaratëssëSalamankës,integrimiparasëgjithashnënkuptonvendosjetëFëmijësnëshkollëdhepërshtatjetëtijndajkushtevetëshkollës(integrimihapësinor,integrimi social dhe integrimi funksional).Modeli i integrimit shpesh ndërlidhetme standardetspecifike,normatepërkufizuaraosematjenetëarriturave,siçështëarritjaerezultatevemesatare,ku kriteri themelor është normalizimi.

Deklarata e Salamankësparaqet një lloj udhëzuesi për vendosjene arsimit inkluziv si praktikë.Ajoitrajtonparimetqëkanëtëbëjnëmearsiminefëmijëvemenevojatëveçantasiparimeqëureferohen të gjithë fëmijëve, përkatësisht nëse të gjithë fëmijët trajtohen në pajtim me këto parime, fëmijët me nevoja të veçanta nuk do të trajtohen si kategori e posaçme, por si pjesë e të gjithë fëmijëvemenevojadheinteresatëndryshme,tëcilëtjanënëprocesinarsimor.

Koncepti që e përpunon dhe promovon Deklaratën e Salamankës është pjesë e nenit 2 tëDeklaratës,icilimëtejështëshoqëruaredhemeplanpëraksionprecizdhetëqartëtëorientuardrejtrealizimittëkëtyresynimeve:

▪ secili fëmijë të ketë të drejtë themelore për arsim dhe patjetër t’i jepet mundësia që të arrijë dherealizojëniveltëpranueshëmtëmësimit;

▪ secilifëmijëtëketëkarakteristika,interesa,aftësidhenevojaunikearsimore;

▪ sistemi arsimor duhet të dizajnohet dhe programet edukative duhet të implementohet ashtu qëtëkihetkujdespërllojllojshmërinëegjerëtëkëtyrekarakteristikavedhenevojave.

SipasDeklaratëssëSalamankës,“ata(fëmijët–shënimiipërkthyesit)menevojatëveçantaduhettëkenëqasjenëshkollaterregullta”, tëcilatduhet tësigurojnëmënyrapëradresiminekëtyre

nevojave.“Shkollaterregulltameorientiminkluzivjanëmënyramëefektiveqëtëballafaqohemimesjelljetdiskriminuese,dukekrijuarkomunitetetëhapura,dukendërtuarshoqëriinkluzive...”.

Tëgjithëkëtotridokumente(marrënëtërësi)epërbëjnëbazënearsimitinkluzivsihapiiparëdrejtshoqërisëinkluzivenëtëcilëntrajtimiibarabartëështëarmamëemirëpërt’uballafaquarmeçfarëdoformetëdiskriminimittëbazuarnëpengesa.

SecilingakëtodokumentenëpjesëtëcaktuaratëtijmundtëidentifikohetnësisteminarsimortëRepublikëssëMaqedonisë,pormungonnjëqasjepërmbledhëseesistemoreeciladotëbazohejnëtëgjithëatobashkërishtdheecilaështëevetmjaqëmundtëndërtojëpozicionfillestaradekuatpër inkluzionin e mëtejmë të fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore, jo vetëm në arsim, por edhe nëkomunitetinnëtërësi,sisubjektetëbarabarta.

Nevoja për ndërtimin e kësaj qasjeje gjithëpërfshirëse në strukturimin e arsimit si arsim inkluziv paraqetlinjënprejsëcilësështënisurkystudim.

Shkup, Qershor 2016 54 Drejt arsimit inkluziv

Qëllimiikëtijstudimiështëtëbëhetnjëprerjeegjendjesaktualetëkornizësjuridike,mirëkuptimit,perceptimit dhe praktikumit të inkluzionit të fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin e rregullt fillornëRepublikëneMaqedonisë.

Pozicioni fillestar në studim është orientimi themelor i vlerave të dhëna në dokumentetndërkombëtaresegjatëstrukturimittëligjeveqëbazohennëtëDrejtatenjeriut,merëndësiështëdinjitetiinjerëzve,ejokarakteristikatetyretëtrashëguaraosendonjëdobitjetërekonomikeapopërfitim,qëinkluzioninebënjovetëmpraktikishttërealizuar,poredhevërtettëdëshiruar

Sipaspozicionitfillestar,qëtëmundtëbëhetfjalëpëridentifikiminemënyravetëndryshmetënjohjessëdallimeve,efekteveqëikanëndajprocesevetëarsimitdhemënyrëssërealizimittëtëdrejtavetëtëgjithasubjektevetëndryshme,parasëgjithashduhettësigurohetqëatodallimetëparaqitennëarsim,kjonëkuptiminmëfiziktëfjalës.Vetëmnësenëligjeështëpërcaktuarqyshmë parë se inkluzioni është vendosur si diçka parësore në arsim, kjo mund të krijojë kushte për ndërtiminesistemittëgjithmbarshëmpërrethkëtijprioritetitëpërcaktuar.Panjohjeneinkluzionitsiprioritet,ështëepamundurtëpërkufizohennevojatspecifikeqëduhettëadresohen.Vetëmnëbazëtëkëtijpranimidhekësajnjohjejesiprioritet,mëtejmundtëndërtohetsistemiindryshimeve,përshtatjeve dhe përgjegjësisë së orientuar ndaj të gjithë fëmijëve.

Për këtë qëllim në këtë studim është paraqitur korniza juridike për inkluzionin e ndërtuar nëRepublikëneMaqedonisëpërmesprizmit tënormativës relevantendërkombëtare,praktikës sëzbatimittëvendimeveligjoredhenënligjore,tëkuptuariteinkluzionitngasubjektetpërgjegjësenëprocesinarsimordhebarrieravethemelorenëvendosjeneinkluzionitsiprincipdominuesnëarsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta

Mëtejstudimieprezantongjendjenmomentaletërealizimittësëdrejtëssëarsimitinkluzivtë fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin e rregullt fillor, në të cilin tashmë janë detektuar disapërparësidhemangësi,mbibazënetëcilavedotëndërmerrenmasateardhshmepërtejkaliminetyre.

Qëllimet dhe përfshirja e hulumtimit 1

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 76

Tëdhënatepërdorurapërpërgatitjenestudimitjanësiguruarpërmeskëtyremjeteve:

Analiza e kryqëzuar e akteve ligjore dhe nënligjore nga fusha e arsimit dhe e dy konventavemëtërëndësishmepërmaterienqëpërpunohet(KonventapërtëDrejtateFëmijës4 – më tej në tekst:KDFdheKonventapërtëDrejtatePersonavemePengesa5–mëtejnëtekst:KDPP).Përveçakteveligjoredhenënligjore,ështëbërëedheanalizëedokumenteverelevantestrategjikedhedokumentevetëplanifikuara,sidheprogramevedheplanevepërarsiminfillor,tëhartuarangaByrojapërZhvillimineArsimit;

Pyetësori anketues,6 që u është dorëzuar të gjitha shkollave fillore qendrore në Republikën eMaqedonisë.Qëllimiianketësishteqëtëmblidhensamëshumëtëdhënakuantitativedhekualitativepërarsiminefëmijëvemenevojatëveçantanëshkollaterregullta.Megjithatë,duhettëkihetparasyshsetëdhënatefituarameanketënukofrojnëpërfshirjekuantitativetëfëmijëvemenevojatëveçantanëarsiminfillor,pornukflasinaspërkualitetinearsimitqëemarrinkëtafëmijë.Përmesanketësjanësiguruar njohuri për atë se sa e kuptojnë institucionet arsimore procesin e inkluzionit.

Fokus-grupet me prindërit e fëmijëve me nevoja të veçanta dhe me kuadrin mësimor-administrativ të shkollave fillore.Qëllimi i fokus-grupeve ishte tëmerren informacionepër realizimin praktiktë së drejtës për arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta, por edhe përvojat e prindërve dhe arsimtarëvenëlidhjemefëmijëtmenevojatëveçantanëarsiminerregullt,sidhesfidatmetëcilatjanëballafaquarprindëritdhearsimtarëtnërealizminesëdrejtëspërarsiminefëmijëvemenevojatëveçanta.PërnevojatehulumtimitQendrapërtëDrejtateNjeriutdheZgjidhjetëKonflikteveirealizoigjithsejpesëfokus-grupe,ngatëcilattriishinmbajturmeprindërtëfëmijëvemenevojatëveçantanëShkup,KërçovëdheKumanovë,ndërsadyfokus-grupe ishinmbajturmeprindërtë fëmijëve me nevoja të veçanta në Shkup dhe Gjevgjeli. Si përfaqësues të shkollave në fokus-grupe ishin të pranishëm arsimtarë, defektologë, pedagogë, sekretarë të shkollave, përfaqësues të shërbimeveprofesionaledhenjëdrejtor,icili25vitekapunuarsiarsimtarnëarsiminfillor.Fokus-grupet me përfaqësues të shkollave dhe prindër të fëmijëve me nevoja të veçanta janë realizuar nëbazëtëmëshumëpyetjevetëhapura,meç’rasttëgjithëpjesëmarrësvenëfokus-grupeuishtedhënëmundësitashprehinmendiminetyrenëkëtëtemë. 7

4 http://www.unicef.org/magic/media/documents/CRC_macedonian_language_version.pdf 5 http://www.mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/Konvencija%20za%20pravata%20na%20 licata%20so%20invalidnost.pdf 6 Nështojcënekëtijstudimiështëdhënëpyetësorianketuesqëuështëdorëzuar shkollavefillore.7 Nështojcënekëtijstudimijanëdhënëpyetësorëtepërdorurnëbisedatmëfokus-grupe.

Metodologjia e zbatimit të hulumtimit 2

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 98

Gjatëpërpunimittëtëdhënavetëfituaradhehartimittëraportit,umorënnëkonsideratëkëtokufizime:

▪ terminologjia jounike që përdoret në legjislacionin përkatës, që në përgjigjet e dhëna vërehet siveprimndryshenësituatatënjëjtaosetëndryshme;

▪ disashkollaaspaknukjanëpërgjigjurnënjëpjesëtëpyetjevetëanketës,porkanëdhënëpërgjigjenënjëpjesëtjetërqëkatëbëjëmepyetjetepapërgjigjuramëparë;

▪ njëpjesëetëdhënavekuantitativenukpërshtatenmetëdhënatzyrtaretëEntitShtetërortëStatistikave;

▪ disapjesëmarrëskanëdhënëpërgjigjetëdëshiruarasocialemeqëllimqëshkollënetyredheprocesin arsimor ta paraqesin në dritë më të mirë.

3.1. Analiza e normës juridike

Nëpërpuniminezgjidhjeveligjoreqëkanëtëbëjnëmearsiminefëmijëvemenevojatëveçantanuk vërehet lidhjae tyreme tredokumentetepërmenduramë sipër (Konventapër tëDrejtateFëmijës,Konventapër tëDrejtatePersonavemepengesadheDeklarataeSalamankës).Atonukureferohenkëtyredokumentevedhenëvetvetenukipërmbajnëparametratepërpunuaratë kornizës dhe parametrat e përpunuara të trajtimit të njëjtë të fëmijëve me nevoja të veçanta, ngritjenedallimitnëniveltëemëruesittëpërbashkëtdhetëbarazisësëmundësiveqëduhettësigurojnëpoziciontëbarabartëfillestarnëzhvilliminemëtejmë.TëdyjakonventatdheDeklarataeSalamankësnisenngabaraziaekuptuarsielementidallimit.Kjonënkuptonqasjetëtillënëarsim,në të cilën metodat e trajnimit, programet dhe materialet që përdoren individualizohen, kjo me qëllim që të adresohet dallimi i kuptuar në dinamikën e tij.

Nëdokumentedalliminukështë i lidhurvetëmmenevojateveçanta tëPersonave tëcaktuar,poridentifikohetsikarakteristikëimanente,përkatësishtnisetngasupozimisetëgjithëfëmijëtnëperiudhëtëcaktuardhe/osenësituatatëcaktuarakanënevojaspecifike(tëveçanta)qëduhettëadresohen në procesin arsimor.

Së këtejmi fëmijët me nevoja të veçanta nuk trajtohen si një grup i ndarë (që nënkupton institucione të veçanta arsimore, programe të veçanta, arsimtarë të veçantë), por trajtohen si individë të cilët në një moment të caktuar kanë nevojë për qasje tjetër në arsim.

Qasja individuale në secilin nga këto dokumente (që është konsistente me konceptin e të drejtave dheliriveqëipërkasinindividit)ështëpikaereferimitqëduhettëkihetparasyshgjatëpërpilimittëzgjidhjeve ligjore në nivel nacional.

Kjodotëthotësekurbëhetfjalëpër interesinmëtëmirëtëFëmijës(nëpajtimmenenin3tëKonventës për tëDrejtat e Fëmijës), nuk bëhet fjalë për ndonjë interesmë tëmirë kolektiv tëfëmijëve me nevoja të veçanta, por që secili fëmijë në një moment të caktuar duhet të tejkalojë pengesaspecifikenërealiziminesëdrejtëspërarsim.

Në Konventën për të Drejtat e Personaveme Pengesa (në nenin 8) edhemë shumë është etheksuarkjoqasjeindividuale(qëmëhapurtheksohetnësecilinpërcaktimtëveçantë).Bëhetfjalëpër:përshtatjeracionaletënevojaveindividualedhemasavepërmbështetjeefikaseindividualenë mjediset me zhvillim maksimal akademik dhe social, i cili është konform qëllimeve të përfshirjes së përgjithshme...

Inkluzioni i fëmijëve me pengesa 3

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 1110

Qasja e këtillë nënkupton zgjidhje ligjore me të cilat fëmijët me nevoja të veçanta në asnjë moment nuk do të ndahen dhe nuk do të trajtohen si grup, por me të cilat do të mundësohet që secili fëmijë tëjetëiinkuadruarnësisteminenjëjtëarsimor,nëkuadërtëtëcilitdotëkihenparasyshnevojatetijindividualedhedotëadresohenpengesatindividualemetëcilataiballafaqohet.

Në Konventën për të Drejtat e Personave me Nevoja të Veçanta përdoret termi “inkluzion”.Përkundër asaj senukështëpërkufizuarnë tekstin eKonventës, nëmë shumë raste aty ështëidentifikuargjithëpërfshirjaeqasjesdhekuptimitindividual.

SipasDeklaratëssëSalamankës,“inkluzionidheparticipimijanëelementethemelorepërdinjitetine njeriut dhe për gëzimin dhe praktikimin e të drejtave të njeriut. Në kuadër të arsimit kjo reflektohetndajzhvillimittëstrategjiveqëjanëtëorientuaradrejtvendosjessëbarazisësëvërtetëtëmundësive”.

Mekëtëinkluzioninukperceptohetsimënyrëemundshmeezhvillimittëarsimit,porsielementthelbësorthemelordheivetëmqësigurontëdrejtadheliritënjëjta.

Përkundërkësajqasjetëdokumentevendërkombëtare,termi“inkluzion”nukpërmendetnëligjetdheaktetnënligjoreqëkanëtëbëjnëmearsimin,qoftësizgjidhjesistemore,sidetyrimpërshkollatose për komunitetin ose, madje, si pjesë e rregulluar ligjore e sistemit arsimor. Inkluzioni rëndom përmendet dhe përpunohet në doracakë që përpilohen në kuadër të projekteve të caktuara, si për shembull:“Inkluzioninëarsiminemesëmprofesional”8ose“Doracakupërzhvilliminprofesionaltëarsimtarëve–fushatefokusuara:inkluzioni, llojllojshmëriadhevleratdemokratike”tëprogramit“Hap pas hapi”9 dhe “Roli i teknologjisë asistuese në procesin e individualizimit tëmësimit nëshkollatinkluzive” 10.

Ndonëse më rrallë, megjithatë inkluzioni është i pranishëm edhe në një pjesë të disa dokumenteve strategjike,programoredhetëplanifikuara(përshembullnë:“StrategjinënacionalepërbarazinëetëdrejtavetëPersonavemeinvaliditet2010-2018”/ereviduar/11,PrograminacionalpërpërvetësiminesëdrejtëssëBashkimitEuropian12).Megjithatë,edhenëkëtodokumente inkluzioninukështëpërpunuarsiçduhet,easqëështëprezantuarnëmënyrëqëtëmundësojëzbatiminetij.

Përshembull,në“StrategjinënacionalepërbarazinëetëdrejtavetëPersonavemeinvaliditet2010-2018”/ereviduar/thuhet:“Nëvendintonëprocesiiinkluzionittënxënësvemenevojatëveçantaarsimorebazohetnëpërvojatpozitivebotëroretëadaptuaramekontekstintonënacional.

8 http://www.britishcouncil.mk/sites/default/files/inclusion_in_secondary_vocational_education handbook_mkd.pdf 9 http://www.stepbystep.org.mk/WEBprostor/toolbox/fokusno_podracje_3.pdf 10 http://www.openthewindows.org/sites/default/files/ulogata_na_asistivnata_tehnologija_-_mk.pdf 11 http://mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/FINALNA%20Revidirana%20Nacionalna%20Strategija.pdf 12 http://e-demokratija.mk/sd_obrazovanie_i_nauki/-/document_library_display/vnD4/view/29517/49 08;jsessionid=6E1BB5ABEA7E8FBED6652C8CD3F2066B

Duke e pasur parasysh se nevojat e veçanta janë të llojeve të ndryshme dhe të shkallëve tëndryshme,angazhimipërarsiminetëgjithëvenuknënkuptonpërfshirjenësisteminedukativo-arsimor të fëmijëve me pengesa mesatare dhe pengesa të rënda në zhvillim, të cilët nuk posedojnë aftësi për mësim shkollor. Kjo, në anën tjetër, nuk e përjashton mundësinë dhe nevojën për organizimin e modeleve përkatëse të mësimit të organizuar special në funksion të socializmit, por –përkundrazi–aiështëdetyrimshoqërordheedrejtëetyreepakontestuarnatyrore.

Mevendosjenekësajbarrieredhetransformiminesëdrejtëssëarsimitnëdrejtimtësocializimit,krijohetnjëspektërigjerëiinterpretimevedhetrajtimevetëndryshmetëfëmijëvemenevojatëveçanta në raport me fëmijët e tjerë.

ByrojapërZhvillimineArsimit,meqëllimtëarritjessëinvolvimitpërkatëstëfëmijëvemenevojatëveçanta në procesin e arsimit dhe realizimin e plotë të së drejtës së arsimit, shkollat dhe paralelet eveçantaivendosnësisteminenjëjtëarsimor:

“Edukimidhearsimimi i fëmijëvedhe të rinjvemenevoja të veçantaarsimoreparaqesinpjesëintegraletësistemittënjëjtëarsimordheplanifikohenmbipërcaktimedheprincipetëpërgjithshmeidentikeoseshumëtëngjashme“.13

Mekonstatiminformalo-juridikseshkollateveçantadheparaleleteveçantajanëpjesëesistemittënjëjtëarsimor,nëfakt,nukndryshonqasjandajkëtyreshkollavedheparaleleve.Ndarjafizikedhemungesaembështetjes,qëdot’imundësonteFëmijëst’igëzojëtëgjithatëDrejtatnëkuadërtëarsimittërregullt,nëtëvërtetë,nukendryshonqasjenfaktiketëkëtyreshkollavedheparalelevejashtësistemittëgjithmbarshëmtëarsimit.

ByrojapërZhvillimineArsimit,poashtu,nukfletpërinkluzionnëpjesënqëepërcaktonzhvilliminemëtejmëtësistemitarsimor:

“Drejtimetdemokratikenëbotë,qëjanëgjithnjëemëtëshprehura,reflektojnëshumëpozitivishtedhendajkësajfushe,eqëvërehetpërmesangazhimevetëshumta,siçjanë:barazia,integrimi,modernizimi,vazhdueshmëriaearsimitetj”. 14

Përveçkësaj,ByrojapërZhvillimineArsimitijeppërparësiintegrimitparainkluzionit,kjopërshkakse“nësenuksigurohenparashikimetedhëna,mundtëndodhëqëfëmijëtdhetërinjtëmenevojatëveçantaarsimore tëmbetennëmargjina,përkatësishtqëstatusi i tillë tëndikojënëmënyrëdrastikedhetësjellëderinëalienizimindhestigmatiziminetyre”.

Megjithatë,nëpjesëneprezantimittëarsimitpërfëmijëtmenevojatëveçanta,ByrojapërZhvillimineArsimittheksonsenëMaqedonipraktikohetprincipiiinkluzionitpaarsyetimtëmëtejmëseçfarënënkupton ai.

13 http://bro.gov.mk/?q=mk/obrazovanie-za-deca-so-posebni-potrebi14 http://bro.gov.mk/?q=mk/obrazovanie-za-deca-so-posebni-potrebi

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 1312

Prandaj edhe në “Strategjinë nacionale për barazinë e të drejtave të Personaveme invaliditet(2010-2018)”/ereviduar/shkollatspecialetrajtohensipjesëearsimittërregulltdhetheksohetse:

“Edukimidhearsimimiifëmijëvedhetërinjvemenevojatëveçantaarsimorethuajsenëpërpikëriendjekskemënearsimittërregullt:

▪ edukimidhearsimiiveçantëparashkollor;

▪ arsimiiveçantëfillor;

▪ arsimiiveçantëimesëmprofesional.“15;

Vendosjaformaleeshkollavespecialenësisteminenjëjtëarsimorosepraniafizikeefëmijëvemenevojatëveçantanëshkollaterregulltanukmundtëtrajtohetsiinkluzion.Ciladoformëearsimit special ose, në anën tjetër, e paraleleve të ndara në të cilat do të mësonin fëmijët me nevojatëveçanta,eveçanërishtzbatimiiprogramevetëtjera/tëndryshmedhesasiaecilësiaepërmbajtjevemësimore,ështënëkundërshtimmeangazhimetpërkrijiminekushtevepërpavarësimin e njerëzve me pengesa. Sipasnenit2tëLigjitpërarsiminfillor:“Secilifëmijëkatëdrejtëtëarsimitfillor”.

NëshikimtëparëkynenështënëpajtimteplotëmeKonventënpërtëDrejtateFëmijës,sepseeadresondiskriminimineventualnënprizminebarazisë,përkatësishtivendostëgjithëfëmijët,pavarësishtdallimevemestyre,nëpoziciontëbarabartënëraportmerealiziminesëdrejtëspërarsim.Megjithatë, këtu nuk parashtrohet pyetja se çka nënkupton ligjdhënësime fjalën “secilifëmijë”dhesiekuptonaiarsiminfillor.Nëtëvërtetë,nëalinenëedytëtëpokëtijneni,kujanënumëruarbazatediskriminimit tëmundshëm,gjegjësishtveprimi ipabarabartëme fëmijëtnëarsim,aspaknukpërmendetpengesasibazëemundurpërdiskriminim.

“Ndalohetdiskriminimimbibazatëgjinisë,racës,ngjyrëssëlëkurës,përkatësisënacionale,sociale,politike, religjioze, pronësore dhe shoqërore në realizimin e të drejtave të arsimit fillor dhe tëmesëm,tëpërcaktuaramekëtëligj.“16

Kjomundtënënkuptojëseme“secilinfëmijë”nënkuptohetkuptimiimëparshëm,siçështëdhënëngaByrojapërZhvillimineArsimit,nëtëcilinnukbienfëmijët“qënukposedojnëaftësipërmësimshkollor”.

MungesaekësajbazeevendoskëtënendhegjithëligjinnëkundërshtimmeKDF-në,kupengesaparaqetbazëtëdalluartëdiskriminimit(neni2iKDF-së).Aqmëshumëqëmungesaekësajbazemundtë paraqesë edhe rrethanë vështirësuese në ngritjen e procedurave për përcaktimin e diskriminimit para

15 http://mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/FINALNA%20Revidirana%20Nacionalna%20Strategija.pdf16 http://bro.gov.mk/docs/zakonodavstvo/osnovno/osnovnoto_obrazovanie_103_19082008.pdf

KomisionitpërMbrojtjengaDiskriminimi,AvokatittëPopullitoseparagjykatës.PengesaqëndronnëdefinicioninpërdiskriminiminnëKDFdhepatjetërduhettëgjejëvendedhenëlegjislacionintonë,atykubëhetfjalëpërdiskriminim.Nëmungesëtëkëtijpërcaktimi,nocioni“secili”merrkuptimkrejttjetër.

Në këtë kontekst duhet të shihet edhe e drejta për arsim fillor.Nëse arsimi fillor vendoset nëmënyrësistemore,ashtuqënëvetet’ipërfshijëedheshkollatspecialedheparaleleteveçantatëdedikuara vetëm për fëmijët me nevoja të veçanta, në të vërtetë, në vend të realizimit të së drejtës, bëhetpërjashtimi i fëmijëvemenevoja tëveçantangaarsimi i rregulltdherealizimi,gjoja, i sëdrejtës në sistem paralel të veçantë.

NëLigjinpërarsiminfillornukpërmendetasinteresimëimirëiFëmijëssigur-themelnëndërtimine kornizës së plotë dhe i të gjitha zgjidhjeve sistemore. Ndërtimi i sistemit arsimor në të cilin nuk është potencuar dhe nuk është siguruar që fëmija ta ketë vendin e tij qendror (si individ me të gjithadallimetdhespecifikatetij),epërshkontekstinegjithëlegjislacionitqëerregullonarsimin,meçkaebëntëpapërshtatshëmndajfjalorit,poredhendajesencëssëKDF-së.

Përshembull,mënyraepërcaktimitëqëllimevetëprocesitedukativo-arsimorështëezhvendosur,ështëendarëngafëmija,meçkahumbetedhedetyrimithemelortëcilinekashtetinërelacionme secilin fëmijë, e jo në relacion me sistemin, institucionet ose strukturat. Sipas nenit 3 të Ligjit përarsiminfillor:

„Qëllimeteedukimitdhearsimitfillorjanë:

▪ përvetësimiiditurivetëpërgjithshmedhetëzbatueshmeqëjanëtënevojshmenëjetënepërditshmeosenëarsiminemëtejmë;

▪ zhvillimi i harmonik, intelektual, emocional dhe social i nxënësve në përputhje me aftësitë e tyre;

▪ zhvillimi i shkrim-leximit dhe i aftësive të nxënësve për të kuptuar, për t’u informuar dhe për t’ushprehurnëgjuhënshqipedhenëshkriminesaj;

▪ zhvillimi i shkrim-leximit dhe i aftësive të nxënësve për të kuptuar, për t’u informuar dhe për t’u shprehur, përveç në gjuhën maqedonase dhe në shkrimin e saj cirilik, edhe në gjuhën dhe shkriminebashkësiveetnikeqëflasingjuhëtëndryshmengamaqedonishtja;

▪ zhvillimiivetëbesimitdhevetëdijessënxënësitpërindividualitetindhepërgjegjësinëetijpërveprimetqëibën;

▪ edukimipërtolerancëtëndërsjellë,përbashkëpunim,respektimtëndërsjellëtëdallimeve,tëlirivedhetëdrejtavetënjeriut;

▪ zhvillimiivetëdijessënxënësvepërpërkatësinëndajRepublikëssëMaqedonisëdhekultivimiiidentitetitnacionalekulturor;

▪ edukimipërvleratepërgjithshmekulturoredheqytetareqëburojnëngatraditatbotërore; ▪ përvetësimi i diturive të përgjithshme dhe aplikative që mundësojnë veprim të pavarur dhe kreativnëmjedisinshoqërordhenatyror,sidhezhvillimiiaftësivepërtëgjykuardhepërt’ushprehurnëartdhenëtraditatkulturore;

▪ zhvillimiiaftësivepërhulumtim,eksperimentimdhezgjidhjetëproblemeve; ▪ përfshirjadhekujdesipërzhvilliminenxënësvemenevojatëveçantaarsimore;

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 1514

▪ zhvillimiidhuntisësënxënësvenëfushatëndryshmedhe ▪ avancimiimënyrëssëshëndoshëtëjetësdheedukimipërtëmarrëpërgjegjësipërshëndetinpersonaldhepërmbrojtjenemjedisitjetësor”. 17

Këtumund të theksohet se për fëmijët pa pengesa janë parashikuar qëllime të ndryshme nëprocesionarsimor.Megjithatë,kurbëhet fjalëpërarsiminefëmijëvemenevojatëveçanta,atabëhennjëqëllimtëveçantë,indarë.Qëllimetevendosurakështunëprocesinedukativo-arsimorlënëpërshtypjensekujdesipërzhvilliminefëmijëvemenevojatëveçantaindankëtafëmijëdhei vendos në sistemin e përgjithshëm, por si pjesë e veçantë, si një qëllim që duhet të realizohet.

Nëkëtëmënyrëfëmijëtmenevojatëveçantaarsimorenukjanëpjesëesistemittëpërgjithshëm,me çka edhe të gjitha qëllimet e këtij sistemi do të ndërlidheshin me ata, por ata janë një qëllim i veçantëisistemitqëduhettërealizohetnëmënyrëspecifike.Nëpraktikëkjoshprehetnërelacionmearsimtarëtndajarsimittëfëmijëvemenevojatëveçanta,përkatësishttransferiminedetyrimittë punës me këta fëmijë te një kuadër i specializuar profesional (defektologë), jo vetëm në lidhje me vetë pengesën, por edhe në relacion me gjithë procesin arsimor.

Tëvendosuranëkëtëmënyrë,qëllimeteedukimitdhearsimitfillornukjanënëpajtimmenenin29tëKDF-së,sipastëcilit“shtetetanëtarepajtohensearsimiifëmijëveduhettëjetëiorientuarkahzhvillimiipersonalitetittëFëmijësdhezhvillimiidhuntisëdheaftësivemendoredhefizikederinëkufijmaksimalë”.

Mospajtimiqëndronnëmungesënesynimitthemelor–“zhvillimiidhuntisëdheaftësivemendoredhefizikederinëkufijmaksimalë”,qëështëilidhurdrejtpërdrejtmebarazinëemundësivedheinteresinmëtëmirëtëFëmijës.Kjonënkuptonnormëligjorenëtëcilënjovetëmqëështëindaluardiskriminimisibaraziformale,porinsistohetnëbarazinëemundësivesibarazifaktike,ecilambanllogari edhe për kushtet e jetesës, për dimensionin social, si dhe për mjedisin më të ngushtë dhe më të gjerë në cilin qëndron fëmija.

Arsimi i fëmijëve me nevoja të veçanta duhet të kuptohet si pjesë e arsimit të të gjithë fëmijëve, qënukepërjashtonmundësinëemetodavetëndryshme,poreparashikonkëtëmundësipërtëgjithë fëmijët.

Nënenin24tëKDPP-sëështëpotencuarqasjadhembështetjaindividualetëcilënduhettaketëfëmijamenevoja të veçanta,meqëllimqëkështu tëpraktikohetedrejtaearsimitnëmënyrëtë njëjtë si për fëmijët e tjerë: „...përshtatja racionale e nevojave individuale:... që ta përfitojnëmbështetjenenevojshmenëkuadërtësistemittëpërgjithshëmarsimor,qëtëthjeshtësohetarsimiityreefikas;masatpërmbështetjeefikaseindividualenëmjedisetmezhvillimmaksimalakademikdhesocialkonformqëllimevetëpërfshirjessëplotë;...tëkenëqasjenëarsiminepërgjithshëmtëlartë, në trajnimet profesionale, në arsimin për të rritur dhe mësimin e përjetshëm pa diskriminim dhenëbazëtënjëjtëmetëtjerët”.

17 http://bro.gov.mk/docs/zakonodavstvo/osnovno/osnovnoto_obrazovanie_103_19082008.pdf

PërkëtëqëllimvendetnënshkrueseparashikojnëpërshtatjetësigurttëPersonavemepengesa.

Faktisegjithëkohësbëhetfjalëpërsiguriminekushtevepërarsimpërmes“përshtatjesracionalendajnevojaveindividuale”fletqartëpërintencënqë,nëvendtëndërtimittësistemitparaleltëarsimit,icilidotëshpallejsipjesëpërbërëseesistemittëpërgjithshëmtëarsimit,fëmijënmenevojatëveçantaarsimoredotavendostenëarsiminerregullt,kudotëbëheshinpërshtatjetadekuatendaj nevojave të tij dhe të cilat do të orientoheshin drejt sigurimit të kushteve për praktikimin e së drejtës së arsimit. Kjo nënkupton edhe faktin se për fëmijët me nevoja të veçanta duhet të vlejnë të gjitha qëllimet e arsimit.

Nënenin6tëLigjitpërarsiminfillortheksohetse:“Përnxënësitmenevojatëveçantaarsimoresigurohenkushteadekuatepërpërvetësimineedukimitdhearsimitfillornëshkollaterregulltadhetëveçantafilloredheatakanëtëdrejtëedhepërndihmëindividualepërpërvetësiminearsimitdheedukimitfillor.

Kynenkrijonmundësiqëtëkërkohetimplementimiistandardevetëtëdyjakonventave–KDFdheKDPP,tëcilatMaqedoniaikaratifikuar.Ajoqëmungonështëkufizimi,relativizmiosevendosjanëkornizashumëprecizeemundësisësëfëmijëveqëtëmësojnënëshkollatëveçantafillore.Nëtëkundërtën,ajoqënëshikimtëparëduketsipërjashtim,shumëlehtëmundbëhetrregull.Kjomundësibëhetemundurnësekynenkrahasohetmenenin10tëLigjitpërarsiminfillor:

“(1)Arsimifillororganizohetdherealizohetnëshkollafillore...

(3)arsimifillorpërfëmijëtmenevojatëveçantaarsimoreorganizohetdherealizohetnëshkollatëveçantaarsimoredhenëparaleletëveçantapranëshkollavetërregulltafillore”.

Kynenshpienëpërfundimetëcaktuarasenëvendqëarsimiirregullttëjetëvendikufëmijëtmenevojatëveçantaerealizojnëtëdrejtënetyrepërarsim,bashkëdhenëmënyrëtëbarabartëmetëgjithëfëmijëtetjerë,kjobëhetpërjashtimpërtëcilinvetëmndonjëprindiadeltëfitojë,poricilinëasnjëmënyrënukështëpjesëesistemit. 18

NëLigjinpërarsiminfillor,nënenin30,nëmënyrëprecizeështërregulluarkështu:“planindheprograminmësimor për arsimin fillor të nxënësveme nevoja të veçanta arsimore në shkollatspecialedheparaleleteveçantanëshkollatfilloreepërcaktonministri,mepropozimtëByrosë.

Përnxënësitmenevojatëveçantaarsimorelëndëtedetyrueshmedhezgjedhorerealizohenmeprogrametëpërshtaturandajnevojavetëtyrearsimore”.

Ky nen implikon mundësinë e krijimit të planeve dhe programeve krejt të reja, në vend tëindividualizimit të planeve dhe programeve të njëjta arsimore, që përgatiten për të gjithë fëmijët meqëllimtëadresimittëpengesavespecifikenërealiziminetyre,metëcilatballafaqohendisa

18 http://bro.gov.mk/docs/zakonodavstvo/osnovno/osnovnoto_obrazovanie_103_19082008.pdf

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 1716

fëmijë.Praktikishtkrijohetmundësiqënënkuptonmëpakdituri,mëpakshkathtësidhebazëmëedobëtfillestarepërfëmijëtmenevojatëveçantaarsimorenëarsiminemëtejmëosenëjetë,përkatësishtdëshmimmëirëndëikualifikimevepersonalenëtregunepunës.

Përjashtiminga sistemi i plotë edukativo-arsimorështëpërmbledhurmemënyrëne vlerësimit.Sipasnenit68tëLigjitpërarsiminfillor:

(1) Në periudhën e parë, dituria e nxënësit që e ndjek mësimin në shkollat fillore të veçantavlerësohet me përshkrim.

(2)Nëperiudhënedytëdhetëtretëdituriaenxënësitqëendjekmësiminnëshkollatfilloretëveçanta mund të vlerësohet me përshkrim dhe me numër, varësisht nga lloji i pengesës së nxënësit.

Problemi themelor me këtë mënyrë të vlerësimit është pyetja se sa është ai kompatibil merregullat e përgjithshme të vlerësimit dhe, me të, edhe krahasimi i vështirë i diturive, gjegjësisht shkathtësive që i përvetësojnë nxënësit me nevoja të veçanta. Edhe në këtë rast, në vend që sistemiipërgjithshëmivlerësimittëpërdoretnëmënyrëspecifike,ndërtohetsistemivlerësimit,icilinukështëpërkufizuardhelëmundësipërtrajtimtëpabarabartëdhepasqyrëjorealepërditurinë,mundësitëdhepotencialeteFëmijësmenevojatëveçanta.

Nëkëtëmënyrëizolimi,prajoinkluzioni,bëhetmënyrësistematikeeveprimitkurbëhetfjalëpërfëmijëtmenevojatëveçanta,meçkanukmundtërealizohetasnjëngapostulatetedhënanëKDF(neni23):

“Shtetetanëtareepranojnësefëmijamepengesamendoreosefizikenëzhvilliminevetduhettëgëzojë jetë të plotë dhe dinjitoze, në kushte me të cilat sigurohet dinjiteti i tij, nxitet pavarësia e tij dhelehtësohetpjesëmarrjaaktiveeFëmijësnëkomunitet”.

Nëse kihet parasysh situata në të cilën fëmija e kalon procesin arsimor në komunikim tëvazhdueshëm vetëm me moshatarët që kanë pengesë të njëjtë ose të ngjashme, por që nuk kanë mundësi të kenë komunikim të rregullt dhe të kuptimshëm me fëmijët që nuk kanë pengesa të veçanta,parashtrohetpyetjalegjitimesenëçfarëmënyredotërealizohetqëllimiipërcaktuarngaKDF-japëraftësimineFëmijëspërjetëtëpavarurdheaktivenëkomunitet.

Nëse kjo qasje krahasohet edhe me postulatet themelore për arsimin e njerëzve me pengesa të veçanta,tëdhënënëKDPP,bëhetkrejteqartësesimendarjenefëmijëvenëshkollatëveçantaose në paralele të veçanta do të arrihet

“...zhvillimiplotëipotencialitnjerëzordhendjenjaedinjitetitdhevetëvlerësimit....

Zhvillimi i identitetit, dhuntisë dhe kreativitetit te personat me pengesa, si dhe aftësitë e tyremendoredhefizikederinënivelinepotencialittëplotë.

Krijimiimundësisëpërpersonatmepengesaqënëmënyrëefikasetëbëhenpjesëeshoqërisësëlirë”. 19

Mendarjenearsimit,nëvendqëtëbëhenpërshtatjetenevojshmeqëdot’imundësojnëFëmijësmenevojatëveçantatëfitojëmundësitënjëjtapërjetëdhepunënëkomunitetdukeearriturmaksimuminepotencialevepersonale,sisecilifëmijëtjetër,nëfaktbëhenpërshtatjetëarsimitdheprogramevearsimoreqëepërkufizojnëdhesforcojnëpozicioninmëtëkeqfillestartëFëmijëssëkëtillëdhebëjnëkufizimineangazhimittëtijtëmëtejmëprofesionaldhejetësor.

SipasLigjitpërarsiminfillor,ështëlënëhapësirëshumëekufizuarpërfleksibilitetnëpërcaktimineplanitdheprogramevemësimore,sidhenëmetodatqëdotëpërdorenpërarritjenetyredhepërvlerësimine të arriturave që janë të lidhura drejtpërdrejt me vendimin e ministrit të Arsimit. Që këtu krijohet edhe nevojapërprogrametëveçantaqëdotëzbatoheshinvetëmpërfëmijëtmenevojatëveçanta.

MoskuptimiidrejtëiinkluzionitdhemosrregullimiligjoritijkonfirmohenedhenëdisaligjeqëjanëtëlidhurameLigjinpërarsiminfillor.

Përshembull,nëLigjinpërstandardinenxënësve,nënenin24,theksohetse“numriinxënësvenë grupin edukativ për nxënës me nevoja të veçanta edukativo-arsimore është tetë, ndërsa me pengesatëkombinuaraderinëgjashtënxënës”.

Në ligj nuk përmendet asnjë mundësi që në grupe të ketë edhe nxënës me nevoja të veçanta dhe fëmijëpanevojatëveçanta,qënënkuptonsebëhetndarjedheizolimiplotëedhejashtëndjekjessë procesit edukativo-arsimor.

Tregues për atë se normativa ligjore nuk e vendos fëmijën dhe interesin e tij në epiqendër të vëmendjes,qëdotëmundësontembështetjepërfëmijëtmenevojatëveçanta,poashtuështëmungesëeparimeveqëdotëbëninfjalëpërfëmijëtmenevojatëveçantanëligjetqëburojnëdhejanënëlidhjemeLigjinpërarsiminfillor,si:LigjinpërByronëpërZhvillimineArsimit,Ligjinpërshërbiminpedagogjik,Ligjinpër libratshkollorepërarsiminfillordhe tëmesëm,Ligjinpërinspektimin në arsim, Ligji për akademinë e arsimtarëve.

NëLigjinpërarsimtarëteshkollavefilloredhe tëmesme,kompetencat themeloreprofesionalepërfshijnë vlera profesionale, dituri profesionale dhe aftësi e shkathtësi profesionale, mes tjerash, edhe në fushën e inkluzionit social dhe arsimor. Në Rregulloren për kompetencat themeloreprofesional tëarsimtarëvenëshkollatfilloredhe tëmesme, sipas fushave,20 inkluzioni në arsim ështëpërshkruarsifushëecilakatëbëjëme:

19 http://www.mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/Konvencija%20za%20pravata%20na%20licata%20 so%20invalidnost.pdf20 Zbatimi ikësaj rregulloredhevleraesajepërdorimitendenukmundtëvlerësohennëbazë të rezultatevepraktike,sepseajoështëmiratuaranëvitin2015.Ndërtimiisistemitqëdot’imbështesë qëllimet e parashtruara (si në raport me diturinë e arsimtarëve, ashtu edhe në raport me aftësitë dhe shkathtësitë e pritura profesionale) është parakusht për përdorimin e saj praktik.

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 1918

“...njoftiminearsimtarëvemekonceptetdhemodeletendryshmetëarsimitinkluziv,mekonventatpërtëDrejtatefëmijëvedhepërantidiskriminim,mellojetendryshmetënxënësveqëkanënevojëpërmbështetjeplotësuesenëarsim:nevojatëveçantaarsimore,vështirësinëmësimdhemungesapërarsyesocio-ekonomike,sidhekuptimiifaktorëvesocialëdhekulturorë,poredheimënyrëssesiatondikojnënëarsimdhenëkohezioninsocial”.

Kjo materie dhe përpunimi i saj i mëtejmë, në masë të madhe, mungojnë edhe nga aktet nënligjore qëzhvillohennëformëtëmbështetjesdhepërpunimittëmëtejmëtënormativësligjoreqëështëindikator për mungesën e zgjidhjeve sistemore që do të shtriheshin në të gjitha ligjet dhe të cilat në të vërtetë do ta mundësonin inkluzionin, përkatësisht përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta arsimore në arsimin e rregullt.

Njëpjesëeaktevenënligjorejanëmiratuarparamiratimittënormativësaktuale(sipërshembull,Rregullorjapërkushtetepërfshirjennëedukimindhearsiminparashkollordhefillortëfëmijëvedhe nxënësveme pengesa në zhvillimin psiko-fizik dhe numrin e nxënësve në grupe, GazetazyrtareeRepublikëssëMaqedonisënr.24/1984).Sipasnenit3tëkësajRregullore:

“Fëmijëtdhenxënësitmepengesatë lehta tëshikimit,dëgjimit, të folurit,zërit,zhvillimitpsikik,invaliditetittrupordhememungesatëlehtatëkombinuara,edukohendhearsimohennëgrupedheparalelebashkëmefëmijëtmezhvillimnormal”.

Sipasnenit5tëkësajRregullore:

“Për fëmijëtmepengesamë tëmëdhanëzhvillimipsiko-fizik formohengrupe të veçantapërmoshënnganjëderinëkatërvjeçdhengapesëderinëtetëvjeç”.

Nëse i krahasojmë zgjidhjet aktuale ligjore me standardet e arsimit inkluziv për fëmijët me nevoja tëveçanta,siçjanëpërshkruarnëdokumentineUNESKO-s(DeklarataeSalamankës),21 i cili në vitin 1994dolisikonkluzionngatakimii92shtetevedhe25organizatavendërkombëtare,bëhenedhemë të qarta lëshimet dhe kundërthëniet e zgjedhjeve aktuale në nivel nacional.

PozicionifillestariDeklaratëssëSalamankësështësepërsecilinfëmijë(qëipërfshinabsolutishttëgjithëfëmijët)nevojitetqasjeindividualenëarsim,kjopërarsyesesecilifëmijëka“karakteristika,interesa, aftësi dhe nevoja personale përmësim”. Kjo nënkupton se procesi edukativo-arsimorvetëm përmes trajtimit individual të nevojave dhe dallimeve të secilit fëmijë i përfshin edhe nevojat dhe dallimet e fëmijëve me nevoja të veçanta. Kjo nënkupton qasje të tillë drejt arsimit inkluziv me tëcilëntëgjithëfëmijëtduhettëndjekinarsimtërregullt,posnësekandonjëarsyerelevanteqëtëveprohetndryshe(qëështëpërcaktuarsipërjashtim).Kjopotencohetedhemeqëndriminsenukpërgatitet program i veçantë arsimor për fëmijët me nevoja të veçanta, por programet arsimore përgatitennëmënyrëqëipërfshijnëedheatafëmijë,gjegjësishtduhettësigurojnëmënyraqëpërmbajtjetenjëjtamësimoretëmundtëpërvetësohenngatëgjithëfëmijët.

21 http://www.unesco.org/education/pdf/SALAMA_E.PDF

Në Deklaratën e Salamankës përcaktohet qartë se arsimi inkluziv patjetër duhet t’i referohetshumicës së fëmijëve me nevoja të veçanta, gjegjësisht që pjesa më e madhe të përfshihen nëarsimine rregullt,ndërsapërjashtimet tëvlejnëvetëmnërasteteproblemevekonkrete,qëtëdrejtënpërarsimdota realizojnënëparaleledheshkollaspecialeosenëatëmënyrëecilanënkuptonqëpjesamëemadheeprocesitarsimortëzhvillohetnëmjedistëveçantë.Mekëtëqëllim,sipaskësajdeklarate,duhettësigurohetedhendryshimiiarsimittëarsimtarëvemeçkadotë adresohen elementet e nevojave të veçanta në shkollat inkluzive.

NormativaligjorenëRepublikëneMaqedonisënukofronhapësirëtëmjaftueshmepërzbatiminekëtyrestandardeve.Përkundrazi,meidentifikimineshkollavedheparalelevetëveçantasipjesëesistemit të përgjithshëm arsimor, në të vërtetë evitohet (është evituar) ideja për përshtatjen e një numrigjithnjëemëtëmadhtëfëmijëvemenevojatëveçantanëarsiminerregulltbashkëmefëmijëtetjerë.Idejaenjësistemittëkëtillëështëarsimiiorientuardrejtmënjanimittëbarrieraveqë qëndrojnë para individëve, qoftë në shkollë ose në jetën e përditshme, gjegjësisht përshtatje e mjedisit ndaj nevojave të individëve, kjo në vend të përshtatjes së individëve ndaj mjedisit.

Ngakyaspekt,bëhetkrejtipaqartëekzistimiishkollaveqënëmënyrëspecifikejanëdizajnuarqëtaadresojnëpengesënkonkrete(përshembull,shkollapërfëmijëtmeshikimtëdëmtuarosepërfëmijët me dëgjim të dëmtuar...).

Pastaj në normativën ligjore, shikuar nga perspektiva e Deklaratës së Salamankës, bie në symungesa e mjeteve dhe kornizave të përcaktuara në të cilat të gjithë fëmijët, që i përfshin edhe fëmijëtmenevojatëveçanta,jovetëmqëkanëqasjeformalenëarsimnëkomunitetinetyre,poratyreukrijohenmundësitëtillapërmësimqëmundësojnëarritjeneplotëtëpotencialevetëtyre.Kjomë tej reflektohet edhenëdokumentet strategjikeqëduhet ta inkuadrojnë inkluzionin nëprocesin e arsimit.

Veçanërishtbienësymungesaekonsistencëssëbrendshmenënormativënligjoredhenënligjore.Në tëvërtetë,dokumentetendryshmenëmënyra tëndryshmeeparashtrojnëdheezgjidhinçështjenearsimittëfëmijëvemepengesa,qëmundtësjellënëkonfuziondhebllokimtësistemit.

NëseeanalizojmëStrategjinënacionalepërbaraziminetëdrejtavetëPersonavemeinvaliditet(2010-2018),kjonëkonteksttëdykonventave–KDFdheKDPP,mundtëidentifikohennjësërëmospajtimesh dhe kundërthëniesh.

PozicionifillestariStrategjisëthotë:“Integrimilegjislativ,gjegjësishtmungesaeligjeveparaleleqëdotarregullojëedukimindhearsiminefëmijëvedhetërinjvemenevojatëveçantaarsimore”22. Kjo paraqet një përshtatje mekanike të të gjitha ligjeve dhe parimeve ligjore në një vend, në vend qëtëbëhetfjalëpërparimeligjoremetëcilatdotërregullohetarsiminëbazëtëindividualizimittëplotëtëfëmijëve,siçinsistojnëdokumentetndërkombëtare–inkluzionisimënyrëerespektimittë dallimeve. Me këtë, faktikisht, nuk është zbatuar principi i qasjes individuale (sepse gjithë

22 http://mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/FINALNA%20Revidirana%20Nacionalna%20Strategija.pdf

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 2120

grupi i fëmijëve vendoset në pjesë të veçantë të kornizës ligjore), e as principi i inkluzionit (që zëvendësohet me ekzistimin e qasjes paralele arsimore ose, në rastin më të mirë, me integrimin).

Kundërthëniaedytë,nëraportmedokumentetndërkombëtare,mundtëvërehetnëpërzierjene qëllimshme ose të paqëllimshme të nocioneve dhe politikave për arritjen e integrimit ose inkluzionit,meç’rast–nëtëshumtënerasteve–nëtëvërtetëbëhetfjalëpërpolitikatëintegrimit,ejopërinkluzion.NëseriktheheminëDeklaratëneSalamankës,“inkluzioniështëprocesizgjidhjesdhe reagimit ndaj llojllojshmërisë së nevojave të të gjithë nxënësve përmes pjesëmarrjes sa më të madhe në mësim, në kultura dhe komunitete, ndërsa përjashtim sa më të vogël në kuadër të arsimit, siedhejashtëtij.Vetëprocesiipërfshindallimetdhendryshimetepërmbajtjes,qasjes,strukturësdhestrategjisë,mevizioninepërbashkëtqëipërfshintëgjithëfëmijëtemoshëssënjëjtëemebindjetënjëjtë,sesistemi irregulltarsimorështëpërgjegjëspërarsiminefëmijëve”.Përkundërkësaj, integriminënkupton,parasëgjithash,vendosjetëFëmijësnëshkollëdhepërshtatjetëtijndajkushteve tëshkollës (integrimhapësinor, integrimsocialdhe integrimfunksional).Modeli iintegrimitndërlidhetshpeshmestandardetspecifike,normatepërkufizuaraosemematjenetëarrituravesiarritjeerezultatevemesatare,kukriteribazëështënormalizimi.Sipaskësajstrategjie,kategorizimiifëmijëveështëkushtithemelorqëatatarealizojnëtëdrejtënetyrepërarsim,qëderidikumundtëmosnënkuptohetsiedrejtëpërarsimkurbëhetfjalëpërfëmijëtmepengesamesataredhetëvështiranëzhvillim,porsiedrejtëe“socializimit”.

Dukeunisurngakyqëndrim,nëasnjëngadokumentetstrategjikenukpërmendetrealizimii maksimumit të potencialeve individuale të secilit fëmijë, që i nënkupton edhe fëmijët me nevoja të veçanta, si qëllimi kryesor i procesit edukativo-arsimor.Në vend tëndërtimit tësistemit ku secili fëmijë do të ketë mundësi që ta arrijë potencialin e tij më të lartë, që në të dyja konventat shprehet si kualitet i njëjtë në arsim dhe përmbajtje të njëjta arsimore,në strategjinënë fjalë jepen indikacione se “shkolla orientohetdrejt atyreqë kanënevojaspecifike edukative-arsimore”. Fleksibilitetimund të interpretohet nëmënyra të ndryshme,porrëndomnëpraktikënënkuptonpërmbajtjetëndryshme,arsimmëpakcilësordhesistemtjetërtëvlerësimittëtëarriturave.Fleksibiliteti,siprincip,formalishtikalonfëmijëtmenevojatëveçantaarsimorenëpërprocesinarsimor,pornukivendosnëpoziciontëbarabartëmefëmijëtetjerënëaspekttëpërvetësimittëditurivedheshkathtësive.Fleksibilitetizakonishtnënkuptonmëpakpërmbajtje,arsimmëpakcilësor,fleksibilitetnëvlerësim,qëgjithnjëkrijonpërshtypjeneinferioritetitintelektualnëdituritëefëmijëvemenevojatëveçantaarsimor,qëmëtejivendosatanëpoziciontëndryshëmnëtregunepunës.

Kundërthëniaetretëmedokumentetndërkombëtare,qëkërkojnëzgjidhjeshumëpraktike,me qëllim që të arrihet inkluzioni i vërtetë, qëndron në atë se në strategjinë në fjalë inkluzioni përmendet, para së gjithash, si mundësi teorike. Në kuadër të përpunimit identifikohenelementetthemeloretëinkluzionit,porpërfundimiqëburonsirregullpërveprimtëmëtejmedeljashtëkontekstittëkëtijshpjegimi.Nëfakt,nëstrategjinënëfjalëtheksohetse:“Dukeepasurparasyshsenevojateveçantaarsimorejanëtëllojitdheshkallëssëveçantë,angazhimipër arsim për të gjithë nuk nënkupton përfshirje në sistemin edukativo-arsimor të fëmijëve me pengesa mesatare dhe të rënda në zhvillim, të cilët nuk posedojnë aftësi për mësim shkollor”.Përkundërdykonventavedhe standardevendërkombëtare, tëpërmbledhuranë

DeklaratëneSalamankës,sipastëcilavearsimiirregulltduhettëjetërregullpërfëmijëtmenevojatëveçanta,ndërsaarsimiiveçantëvetëmpërjashtimnërastetërralla,qëndrimizyrtariRepublikëssëMaqedoniendeeidentifikonarsimineveçantësirregullpërnxënësitmenevojatëveçanta“...atajanëfëmijëdhetërinjmeshikimedëgjimtëdëmtuar,fëmijëmeinvaliditettrupor,mepengesanëzhvilliminpsiko-fizik,meproblemenë sjelle, fëmijëdhe të rinjmeautizëm,sidhefëmijëdhetërinjmepengesatëkombinuara(multihendikep)“.23

Sipas Raportit të tretë për implementimin e Kartës së reviduar Sociale Evropiane, është përgatitur propozim-modeli i ripërvlerësiminenevojavetëPersonavemepengesanëzhvillim, iciliështëpërpunuarnëpajtimmeKlasifikiminNdërkombëtartëFunksionimit.“Me modelin e ri fokusi vendoset në vlerësimin që mund ta arrijë një person nëse bëhet fjalë për zhvillimin e potencialit të tij. Zhvillimi i potencialit në kombinim me mënjanimin e kufizimeve në mjedis do të mundësojë pjesëmarrje aktive dhe të plotë në shoqëri. Me këtë rast theksi vendoset në vlerësimin e dy aspekteve themelore të funksionimit (funksionet trupore dhe pjesëmarrja) dhe tejkalimin e kufizimeve të identifikuara, si për shembull mjedisi me probleme të qasjes në të, paragjykimet dhe qëndrimet negative.“24

KjoqasjemundtëkrijojëhapësirëpërpërcjelljetëvazhdueshmetëzhvillimittëFëmijësmenevojatëveçantadhebashkëpunimmëtëmadhtëpjesëmarrësvetëndryshëmnëprocesine arsimit, por mund të shndërrohet përsëri edhe në vlerësim të njëhershëm (para së gjithash, shëndetësor)tënjerëzveqënukjanënëkomunikimtëdrejtpërdrejtmefëmijën.Përshembull,nëpropozimështëparashikuar tëbëhet formimi i trupitprofesional i cilido tapërcaktojë“nevojënpërmbështetjearsimore,shëndetësoredhesocialetëFëmijësosetëriut”.

Megjithatë, nëpërbërjen e këtij trupi nuk është parashikuar një anëtar i përhershëmngaarsimi. Arsimtari mund (por nuk është patjetër) të paraqitet eventualisht vetëm si person i besuar.

Nëveçantibrengosfaktisenëmbështetjenedrejtpërdrejtëplotësueseparashikohet:“arsimidhe trajnimi në grup të veçantë zhvillimor, si dhe arsimi në shkollë ose në klasë për arsimin e nxënësvemenevojatëveçanta,kjonëpajtimmemendiminearsyetuarnëveçantitëtrupitprofesional,nësenatyradhepeshaepengesavenëzhvillimineFëmijës janëtëtillaqënëarsimin në grup, shkollë ose klasë të rregullt nuk mund të arrijë rezultate të dëshirueshme, edhepërkundërmjetevedheshërbimeveplotësuese“.25

Nëseky lloj iarsimitnuk identifikohetsipërjashtim,përsëriprodhonsituatëtënjëjtësisituata aktuale në të cilën fëmijët me nevoja të veçanta kanë qasje të vështirë në arsimin e rregullt. Veçanërisht bie në sy ajo se në tekstin e propozimit në asnjëmoment nukpërmendetfjala“inkluzion”.

23 http://bro.gov.mk/?q=mk/obrazovanie-za-deca-so-posebni-potrebi 24 http://nkt.mtsp.gov.mk/content/pdf/III%20Izvestaj%20po%20RESP.pdf25 http://sojuznadefektolozi.org/website/images/documents/predlog.pdf

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 2322

3.2 Analiza e të dhënave të fituara përmes pyetësorit anketues dhe ndërlidhja e tyre me përgjigjet e fokus-grupeve

PërnevojateAvokatittëPopullit,membështetjetëQendrëspërtëDrejtatëNjeriutdheZgjidhjetëKonflikteve, është realizuarnjëpyetësoranketues26. Pyetësori u ishtedorëzuar tëgjitha332shkollavefilloreqendrorenëRepublikëneMaqedonisë.Mekëtërastnëanalizënjanëpërfshirëvetëm shkollat e rregullta, pra jo edhe shkollat speciale ose të veçanta. Gjithsej 325 shkolla kanë dorëzuarpyetësormepërgjigje,ngatëcilat310shkollafilloreekanëplotësuarpyetësorin,ndërsa15 shkolla, në vend që ta plotësojnë pyetësorin, në zyrën e Avokatit të Popullit kanë dërguarshkresë.Nëletrënekëtyreshkollaverëndominformojnësenukkanëfëmijëmenevojatëveçantatëregjistruarnëshkollënetyredhenukkanëparaleletëveçanta.Sipastëdhënavetëfituarangapyetësorianketues,numriipërgjithshëminxënësvetëregjistruarnëshkollatfilloreqëkanëdhënëinformacione,është175.642nxënës(45shkollaqëekanëplotësuarpyetësorinanketuesnukkanëdhënëpërgjigjenëkëtëpyetje). 27

Nëpyetjen“A janë regjistruar në vitin shkollor 2014/2015 në shkollë fëmijë me pengesa?”, 192shkollafillorejanëpërgjigjurpozitivisht,115shkollafillorejanëpërgjigjurnegativisht,ndërsa18shkollafillorenukkanëdhënëkurrfarëpërgjigje.Sipaspërgjigjevetëdhënanëpyetësor,në132shkollafillorenëvitinshkollor2015/2016sinxënësmepengesajanëregjistruar205nëklasëneparë.

NëinformacionetzyrtaretëEntittëStatistikavenukkatëdhënapërnumrinefëmijëvemenevojatë veçanta që janë regjistruar në shkollat e rregullta, por ka të dhëna për fëmijët e regjistruar në shkollat speciale.Nga tëdhënat zyrtaremund të shihet senë vitin shkollor 2014/2015numri ifëmijëvetëregjistruarnëshkollaspecialeështërriturnëraportmevitinparaprak(nga787kynumërështë rritur në 1.287 fëmijë).28 Në mungesë të të dhënave për numrin e nxënësve të regjistruar në arsiminerregulltnëvitetparapake,kjoedhënëmundtëinterpretohetnëmënyratëndryshme.Kynumërfletedhepëratëse,përkundërmundësisësëdhënëformalepërregjistriminefëmijëveme nevoja të veçanta në shkollat e rregullta, prindërit preferojnë t’i regjistrojnë fëmijët në shkolla speciale ose, në anën tjetër, se rritet numri i fëmijëve me nevoja të veçanta që më parë nuk kanë qenëtëregjistruaraskund,ndërsatashfillojnëtarealizojnëtëdrejtënearsimit.

Nëpyetjen“A ka pasur në shkollë paralele të veçanta për fëmijë me pengesa?”, përgjigje pozitivekanëdhënë28shkollafillore,ndërsanegativishtjanëpërgjigjur282shkollafillore.29

26 Nëaneksështëpyetësorianketuesidërguarnëshkolla.27 Sipas të dhënave zyrtare të Entit të Statistikave, në vitin shkollore 2014/2015, në shkollat fillore tëRepublikëssëMaqedonisëjanëregjistruar192165nxënës.28 http://www.stat.gov.mk/pdf/2015/2.1.15.07.pdf 29 NëtëdhënatedisponueshmezyrtaretëEntittëStatistikavenukkatëdhënapërnumrineparaleleve të veçanta dhe për numrin e fëmijëve të përfshirë në këto paralele.

Sipaspërgjigjevetëdhënanga239shkolla(86shkollanukjanëpërgjigjuraspaknëkëtëpyetje),në shkollat e rregullta janë regjistruar gjithsej 2.235 nxënës me pengesa (me ç’rast është shumë e paqartë se çfarë nënkuptohet me pengesa në secilin rast konkret), nga të cilët 1.902 nxënës ose85%mësojnënëparaleletërregullta,ndërsa15%ose335nxënësmepengesamësojnënëparaleletëveçanta.Tëdhënatefituarajanëshumëjoprecizedhepatjetërduhettëpranohenmerezervë.Nëfakt,kynumërndryshonngapyetjanëpyetjemenjëdallimderinë150fëmijë.Përkëtëarsyepatjetërduhettëmbahetkujdesnënxjerrjenepërfundimeveedhepërarsyesenjëpjesëefëmijëve, për të cilët thuhet se mësojnë në paralele të rregullta, mund të jenë të përqendruar në njëparalele,ecilaformalishtnukështëeidentifikuarsieveçantë.

Në lidhje me përkatësinë etnike të fëmijëve me nevoja të veçanta, që janë regjistruar në shkolla fillore,238shkollafillorekanëdhënëpërgjigjenëkëtëpyetje,ndërsagjithsej87shkollanukjanëpërgjigjur. Në pajtim me përgjigjet e dhëna nga shkollat, janë siguruar të dhëna për përkatësinë etniketë2.195nxënësve,ndërsapër40nxënësnukkainformacionpërpërkatësinëetyreetnike.Nga numri i përgjithshëm i nxënësve me nevoja të veçanta, për të cilët ka të dhëna, 1.262 nxënës janë të përkatësisë etnike maqedonase, 600 janë shqiptarë, 207 nxënës janë romë, ndërsa 126 nxënësjanëregjistruarnënkategorinë“tjetër”.Nëseshihetpërfaqësiminëpërqindjeifëmijëvetëpërkatësivetëndryshmeetnike,mundtëvërehetsebashkësiaetnikeromeështëgjithnjëmëepranishme me numër më të madh të fëmijëve në raport me përfaqësimin në përqindje të romëve në numrin e përgjithshëm të popullatës.

Ngapërgjigjetepyetjesfitohetinformacionisenëshkollatfilloretëanketuara,në1.419paralelemësojnë fëmijë me pengesa (me ç’rast numri i paraleleve ulet në klasat më larta).

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 2524

Tabela numër 1. Nxënësit e regjistruar me nevoja të veçanta në shkollat e rregullta

Klasa Numri i nxënësve me pengesa

Numri i paraleleve të rregullta

Numri i paraleleve të rregullta në të cilat mësojnë nxënës me nevoja të veçanta

E para 211 497 168Edyta 255 482 174E treta 235 501 171

E katërta 283 503 173E pesta 229 525 157

E gjashta 252 473 153E shtata 265 484 168E teta 212 442 128

E nënta 171 465 127GJITHSEJ 2113 4372 1419

Pyetjapërllojinepengesëssëfëmijëveqëjanëpërfshirënëarsiminerregullt(qoftënëparaleletërregulltaosetëveçanta)utreguaseështëjashtëzakonishtproblematikepërt’upërgjigjur,siçdëshmojnë vetë përgjigjet e dhëna. Shkollat nuk janë të sigurta se me sa fëmijë me nevoja të veçantapunojnëdhepërçfarëpengesebëhetfjalë.

Mungesaekonsistencësnëpërgjigjeështëkrejtepriturdheepashmangshme.Nëtëvërtetë,nukkaasnjëmënyrëqë tëpërcaktohetnumri i saktë i fëmijëvemenevoja tëveçanta, sepsebëhetfjalëpërkategorishumëfleksibile,ecilavaretngapengesatkonkrete,metëcilatpërballetnjëfëmijëgjatëarsimitdheecilamundtëndryshojëvarësishtngamoshaeFëmijësdhengapërmbajtjaarsimoreqëduhettapërvetësojëai.Nësepërgjigjetedhënanëpyetësorinanketueskrahasohenmetëdhënatnëkuadërtëfokus-grupeve,mundtëparashtrohetpyetjapërnevojëne vërtetë për kategorizim paraprak mjekësor nëse vërtet lëvizim drejt arsimit të plotë inkluziv. Nëkëtëkuptim,bëhetfjalëpërsugjeriminteresanttëdhënënëkuadërtënjëfokus-grupi,sipastëcilitduhettëndryshojëdhetëplotësohetkorniza juridike,meqëllimqënëshkollëtëmosregjistrohenfëmijëtekategorizuarqyshmëparësitëtillë,portëbëhetkategorizimiifëmijëvesipas energjisë dhe tipit të ndihmës së nevojshme për zhvillim të drejtë të rastit konkret të Fëmijësdhekjosipaskategorivetëmëposhtme:

▪ nxënësmeproblemesociale; ▪ nxënësmevështirësifikseshëndetësore,qëmundtandjekinmësiminrregullisht,porme

angazhim më të madh nga arsimtarët, prindërit, si dhe nga vetë nxënësit dhe ▪ nxënës me vështirësi të mëdha, të cilët kanë nevojë të patjetërsueshme për person profesional, sëpakunëfillimtëprocesitarsimor.

Sipas të dhënave të fituara në kuadër të pyetësorit anketues, në shkolla ka fëmijëme lloje tëndryshmetënevojavetëveçanta.

Nga numri i përgjithshëm i shkollave, vetëm 17 shkolla kanë ofruar të dhëna se te ato ka fëmijë me pengesa që janë të përfshirë në klasat e rregullta dhe fëmijë me nevoja të veçanta, që janë të përfshirënëparaleletëveçanta.Nukështëeqartëkrejtësishtsenëçfarëmënyreshkollatvendosinse a do të ndjekin

Tabela numër 2. Nxënës sipas llojit të pengesës

Lloji i pengesësNumri i

përgjithshëm i nxënësve

Në paralele të veçanta

Në paralele të rregullta

Fëmijëmeshikimtëdëmtuar 269 15 227Fëmijëmedëgjimtëdëmtuar 64 5 51Fëmijemepengesatëzërit,tëfoluritdhegjuhës 338 42 327Fëmijëmepengesanëzhvillimintrupor 148 12 120Fëmijëmepengesatëlehtanëzhvilliminkognitiv/intelektual 501 170 366

Fëmijëmepengesamesatarenëzhvilliminkognitiv/intelektual 129 49 94

Fëmijëmepengesatërëndanëzhvilliminkognitiv/intelektual 21 1 21

Fëmijëmeautizëm 139 34 89Fëmijëmesëmundjekronike 167 3 156Fëmijëmepengesatëkombinuaranëzhvillim 209 60 142Fëmijëmeproblemenësjellje 128 4 103Fëmijëthiperaktivë 79 3 54Diçkatjetër 141 0 102GJITHSEJ 2333 398 1852

Nëpyetjen“Në çfarë mënyre bëhet vlerësimi (sipas llojit dhe shkallës së pengesës) i fëmijëve me nevoja të veçanta gjatë regjistrimit?”,272shkollafillorekanëdhënëpërgjigje,ndërsanëkëtëpyetjenukjanëpërgjigjur53shkollafillore.Përkëtëpyetjeshkollaveuishtedhënëmundësiaqëtërrethojnë edhe më shumë përgjigje nga ato që ishin ofruar, me ç’rast nga përgjigjet mund të vërehet seshumicaeshkollave(200)vlerësiminefëmijëvemenevojatëveçantagjatëregjistrimitebëjnësipasudhëzimitpërllojindheshkallënepengesës,qëështëdhënëngakomisioniikategorizimit”,ndërsanjëpjesëevogëleshkollave(8)këtëebëjnë“sipasmendimitpersonaltëtëpunësuarve”.

Sipas arsimtarëve të shkollave që ishin të pranishëm në fokus-grupe, kategorizimi i nxënësve me nevojatëveçantaështëproblem,veçmassepsenukkaspecifikimpërkategorizim.SugjerimiityreështëqëtëbëhetnjëkategorizimipërcaktuarsiuniknëniveltështetitdhetëaktivizohetKomisionipërKategorizim.Përfaqësuesiteshkollavekonsiderojnësepërvlerësimtësuksesshëmtëfëmijëveme nevoja të veçanta për kategorizim duhet të inkuadrohen në kontekst edhe të rezultateve të tjera të arritura nga fëmijët me kapacitete dhe pengesa të ngjashme.

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 2726

Kështukrijohetpërshtypjaseshkollatndjehenshumëmëtërehatshmenësefëmijëtqyshmëparëkategorizohennëaspektmjekësor.Kjosikurukrijonsigurinëraportmeatëqëduhettabëjnë,porshumëmësaktëipërcaktonedhetëprituratetyredhemënyrënetëvepruarit.Nëvendqëtëndiqet fëmija në zhvillimin e tij individual, kjo pranohet si kategori tashmë e përcaktuar që mund të nënkuptojë që arsimtari të heq dorë nga puna e vërtetë dhe gjithë kujdesin t’ua ta hedhë ndaj Personaveprofesionalëqëduhettëpunojnëvetëmmepengesat.

Sipas përgjigjeve që janë dhënë në pyetësorin anketues, qasja e kombinuar e vlerësimitështëpërdorurnë22shkolladhekjomënyrërëndomështëpërmendursimënyrëemirëevlerësimitbashkë me udhëzimin e mjekut në 53 shkolla, bashkë me vlerësimin e shërbimit profesionalnë30shkolladhebashkëmevlerësimineekipit inkluzivtëshërbimitprofesionalnë28shkolla.Përfaqësuesiteshkollavenëfokus-grupekonfirmuansegjatëregjistrimittëFëmijësmenevojatëveçanta rëndom kërkohet udhëzim nga Komisioni, por edhe në rastet kur prindërit nuk sigurojnë udhëzimtëtillë,megjithatënxënësitmenevojatëveçantaregjistrohen,meç’rastidentifikimiityre,siedhevlerësimiitipitkonkrettëpengesës,bëhetngaarsimtarëtdhe/osedefektologunëbazëtëmendimit dhe perceptimit personal.

Tabela numër 3.Mënyratevlerësimittëfëmijëvemepengesa

Nëçfarëmënyrebëhetvlerësimi(sipasllojitdheshkallës së pengesës) i fëmijëve me nevoja të veçanta gjatëregjistrimit?

Përfaqësimimepërqindje Numratabsolutë

Sipas udhëzimit për llojin dhe shkallën e pengesës, të dhënë nga Komisioni për Kategorizim 73.5% 200

Sipas vlerësimit nga ekipi shkollor për inkluzion, përkatësishtbashkërishtngaarsimtarët,defektologuishkollës, pedagogu, psikologu, drejtori etj.

37.9% 103

Sipas vlerësimit të arsimtarit përgjegjës (mësuesit të klasës, kujdestarit të klasës, arsimtarit përgjegjës në nivel të shkollës...)

22.8% 62

Sipasvlerësimittëshërbimitprofesional,defektologuttë shkollës, psikologut ose pedagogut 40.4% 110

Sipasangazhimitdhemekërkesëtëprindit/prindërvetëFëmijës,kjobazuarnëqëndrimineprinditpërgjendjeneFëmijës

21.7% 59

Sipasqasjessëkombinuar–vlerësimishkolloribazuarnë qasjen e vazhdueshme nga organi kompetent (Komisioni për Kategorizim)

27.6% 75

Sipas mendimit personal të të punësuarve 2.9% 8

Tjetër 1.1% 3

Nëpyetjen“A janë regjistruar në vitin e kaluar në shkollën tuaj të gjithë fëmijët me nevoja të veçanta që kanë shprehur interes?”janëpërgjigjurgjithsej254shkollafillore,ndërsa71shkollaaspaknukkanëdhënëpërgjigjenëkëtëpyetje.Ngapërgjigjetedhëna,pozitivishtjanëdeklaruar225shkolla,ndërsa29shkollafillorekanëdhënëpërgjigjenegative.

Kypohimmundtëproblematizohetnësekihetparasyshpërfaqësimiiulëtnëpërqindjeifëmijëveme nevoja të veçanta në përgjithësi në arsim (si në shkollat speciale, ashtu edhe në ato të rregullta). Sipas të dhënave të Entit të Statistikave, në vitin shkollor 2014/2015 në shkollat speciale janëregjistruar 834 fëmijë me nevoja të veçanta. Në këtë numër mund të shtohet edhe numri i fëmijëve të regjistruar me pengesa në shkollat e rregullta (ku janë përfshirë të gjitha kategoritë që shkollat ikanëidentifikuarsitëtilla,ndërtëcilatjanëedhefëmijëthiperaktivëdhefëmijëtmenevojatëveçanta), që arrin rreth 2.500 fëmijë. Sipaspërgjigjevetëdhënanëpyetjetpërnumrinefëmijëvemenevojatëveçanta,ështënjënumërfare i vogël i fëmijëve që janë refuzuar për regjistrim. Nga përgjigjet e dhëna mund të vërehet se shkollatfillorenukikanëregjistruargjithsej23fëmijëmenevojatëveçantadhekjorëndompërshkaktë“rekomandimitngaKomisionipërKategorizim”(9fëmijë)dhe“përshkaktëmungesëssëudhëzimitdhemendimitngaKomisionipërKategorizim”(5fëmijë).

Tabela numër 4.Shkaqeterefuzimittëfëmijëvemenevojatëveçantapërt’uregjistruarnëarsiminfillor

Shkaqet konkrete të refuzimit për regjistrim të fëmijëve me pengesa të veçanta në arsimin fillor

Numri i fëmijëve me pengesa të refuzuar për regjistrim

MungesaeudhëzimitdhemendimitngaKomisionipërKategorizim 5RekomandimingaKomisionipërKategorizim 9Plotësimiinumritnëpërparalele 0Mungesaeparalelevetëveçantapërfëmijëtmepengesa 3Kuadri me trajnim të pamjaftueshëm ose pa trajnim 1Kuadri profesional me trajnim të pamjaftueshëm ose pa trajnim për të punuar me fëmijët me pengesa 0

Kushtetjoadekuate/tëpamjaftueshmehapësinoredheteknike 0Mjetetepamjaftueshmefinanciare 0Mungesaepajisjevendihmësedhe/oseematerialitdidaktik 0Politikaerajonizimit 1Vendimi i drejtorit 0Relacionimerezerva(frika)ishkollëssefëmijadotaulënivelinosedinamikën e procesit arsimor për fëmijët e tjerë 1

Drojasefëmijamepengesanukdotëpranohetnjësojngatëtjerët 1Droja se fëmija me pengesa nuk do të pranohet si duhet ngaprindërit e fëmijëve të tjerë 1

SipasrekomandimittëKomisionitpërRegjistrim 1Tjetër (të shkruhet) 0GJITHSEJ 23

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 2928

Nëpyetjen“Amendonisearsimiinkluzivështëipatjetërsueshëm?”,31shkollanukjanëpërgjigjuraspak. Shumica e shkollave që janë përgjigjur, kanë shprehur qëndrim pozitiv.

Grafiku numër 1.Paraqitjaeqëndrimevetëshkollavenëraportmenevojënepatjetërsueshmepër arsim inkluziv

Tabela numër 5. Qëndrimet e shkollave në raport me nevojën e patjetërsueshme për arsim inkluziv.

Arsimi inkluziv është i patjetërsueshëm Përfaqësimi me përqindje

Numrat absolutë

Pajtohemplotësisht 30.3% 89Pajtohem 58.8% 173Nuk pajtohem 9.5% 28Aspak nuk pajtohem 1.4% 4

Kyqëndrimështënëkontekst tëdeklarimeve tëarsimtarëvedheprindërve,që janëdhënënëkuadër të fokus-grupeve, sipas të cilave përvoja dëshmon se fëmijët me pengesa të regjistruar në shkollat e rregullta shënojnë përparim më cilësor dhe socializim më dinamik e ndikim pozitiv, ndërsa regresi është shënuar kur fëmijët me nevoja të veçanta të shkollës inkluzive transferohen në shkollë speciale, sidomos për shkak të procesit të imitimit dhe socializmit.

Ajoqëmbetetproblemështëpamundësiaqëtëpërcaktohetsenëçfarëmasekjopërgjigjeështëdhënësipasprincipit tëpërgjigjeve tëdëshiruarasocialedhenëçfarëmasearsimtarët/shkollatvërtet mendojnë ashtu.

Tabela numër 6. Qëndrimet e shkollave në raport me deklarimin se arsimi inkluziv vështirë zbatohetnëpraktikë

Arsimi inkluziv vështirë zbatohet në praktikë Përfaqësimi me përqindje Numrat

absolutëPajtohemplotësisht 31.8% 94Pajtohem 56.4% 167Nuk pajtohem 11.5% 34Aspak nuk pajtohem 0.3% 1

Numrimë imadh i shkollave pajtohenmeqëndrimin se “Arsimi inkluziv vështirë zbatohet nëpraktikë”.Mekëtëqëndrimpajtohenmëshumë88%eshkollave,qëvetvetiuehapmundësinëpërmosaplikimineinkluzionitnëpraktikë.Shkaqetekësajshkollatikanëidentifikuar,parasëgjithash,nëmungesënekuadritdhemjetevemateriale.NësekihetparasyshsemungesaekuadritadekuatrëndomnënkuptonmungesëtëPersonaveprofesionalë(defektologë,logopedëetj.),përsërimundtëparashtrohetpyetjapërkuptiminevërtetëtëinkluzionitdhedalliminngaintegrimi,sidhepërintencënehedhjessëdetyrimeveedukative-arsimorendajkuadrit tëspecializuarpërpunëmenjëpengesëtëcaktuar,porjoedhendajkuadrittëarsimuarpërtëpërcjellëpërmbajtjekonkretearsimore. Mungesa e mbështetjes institucionale është e pranishme në përgjigje, por në niveldukshëm më të ulët.

Tabela numër 7. ShkaqetqëinkluzionizbatohetvështirënëpraktikëArsimi inkluziv zbatohet vështirë në praktikë për shkak të:

Përfaqësimi me përqindje

Numrat absolutë

Mungesëssëmjetevemateriale 66.9% 190Kundërshtimit të prindërve të fëmijëve të tjerë 27.8% 79

Mungesëssëkuadritadekuat 74.6% 212Mungesëssëndihmësdhembështetjes për arsimtarët 35.2% 100

Mungesëssëbashkëpunimitmearsimtarëte tjerë 32.4% 92

Mungesëssëshërbimevespeciale në komunitet 45.8% 130

Diçkatjetër(tëshkruhet) 6.3% 18

58.8%

30.3%

9.5%

1.4%Pajtohemplotësisht

Pajtohem

Nuk pajtohem

Aspak nuk pajtohem

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 3130

Sipaspërgjigjevetëdhënanëpyetësor,në192shkollafillorepërgatitenprogrameindividualesipastëcilavepunojnëfëmijëtmenevojatëveçanta.Këtëekonfirmonedheinformacioniiardhurnëkuadër të fokus-grupeve.

Qasja individuale dhe fleksibiliteti i metodologjisë janë qasje të dëshirueshme në arsimininkluziv.Megjithatë,mbetetehapurpyetjapërpërshtatshmërinëeprogrameve,raportinetyreme programin e përgjithshëm dhe niveli i diturisë që e merr fëmija në programin e formuluar kështu. Përmbajtja e këtyre programeve, metodologjia që përdoret për individualizimin dhekomplementaritetin e programeve individuale me përmbajtjet që i mësojnë fëmijët e tjerë,paraqesinpyetjejashtëzakonishttërëndësishmeqëpatjetërduhettëhulumtohen.

Në këtë kontekst veçmas janë të rëndësishme përcjellja dhe evlauimi i realizimit të qëllimeve programore. Sipas përgjigjeve të dhëna nga arsimtarët dhe prindërit nëpër fokus-grupe, atëherë kur rëndom fëmija nuk i arrin qëllimet e parashtruara, ulet niveli i kërkesave/pritjeve, por nukstudiohen shkaqet që e kanë sjellë situatën që fëmija të mos mund t’i arrijë qëllimet e parashtruara. Tëgjithëprindëritpohojnësenukkazgjidhjesistemore,porseajobëhetvetëmnënivelindividual,sipas diturisë dhe interpretimit të vetë arsimtarit. Sipas prindërve, në secilën shkollë ku mëson fëmija me nevoja të veçanta duhet të ketë ekip përkatëse për vlerësim nga persona profesionalë, që do të bëninvlerësimobjektivsepsefëmijanukikarealizuarqëllimeteparashtruara.

Sipastëdhënavetëfituarangapyetësorianketues,gjysmaeshkollavejanëdeklaruarsenëpunënmefëmijëtmenevojatëveçantanevojitenshërbimeplotësuesengavetëshkolla,poredhengakomuniteti, në formë të mbështetjes së arsimtarëve, mbështetjes për personat profesionalë,ndryshime infrastrukturoreembështetjefinanciare.Nësekjopërgjigjendërlidhetmetëdhënatnë kuadër të fokus-grupeve, të përbëra nga përfaqësues të shkollave fillore, del se shërbimetplotësuese shihen, para së gjithash, në involvimin e defektologëve në procesin e arsimit dhe/ose asistentëve personalë. Shumica e arsimtarëve, por edhe prindërit, shpëtimin nga situata momentale e pavolitshme e shohin në angazhimin e vazhdueshëm të asistentit personal, i cili do t’u ndihmonte fëmijëve me pengesa që ta përvetësojnë materialin, por edhe do të intervenonte në rasttëproblemeveshëndetësore.

Ngapërgjigjetepyetjesqëkatëbëjëmellojineshërbimevetëveçantaqëofrohennëshkollëdhenëkomunitetpërfëmijëtmenevojatëveçanta,mundtëpërfundohetsekëtoshërbimeshterenme angazhimin e personit profesional (defektolog, logoped, pedagog, psikolog etj.). Shumë pak shkollashërbiminplotësueseshohinnëangazhimineedukatorëvetëtjerë.

Tabela numër 8.Llojeteshërbimeveplotësuesepërfëmijëtmenevojatëveçanta

NësenëpyetjenparaprakejenipërgjigjurmePO,çfarëkarakterikanëshërbimetplotësuese?

Përfaqësimimepërqindje Numratabsolutë

Angazhim i arsimtarëve të rregullt pas orarit 39.2% 58Angazhim i edukatorëve të tjerë 2.7% 4AngazhimiPersonaveprofesionalë(defektolog,logoped,pedagog, psikolog etj.) 85.1% 126

AngazhimiPersonavetëtjerëpërtëofruarkujdesplotësuesme karakter tutori 16.2% 24

Përfshirjaeprindërvenëaktiviteteteshkollësnëpunënmefëmijët me pengesa 43.9% 65

Sipaspërgjigjevetëdhënanëanketë,nëshumicëneshkollavenukkaproblemmepraniminefëmijëve me nevoja të veçanta nga prindërit e fëmijëve të tjerë dhe nga vetë fëmijët. Kjo është njëra ngapyetjetnëtëcilënnjënumërimadhishkollavenukjanëpërgjigjurfare(72).

Tabela numër 9. Reagimeteprindërvetëfëmijëvetëtjerënëraportmefëmijëtmenevojatëveçanta

Si është reagimi më i shpeshtë i prindërve të nxënësve të tjerë në raport me përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në paralelet e rregullta?

Përfaqësimi me përqindje

Numrat absolutë

Bashkëpunimilartë–prindëritndihmojnënëmënyrëaktivedheinxisinfëmijëtetyreqëtësillennëmënyrëkorrektedhet’undihmojnëatyre,sidhetëshoqërohenmefëmijëtmepengesa 13.8% 35

Pranim–konsiderojnësepërfshirjaefëmijëvemepengesadotëishteedobishmepëratafëmijë,ndajtyredhendajprindërvetëtyresillenmerespekt,pornukshfaqininiciativëpërangazhimproaktiv,përshkaqetëndryshme(mungesëkohe,mungesëkompetence, mungesë vullneti etj.)

55.3% 140

Neutralitet – nuk kanë qëndrim 23.7% 60Kundërshtimilehtë–nukdëshirojnëqëfëmijëtetyretëmësojnë me fëmijë me pengesa, duke konsideruar se e ulin nivelinefëmijëvetëtyredheengadalësojnëdinamikëneprocesit arsimor, por edhe nuk kanë vullnet të ndërmarrim kurrfarë aktiviteti për mënjanimin e fëmijëve me pengesa nga këto paralele.

24.9% 63

Kundërshtim i fuqishëm – konsiderojnë se fëmijët me pengesa e dëmtojnë seriozisht dinamikën e procesit arsimor, andaj nuk dëshirojnëqëfëmijëtetyretëshoqërohenmeatadheshprehinankesa aktive te shkolla dhe instancat e tjera me qëllim të mënjanimittëtyrengaparaleleterregullta.

1.6% 4

Kareagimetëndryshme,pordominojnë.....(tëceken) 5.9% 15

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 3332

Vetëm 4 shkolla janë deklaruar se te prindërit e nxënësve të tjerë ekziston kundërshtim i fuqishëm, përkatësisht që konsiderojnë se fëmijët me nevoja të veçanta seriozisht e dëmtojnë dinamikën e procesetarsimor,qënukdëshirojnëqëatafëmijëtëshoqërohenmefëmijëtetyredheqëshprehinankesaaktive te shkolladhe instancat e tjerameqëllim tëmënjanimin të tyrengaparalelet erregullta.

Përvojatqëishinkëmbyerngabisedaterealizuaranëpërfokus-grupenukembështesinnëtërësikëtëpërshtypje. Shembujtqë ishinpërmendurngaprindërit flasinpërmë shumëosemëpakrezistencëtëhapurteprindëritefëmijëvetëtjerë,derinëçregjistriminefëmijëvetëtyrengaatoshkolla/paralele,gjegjësishtkërkesëpërçregjistrimtëfëmijëvemenevojatëveçanta.Krahasimii përgjigjeve të fituara nga hulumtimi anketues, ku nëmasë tëmadhembisundojnë reagimetpozitive të prindërve të fëmijëve të tjerë në raport me përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në paralelet e rregullta, me përgjigjet e dhëna në fokus-grupe me përfaqësues të shkollave dhe prindërve,kuvihetreekzistimiireagimeveseriozenegativepërmesshembujvekonkretë,fletpërmundësinë e dhënies së përgjigjeve të dëshirueshme sociale nga shkollat.

Situatëtëngjashmekemiedhemepyetjennëtëcilënngashkollatkërkohetpërgjigjepërsjelljene fëmijëve të tjerë ndaj nxënësve me nevoja të veçanta. Sipas përgjigjeve të dhëna, shumica e shkollave(110)janëdeklaruarsenxënësitetjerëipranojnënëmënyrëaktivefëmijëtmenevojatëveçanta,bashkëpunojnëmeatadheundihmojnëatyrenëaktivitetetshkollorepërpërvetësiminematerialitmësimor,ndërsavetëmnjëshkollëfilloreështëdeklaruarsenëtënxënësitetjerë iofendojnë dhe i lëndojnë nxënësit me nevoja të veçanta.

Në fokus-grupet me përfaqësues të shkollave ishte tërhequr vërejtja se reagimi më i shpeshtë i nxënësve të tjerë është pranimi i fëmijëve me nevoja të veçanta, me ç’rast ekziston një gradacion ipranimit,qëvaretvetëmngareagimiiarsimtarëvedheinsistimiityreqët’ipranojnëkëtafëmijësitëbarabartë.Ështëinteresantse,sipaspërfaqësuesvetëshkollave,mospranimi ifëmijëvemenevoja të veçanta është përjashtim në situatat kur fëmija me nevoja të veçanta është agresiv ose, në masë të madhe, e pengon mësimin, duke lëshuar tinguj, duke shprehur nervozë të madhe, mosdurim,dukeibezdisurnxënësitetjerëetj.

Shumicaeprindërveqëishintëpranishëmnëfokus-grupetheksuansefëmijëtetyrenukkanëproblemmenxënësitetjerë,seatajanëtëpranuarngamoshatarëtdhekjorëndompërshkaktëndikimit të arsimtarëve, por fëmijët e klasave më të larta ndonjëherë dinë t’i shqetësojnë fëmijët me nevoja të veçanta.

Tabela numër 10. Sjellja e nxënësve të tjerë ndaj nxënësve me nevoja të veçanta

Në çfarë mënyre sillen nxënësit e tjerë ndaj fëmijëve me nevoja të veçanta

Përfaqësimi me përqindje

Numrat absolutë

Ipranojnënëmënyrëaktive,bashkëpunojnëdheundihmojnënë aktivitetet shkollore për përvetësimin e materialit mësimor 43.5% 110

Sillenmerespektdhekëmbejnëmaterialeekëshilla,pordistancohensipasmundësivetëndryshmepërlojëdheinteresa

39.9% 101

Janë neutralë – funksionojnë paralelisht 13.4% 34Nuk dëshirojnë të komunikojnë me fëmijët me pengesa, konsiderojnë se do t’ua vështirësonin mësimin, lojën, shoqëriminosesenukjanënivelityre

2.8% 7

I ofendojnë dhe i lëndojnë fëmijët me pengesa 0.4% 1

Sipastëdhënavetëpyetësoritanketues,njënumërimadhishkollave(159)organizojnëtakimetëveçantadhe/osekëshillimemeprindëritëfëmijëvemenevojatëveçanta,rëndomindividuale,por pak shkolla organizojnë takime me prindërit ë fëmijëve të tjerë, me qëllim që të diskutojnë për çështjeqëkanëtëbëjnëmeinkluzionmëtëmadhosemosdiskriminimtëfëmijëvemenevojatëveçanta.Numrimëimadhishkollavenukpërmendinshembujkonkretëpërtakimedhetematëkëtillaqëshqyrtohenngaato.

Në një numër të paktë të shkollave (23) vetë prindërit e fëmijëve me nevoja të veçanta kanë iniciuar takimemeprindëritetjerëmeqëllimqët’iadresojnëproblemeteventuale.Poashtu,tëpaktajanëedheshkollat(95)nëtëcilat,sipaspërgjigjevetëdhënanëpyetësorinanketues,janëbërëtakimetë veçanta për nxënësit e tjerë me nevoja të veçanta, në të cilat do të diskutohej për inkluzionin dhe mosdiskriminimin e fëmijëve me nevoja të veçanta. Nga përgjigjet e dhëna mund të vërehet se në 25 shkolla janë organizuar punëtori në këtë temë. Në 16 shkolla janë organizuar këshillime menxënësitetjerë,takimemeshërbiminprofesionalose,nëanëntjetër,kjoçështjeështëbiseduarnëorënekujdestarisë.Nganumriipërgjithshëmishkollave,9shkollafillorekanëorganizuartakimtëkëtillëmeBashkësinëeShkollës,8shkollajanëdeklaruarsepërmestakimevekrijojnëklimëtëndryshimeve,ndërsa6shkollakanëorganizuartakimemeprindër.

Vetëm30shkolla janëpërgjigjurnegativishtnëpyetjenpërpërfshirjenefëmijëvemenevojatëveçanta në aktivitetet jashtëmësimore dhe aktivitetet e lira.

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 3534

Grafiku numër 2. Dakordimi për përfshirjen e nxënësve me nevoja të veçanta në aktivitetetjashtëmësimore dhe aktivitetet e lira

12%

88%

JO

PO

Kjoedhënëpërputhetmeinformacioninefituarngabisedamepërfaqësuesiteshkollavefillorenëfokus-grupe.Megjithatë,përkundërkëtijpohimi,nëfokus-grupetnëtëcilatishintëpranishëmprindërit e fëmijëvemenevoja të veçanta, ata – nëpajtimmepërvojat e tyre – sugjeruan sepërshtatjaekëtyrefëmijëvenëaktivitetetjashtëmësimoredheaktiviteteteliranëmasëtëmadhevaret nga vullneti i mirë i arsimtarit dhe, para së gjithash, nga insistimi i prindit.

Prindëritqëmorënpjesënëfokus-grupeinformuanse,rëndom,gjatëplanifikimittëekskursioneveoseaktivitetevetëtjerajogjithnjëmerrenparasyshnevojateveçantatëkëtyrefëmijëve,poredheaktivitetetnukpërshtatengjithnjësipasmundësivetëtyre.Prindërit,poashtu,informuansekurshkojnëpërt’ishoqëruarfëmijëtetyremepengesanëekskursion,gjithnjëebëjnëmeshpenzimetetyre.

Krahasimi i përgjigjeve të fituara nga pyetësori anketues dhe fokus-grupetmepërfaqësues tëshkollave,kunëmasë tëmadhembisundojnëshembujtpozitivë të inkuadrimit të fëmijëvemenevoja të veçanta në aktivitetet jashtëmësimore dhe aktivitetet e lira, me përgjigjet që kanë ardhur nëfokus-grupetmeprindër,kurezultonsekaedheshembujnegativëdhereagimendajpërfshirjessë fëmijëve me nevoja të veçanta në aktivitetet jashtëmësimore dhe aktivitetet e lira, e përdëfton modelin e përgjigjeve të dëshiruara sociale nga shkollat.

Tabela numër 11. Llojet e aktiviteteve jashtëmësimore në të cilat janë të inkuadruar nxënësit me nevoja të veçanta

Fëmijët me nevoja të veçanta në shkollën tuaj janë të përfshirë në aktivitete jashtëmësimore dhe aktivitete të lira

Përfaqësimi me përqindje

Numrat absolutë

Seksione 50.6% 119Gara 22.1% 52Ekskursione 93.2% 219Klubeshkolloresportive 14.0% 33Festa 86.0% 202Tjetër 4.7% 11

Shkaqetmëtëshpeshtaqëishtyjnëshkollatqëmost’ipërfshijnëfëmijëtmenevojatëveçantanëaktivitete jashtëmësimore janë sasia e paktë e aktiviteteve që organizohen në shkollë, rezistenca e nxënësve të tjerë, mungesa e interesit te vetë fëmijët me pengesa ose pamundësia e prindërve që të ndihmojnë në atë përfshirje.

Tabela numër 12. Shkaqet që shkollat nuk i përfshijnë fëmijët me nevoja të veçanta në aktivitetet jashtëmësimore

Nëse në pyetjen numër 30 jeni përgjigjur me JO, cilat janë shkaqet e kësaj:

Përfaqësimi me përqindje

Numrat absolutë

Shkollaorganizonnumërtëkufizuartëaktivitetevejashtëmësimore dhe aktivitete të lira 37.5% 6

Nxënësitetjerënukdëshirojnëtëmarrinpjesëbashkëmefëmijët me nevoja të veçanta 18.8% 3

Prindëritefëmijëvemenevojatëveçantanukkanëmundësit’ishoqërojnëfëmijëtetyredhet’uaofrojnëmundësitëpërtëcilatata kanë nevojë

37.5% 6

Nuk shprehin interes për pjesëmarrje 37.5% 6Kuadri mësimor nuk është i motivuar që të angazhohet enkas për ta 12.5% 2

Nga anketa e realizuar kuptohet se kontrollimi i diturisë dhe vlerësimi i të arriturave të fëmijëve menevoja të veçantanukparaqetproblem të veçantëpër shkollat. Shumicae shkollave (182)deklarojnë se vlerësimi realizohet përmes kontrollimit të përshtatur të të arriturave të suksesit (notimi, testet e rregullta dhe testet e veçanta). Kontrollimi i përshtatur realizohet rëndom përmes testeve të përshtatura, testeve të veçanta në pajtim me planet individuale arsimore, duke i përshtatur aktivitetet.

Nëse këto përgjigje krahasohen me të dhënat e fokus-grupeve, ku përfaqësuesit e shkollave informoninsenukekzistonstandardiunifikuareipërshtaturpërkontrolliminesuksesittëfëmijëveme nevoja të veçanta dhe nuk ka ndihmë eksterne për përgatitjen e planit për vlerësim, ndërsa

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 3736

qasja për përshtatjen e testimit rëndom është individuale dhe situacionale, varësisht nga dëshira dhe mundësitë e arsimtarëve që rëndom janë të lënë që vetë të mendojnë për metodat dhe instrumentetspecialepërvlerësim,parashtrohetpyetjasesajanëadekuatedherelevantemetodatetillapërvlerësimetebëra.

Përshkaktëmungesëssëzgjidhjessistemorepërtestimineveçantësipaskontrollittëpërshtaturpër suksesin e arritur, jo gjithnjë kontrolli i përshtatur i diturive dhe aftësive është i suksesshëm dhe objektiv.Përpërfaqësuesiteshkollavesiproblemmëimadhnëkëtëpjesëështëtestimiekstern.Mbi70%eshkollavemendojnësetestimieksternështëjoadekuatdheplotësishtipapërshtatshëmndajmundësivedhenevojavetëfëmijëvemepengesa(Grafikunumër3).

Grafiku numër 3. Notimi ekstern nuk është i përshtatshëm ndaj mundësive dhe nevojave të nxënësve me nevoja të veçanta

Përkundër vështirësive në realizimin e arsimit inkluziv, mungesës së pajisjeve materiale dhekadrovike,mungesëssëmbështetjesadekuatetëshkollave,89%efëmijëvemenevojatëveçanta,qëjanëregjistruar,iakanëdalëedhetakryejnënivelinpërkatëstëarsimit.

Grafiku numër 4. Numriifëmijëvemenevojatëveçantanëshkollaterregulltaqëekanëmbaruarshkollimin e rregullt

Ngatëgjithashkollateanketuara,vetëm28kanëinformuarpërbraktisjeneshkollësngafëmijëtme nevoja të veçanta.

Megjithatë,nëkuadërtëfokus-grupevemeprindëritefëmijëvemenevojatëveçanta,ishtedhënëinformacioni se,për shkak tëdetyrimit ligjor, tëgjitha shkollat regjistrojnë fëmijëmenevoja tëveçanta, por gjatë shkollimit, nëse vërehet se disa probleme të fëmijëve bëhenmë evidente,arsimtarët insistojnë dhe ushtrojnë presion që ata fëmijë të çregjistrohen nga shkollimi i rregullt dhe të vendosen në shkollë speciale.

Ngapërgjigjetefituaramundtëvihet resenë4vitetekaluarangashkollateanketuara janëçregjistruar gjithsej 175 fëmijë me nevoja të veçanta.

Vetëm57shkollafilloreofruantëdhënapërklasënngaecilajanëçregjistruarfëmijëtmenevojatë veçanta. Nuk ka dallime të mëdha në numrin e fëmijëve që janë çregjistruar përkitazi me klasën që e kanë ndjekur.

27%

73%

JO

PO

12%

88%

JO

PO

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 3938

Tabela numër 13.Pasqyraenxënësvetëçregjistruarsipasklasave

Klasa Numri i nxënësve të çregjistruar I 16II 27III 24IV 24V 21VI 30VII 18VIII 15IX 0

GJIHSEJ 175

Nga numri i përgjithshëm i shkollave, vetëm 58 sosh ofruan të dhëna për shkaqet e çregjistrimit të fëmijëve me nevoja të veçanta. Sipas përgjigjeve të dhëna, në shumicën e rasteve si shkak për çregjistrimin e fëmijëvemenevoja të veçanta identifikohet transferimi në shkollë të veçantë simëadekuatndajnevojave të Fëmijësmepengesa, ndërsanjëpjesëe vogël (vetëm 1 shkollë)kanë deklaruar se çregjistrimi ka ndodhur për shkak se fëmija me pengesa nuk është pranuar nga prindërit e fëmijëve të tjerë.

Tabela numër 14. Shkaqetqëidetyrojnënxënësitmenevojatëveçantatëçregjistrohenngashkolla

Cilatishinshkaqetkryesorepërçregjistrim Përfaqësimimepërqindje

Numrat absolutë

Përshkaktëkushteveteknikedhegjetjessëkushtevemëtëmiranë shkollë tjetër të rregullt (mospërshtatja e hapësirës, mungesa e pajisjeve të tjera ndihmëse...)

12.1% 7

PërshkaktëtransferimitnëshkollëspecialesimëadekuatepërnevojateFëmijësmepengesa 72.4% 42

Përshkaktëqasjessëpapërshtatshmengakuadriishkollës 0.0% 0PërshkaktëmospranimittëFëmijësmepengesanga nxënësit e tjerë 0.0% 0

PërshkaktëmospranimittëFëmijësmepengesangaprindërit e fëmijëve të tjerë 1.7% 1

Përarsyeobjektive–shpërnguljaeprindërvenëqytetoseshtettjetër etj. 29.3% 17

Shumicaeshkollave(181)konsiderojnësevetëmdefektologët(edukatorëtspecialë)mundt’umbajnëmësimfëmijëvemenevojatëveçanta.Kështu,63%eshkollaveqëjanëpërgjigjurnëkëtëpyetje,shkollimin e fëmijëve me nevoja të veçanta e ndërlidhin me edukatorët specialë, e jo me arsimtarët që mbajnëmësimtërregulltnëshkolla.Vetëm12shkollanukpajtohenaspakmekëtëpohim.

Tabela numër 15.”Vetëmdefektologëtmundt’umbajnëmësimnxënësvemenevojatëveçanta”-qëndrimi i prindërve të anketuar

Sipas Jush, Vetëm defektologët (edukatorët specialë) mund t’u mbajnë mësim nxënësve me nevoja të veçanta

Përfaqësimi me përqindje Numrat absolutë

Pajtohemplotësisht 24.7% 71Pajtohem 38.2% 110Nuk pajtohem 33.0% 95Aspak nuk pajtohem 4.2% 12

Shumica e shkollave që janë deklaruar në favor të inkluzionit, procesin arsimor nuk e ndërlidhin me praninëekuadrittëspecializuar.Shkollatqënukpajtohensearsimiinkluzivështëidetyrueshëm,në masë të madhe pajtohen me qëndrimin se arsimi i fëmijëve me nevoja të veçanta nuk mund të realizohet nga arsimtarët e rregullt.

Mëtej,sipasshkollavetëanketuara,180shkollakonsiderojnësefëmijëvemenevojatëveçantanukduhet t’u japin mësim arsimtarët lëndorë, që kanë njohuri dhe shkathtësi për një fushë të caktuar dhetëcilëtjanëtëpërgatiturpërtëdhënëmësimnëshkollëfillore,porpersonatprofesionalëqëmundt’iadresojnëproblemetqëburojnëngavetënevojateveçantatëfëmijëve.

Kjoedhënëmundtëmerretsi treguespërpabarazinëecilësisësëpërmbajtjevemësimore,tëcilat u ofrohen fëmijëve me nevoja të veçanta në relacion me fëmijët e tjerë dhe në relacion me të kuptuaritproblematiktëinkluzionitngavetëshkollatdhearsimtarët.

Përkundërkësaj tëdhëne,sipas175shkollave,për tëpunuarme fëmijëtmenevoja tëveçantanevojiten teknika, shkathtësi dhe dituri të veçanta, ndërsa 154 shkolla mendojnë se në këtë moment kuadri mësimor është i përgatitur dhe i motivuar të arsimojë nxënës me nevoja të veçanta. Këto shkolla deklarojnë edhe se shkolla i dërgon arsimtarët në trajnime të zakonshme, trajnime plotësuese,edukim,seminareetj.,qëkanëtëbëjnëmetematikënepunësmefëmijëtmenevojatë veçanta, si dhe për metodat aktuale të punës së tillë, por nuk mund të përcaktohej saktë numri i arsimtarëve që kanë ndjekur ndonjë trajnim të tillë. Sipas informacioneve të marra, në shkollat ku kuadri mësimor është më shumë i motivuar për punë me fëmijë me nevoja të veçanta, këta fëmijëmarrinshërbimeplotësuese.Shërbimetplotësuesenëshkollanënkuptojnë,parasëgjithash,angazhim më të madh të arsimtarëve, më shumë kohë të përkushtuar nga arsimtarët për fëmijët menevojatëveçantadhepërpjekjetëtyreindividualepërndërtiminemetodologjisëadekuate.

Arsimtarët që janë të motivuar të punojnë me fëmijët me nevoja të veçanta deklarojnë se në shkollë kashërbimeplotësuesepërkëtafëmijë.Megjithatë,informacionimundtënënkuptojëedhevetëm

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 4140

rritjetëangazhimitindividualtëarsimtarit,ejozgjidhjesistemoreqëkatëbëjëmetëgjithëfëmijëtdhe në secilën situatë.

Sipas përgjigjeve të dhëna nga shkollat, arsimtarët rëndom nuk dërgohen në trajnime, kjo për arsyefinanciare,për shkak tëmungesës së trajnimevepër këtëproblematikëosepër shkak tëproblemevekadrovike.

Mospërputhjenëpërgjigjetedhënaparaqitetedhenëraportmeidentifikimineproblemevemetëcilatballafaqohenshkollatnëpunënmefëmijëtmenevojatëveçanta,qëështëarsyejakryesoreqëshumicaeshkollave–edhepërkundërudhëzimitqëtëbëhetrangimiiproblemeve–ikanërrethuarsinjësojtërëndësishmetëgjithaproblemetedhënanëpyetësor.Nëseshihetkjotabelëme përgjigje dhe kënaqësia e shprehur më parë nga puna me fëmijët me nevoja të veçanta, mund tëvërehetdallimi imadh.Nësituatëneekzistimittëtëgjithaproblemevetëdhënanëmënyrëkumultaive,siçdelngapërgjigjeteshkollave,fitohetpërshtypjaseinkluzioniështëgatiipamundur.

Tabela numër 16. Problemetmëtëshpeshtaqëkanëtëbëjnëmefëmijëtmenevojatëveçantanë shkollë sipas arsimtarëve

Cilat janë problemet më të shpeshta që kanë të bëjnë me fëmijët me nevoja të veçanta në shkollë sipas arsimtarëve?

Përfaqësimi me përqindje Numrat absolutë

Problemiipërgjithshëmimungesëssëkapacitetit 88.1% 229Pamundësiaembajtjessëdisiplinës 86.5% 225PamundësiaqëtëmbahetvëmendjaevetëFëmijës/fëmijëve me nevoja të veçanta 93.1% 242

Dinamikaengadalësuarekalimittëmaterialittëparaparëmësimor 89.2% 232

Mungesaemotivimitpersonal 82.7% 215Detyrimetplotësuese 84.2% 219Krijimi i stresit 81.9% 213Problemetemocionaletëarsimtarëve 81.9% 213Ballafaqimimepresiontëvazhdueshëm 81.9% 213Tjetër (të shkruhet) 29.2% 76

Edhe në pyetjen që ka të bëjëme ndihmënqë i duhet shkollës për realizimin e procesit tëinkluzionit të fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin e rregullt, shkollat i plotësojnë dhe radhisinatonëmënyrëjoadekuate,meç’rastthuajatëgjithallojetemundshmetëndihmësivendosin në nivel të njëjtë.

Tabela numër 17. Tipi i ndihmës së nevojshme për shkollën në relacion me inkluzionin

Çfarë tipi i ndihmës i duhet shkollës në relacion meinkluzionin?

Përfaqësimimepërqindje Numratabsolutë

Mëshumëarsimtarëtëpunësuar 81.7% 219Pjesëmarrjedhemundësimëemadhepërangazhiminebashkëpunëtorëveprofesionalë 93.7% 251

Rregullimligjoriçështjeveqëkanëtëbëjnëmeinkluzionin 87.3% 234Pjesëmarrjemëemadheeprindërve/tutorëvenëprocesinedukativo-arsimor 84.7% 227

Organizimi i më shumë edukimeve më adekuate dhe më lehtë të kapshme për arsimtarët 91.4% 245

Mëshumëmjetefinanciare 89.6% 240Disponimimemëshumëmjetefinanciare 85.4% 229Mëshumëhapësirë 83.6% 224Teknikadhepajisjendihmësemëadekuate/mëtëshumta 90.3% 242Materialedukativmëadekuat 90.7% 243BashkëpunimmëimadhinstitucionalmeMASH-in 87.3% 234BashkëpunimmëimadhinstitucionalmeBZHA-në 87.7% 235BashkëpunimmëimadhinstitucionalmeMPPS-në 86.9% 233Bashkëpunimdhekomunikimmëimadhinstitucionalmekomunën 86.6% 232

3.3 Analiza e informacioneve nga fokus-grupet

Meqëllimtëmarrjessëtëdhënavepërreflektimndajzgjidhjeveligjorenëpraktikë,janërealizuarbisedanëkuadërtëfokus-grupeve,30qëishintëpërbërangapërfaqësuestëshkollavefilloredheprindër të fëmijëve me nevoja të veçanta.

3.3.1. Identifikimi i fëmijëve me nevoja të veçanta në shkollë

Ngabisedaterealizuaranëkuadërtëfokus-grupevetëpërbërangapërfaqësuestëshkollavefillore,rezultoisearsimtarëtnëshumicënerasteve,përekzistiminenevojavetëveçantatefëmijëtarsimtarët,bazohennëkategoriziminmjekësortëbërësipasRregullorespërvlerësimin

30 ANEKS1–pyetësorpërfokus-grupetmearsimtarëdheprindër

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 4342

enevojavespecifiketëpersonavemepengesanëzhvilliminfizikosepsikik,ndërsasikategorie veçantë “fëmijëme nevoja të veçanta” arsimtarët e identifikojnë edhe grupin e fëmijëveme nevoja të veçanta, që kërkojnë vëmendje dhe angazhim të kuadrit mësimor, por edhe të personave profesionistë.

Mungesae kategorizimit tënxënësve identifikohetedhe sinjëngapengesatmë tëmëdhanërealizimineprocesitedukativo-arsimor.Arsimtarët kanëproblem themelormekategoriziminenxënësvemenevojatëveçantaarsimore,sepse–sipastyre–atyreparaprakishtuështëdorëzuarspecifikacioni,ndërsagjatëstudimeveoseciklevetëmëparshmetëarsimit,atanukkanëpasurlëndënëtëcilënjanëpërshkruarllojetdheshkallëtendryshmetënevojavespecifike,andajballafaqohenmevështirësidhe/oseuduhetkohëqët’iidentifikojnëmanifestimetenevojavetëveçanta.

Kjopërsërishpienëdëshirënearsimtarëveqëtëkenënjësituatëqëmëparëtëpërkufizuarmeudhëzimepërpërdorim,ecila i lironngadetyrimipërpërcjelljenedallimevedheadaptiminebarrieravearsimoredheindividualeqëparaqitengjatëarsimit.

NëkëtëmomentMinistriaePunësdhePolitikësSociale,nëbashkëpunimmeMinistrinëeArsimitdheShkencësdheMinistrinëeShëndetësisë,punojnënë inkorporimine “Modelit të vlerësimitplotësuesarsimor,shëndetësordhetëmbështetjessocialetëfëmijësosetëriut”31.

3.3.2. Shkollë e rregullt apo speciale

Për arsimtarët kategorizimi ka dimension shumë praktik. Arsimtarët e ndërlidhin kategorizimine nxënësve, para së gjithash, me shkallën e rritur të angazhimit që duhet ta kenë gjatë procesit edukativo-arsimor.Ngadiskutimiqëkatëbëjëmeçështjetsesiepërcaktojnëarsimtarëtsendonjëfëmijë është me nevoja të veçanta dhe me çfarë lloje pengesash janë ndeshur gjatë procesit arsimor, vërehet një shkallë e lartë e vetëdijes së arsimtarëve për aspektet praktike të përfshirjes së fëmijëvemenevojatëveçantanëarsiminerregulltdhepërnevojatspecifikeqëjanëtëndërlidhurame inkluzionin.

Megjithatë,diskutiminëlidhjemeçështjen“Çkaështëmëemirëpërfëmijënmenevojatëveçanta,tëndjekëmësimtërregulltapotëndjekëmësimnëparaleleoseshkollëtëveçantë?”,krijondyshiminsearsimtarëtjapinpërgjigjetëdëshiruarasocialenëvendtëmendimittëtyretë vërtetë.

31 Nëprocesinepërpunimitdhetestimittëmodelittëritëvlerësimit“MinistriaePunësdhePolitikësSocialebashkëmeMinistrinëeArsimitdheShkencësdheMinistrinëeShëndetësisëpropozojnënjëmodeltëri të identifikimit,përkatësishtvlerësimtëfëmijëvemepengesanëzhvillim, icilisipasMinistrisësëPunësdhePolitikësSocialebazohetnëKlasifikiminndërkombëtartëfunksionimit, invaliditetitdheshëndetit (KND),meVersionin shoqërues për fëmijë dhe të rinj (KND– FRR).Memodelin e rimodelimjekësor i punës sëkomisionevedotëndërrojëmemodelinsocial,kjonëpajtimmetrendetbashkëkohore.VlerësiminukdotëshërbejëvetëmpërpërcaktimineshërbimeveqëinevojitenFëmijës,poredhepërpërcaktiminenevojavepërzhvillimineardhshëmtëFëmijës”(http://www.mtsp.gov.mk/pocetna-ns_article-predlog-model-za-procenka-za-dopolnitelna-obrazovna-zdravstvena-i-socijalna-poddrshka-na-dete-ili-ml.nspx )

Në fakt, arsimtarët nuk bëjnë dallim tëmadh ndërmjet asaj se a janë përfshirë fëmijët nëmësimin e rregullt me fëmijët e tjerë ose janë në klasë të veçanta në shkollën në të cilën zhvillohet mësim i rregullt (për ata gjithë kjo është inkluzion në arsimin e rregullt). Qëndrimi i përgjithshëm është se paralelet e veçanta janë të nevojshme për fëmijët me nevoja të veçanta me tipa konkrete të pengesave, që shpijnë drejt pengimit të mësimit, siç është rasti me fëmijët me pengesa të mëdha, si dhe i fëmijëve që lëshojnë tinguj, që manifestojnë agresion, nervozë, mosdurim etj. Sipas arsimtarëve, kjo kategori nuk është mirë të përfshihet plotësisht në paralelet e rregullta, që nënkupton se teoretikisht është e mundur që fëmijët me nevoja të veçanta të gjenden edhe në paralelet e rregullta, por me përpjekje të mëdha nga arsimtarët dhebashkëpunëtorëtprofesionalë,ndërsamëmirëdotëishteqëqyshmekohëtëvendosennëparalele tëveçanta.Ekzistimineparaleleve tëveçantaarsimtarëte justifikojnëedhemenumrin e madh të nxënësve në mësimin e rregullt.

Sipas arsimtarëve, shumë shpesh edhe atëherë kur formalisht nuk është formuar paralele e veçantë, ajo formohet me atë që të gjithë fëmijët me nevoja të veçanta regjistrohen në një klasë,meç’rast–përshkaktëllojevedheshkallëvetëndryshmetëpengesës,sidhemoshëssëndryshmetënxënësveqëjanëpjesëekësajparalele–kjomëshumëkarolpërkujdesëssesa arsimor.

Çështjen e regjistrimit të fëmijëve me nevoja të veçanta në shkolla të specializuara arsimtarët e trajtojnë si më të ndjeshme sesa çështjen e radhitjes së paraleleve të veçanta në shkollën e rregullt, sepse konsiderojnë se fëmijët e shkollave të rregullta shënojnë përparim më cilësor dhesocializimmëdinamikmendikimpozitiv.Mbisundonmendimisearsyejaezgjedhjessëshkollëssëspecializuarnëvendtëshkollëssërregullt(dukemosespecifikuarabëhetfjalëpër paralele të rregullta ose speciale) është e varur drejtpërdrejt nga shkalla e pengesës, përkatësisht fëmijët me pengesa të mëdha duhet të regjistrohen në shkolla të specializuara, ndërsa për fëmijët me pengesa më të lehta ose me pengesa mesatare sigurisht është më imirë për zhvillimin e tyremjedisi i shkollës së rregullt.Në kuadër të fokus-grupeveme përfaqësues të shkollave fillore ishte shprehur edhe qëndrimi që është relativizim i pikëpamjeve të mëparshme të kundërta, sipas të cilit ekzistojnë raste specifike të fëmijëve që në fillim të ciklit arsimor do të duhet të mësojnë në shkollë speciale, ndërsa më vonë të vijnë në shkollë të rregullt.

3.3.3. Inkluzioni dhe/ose ndeshja e të drejtave

Arsimtarët jo rrallë e vendosin inkluzionin në kontest të kundërshtimit të interesit të nxënësve me nevoja të veçanta dhe nxënësve të tjerë. Një pjesë e madhe e arsimtarëve mendojnë se disa pengesa u pengojnë fëmijëve të tjerë dhe ua rrezikojnë të drejtën e arsimit. Një pjesë e arsimtarëve shkojnë edhe një hap përtej dhe shpjegojnë se edhe fëmijët me nevoja të veçanta nuk ndjehen mirë me fëmijët e tjerë.Kyqëndrimështëplotësishtnëkundërshtimmeqëndrimineshprehurmëparëpërpranimindhembështetjeneinkluzonit,gjegjësishtfletpërmoskuptimineplotëtënevojëspërinkluzion,jovetëmsimënyrëpërrealiziminetëdrejtëssësecilitfëmijëqënëmënyrëtëbarabartëtarealizojëarsimin,poredhemoskuptiminevojëspërndërtimineshoqërisënëtëcilënpranohendhembështetendallimet.

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 4544

Qëndrimetepërfaqësuesvetëshkollavefillore,tëshprehuranëkuadërtëfokus-grupeve,mundtëpërmblidhennëdysituata:

▪ Vendosja e fëmijëve me nevoja të veçanta në paralele të rregullta derisa nuk e pengojnë mësimin

▪ Vendosja e fëmijëve me nevoja të veçanta në paralele të veçanta, por ata të mund të përfshihen, kohë pas kohe, edhe në paralelet e rregullta me qëllim të socializimit edhe me njërin edhe me grupin tjetër të fëmijëve.

Nga ana tjetër, nga fokus-grupet me prindër del se të gjithë prindërit njëzëri konsiderojnë se për fëmijëtmenevojatëveçantamëmirëështëtëndjekinmësimnëshkollë/paraleletërregullt.Ngapërvojatdhekontaktetetyremefëmijëtetjerëmenevojatëveçanta,atamendojnëseatafëmijëtqë kanë ndjekur shkolla të specializuara, rëndom për shkak të kopjimit të sjelljeve të fëmijëve të tjerë,marrinprej tyredisasimptomase,për shkak tëkujdesit joadekuat,atyreupërkeqësohetgjendja shëndetësore.

Prindërit,njëherazi,konsiderojnësenëshkollatespecializuarafëmijëvenukukushtohetvëmendjeadekuate, nuk punohet mjaftueshëm me ata, andaj ata nuk përparojnë në përvetësimin e përmbajtjevearsimore.Megjithatë,qëtëmundtëpunojnëtëgjithëfëmijëtearsimittërregulltnëkushte optimale, prindërit mendojnë se duhet të respektohet parimi ligjor që do të e thotë se duhet tëuletnumriinxënësenësenëklasëkaedhefëmijëmenevojatëveçanta.Sipastyre,kjoështëshumëerëndësishmenëklasatfillestare,kurfëmijëtpërshtatenndajshkollësdhendajmësueseve.

Në kuadër të fokus-grupeve me përfaqësues të shkollave ishte theksuar edhe mungesa e kriterit përshpërndarjene fëmijëvemenevoja tëveçantanëklasa tëndryshme,qësjellnësituatënepërqendrimittëtyrenënjëosedyparalele.

3.3.4. Programet individuale dhe përvetësimi i përmbajtjeve arsimore (vlerësimi)

Ështëindikativinformacioni,sipastëcilitmefëmijëtmenevojatëveçantanëpërgjithësipunohetmeprogrametëveçanta.Metorëndompunohetmeprogrameindividuale,qëpërgatitenngaprindi, arsimtari, pedagogu dhe defektologu. Sipas arsimtarëve dhe prindërve, gjatë hartimit të këtyreprogrameve,parashtrohensynimetmëtëlartapërnjëtremujor,tëcilat–nësefëmijaiadelt’iarrijëpërperiudhënepërcaktuar–mëtejmbindërtohendukeparashtruarsynimeedhemëtëlarta për tre muajt e ardhshëm. Nëse qëllimet e parashtruara nuk arrihen në periudhën e paraparë, në pajtim me mundësitë e fëmijës me nevoja të veçanta, ato pakësohen në tre muajt e ardhshëm.

Të gjithë prindërit pohuan se nuk ka zgjidhje sistemore për vlerësimin se pse nuk janë arritur qëllimeteparashtruara,porkjobëhetvetëmindividualishtsipasnjohurisëdheinterpretimittëvetëarsimtarit.Prindëritpërmendinshembujpersonalëpërprocesineadaptimittëmaterialitqëduhettëpërvetësohetngafëmijamenevojatëveçanta.Kyprocesrëndomzhvillohetnëatëmënyrëqëngamaterialihiqenatopjesëqëfëmijanukështënëgjendjet’ipërvetësojë,sipërshembullnumradheshkronja,ndërsaarsimtarifokusohetnëatëqëaifëmijëmundtambajë

menddhetëpunojëvetëmnëatë.Përshkaksenukkazgjidhjesistemorepëradaptimineprogramitsipasmundësivetëfëmijëvemenevojatëveçanta,tëbazuarnëbarrieratqëduhettë përvetësohen, ai hartohet në marrëveshje ndërmjet prindit dhe arsimtarëve. Si rezultat i kësaj,nukmundtëmerreninformacionetësaktaseapërfitojnëfëmijëtarsimtëmirënëpajtimmemundësitëetyredheajanëtëmotivuarqëtaarrijnëmaksimuminetyre.Ndonëseshumicae prindërve janë të kënaqur me rezultatet e arritura në shkolla, thuaja të gjithë mendojnë se kjo është si rezultat i punës plotësuese të prindërve me këta fëmijë në shtëpi.

Edhesipasarsimtarëveedhesipasprindërve,vlerësimiparaqetproblemmëvete.Arsimtarëtpërsëriinsistojnënëshabllonestandardeqëdotëmundësojnëvlerësiminefëmijëvemenevojatëveçantanëvendtënotësqëdotëarrihetnëbazëtëasajqëparaqetpërvetësimtëditurivedhe shkathtësive.

Arsimtarëtdheprindëriteperceptojnëvlerësimindhetëgjithallojetetestimit,mestyreedhetestiminekstern,siproblemtëveçantënëprocesineinkluzionit.Sipasarsimtarëve,qasjaepërshtatjessëtestimit është individuale dhe situacionale, ndërsa në procedurën e krijimit të tij në të gjitha shkollat marrin pjesë arsimtarë me instrumente të menduara për vlerësim, ndërsa – varësisht nga shkolla –mundtëinkuadrohetedhedefektologu,bashkëpunëtoriprofesional,prindiiFëmijësqëduhettë testohet,madje– incidentalisht–edheprindër të tjerë.Megjithatë,ngabisedate realizuaradel se përshtatja e metodologjisë së vlerësimit shumë shpesh kuptohet si ulje e standardeve të të prituravengafëmijamenevojatëveçantanëvendtëadresimitdhemënjanimittëbarrieravemetëcilatballafaqohetfëmijanëpërdëftimineshkathtësivedhediturivetëpërvetësuara

Zgjidhjen e kësaj arsimtarët e shohin në ndihmën eksterne për përgatitjen e planit për vlerësim. Sipas të dhënave në kuadër të fokus-grupeve, disa shkolla i përpunojnë vetë ato dhe miratojnë rregullorepërstandardetevlerësimit.NëdisashkollapikëreferenteështëPIA (Plani IndividualArsimor–shënimi ipërkthyesit),qënënkuptonsevlerësohetniveli iarriturnga fëmijëtpërballëqëllimevetëparashtruaranëPIA.Sipastyre,nësefëmijakandonjënevojetëveçantëkonkrete,vlerësohetnëmënyrëspecifikevetëmnë fushënnë tëcilënekanevojën,ndërsapër fushatetjeravlerësohetnëmënyrëtërregullt(“...fëmijëtmenevojatëveçantafizikevlerësohenenkaspëredukatëfizike;fëmijëteverbërkanëplantëveçantëpërartfigurativ;fëmijësmeparalizëcerebraleindihmojnëshokëtqëtëpërgjigjetetj.)Megjithatë,vetëarsimtarëtepohojnëtezënsefëmijëtmenevojatëveçantanukkanëpozicionfillestartënjëjtëpërarsimdhepunësimtëmëtejmë.Nëfakt,sipas notave të fëmijëve me nevoja të veçanta, notat me të cilat vlerësohen fëmijët me nevoja të veçantanukjanënjësojobjektive,madjeedhebrendanjëshkolletënjëjtë“nuknotohenassipasmeritëssëpërcaktuarnëtestiminepërshtatur,porshihetvetëmsitëkalojnë.”

Sipasprindërve,njëproblemimadhështëajosefëmijëtmenevojatëveçanta,edhepsepunojnëme program të përshtatur individual, testimin ekstern patjetër duhet ta kalojnë në programin e rregullt.Përvojatpersonaleflasinsenukjanëpërgatiturtesteeksternetëpërshtaturasipasllojittënevojavetëveçantatefëmijakonkret,easqëuështëlejuarkohëplotësuesekëtyrefëmijëvepërzgjidhjenetestitekstern,gjëqëështëdetyrimligjor.

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 4746

3.3.5. Përfshirja e fëmijëve me nevoja të veçanta në tërësinë e procesit arsimor (aktivitete jashtëshkollore)

Fëmijëtmenevoja të veçanta nuk janë tëpërfshirë nëmënyrë të njëjtëme fëmijët e tjerë nëaktivitetejashtëshkollore.Rëndomkjopërfshirjevaretngavullnetiimirëiarsimtaritoseinsistimiiprindit.Përfshirjajashtëshkolloreburonshpeshngapjesëmarrjanëprograminefestëssëpatronatittëshkollësosengapranianëshfaqjetqëorganizohennëshkollë.Shumërrallëbëhet fjalëpërpërfshirje në seksione të veçanta dhe, sipas arsimtarëve, kjo varet nga vullneti dhe gatishmëria eprindërve, ndërsa ekskursionet shpeshbëhen në atëmënyrë që e pamundësojnëpraninë efëmijëve me nevoja të veçanta.

3.3.6. Identifikimi i pengesave për inkluzion

Arsimtarëtshumëshpeshiperceptojnëprindëritsiproblemnëtrajtiminadekuattëfëmijëve,qoftëpër shkak tëmungesës sëvetëdijespërbashkëpunim,qoftëpër shkak tëpasivitetittë tyre, ndërsa ndihmën plotësuese e shohin në përfshirjen e drejtpërdrejtë në procesinarsimor të personave të veçantë profesionalë, të cilët do të punonin me fëmijën me nevoja tëveçanta.Arsimtarëtekanëidentifikuarsiproblemedhemungesëneplotësimitadekuattëpunës dhe angazhimit jashtë orarit.

Përkundërkësaj,sipengesëmëtëmadhepër inkluzionprindërite identifikojnëpërgatitjenepamjaftueshme të arsimtarëve që të punojnë me fëmijët me nevoja të veçanta. Ata konsiderojnë se kuadri mësimor duhet të ndjekë trajnime përkatëse që të mund të punojë me këta fëmijë. Sipas prindërve, në disa shkolla mungon defektologu, në disa shkolla të tjera ka nevojë për psikolog ose logoped, ndërsa në të gjitha patjetër duhet të punohet me arsimtarët dhe ata të sensibilizohenpërkëtëçështje.

Sipas arsimtarëve, fëmijët që janë regjistruar në shkollë të rregullt, rëndom e përfundojnë atë (edhe pse ka raste të çregjistrimit), megjithatë vazhdimi i shkollimit në shkollë të mesme nuk është gjithnjë ilehtë.Përkundërkësaj,sipasprindërve,ështëezakonshmeqëtëbëhenpresionepërçregjistriminefëmijëvedhetransferiminetyrenëshkollaspeciale.Vazhdimiishkollësnëshkollaterregullta,sipas prindërve, është rezultat i insistimit dhe përpjekjes së prindërve.

Sipas perceptimit të prindërve dhe përfaqësuesve të shkollave, nuk ekziston angazhim sistemor për nxitjen e nxënësve me nevoja të veçanta për vazhdimin e arsimit. Nga deklaratat e kuadrit mësimor rezultonpërshtypjaseekzistonpengesëedhengainstitucionetnëraportmeqasjenemundurmëproaktivepërpërfshirjeneardhshmetëkëtyrefëmijëvenëtregunpunësmekualifikimetmëtëlartakonkrete,dukefilluarqëngamëelementaret.

Si problemedhe çështje themelorepër të cilat duhet tëmbahet llogari,meqëllimqë tërealizohet ideja e inkluzionit të fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin e rregullt, arsimtarët iidentifikojnëkëto:

▪ mungesa e kategorizimitmjekësorpara regjistrimit të Fëmijës në shkollë, numri shumë imadh i nxënësve në klasa (që, sipas një pjese të arsimtarëve, më së miri do të zgjidhej me formimineparalelevetëveçanta);

▪ sistemiipapërshtaturivlerësimitdheproblemetmenotiminekstern; ▪ mungesaebashkëpunëtorëveprofesionalë(qëshpeshthjeshtohetnëkaliminepërgjegjësisësëarsimtarittepersoniprofesionist);

▪ mungesaeplotëebashkëpunimitinstitucionaldheembështetjesinstitucionalepërshkollatnëtëcilatjanëregjistruarfëmijëmenevojatëveçanta;

▪ mungesa e mjeteve për përshtatje adekuate dhe ▪ mungesa e trajnimeve për zhvillim të vazhdueshëm profesional.

Sipasprindërve,problemkryesorështëajoseshkollataspaknukpërshtatenndajnevojaveqëikanëfëmijëtmenevojatëveçanta.Përatamëerëndësishmeështëqëshkollattëpërshtatenndaj nevojave të fëmijëve me nevoja të veçanta, ndërsa kjo përshtatje ta përfshijë adaptimin e vetë shkollës dhe të hapësirave në të, që nga klasat deri te tualetet, si dhe furnizimin me pajisje ndihmëse teknike që do të ndihmonin në përvetësimin e materialit. Një pjesë e prindërve konsiderojnë se ekziston një rezistencë e dukshme në shkolla për pranimin e fëmijëve me nevoja të veçanta në arsimin e rregullt dhe haptazi ka presione për çregjistrimin e fëmijëve dhe regjistriminetyrenëshkollaspeciale.

Nëfokus-grupejanëprezantuarshumëshembujngatëcilëtdelseasarsimtarët,easnxënësite tjerë, por as shkolla në tërësi, nuk janë të gatshëm të pranojnë fëmijë me nevoja të veçanta. Sipastyre,edhefëmijëtedheprindëritjanëtëekspozuarnënënçmim,ndërsafëmijëtnukemarrinkujdesin e nevojshëm.

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 4948

1. Norma ligjore dhe një pjesë e normave nënligjore në Republikën e Maqedonisë, qëkanë tëbëjnëmearsimine fëmijëvemepengesa,nukështënëpajtimmestandardetndërkombëtaretëKonventëspërtëDrejtateFëmijës,KonventëspërtëDrejtatePersonavemePengesadheDeklaratëssëSalamankës.

2. NëLigjinpërarsiminfillordheaktetetjeraligjoredhenënligjoreqëkanëtëbëjnëmearsimin,mungonpengesasibazëpërdiskriminim.

3. Nëligjeteanalizuaramëshumënëmënyrëdeklarativepromovohetinkluzioni,meç’rastfitohetpërshtypjaseinkluzioniështëpërjashtim,ndërsandarjaështërregull.

4. NormaligjorenëRepublikëneMaqedonimëshumëështëeorientuarnëpengesënefëmijëvesikategorimjekësoredhedrejtadresimittëproblemeveqëburojnëngaajonëvendqëtëjetëeorientuardrejtpotencialevetëfëmijëvedheaftësivetëtyre.

5. Mungon sistemarsimorqë ështënëharmonimedallimetdhenevojat e secilit fëmijë(përshtatja racionale), ashtu që fëmijët kategorizohen dhe regjistrohen në institucionet arsimorenëpajtimmeatokategori.KategorizimimjekësorifëmijëveedhemëtejmbetetrrugaeFëmijësnësisteminarsimordhenëkushtetëekzistimittëshkollavespeciale(qëndërlidhen me një lloj pengese përkatëse) dhe paraleleve speciale në shkollat e rregullta (qëpoashtujanëtëndërlidhuramekategoriziminmjekësor),nukmundtëbëhetfjalëpërsistem të njëjtë të arsimit.

6. Në normën ligjore dhe nënligjore mungojnë zgjidhjet që e vendosin fëmijën dhe interesin e tij më të mirë në qendër të vëmendjes, ndërsa kështu mungon edhe sistemi për mbështetjenetyregjatëgjithëshkollimit.

7. Mungonndryshimiefikasdheiplotësistemor(ligjor)përmbështetjenearsimittëfëmijëveme nevoja të veçanta.

8. Mbështetja institucionale për inkluzion është e pamjaftueshme, qoftë në nivel tëkapaciteteve (ekzistimi faktik i institucioneve adekuate, diturive dhe shkathtësive, si dhe qasja në institucionet ekzistuese), ashtu edhe në nivel të organizimit (komunikimi ndërmjetinstitucioneve,këmbimiitëdrejtavedhepërgjegjësive,orientimiqëllimornëvend të atij funksional).

Pikëpamje përmbyllëse 4

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 5150

9. Fragmentimiinstitucionalepengonfëmijënmenevojatëveçantanërealiziminemundësisëpër arsim cilësor dhe ndihmë speciale, ndërsa mungojnë dituritë, shkathtësitë dhe veprimi i koordinuar në nivel institucional në drejtim të interesimit më të mirë dhe arsimit adekuat inkluzivtëFëmijësmenevojatëveçanta.

10. Vendosja e fëmijëve me nevoja të veçanta në paralele të ndara (të veçanta) në shkollat e rregullta nga shumica e arsimtarëve trajtohet si inkluzion, edhe pse praktika dëshmon se ata fëmijë kanë fare pak ose aspak kontakte me fëmijët e tjerë.

11. Shkollat nuk kanë pajisje adekuate kadrovike dhe teknike për realizimin e inkluzionit të fëmijëvemenevoja tëveçantanëarsimine rregulltfillor.Poashtumungojnëedhetrajnime adekuate dhe të vazhdueshme të kuadrit mësimor në shkolla për punë me fëmijët me nevoja të veçanta, si edhe për përmirësimin e cilësisë së arsimit që e marrin fëmijët me nevojatëveçanta.Gjithashtunevojitetedhesensibilizimmëimadhitëpunësuarvenëshkollapërgjendjenekëtyrefëmijëvedhepërrëndësinëeinkluzionittëtyre.

12. Vlerësimi/testimiiditurivedheshkathtësivetëpërfituarangafëmijëtmenevojatëveçantanukështëipërshtaturdhenukështëpasqyrëobjektiveediturisësëtyre.

Rekomandime 51. Të ndërmerren masa për harmonizimin dhe përshtatjen e plotë të normës ligjore në arsimin

efëmijëvemenevojatëveçantameKonventënpërtëDrejtateFëmijësdheKonventënpërtëDrejtatePersonavemePengesa.

2. Tëplotësohetkornizanormativepërmosdiskriminimdhebarazitëfëmijëvenëprocesinearsimitdhe,nëkëtëkontekst,tëndryshohetdheplotësohetLigjipërarsiminfillor,nëtëcilinpengesadotëjetëbazëpërdiskriminim.

3. Nërregulliminjuridikinkluzionitëpërkufizohetsipjesëearsimittërregulltdhetëtrajtohetsitreguesidiskriminimitdhetrajtimittëpabarabartëtëfëmijëvemenevojatëveçanta.

4. Tëbëhetvlerësimiivazhdueshëmifëmijëvemenevojatëveçantangaaspektetëndryshme(qasje holistike), me ç’rast dokumentacioni mjekësor do të ishte pjesë komplementare e vlerësimit.

5. Në shkolla të sigurohen kushte për regjistrimin e fëmijëve me pengesa të veçanta në arsimine rregullt, kjonëpajtimmenevojat e tyre,meç’rast secili fëmijëdo tamarrëndihmën e nevojshme në procesin edukativo-arsimor dhe do të përshtatet ndaj kushteve, meqëllimqëshërbimettëshfrytëzohennëmënyrëfleksibilengapersonat/institucionetpërkatëse.

6. Në normativën ligjore dhe nënligjore të parashihen zgjidhje që si parim e kanë interesin më tëmirëtëfëmijësdheçështjensembiçfarëbazedotëndërtojnësistemepërmbështetjegjatë arsimit të mëtejmë.

7. Sigurimiimbështetjessëarsimittëfëmijëvemenevojatëveçantatërregullohetmeligjdhetëplanifikohetnëkuptimmëafatgjatë,meç’rastdotëmundësohetqasjefleksibiledhe individualizim i metodologjisë në arsimin e fëmijëve me nevoja të veçanta duke e përshtatur mjedisin arsimor ndaj nevojave të fëmijës me nevoja të veçanta.

8. Të ndërmerren masa për rrjetëzimin dhe fuqizimin e kapaciteteve të institucioneve ekzistueseqëjanëtëinkuadruaranëmbështetjenefëmijëvemenevojatëveçanta(qendrate punës sociale, shkollat, institucionet shëndetësore, pushteti lokal), me qëllim që të arrihet qasjeepapenguardheefikasenërealiziminetëdrejtavetëfëmijëvemenevojatëveçanta.

Shkup, Qershor 2016 53Конинклузивнообразование52

9. Tëkrijohetbashkëpunimmë imadhdhe i vazhdueshëm i institucioneve të fushave tëndryshmenëdrejtim tëarsimit cilësordhendihmës specialepër fëmijëtmenevoja tëveçanta në procesin e arsimit, si dhe të sigurohet kuadri adekuat dhe profesional për punë me fëmijët me nevoja të veçanta në funksion të inkluzionit më të madh të fëmijëve në arsimin e rregullt.

10. Të sigurohet qasje më e madhe e arsimit të fëmijëve me nevoja të veçanta përmes punësimittëkuadrittënevojshëmdhecilësornëbashkëpunimmepushtetinlokaldhetëbëhetpërshtatjaeshkollavefillorenëfunksiontëinkluzionitmëtëmadhtëfëmijëvemenevojatëveçanta,poashtunëbashkëpunimmepushtetinlokal.

11. Shkollat fillore të ndërmarrin masa për krijimin e metodologjisë për respektimin dherealizimin e inkluzionit të fëmijëve me nevoja të veçanta, kjo me qëllim të trajtimit të barabartëtëtëgjithëfëmijëvenësisteminedukativo-arsimor.

12. Të krijohet qasje e re e programeve arsimore me hapësirë të mjaftueshme për kreativitetin earsimtarit,meqëllimtëarritjessëpotencialittësecilitfëmijënëarsiminerregulltfillor.

13. Organetkompetente(MASH,BZHA,PL,shkollat)tëplanifikojnëtrajnimetëvazhdueshmedheadekuate,meqëllimtësensibilizimittëkuadrittëpërgjithshëmarsimorpërpunëmefëmijët me nevoja të veçanta përmes prizmit dhe konceptit të të drejtave të fëmijëve dhe, nëkëtëdrejtim,tëbëhetedukimiiarsimtarëvedhenxitjaevetiniciativës,kreativitetitdheembindërtimittëkapacitetevetëtyrepërpunëmefëmijëtmenevojatëveçanta.

LITERATURA E PËRDORUR DHE BURIMET

E TË DHËNAVE

DeklarataeSalamanks,UNESKO,1994,http://www.unesco.org/education/pdf/SALAMA_E.PDF

KonventapërtëDrejtateFëmijës,1989,http://www.unicef.org/magic/media/documents/CRC_macedonian_language_version.pdf

KonventapërtëDrejtatePersonavemePengesa,2006,http://www.mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/Konvencija%20za%20pravata%20na%20licata%20so%20invalidnost.pdf

Ligjipërakademinëearsimtarëve,„GazetazyrtareeRepublikëssëMaqedonisë”nr.10/2015dhe192/2015

Ligjipërarsimtarëteshkollavefilloredhetëmesme,„GazetazyrtareeRepublikëssëMaqedonisë”nr.10/2015dhe145/2015

Ligjipërarsiminfillor,„GazetazyrtareeRepublikëssëMaqedonisë”nr.103/2008,33/2010,116/2010,156/2010,18/2011,42/2011,51/2011,6/2012,100/2012,24/2013,41/2014,116/2014,135/2014dhe10/2015

Ligjipërshërbiminpedagogjik,„GazetazyrtareeRepublikëssëMaqedonisë”nr.18/2011dhe41/2014

Ligjipërinspektiminnëarsim,„GazetazyrtareeRepublikëssëMaqedonisë“,nr.52/2005,81/2008,148/2009,57/2010,51/2011,24/2013,137/2013,164/2013,41/2014,33/2015dhe145/2015

Ligjipërlibrashkolloretëarsimitfillordhetëmesëm,„GazetazyrtareeRepublikëssëMaqedonisë“,nr.98/2008,98/2008,99/2009,83/2010,36/2011,135/2011,46/2012,24/2013,120/2013,29/2014,146/2015dhe217/2015

Ligjipërstandardinenxënësve,„GazetazyrtareeRepublikëssëMaqedonisë”nr.52/2005,117/2008,17/2011,135/2011,15/2013dhe41/2014

StrategjianacionalepërbarazinëetëdrejtavetëPersonavemeinvaliditet2010-2018(ereviduar),http://mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/FINALNA%20Revidirana%20Nacionalna%20Strategija.pdf

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 5554

Vegëzat e internetit

http://bro.gov.mk/?q=mk/obrazovanie-za-deca-so-posebni-potrebi

http://www.mtsp.gov.mk/pocetna-ns_article-predlog-model-za-procenka-za-dopolnitel-na-obrazovna-zdravstvena-i-socijalna-poddrshka-na-dete-ili-ml.nspx

http://ombudsman.mk/

http://www.resursencentar.mk/

http://www.stat.gov.mk/pdf/2015/2.1.15.07.pdf

Anekse

ANEKS 1. Pyetësorpërfokus-grupet

ANEKS 2.Pyetësoranketues

ANEKS 1. Pyetësor për fokus-grupet

Pyetje për fokus-grupet – për prindërit 1. Çkamendonpëridenëpërinkluziontëplotëtëfëmijëvemepengesanëarsiminerregullt?

2. A mendoni se fëmija juaj është më mirë të ndjekë mësim në shkollë të rregullt në paralele tënjëjtëmefëmijëtetjerëaponëshkollë/paralelespeciale?

3. Cilatjanëpërparësitë enjërësdhecilatjanëpërparësitëetjetrës? 4. Aështëregjistruarfëmijajuajnëshkollë?

5. Amësonnëklasëspeciale,nëshkollëspecialeapondjekmësimtërregullt?

6. Aekeniregjistruarfëmijëntuajnëshkollën,nëtëcilënkenidëshiruartaregjistroni?

7. A jeni përpjekur më parë ta regjistroni fëmijën tuaj në shkollë tjetër apo shkolla në të cilëntashmësonfëmijajuajështëzgjedhjajuajeparë?

8. Meçfarëproblemeshjeniballafaquargjatëregjistrimit?

9. Cilatjanëarsyetedhënangashkollapërrefuzimineregjistrimittëfëmijësnëatëshkollë?

10. AjeniikënaqurngarezultatetearrituratëfëmijësSuajnëshkollënkuekeniregjistruar?

11. Çkaështëemirëdheçkaështëekeqenëshkolliminederitanishëmtëfëmijëssuaj?

▪ Përmbajtja

▪ Fëmijët

▪ Prindërit

▪ Kuadri mësimor

▪ Kushtet e punës

▪ Përfshirjanëtëgjithaaktivitetet

12. Çkamungonmëshumë?

13. Sadhenëçfarëmënyrejenitëpërfshirënëprocesinarsimor?

14. Nëseekenimundësinëeçregjistrimit,përçfarëarsyedotëdëshironittabënikëtë?

15. Pas përfundimit të shkollës fillore, a do ta vazhdojë fëmija juaj shkollimin e mesëm në shkollëtëmesmetërregulltapotëspecializuar?Pse?

16. KudotëdëshironitJudhe/apofëmijaJuajtavazhdojëshkollimin?

Shkup, Qershor 2016 5756 Drejt arsimit inkluziv

Pyetësor për fokus-grupet – për arsimtarët 1. Siepërcaktonisendonjëfëmijëështëmepengesa?

2. Akenipasurndonjëherënëklasëfëmijëmepengesa?Çfarëllojitëpengesëskapasur?

3. Çka mendoni, çka është më e mirë për fëmijën me pengesa, të ndjekë mësim të rregullt apotëndjekëmësimnëparaleleaposhkollëspeciale?Pse?

4. A punoni me fëmijët me pengesa në paralelen Tuaj me plane dhe programe mësimore tëveçanta?

5. Meçfarëproblemeshballafaqohenikurnëklasëkafëmijëmepengesë?

1.Fëmijë 2.Prindërtëfëmijës 3.Prindërtëtjerë4…….. 6. Si i zgjidhni problemet? Prej kujt mund të kërkoni ndihmë? Me kë konsultoheni për problemetkonkrete?

7. A konsideroni se fëmijët me pengesa kanë nevojë për ndonjë kujdes plotësues? Çfarëkarakterikaaikujdes?

8. A bisedoni me kolegët për fëmijët me pengesa? A bisedoni për këtë temë në mbledhjetprindërore?

9. Aorganizoni Jutakimetëveçantadhe/osekëshillimepërprindërite fëmijëvemenevoja tëveçanta?Përçkaflitetrëndomnëatotakime?Kushiinicionatotakime?

10. FëmijëtmenevojatëveçantatëklasësSuajajanëtëpërfshirënëaktivitetetjashtëshkollore? Nëcilat?Sidukenato?

11. Nësefëmijëtnukjanëtëpërfshirënëaktivitetetjashtëshkollore,cilatjanëarsyetekësaj?

12. Fëmijët me nevoja të veçanta të klasës Suaj a testohen sipas kontrollit të përshtatur përsuksesinearritur?Prejsepërbëhetpërshtatjadhekushepërgatit?

13. Fëmijëtmenevoja të veçanta të regjistruar në klasënTuaj a epërfundojnëarsimin fillor nëshkollënenjëjtënëtëcilënjanëregjistruarfillimisht?

14. Akonsideronisenevojitet teknika,shkathtësidhedituri tëveçantapër tëmbajturmësim menxënësitmepengesa?Çfarë?Pse?

15. Çfarë tipi të ndihmës, sipas jush, i nevojitet shkollës që në të të mund të mësojnë fëmijët mepengesa?

Sipas jush, cilat janë problemet më të mëdha me të cilat ballafaqohet shkolla në edukimin dhearsimiminefëmijëvemenevojatëveçanta?

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 5958

ANEKS 2. Pyetësor anketuesUdhëzimpërplotësiminepyetësorit

KypyetësorështëpjesëehulumtimitqëekarealizuarzyraeAvokatittëPopullitnëbashkëpunimmezyrëneUNICEF-it.Qëllimiihulumtimitështëtëpërcaktohetgjendjamepërfshirjenefëmijëvemepengesanëshkolliminerregullt.Pyetësoriuështëdërguartëgjithashkollavefillorenëvend.

Menocionin“fëmijëmepengesa”nëkëtëpyetësornënkuptohenfëmijëtqënëlegjislacionineMaqedonisëemërtohensi:fëmijëmenevojatëveçanta,meinvaliditet,mepengesanëzhvillim,mesfidatëveçanta....

Pyetjetkanëtëbëjnëmenivelineshkollësdhepërvojatezbatimintëkësajpolitikenëpraktikë.Pyetjetireferohengjendjesedhenëshkollatqendroreedhenëshkollatrajonale.Tëgjithapyetjetkanëtëbëjnëmevitinshkollore2014/15(nësenëpyetjenukështëtheksuarnjëperiudhëtjetërkohore).

Pyetësorineplotësondrejtoriishkollësnëbashkëpunimmeshërbiminprofesionaldhearsimtarët.

1. Komunа: 2. Emri i shkollës: 3. Numri i përgjithshëm i nxënësve në shkollat qendrore dhe rajo-nale në vitin shkollor 2014/15

4. Në vitin shkollor 2015/16 a janë regjistruar në shkollë nxënës me pengesa?

PO JO

5. A ka pasur në shkollë paralele të veçanta për fëmijët me pengesa?

PO JO

6. Sa nxënës me pengesa janë regjistruar gjithsej në shkollë?

7. Sa nxënës me pengesa janë regjistruar në paralelet e rregullta?

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 6160

8. Sa nxënës me pengesa janë regjistruar në paralelet e veçanta?

9. Sa nxënës me pengesa janë regjistruar (sipas gjinisë)? F M

10. Sa nxënës me pengesa janë regjistruar (sipas kombësisë)?

Maqedonas Shqiptarë Romë Të tjerë

11. Sa nxënës me pengesa kishte në secilën klasë të shkollës Suaj në vitin shkollor 2014/2015?

E pa

ra

E dy

ta

E tr

eta

E ka

tërt

a

E pe

sta

E gj

asht

a

E sh

tata

E te

ta

E në

nta

GJIT

HSE

J

Nr. i nxënësve me pengesa

Nr. i paraleleve të rregullta

Nr. i paraleleve të rregulla në të cilat kishte nxënës me pengesa

12. Sa nxënës gjithsej në shkollën Tuaj i kanë këto lloje të pengesave?

Lloji i pengesës Numri i nxënësve

Në paralele të veçanta

Në paralele të rregullta

1. Fëmijë me shikim të dëmtuar (me shikim të dobët dhe të verbër)

2. Fëmijë me dëgjim të dëmtuar (me dëgjim të dobët dhe të shurdhër)

3. Fëmijë me pengesa të zërit, të folurit dhe të gjuhës

4. Fëmijë me pengesa në zhvillimin trupor

5. Fëmijë me pengesa në zhvillimin kognitiv/intelektual (të lehta, mesatare, të rënda dhe shumë të rënda)

а. E lehtë

b. Mesatare

c. E rëndë dhe shumë e rëndë

6. Fëmijë me autizëm ose dëmtim që bie në spektrin e autizmit

7. Fëmijë me sëmundje kronike

8. Fëmijë me pengesa të kombinuara në zhvillim – të theksohet kombinimi i llojeve të pengesave

9. Fëmijë me probleme të sjelljes

10. Fëmijë hiperaktivë (ADHD)

11. Diçka tjetër? Shkruaj!

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 6362

13. Në çfarë mënyrë bëhet vlerësimi i pengesës (sipas llojit dhe sh-kallës së pengesës) së fëmijëve me pengesa gjatë regjistrimit (rre-thojeni përgjigjen përkatëse; mund të jepen më shumë përgjigje)

1. Sipas udhëzimit për llojin dhe shkallën e pengesës, të dhënë nga Komisioni për Kategorizim

2. Sipas vlerësimit nga ekipi shkollor për inkluzion, gjegjësisht bashkë nga arsimtarët, defektologu i shkollës, pedagogu, psikologu, drejtori etj.

3. Sipas vlerësimit të arsimtarit përgjegjës (arsimtari i klasës, kujdestari i klasës, arsimtari i caktuar si përgjegjës në nivel të shkollës...)

4. Sipas vlerësimit të shërbimit profesional të shkollës, si: defektologu, psikologu ose pedagogu

5. Sipas angazhimit dhe me kërkesë të prindit/prindërve të Fëmijës, duke u bazuar në qëndrimin e prindit për gjendjen e Fëmijës

6. Sipas qasjes së kombinuar – vlerësim shkollor i bazuar në udhëzimin aktual nga organi kompetent (Komisioni për Kategorizim)

7. Sipas mendimit personal të të punësuarve 8. Tjetër (të shkruhet)

14. A janë regjistruar në shkollën Tuaj gjatë vitit të kaluar të gjithë fëmijët me pengesa që kanë shprehur interes për këtë?

PO JO

15. Nëse në pyetjen paraprake (P. 14) jeni përgjigjur me JO, shkruani se sa fëmijë me pengesa janë refuzuar për shkak të këtyre arsyeve:

Numri i fëmijëve me pengesa që janë refuzuar për regjistrim

1. Mungesa e udhëzimit dhe mendimit nga Komisioni për Kategorizim

2. Rekomandimi nga Komisioni për Kategorizim 3. Numri i plotësuar në paralele4. Mungesa e paraleleve të veçanta për fëmijët me pengesa

5. Kuadri mësimor i patrajnuar ose me trajnim të pamjaftueshëm

6. Kuadri mësimor i patrajnuar ose me trajnim të pamjaftueshëm për punë me fëmijët me pengesa

7. Kushtet joadekuate/të pamjaftueshme hapësinore dhe teknike – vështirësia e qasjes dhe mungesa e pajisjeve të nevojshme ndihmëse

8. Mjete të pamjaftueshme financiare për nevojat konkrete të Fëmijës me pengesa

9. Mungesa e pajisjeve mësimore ndihmëse dhe/ose e materialit të përshtatur didaktik për fëmijën me pengesa

10. Politika e rajonizimit – Mospërkatësia regjionale e Fëmijës me pengesa në rajonin e shkollës suaj

11. Vendim diskret i drejtorit 12. Qasje e rezervuar (drojë) e shkollës se fëmija do ta ulë

nivelin ose dinamikën e procesit arsimor për fëmijët e tjerë

13. Droja e shkollës se fëmija me pengesa nuk do të pranohet mirë nga fëmijët e tjerë

14. Droja nga shkolla se fëmija me pengesa nuk do të pranohet mirë nga prindërit e nxënësve të tjerë dhe se do të shkaktojë presion nga prindërit ose presion të tyre indirekt ndaj shkollës për çregjistrimin e Fëmijës me pengesa

15. Sipas rekomandimin të komisionit të shkollës për regjistrim

16. Tjetër (të shkruhet)

16. Arsimi inkluziv është i patjetërsueshëm (rrethojeni një përgjigje)а. Pajtohem plotësishtb. Pajtohemc. Nuk pajtohemç. Aspak nuk pajtohem

17. Arsimi inkluziv vështirë realizohet në praktikë (rrethojeni një përgjigje)

а. Pajtohem plotësisht

b. Pajtohem

c. Nuk pajtohem

ç. Aspak nuk pajtohem

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 6564

18. Arsimi inkluziv vështirë realizohet në praktikë për shkak të:

(mund të jepen më shumë se një përgjigje)а. Mungesës së mjeteve materiale për sigurimin e kushteve adekuate

në shkollëb. Kundërshtimit të prindërve të fëmijëve të tjerë c. Mungesës së kuadrit adekuat ç. Mungesës së ndihmës dhe mbështetjes për arsimtarët d) Mungesës së bashkëpunimit me institucionet e tjera

dh) Mungesës së kushteve speciale në bashkësi (rehabilitimi, terapia e të folurit, shërbimet e specializuara mjekësore...)

е) Diçka tjetër (të shkruhet)

19. Fëmijët me pengesa në shkollën tonë punojnë me programe individuale arsimore, të përgatitura në përputhje me mundësitë e tyre nga arsimtarët dhe personat përkatës profesionalë?

PO JO

20. A ka për fëmijët me pengesa në zhvillim shërbime plotësuese në shkollë dhe në komunitet (mbështetje nga arsimtarët, mbështetje nga personat profesionalë, ndryshime infrastrukturore, mbështetje financiare....)?

PO JO

21. Nëse në pyetjen paraprake (P. 20) jeni përgjigjur me PO, çfarë karakteri kanë shërbimet plotësuese? (mund të rrethohen më shumë përgjigje)

а. Angazhim i arsimtarëve të rregullt pas orarit

b. Angazhim i edukatorëve të tjerë

c. Angazhim i Personave profesionalë (defektolog, logoped, pedagog, psikolog etj.)

ç. Angazhim i Personave të tjerë për të ofruar kujdes plotësues me karakter tutori (personi që informohet për zhvillimin e Fëmijës, që mund ta sjellë fëmijën në shkollë ose ta presë pas përfundimit të orëve ose të mësimit plotësues, i cili kujdeset për sigurinë dhe e tij dhe për nevojat e tij elementare)

d. Përfshirja e prindërve në aktivitetet e shkollës në punën me fëmijët me pengesa

22. Si është reagimi më i shpeshtë i prindërve të nxënësve të tjerë në raport me përfshirjen e fëmijëve me nevoja të veçanta në paralelet e rregullta? (rrethoni)а. Bashkëpunim i lartë – prindërit ndihmojnë në mënyrë aktive dhe i nxisin

fëmijët e tyre që të sillen në mënyrë korrekte dhe t’u ndihmojnë atyre, si dhe të shoqërohen me fëmijët me pengesa

b. Pranim – konsiderojnë se përfshirja e fëmijëve me pengesa do të ishte e dobishme për ata fëmijë, ndaj tyre dhe ndaj prindërve të tyre sillen me respekt, por nuk shfaqin iniciativë për angazhim proaktiv, për shkaqe të ndryshme (mungesë kohe, mungesë kompetence, mungesë vullneti etj.)

c. Neutralitet – nuk kanë qëndrimç. Kundërshtim i lehtë – nuk dëshirojnë që fëmijët e tyre të mësojnë me

fëmijë me pengesa, duke konsideruar se e ulin nivelin e fëmijëve të tyre dhe e ngadalësojnë dinamikën e procesit arsimor, por edhe nuk kanë vullnet të ndërmarrim kurrfarë aktiviteti për mënjanimin e fëmijëve me pengesa nga këto paralele.

d. Kundërshtim i fuqishëm – konsiderojnë se fëmijët me pengesa e dëmtojnë seriozisht dinamikën e procesit arsimor, andaj nuk dëshirojnë që fëmijët e tyre të shoqërohen me ata dhe shprehin ankesa aktive te shkolla dhe instancat e tjera me qëllim të mënjanimit të tyre nga paralelet e rregullta.

dh. Ka reagime të ndryshme, por dallohen..... (të ceken)

23. Në çfarë mënyre sillen nxënësit e tjerë ndaj fëmijëve me nevoja të veçanta? (rrethojeni një përgjigje)

а. I pranojnë në mënyrë aktive, bashkëpunojnë dhe u ndihmojnë në aktivitetet shkollore për përvetësimin e materialit mësimor

b. Sillen me respekt dhe këmbejnë materiale e këshilla, por distancohen sipas mundësive të ndryshme për lojë dhe interesa

c. Janë neutralë – funksionojnë paralelisht

ç. Nuk dëshirojnë të komunikojnë me fëmijët me pengesa, konsiderojnë se do t’ua vështirësonin mësimin, lojën, shoqërimin ose se nuk janë nivel i tyre

d. I ofendojnë dhe i lëndojnë fëmijët me pengesa

24. A organizon shkolla Juaj takime dhe/ose këshillime të veçanta për prindërit e fëmijëve me nevoja të veçanta? PO JO

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 6766

25. A organizon shkolla Juaj takime dhe/ose këshillime të veçanta për prindërit e fëmijëve që mësojnë bashkë me fëmijët me nevoja të veçanta që të diskutohen çështjet e ngritjes së inkluzionit ose të mosdiskriminimit të fëmijëve me pengesa?

PO JO

26. Ju lutemi shkruani një shembull për takim të këtillë!

27. A ka pasur në shkollën Tuaj iniciativë nga prindërit e fëmijëve me pengesa që të organizojë takim ose këshillim të prindërve të tjerë për qasjen jodiskriminuese dhe inkluzive ndaj fëmijëve me pengesa?

PO JO

28. A organizon shkolla juaj takime dhe/ose këshillime të veçanta për nxënësit e tjerë që mësojnë me fëmijët me pengesa që të diskutohen çështjet e ngritjes së inkluzionit ose të mosdiskriminimit të fëmijëve me pengesa?

PO JO

29. Ju lutemi shkruani një shembull për takim të këtillë!

30. A përfshihen fëmijët me pengesa në aktivitetet jashtëmësimore dhe aktivitetet e lira? PO JO

31. Fëmijët me nevoja të veçanta në shkollën tuaj janë përfshirë në këto aktivi-tete jashtëmësimore dhe aktivitete të lira (mund të jepen tri përgjigje):а. Seksioneb. Garac. Ekskursione ç. Klube shkollore sportive d) Festa

dh) Tjetër

32. Nëse në pyetjen numër 30 (P. 30) jeni përgjigjur me JO, cilat janë shkaqet e kësaj: (mund të rrethohen më shumë përgjigje).

а. Shkolla organizon numër të kufizuar të aktiviteteve jashtëmësimore dhe aktivitete të lira, që nuk janë me interes ose janë joadekuate për fëmijët me pengesa

b. Nxënësit e tjerë nuk dëshirojnë të marrin pjesë në aktivitetet jashtëmësimore dhe aktivitetet e lira bashkë me fëmijët me pengesa

c. Prindërit e fëmijëve me nevoja të veçanta nuk kanë mundësi t’ua ofrojnë atë fëmijëve (mungesë kohe, mungesë e ndihmës plotësuese etj.)

ç. Fëmijët me pengesa nuk shprehin interes për pjesëmarrjed. Kuadri mësimor nuk është i motivuar që të angazhohet enkas për ta

33. A testohen fëmijët me pengesa të shkollës Suaj sipas kontrollit të përshtatur për arritjen e suksesit (vlerësimi, testet e rregullta dhe testet e veçanta)?

PO JO

34. Prej se përbëhet përshtatja?

35. A e kanë përfunduar fëmijët me pengesa, të regjistruar në shkollën Tuaj, klasën përkatëse? PO JO

36. Në cilën klase ka ndodhur çregjistrimi i fëmijëve me pengesa nga shkolla Juaj? 2014/15 2013/14 2012/13 2011/12

klasa kur janë

çregjistruar

numri i fëmijëve

me nevoja të veçanta

që janë çregjistruar

klasa kur janë

çregjistruar

numri i fëmijëve

me nevoja të veçanta

që janë çregjistruar

klasa kur janë

çregjistruar

numri i fëmijëve

me nevoja të veçanta

që janë çregjistruar

klasa kur janë

çregjistruar

numri i fëmijëve

me nevoja të veçanta

që janë çregjistruar

1 1 1 12 2 2 23 3 3 3

4 4 4 45 5 5 56 6 6 67 7 7 78 8 8 89 9 9 9

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 6968

37. Cilat kanë qenë shkaqet e çregjistrimit: (mund të rrethohen më shumë përgjigje)а. Për shkak të kushteve teknike dhe gjetjes së kushteve më të mira në

shkollë tjetër të rregullt (mospërshtatja e hapësirës, mungesa e pajisjeve të tjera ndihmëse...)

b. Për shkak të transferimit në shkollë speciale si më adekuate për nevojat e Fëmijës me pengesa

c. Për shkak të qasjes së papërshtatshme nga kuadri i shkollës ç. Për shkak të mospranimit të Fëmijës me pengesa nga nxënësit e tjerë

d. Për shkak të mospranimit të Fëmijës me pengesa nga prindërit e fëmijëve të tjerë

dh. Për arsye objektive – shpërngulja e prindërve në qytet ose në shtet tjetër etj.

38. Sipas Jush, vetëm defektologët (edukatorët specialë) mund t’u mbajnë mësim nxënësve me pengesa (rrethojeni një përgjigje)а. Pajtohem plotësishtb. Pajtohemc. Nuk pajtohemç. Aspak nuk pajtohem

39. Sipas jush, nevojiten teknika, shkathtësi dhe dituri të veçanta të arsim-tarëve për punë me nxënësit me pengesa (rrethojeni një përgjigje)

а. Pajtohem plotësisht

b. Pajtohem

c. Nuk pajtohem

ç. Aspak nuk pajtohem

40. Kuadri mësimor i shkollës Suaj është i përgatitur dhe i motivuar të arsimojë nxënës me pengesa: (rrethojeni një përgjigje)

а. Pajtohem plotësisht

b. Pajtohem

c. Nuk pajtohem

ç. Aspak nuk pajtohem

41. A i dërgon shkolla Juaj arsimtarët në trajnime, trajnime plotësuese, edukim, seminare e aktivitete të ngjashme që kanë të bëjnë me tematikën e punës me fëmijët me pengesa, si dhe me metodat aktuale të punës së tillë?

PO JO

42. Sa arsimtarë kanë ndjekur trajnime të tilla?

43. Nëse në pyetjen numër 41 jeni përgjigjur me JO (gjegjësisht, se kuadri arsimor nuk dërgohet në trajnime dhe edukim në fushën përkatëse për punë me fëmijët me pengesa), shkruani shkaqet e kësaj (në fushën djathtas nga përgjigja përkatëse shkruani përgjigje me numër nga 1 deri në 7, ku 1 është shkak shumë i rëndësishëm, ndërsa 7 fare i parëndësishëm)

Rëndësia

1. Problem kadrovik – mungesa e ndërrimit për arsimtarët e shkollës derisa një pjesë e tyre ndjekin një seminar

2. Problemi financiar – mungesa dhe/ose mospagesa e mjeteve nga komuna ose shteti

3. Pamundësia e qasjes në trajnime të sferës së tillë – mbahen jashtë vendit, ndërsa shpenzimet nuk mbulohen etj.

4. Keni njohuri se trajnimet e disponueshme nuk janë adekuate ose nuk kanë cilësi të mirë

5. Arsimtarët e shkollës refuzojnë dhe/ose nuk janë të motivuar të ndjekin tipa të specializimit të tillë

6. Qëndrim subjektiv – shkolla (drejtori) konsideron se nuk ka nevojë për trajnime të tilla plotësuese

7. Tjetër (të shkruhet)

Shkup, Qershor 2016 Drejt arsimit inkluziv 7170

44. Cilat janë, sipas arsimtarëve, problemet më të shpeshta që janë të lidhura me fëmijët me pengesa në shkollë? (në fushën djathtas nga përgjigja përkatëse shkruani përgjigje me numër nga 1 deri në 10, ku 1 është problemi më i madh, ndër-sa 10 problemi më i vogël)

Intensiteti i problemit

1. Problemi i përgjithshëm i mungesës së kapacitetit që të zhvillohet procesi edukativo-arsimor nën rrethana të vështira për shkak të inkuadrimit të fëmijëve me pengesa

2. Pamundësia e mbajtjes së disiplinës në orë për shkak të pranisë dhe pjesëmarrjes së fëmijëve me pengesa

3. Pamundësia që të mbahet vëmendja e vetë Fëmijës/fëmijëve me pengesa

4. Dinamika e ngadalësuar e kalimit të materialit të parashikuar mësimor për shkak të Fëmijës me pengesa

5. Mungesa e motivacionit personal për menaxhimin e fëmijëve me pengesa

6. Detyrimet plotësuese si rrethanë vështirësuese

7. Krijimi i stresit dhe pakënaqësisë te arsimtarët

8. Problemet emocionale të arsimtarëve (empatia patologjike etj.), që kanë të bëjnë me punën e drejtpërdrejtë me fëmijët me pengesa

9. Ballafaqimi me presion konstant – reagimet negative të prindërve të fëmijëve të tjerë

10. Tjetër (të shkruhet)

45. Çfarë tipi i ndihmës i duhet shkollës në relacion me inkluz-ionin? (në fushën djathtas nga përgjigja përkatëse shkruani përgjigjet me numër nga 1 deri në 14 – sipas prioritetit të ndihmës, ku 1 është ndihma më e rëndësishme, ndërsa 14 është ndihma fare e parëndësishme)

Rëndësia

1. Më shumë arsimtarë të punësuar2. Pjesëmarrja dhe mundësia më e madhe për angazhimin e

bashkëpunëtorëve profesionalë (defektologë, pedagogë, psikologë etj.)

3. Rregullimi ligjor i çështjeve që kanë të bëjnë me inkluzionin, e që nuk janë të rregulluara, ndërsa mund të kontribuojnë për funksionim më të mirë të shkollës

4. Pjesëmarrja më e madhe e prindërve/tutorëve në procesin edukativo-arsimor

5. Organizimi i më shumë edukimeve më adekuate dhe më lehtë të kapshme për arsimtarët që kanë të bëjnë me punën e fëmijëve me pengesa

6. Më shumë mjete financiare7. Disponimi me më shumë mjete financiare (mjetet që arrihen

lehtë dhe për të cilat ekzistojnë procedura të thjeshta)8. Më shumë hapësirë9. Teknikat dhe pajisjet ndihmëse më adekuate/më të

shumta 10. Materiali edukativ më adekuat (libra, praktikume etj.)

dhe ripërpunimi i programeve mësimore të veçanta për fëmijët me pengesa

11. Bashkëpunimi më i madh institucional me Ministrinë e Arsimit dhe Shkencës

12. Bashkëpunimi më i madh institucional me Byronë për Zhvillimin e Arsimit

13. Bashkëpunimi më i madh institucional me Ministrinë e Punës dhe Politikës Sociale

14. Bashkëpunim dhe komunikimi më i madh institucional me komunën në të cilën gjendet shkolla fillore

46. Sa nxënës me pengesa i keni regjistruar në klasën e parë në vitin shkollor 2015/16 ?

47. A keni të shtoni apo të shpjegoni diçka?

Pyetësorineplotësoi: Pozicioni:

________________________________________________________ ________________________________________________________

Data:

________________________________________________________