ZESZYTY NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
KWARTALNIK
4 (50) / 2015
RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL Prof. prof.: Kazimierz WORWA – przewodniczący, Maciej TANAŚ – sekretarz, Jewgenij BABO-SOW, Olga BAŁAKIRIEWA, Henryk BEDNARSKI, Ramiro Délio BORGES de MENESES, Wik-tor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA, Józef FRĄŚ, Karl GRATZER, Diter GREY, Janusz GU-DOWSKI, Dietmar JAHNKE, Tatiana JEFIMIENKO, Mariusz JĘDRZEJKO, Norbert KANS-WOHL, Henryk KIRSCHNER, Anatolij KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew KRAWCZYK, Vladimir KRĈMERY, Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI, Zbi-gniew LANDAU, Ella LIBANOWA, Jelena MAKAROWA, František MIHINA, Kiyokazu NAKA-TOMI, Witalij PRAUDE, Michaił ROMANIUK, Jurij S. RUDENKO, Władimir SUDAKOW, Jan SZCZEPAŃSKI, Janusz TANAŚ, Besrat TESFAYE, Zachraij WARNALIJ, Nonna ZINOWIEWA
ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITIONAL TEAM
Zdzisław SIROJĆ – redaktor naczelny, Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA – zastępca redaktora naczelnego, Maciej DĘBSKI – zastępca redaktora naczelnego, Agnieszka SZATKOWSKA – sekretarz redakcji, Jerzy CHORĄŻUK, Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Krzysztof KANDEFER, Jurij KARIAGIN, Gustaw KONOPACKI, Edyta ŁYSZKOWSKA, Maciej SMUK, Magdalena WOŹNICZKO, Agnieszka ZIELIŃSKA
REDAKTORZY TEMATYCZNI / THEMATIC EDITORS Prof. prof.: Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Mariusz JĘDRZEJKO, Zbigniew KRAWCZYK, Zdzisław NOWAKOWSKI, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ
REDAKTORZY STATYSTYCZNI / STATISTICAL EDITORS Prof. Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ
REDAKTORZY JĘZYKOWI / LANGUAGES EDITORS Jęz. pol. – Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, Katarzyna TOMASIŃSKA, jęz. ang – Małgorzata CZAPLEJEWICZ-KOŁODZIŃSKA, Małgorzata ŻYCKA, Marcin ŁĄCZEK, jęz. ang., ros. i ukr. – Susanna KITAJEWA, jęz. ang i hiszp. – Franciszek BIAŁY, jęz. ang., hiszp. i port. – Ramiro Délio BORGES de MENESES, jęz. ang. i franc. – Anna PENKOWSKA, jęz. ros. i białorus. – TAMARA JAKOWUK, jęz. niem. – Barbara KAZUBEK, jęz. ukr. – Jurij KARIAGIN, jęz. słow. i cz. – Ivan BALAŽ
REDAKTOR TECHNICZNY / TECHNICAL EDITORS Adam POLKOWSKI, [email protected]
DRUK I OPRAWA / PRINTERING AND BINDING Sowa Sp. z o.o.
01-209 Warszawa, ul. Hrubieszowska 6a
tel./fax /22/ 431 81 50; e-mail: [email protected]
WYDAWCA / PUBLISHER Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25 tel./fax /22/ 814 37 78; e-mail: [email protected]
© Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną /The paper version of the journal is the initial release/
Nakład 50 egzemplarzy
ISSN 1897-2500
Spis treści / Contents
ROZPRAWY - ARTYKUŁY- STUDIA
DISSERTATIONS - ARTICLES - STUDIES
Kamil TOMKIEWICZ, Gabriela MAJCHROWSKA .......................................................... 9
Rodzaje i analiza sofizmatów na polu naukowym
Types and analysis of sophisms
Krzysztof KANDEFER, Jacek OLEKSIEJUK ................................................................... 19
Wybrane aspekty gospodarowania zasobami ludzkimi w branży motoryzacyjnej
Selected aspects of human resource management in the automotive industry
Zdzisław SIROJĆ ........................................................................................................................ 33
Młodzież i edukacja akademicka
Youth and academic education
Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA ....................................................................... 59
Warszawa ‒ miasto edukacyjnych wycieczek turystycznych
Warsaw – city of educational tourism
Elżbieta BIERNAT ..................................................................................................................... 71
Czy pracownicy warszawskiej służby zdrowia mogą stanowić przykład
prozdrowotnych zachowań oraz promocji turystyki zdrowotnej w regionie?
Are health care workers Warsaw may be an example of healthy behaviours
and the promotion of health tourism in the region?
Blanka GOSIK ............................................................................................................................. 83
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na średniej wielkości
miasto i jego region. Przykład galerii Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim
The influence of a shopping mall on a median city and its region,
as exampled by the Focus Mall in Piotrków Trybunalski
Spis treści / Contents
4
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA .................................................................................. 99
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów
(na przykładzie Katowic)
Evaluation of the quality of the product and sport facilities of the city
by seniors citizens (for example of Katowice)
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA ............................................................................ 131
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast
Internationalization of Polish cities’ tourist function
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI .................................................................................................... 151
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego
Tourism as a potential factor of development of the Lubuskie voivodeship
Halina KIRYLUK ...................................................................................................................... 173
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego
The influence of tourism on the regional development illustrated by the case of the Podlaskie region
Ewa FERENS ............................................................................................................................ 191
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną
na przykładzie gmin województwa mazowieckiego
Determinants of territorial competitiveness on the example of municipalities
of the Mazovian voivodeship
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK .................................................................................... 209
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim
w latach 2000-2011
Tourist attractions and tourist traffic in the Podkarpackie province in years 2000 - 2011
Spis treści / Contents
5
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI ......................................................... 237
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny
w ofercie uzdrowiskowej regionu
Małopolska mineral water trail as a tourist product in the offer spa region
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA .......................................................................................... 257
Walory turystyczne powiatu przysuskiego
Tourist attractions of the Przysucha district
Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals ........................ 275
Informacje dla autorów / Information for Authors .............................................. 277
ROZPRAWY ‒ ARTYKUŁY ‒ STUDIA
DISSERTATIONS ‒ ARTICLES ‒ STUDIES
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 9-17]
ISSN 1897-2500
Kamil TOMKIEWICZ, Gabriela MAJCHROWSKA
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie,
Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej,
Instytut Spraw Publicznych
Rodzaje i analiza sofizmatów na polu naukowym
Wprowadzenie
Celem niniejszego artykułu jest prezentacja wybranych sofizmatów. W artykule
zostaną zanalizowane następujące sofizmaty:
prawne,
z autorytetu,
konsensualistyczne,
konsekwencjonalizmu,
z wartości autotelicznych,
antropologiczne,
psychogenetyczne.
Ocena jest opinią na określony temat. Argumenty w dyskusji uzasadniają ocenę.
Najczęściej nie występują problemy z uzyskaniem oceny od dyskutanta, tylko z jej
racjonalnym uzasadnieniem. Wyróżniamy argumenty poprawne logicznie oraz ar-
gumenty z błędami czyli sofizmaty, paralogizmy. Często zdarza się, że argumenty
poprawnie logicznie są mniej wiarygodne niż sofizmaty. Wynika to nie z treści (war-
Kamil TOMKIEWICZ, Gabriela MAJCHROWSKA
10
tości) argumentu ale jego atrakcyjnej formy. Zgodnie z definicją słownikową sofi-
zmatem jest rozumowanie na pozór poprawne, w którym popełniono błąd logiczny, (…) nada-
jący pozory prawdziwości fałszywemu stwierdzeniu1. Sofiści używają argumentów pozornie
poprawnych logicznie z pełną świadomością, manipulując w ten sposób dyskutan-
tem, w odróżnieniu od paralogizmatyka.
Samo pojęcie sofista z greckiego oznacza mądrość. Sofiści w starożytnej Grecji byli
prywatnymi nauczycielami. Jedni nauczyciele kształtowali logiczne myślenie swych
uczniów. Z kolei, inni sofiści uczyli chwytów erystycznych każdego ucznia, który
był w stanie za to zapłacić. Uczniowie sofistów dzięki pięknym i pustym przemo-
wom zyskiwali sobie szacunek oraz mądrość opinii publicznej2.
Rodzaje sofizmatów
Autorzy wyróżniają następujące rodzaje sofizmatów:
Sofizmat prawny. Występuje wtedy, gdy odwołujemy się do obowiązującej
normy prawnej, która faktycznie istnieje i obowiązuje daną jednostkę czy grupę. Akt
prawny stanowi w takiej argumentacji bezosobowy autorytet. Przepisy prawa mogą
stać się sofizmatem, gdy używamy ich jako argumentu w dyskusji a dobrze wiemy,
że są one nadinterpretowane (niesłuszne niesprawiedliwe, bardzo ogólne etc.). Na
przykład: recenzent przy ocenie rozprawy doktorskiej twierdzi, iż przecież każda
dysertacja doktorska stanowi <oryginalne rozwiązanie problemu naukowego>, gdyż nie ma
drugiej tak samo napisanej pracy doktorskiej. Stąd można wyciągnąć wniosek, że jest
ona unikatowa. Sofista wykorzystuje tutaj lukę w prawie. Gdyż prawodawca
w ustawie z 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz
o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. 2003 Nr 65 poz. 595), nie zdefiniował,
co to znaczy oryginalne rozwiązanie problemu naukowego. Dlatego niektórzy recenzenci
mogą to nieprecyzyjne sformułowanie interpretować w sposób arbitralny. Krótko
mówiąc w oryginalnym rozwiązaniu problemu naukowego chodzi przecież o sfor-
mułowanie nowego problemu badawczego lub/i zastosowanie nowej metody (tech-
1 Wielki słownik wyrazów obcych, Bańko M. (red.), Warszawa 2005, s. 1160. 2 J. Jacko, Erystyka jako sztuka unikania nieporozumień, „Podlaskie Zeszyty Pedagogiczne”, nr 3 Siedlce
2001, s. 165.
Rodzaje i analiza sofizmatów na polu naukowym 11
niki) badawczej3. Ponadto inni recenzenci zwracają uwagę na fakt, że w ustawie jest
stwierdzenie, iż rozprawa doktorska (…) powinna stanowić oryginalne rozwiązanie problemu
badawczego (…). Pojęcie powinna interpretuje się w kategoriach, że dobrze by było,
jakby rozprawa doktorska zawierała oryginalne podejście, ale nic się nie stanie jak
takiego innowacyjnego wkładu nie będzie zawierać4.
Sofizmat z autorytetu. Odwołujemy się do różnych rodzajów autorytetu (np.
naukowego, religijnego, przełożonego) lecz autorytet może być też odmiennie poj-
mowany. Dla dziecka będą to być może rodzice, dla podwładnego przełożony etc.
Jednostka musi uznać daną osobą za autorytet na podstawie przyjętych kryteriów
(np. dla autorytetu naukowego może to być tytuł naukowy). Jednostka stosuję sofi-
zmat, jeżeli odwołuje się do autorytetu z innej dziedziny niż ta, której dotyczy
temat dyskusji. Na przykład: uważam, że powinieneś zmienić temat rozprawy dok-
torskiej z zachowań obywatelskich w organizacji na style zarządzania, gdyż profesor
fizyki uważa, iż jest to mało innowacyjna problematyka. Oczywiście profesor fizyki
może mieć rację. Jednak jest autorytetem z fizyki a nie z socjologii organizacji czy
zarządzania. Dlatego jest autorytetem niewiarygodnym a pozornym. Prawdopodo-
bieństwo, że profesor fizyki ma rację jest mniejsze niż profesor socjologii organiza-
cji czy zarządzania w tym zakresie, J. Bocheński nazywa taki rodzaj autorytetu epi-
stemicznym (merytorycznym)5. Nauczyciel akademicki, aby zostać profesorem musi
spełnić wyśrubowane standardy naukowe (m.in. opublikować odpowiednią liczbę
książek naukowych z danej dziedziny). Stąd wniosek, że jest to sofizmat6.
Sofizmat konsensualistyczny7. Odwołujemy się do argumentu konsensuali-
stycznego, gdy powołujemy się na opinię grupy ludzi, do której często my sami
przynależymy. Grupę własną rozpatrujemy jak zagregowany autorytet. Z tą istotną
różnicą, iż nie weryfikujemy kompetencji autorytetu zbiorowego, tak jak w przypad-
3 A. Kraśniewski, Jak pisać rozprawę doktorską? [27.09.2014] <http://cygnus.tele.pw.edu.pl/
~andrzej/TPdokt/tpdokt.htm> 4 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2007, s. 260. 5 J. Bocheński, Logika i filozofia: wybór pism, Baszniak T., et al. (przekł.), Warszawa 1993, s. 236. 6 J. Jacko, Typy i funkcje autorytetu w czasach nieufności, [w:] Komunikacja marketingowa w czasach nieufności,
Goban-Klas T. (red.), Radom 2007, s. 19-31. 7 J. Jacko, Języki demokracji: o uzasadnianiu przez consensus w etyce biznesu i etyce polityki, [w:] Komunikacja
marketingowa – kształtowanie społeczeństwa konsumpcyjnego, Goban-Klas T. (red.), Radom 2006, s. 173-91.
Kamil TOMKIEWICZ, Gabriela MAJCHROWSKA
12
ku autorytetu osobowego (praktycznego, aksjologicznego). Często porównujemy się
do innych (tzw. grupa odniesienia, społeczny dowód słuszności). Nie zawsze odwo-
łanie się do opinii większości jest uczciwe. Na przykład: naukowiec odwołuje się do
badań, aby uzasadnić swoje stanowisko. Dyskutant nie zna badań, na które autorytet
naukowy się powołuje. Nie zdaje sobie sprawy, że mogą to być badania przeprowa-
dzone na niereprezentatywnej próbie. Dlatego nie jest uprawnione przenoszenie
wniosków z próby na całą populację. Po wtóre, sofizmat ten może wynikać z nie-
wiedzy. Urząd Miasta podejmuje decyzję wprowadzającą zakaz palenia w kotłach
grzewczych na terenie Krakowa, gdyż zanieczyszcza to powietrze. Uzasadniając
swoje postępowanie odwołuje się do badań opinii mieszkańców Krakowa. Jednak
świadomie zdaje sobie sprawę z tego, że mieszkańcy Krakowa nie posiadają wiedzy
na temat tego co powoduje główne zanieczyszczenie powietrza w Krakowie (tzw.
błędne założenie znawstwa)8, a mimo to powołuje się na vox populi.
Sofizmat konsekwencjonalizmu9. Odwołujemy się do tego argumentu, gdy
poddajemy analizie skutki korzystne i niekorzystne dla jednostki (utylitaryzm egoi-
styczny) lub grupy, narodu (utylitaryzm społeczny). Walorem takiej argumentacji
jest mocne osadzenie w zdroworozsądkowym rozumowaniu. Natomiast manka-
mentem konsekwencjonalizmu jest trudność w sumowaniu i porównaniu dobrych,
złych i neutralnych czynów. Każdy zły czyn pozostawia ślad na każdym dobrym
uczynku10. Na przykład: żyjący w biedzie socjolog dostaje zlecenie skonstruowania i
przeprowadzenia badania techniką ankietową. Pod niepodlegającym dyskusji wa-
runkiem, że badanie będzie tak skonstruowane, iż ma zweryfikować (pozytywnie)
problem badawczy. Socjolog przekonuje swojego kolegę moralistę, że przecież ma
na utrzymaniu dzieci i żonę, dlatego musi przyjąć to zlecenie. Socjolog prezentuje
swojemu koledze tylko korzystne konsekwencje podjęcia zlecenia, pomijając nieko-
rzystne konsekwencje. Na przykład, że wyniki tych badań wprowadzą w błąd inne
8 L. Gruszczyński, Kwestionariusze w socjologii, Katowice 2003, s. 34. 9 J. Jacko, Wprowadzenie do filozofii, [20.08.2014], http://jacko.econ.uj.edu.pl/Start/ Filozofia/ Filozo-
fia.htm 10 J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, Warszawa 1958, s. 57.
Rodzaje i analiza sofizmatów na polu naukowym 13
osoby oraz zaważą na jego karierze zawodowej w postaci odebrania uprawnień
wykonywania zawodu. Jest to sofizmat.
Sofizmat z wartości autotelicznych. Odwołujemy się do tego argumentu, gdy
powołujemy się, na wartości nie poddające się modom relatywistycznym11. Ludzie
bardzo często na skutek braku refleksji nad samym sobą zauważają tylko cele szcze-
gółowe (wartości instrumentalne). Nie dostrzegają celów nadrzędnych (wartości
autotelicznych)12. Można je w pełni nazwać wartościami ponadczasowymi, stano-
wiącymi dobro per se. Występuje kilka ponadczasowych teorii w etyce dotyczących
wartości autotelicznych: eudajmonii (Arystotelesa, szczęścia)13, agapizmu (Robinso-
na, miłości)14, antynomiznu (Sartre’a, wolności)15, personalizmu (K. Wojtyły, god-
ności)16 etc. Jednak w rozmowie zazwyczaj nie powołujemy się na ten rodzaj argu-
mentu poprzez odwołanie się do teorii aksjologicznych, tylko do sumienia rozmów-
cy. Gdy odwołujemy się do tego argumentu zakładamy, że rozmówca podziela te
wartości najczęściej poprzez kierowanie się nimi w życiu (np. miłością). W innym
przypadku, zastosowanie tego argumentu jest bezcelowe. Bardzo łatwo argument
z wartości autotelicznych przekształcić w sofizmat. Dlatego, że wartości są aksjoma-
tami. Z tego powodu wartości autoteliczne bardzo prosto mogą zostać poddane
w wątpliwość. Na przykład (argument poprawny logicznie): Naukowiec twierdzi, że
prowadzenie rzetelnych badań naukowych jest zawsze dobre. Drugi przykład (sofi-
zmat): Życie człowieka w zgodzie z naturą (w sposób zwierzęcy) jest dobrem per se,
dlatego należy uszanować taki wybór.
Sofizmat antropologiczny. Odwołujemy się do tego argumentu, gdy określone
zachowanie jest zgodne lub niezgodne z naturą człowieka. Argument antropolo-
giczny przekształca się w sofizmat, kiedy przywołujemy naturę człowieka do uspra-
wiedliwienia zachowań nieetycznych, niegodnych człowieka. Poza tym, człowiek
jest obdarzony wolną wolą (voluntas recta) i nie zawsze postępuje tak jak mu natura
11 A. MacIntyre, Dziedzictwo cnoty, Chmielewski A. (przekł.), Warszawa 1996, s. 257-259. 12 R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Warszawa 2010, s. 309-310. 13 W. Tatarkiewicz, O szczęściu, Warszawa 1990, s. 24. 14 J. Dębowski, S. Jedynaka i in., Mała encyklopedia filozofii, Lublin 2002, s. 11. 15 J. Kapuściak, Sens życia: antropologiczne aspekty rosyjskiego renesansu duchowego XX wieku w świetle
prawosławia, Kraków 2000, s. 235. 16 H. Piluś, Człowiek w filozofii Karola Wojtyły - Jana Pawła II, Warszawa 2002, s. 98, 153.
Kamil TOMKIEWICZ, Gabriela MAJCHROWSKA
14
podpowiada. Nawet jeśli postępuje w zgodzie z naturą, to nie za każdym razem
musi to być dobre. Na przykład: wielu paranukowców dowodzi, iż chorób nie nale-
ży leczyć, gdyż są one zgodne z naturą człowieka. W ten sposób człowiek zyskuje
naturalną odporność organizmu. Po wtóre, ewolucjoniści uważają, że mężczyźni
zdradzają częściej niż kobiety. Dlatego, że w ich naturze leży inklinacja do przeka-
zania genów czyli zapłodnienia jak największej liczby kobiet. Natomiast podstawo-
wym zadaniem matek jest wychowanie potomstwa. Przytoczone przykłady są sofi-
zmatami, ponieważ odwołują się do natury człowieka w rozumieniu biologicznym a
nie metafizycznym. Metafizyczny aspekt człowieka odpowiada za nasz pierwiastek
człowieczeństwa a nie zwierzęcości.
Sofizmat psychogenetyczny17 (argumentum ad personam). Dyskutant łamie za-
sadę poszanowania godności interlokutora. Używa kontrargumentów nie mających
bezpośredniego związku ze stanowiskiem dyskutanta, tylko z jego wykształceniem,
psychiką, wiekiem, religią, płcią, miejscem pracy etc. Na przykład: nauczycielowi
akademickiemu nie wypada narzekać na jakość szkolnictwa wyższego i deprecjację
dyplomów na rynku pracy. W tym przykładzie sofista zwraca uwagę na związek
dyskutanta z jego miejscem pracy. Domniemywa się, że nauczyciel akademicki nie
może naruszyć zasady solidarności środowiskowej18. Często osoby lepiej wykształ-
cone czują się lepsze tylko z tego powodu, że posiadają dyplom renomowanej
uczelni. Na przykład: osoba X mówi: Moim zdaniem, nie można nawiązać równo-
rzędnej dyskusji na tematy ekonomiczne z osobą, która nawet nie ma skończonej
szkoły średniej. Reasumując, przedmiotem rozważań sofisty nie jest wartość mery-
toryczna argumentów dyskutanta tylko jego osoba lub segment jego osobowości19.
Podsumowanie
Summa summarum, w niniejszym artykule krótko wytłumaczyliśmy i zilustrowali-
śmy sześć sofizmatów: prawny, z autorytetu, konsesualistyczny, konsekwencjonali-
zmu, z wartości autotelicznych, antropologiczny i psychogenetyczny. Aby zweryfi-
17 R. Morawski, Etyczne aspekty działalności badawczej w naukach empirycznych, Warszawa 2011, s. 152-154. 18 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2007, s. 133. 19 T. Hołówka, Kultura logiczna w przykładach, Warszawa 2005, s. 51.
Rodzaje i analiza sofizmatów na polu naukowym 15
kować, czy twierdzenia są logiczne musimy sprawdzić w argumencie następujące
kwestie w aspektach:
prawnym (m.in. czy przepisy prawa nie są czasem nadinterpretowane?)
z autorytetu (m.in. czy „autorytet” jest kompetentny?)
konsensualistycznym (m.in. jak konsensus został osiągnięty?)
z wartości autotelicznych (m.in. jak dyskutant rozumie wartości autotelicz-
ne?)
antropologicznym (m.in. do jakiej natury człowieka dyskutant się odwołuje?)
psychogenetycznym (m.in. czy aby na pewno argumenty dyskutanta dotyczą
jego treści czy też może osoby?).
Oczywiście przyjęty tu podział na różne rodzaje sofizmatów został dokonany
w sposób umowny w celu uporządkowania argumentów. Sofizmaty w praktyce
występują bardzo często w postaci mieszanej (np. aksjologiczno-prawny). Niniejszy
artykuł nie wyczerpuje wszystkich rodzajów sofizmatów, dlatego wymagane jest
prowadzenie dalszych badań na ten temat. Graficznie rodzaje sofizmatów prezentu-
je schemat 1.
Schemat 1. Rodzaje sofizmatów
Źródło: Opracowanie własne.
Sofi-zmaty
prawne
z autorytetu
konsensualistyczne
z wartości autotelicznych
antropolo-giczne
psychogene-
tyczne konsekwencjonalizmu
Kamil TOMKIEWICZ, Gabriela MAJCHROWSKA
16
Bibliografia
[1] Bentham J., Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa. Warszawa 1958.
[2] Bocheński J., Logika i filozofia: wybór pism. (przekł.) Baszniak T. et al.,
Warszawa 1993.
[3] Dębowski J., Jedynaka S. i in., Mała encyklopedia filozofii, Lublin 2002.
[4] Gruszczyński L., Kwestionariusze w socjologii, Katowice 2003.
[5] Hołówka T., Kultura logiczna w przykładach, Warszawa 2005.
[6] Jacko J., Jezyki demokracji: o uzasadnianiu przez konsensus w etyce biznesu i etyce po-
lityki, [w:] Komunikacja marketingowa – kształtowanie społeczeństwa konsumpcyjne-
go, Goban-Klas T. (red.), Radom 2006.
[7] Jacko J., Typy i funkcje autorytetu w czasach nieufności, [w:] Komunikacja marketin-
gowa w czasach nieufności. Goban-Klas T. (red.), Radom 2007.
[8] Jacko J., Wprowadzenie do filozofii [dostęp 20.08.2014]< http://jacko.
econ.uj.edu.pl/Start/ Filozofia/Filozofia.htm>
[9] Jacko J., Erystyka jako sztuka unikania nieporozumień, „Podlaskie Zeszyty Pe-
dagogiczne”, nr 3, Siedlce 2001.
[10] Kapuściak J., Sens życia: antropologiczne aspekty rosyjskiego renesansu duchowego
XX wieku w świetle prawosławia, Kraków 2000.
[11] Kraśniewski A., Jak pisać rozprawę doktorską? [27.09.2014] <http://cygnus.
tele.pw.edu.pl/~andrzej/TPdokt/tpdokt.htm>
[12] MacIntyre A., Dziedzictwo cnoty, Chmielewski A. (przekł.), Warszawa 1996.
[13] Morawski R., Etyczne aspekty działalności badawczej w naukach empirycznych,
Warszawa 2011.
[14] Piluś H., Człowiek w filozofii Karola Wojtyły - Jana Pawła II, Warszawa 2002.
[15] Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2007.
[16] Tatarkiewicz W., O szczęściu, Warszawa 1990.
[17] Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, Warszawa 2010.
[18] Wielki słownik wyrazów obcych, Bańko M. (red.), Warszawa 2005.
Rodzaje i analiza sofizmatów na polu naukowym 17
Streszczenie
Słowa kluczowe: sofizmat prawny, sofizmat z autorytetu, sofizmat konsensualistyczny,
sofizmat konsekwencjonalizmu, sofizmat psychogenetyczny, sofizmat antropologiczny, sofizmat
z wartości autotelicznych
Artykuł porusza kwestie związane z rodzajami sofizmatów. Są one często wykorzystywane
w życiu każdego człowieka. Poprzez szczegółową charakterystykę sofizmatów i podanie
przykładów, czytelnik może ocenić poprawność własnych argumentów, które przytacza podczas
codziennych rozmów.
Types and analysis of sophisms
Summary
Key words: sophism of legal, sophism of authority, sophism of consensual, sophism of consequen-
tialism, sophism psychogenetic, sophism of anthropological, sophism of autotelic
The article discusses issues related to the types of sophisms. They are often used in the life of eve-
ry human being. Through a details characterization of sophisms and give examples, the reader can
assess the correctness of their arguments, which are used in daily conversations.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 19-32]
ISSN 1897-2500
Krzysztof KANDEFER
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Jacek OLEKSIEJUK
Uczelnia Łazarskiego
Wybrane aspekty gospodarowania zasobami ludzkimi w branży motoryzacyjnej
Wstęp
W firmie, która funkcjonuje w gospodarce rynkowej, jednym z najważniejszych
zasobów jest personel. Pracownicy, realizując cele i strategię organizacji, mogą zo-
stać źródłem sukcesów lub też stanowić ograniczający element rozwoju i funkcjo-
nowania przedsiębiorstwa. Stąd wynika konieczność zatrudniania w firmie odpo-
wiednich ludzi o określonej wiedzy, doświadczeniu, postawach, uzdolnieniach.
Za pomocą licznych powiązanych ze sobą procesów działa wszechstronny sys-
tem zarządzania zasobami ludzkimi. Ważny staje się wybór właściwych metod re-
krutacji i selekcji poprzedzony planowaniem potrzeb personalnych, a także sprawne
systemy: motywowania oraz oceny pracowników. Ponadto firma powinna zapewnić
możliwości rozwoju i pełnej samorealizacji personelu.
Krzysztof KANDEFER, Jacek OLEKSIEJUK
20
Istota i zakres planowania zasobów ludzkich
Posiadanie wymaganej liczby odpowiednio zaangażowanych i kompetentnych
pracowników, wpływa na sukces każdego przedsiębiorstwa. „Zabezpieczeniu bieżą-
cych i przyszłych potrzeb personalnych przedsiębiorstwa służy w pierwszej kolejno-
ści planowanie zasobów ludzkich. Stanowi ono bowiem, punkt wyjścia w procesie
pozyskiwania i zwalniania pracowników oraz rozwijania ich potencjału pracy zgod-
nie z celami organizacji”1.
Planowanie zatrudnienia (planowanie zasobów ludzkich, planowanie personalne)
w literaturze przedmiotu przedstawiane jest w rozumieniu wąskim i szerokim.
W szerokim rozumieniu planowanie zatrudnienia to ogół decyzji dotyczących
działań i celów we wszystkich obszarach związanych z człowiekiem w procesie
pracy, tzn. w zakresie: bezpieczeństwa i higieny pracy, polityki kadrowej i płacowej,
kosztów pracy, działalności socjalnej2.
W węższym ujęciu planowanie zatrudnienia uwzględnia ustalenie potrzeb kadro-
wych w aspekcie: jakościowym (ustalenie umiejętności i kwalifikacji pracowników),
ilościowym (określenie niezbędnej liczby pracowników), czasowym (określenie
długości okresu zapotrzebowania na pracowników), przestrzennym (ustalenie miej-
sca zapotrzebowania na pracowników)3.
Działania te charakteryzuje się w inny sposób jako:
‒ określenie podaży pracowników,
‒ określenie popytu na pracowników,
‒ planowanie obsady stanowisk pracy4.
Planowanie zasobów ludzkich z punktu widzenia horyzontu czasowego przyjmu-
je charakter:
‒ planowania krótkoterminowego lub operacyjnego, obejmującego okres do
jednego roku,
1 L. Kozioł, A. Piechnik-Kurdziel, J. Kopeć, Zarządzanie zasobami ludzkimi w firmie. Teoria i praktyka,
Biblioteka Pracownicza, Warszawa 2000. 2 A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Antykwa S.C., Kraków 2008. 3 Ibidem. 4 Ibidem.
Wybrane aspekty gospodarowania zasobami ludzkimi w branży motoryzacyjnej 21
‒ planowania średniookresowego lub taktycznego, obejmującego okres od ro-
ku do 3 lat,
‒ planowania długoterminowego lub strategicznego, obejmującego okres od 3
do 10 lat, takie planowanie nazywane jest często prognozowaniem zatrud-
nienia lub programowaniem.
Cel planowania zatrudnienia to zapewnienie organizacji właściwej liczby pracow-
ników na właściwych stanowiskach pracy, o właściwych cechach, w odpowiednim
czasie i w ramach określonych środków finansowych. Prowadzi się je po to, aby
z jednej strony – poprzez nadmiar pracowników nie dopuścić do wzrostu kosztów
pracy, a z drugiej strony zabezpieczyć przedsiębiorstwo przed niedoborem pracow-
ników niezbędnych do realizacji wyznaczonych celów5.
W przedsiębiorstwie w wyniku planowania zasobów ludzkich powstają programy
i plany zatrudnienia. Na ogół odrębnie sporządza się plan potrzeb i plan pokrycia
potrzeb personalnych6.
Plan potrzeb to zestawienie ilościowych, krótko, średnio i długookresowych oraz
jakościowych danych dotyczących pracowników przedsiębiorstwa, sklasyfikowanych
według następującego wzorca:
Potrzeby personalne – istniejące wewnątrz przedsiębiorstwa możliwości ich po-
krycia = zapotrzebowanie zgłaszane na zewnątrz7.
Plan potrzeb obejmuję odpowiednią rezerwę oraz niezbędne zatrudnienie.
Plan pokrycia potrzeb zawiera różne przedsięwzięcia zewnętrzne i wewnętrzne,
mające na celu zabezpieczenie przyszłych, ale również aktualnych potrzeb personal-
nych przedsiębiorstwa. W zakres tych przedsięwzięć wchodzą najczęściej: planowa-
nie awansów i karier zawodowych, planowanie szkolenia, oraz planowanie redukcji
pracowników. Komórka personalna przedsiębiorstwa jest podmiotem odpowiadają-
cym za opracowanie planu zatrudnienia i koordynację prac związanych z jego przy-
gotowaniem, a także jest współodpowiedzialna za budowanie takiej struktury za-
5 Ibidem. 6 H. Steinman, G. Schreyögg, Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem, koncepcja, funkcje, przykła-
dy, OWPW, Wrocław 2001. 7 M. Dębski, Architektura marek jako narzędzie budowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa, Marketing
i Rynek 5/2007, s. 16.
Krzysztof KANDEFER, Jacek OLEKSIEJUK
22
trudnienia, która nie tylko zapewnia efektywne wykonanie zadań planowanych, ale
również przyspiesza rozwój przedsiębiorstwa8.
Efektywność przedsiębiorstwa jest uzależniona nie tylko od liczby pracowników,
ale także od jego stanu jakościowego, czyli struktury zatrudnienia według określo-
nych, z reguły współzależnych kryteriów.
Niezmiernie ważne z punktu widzenia realizacji celów zarządzania zasobami
ludzkimi jest wyodrębnienie w przedsiębiorstwie grup zatrudnionych na podstawie9:
‒ specjalności i wykonywanego zawodu,
‒ stażu pracy i wykształcenia – poziomu kwalifikacji,
‒ cech demograficzno-społecznych,
‒ stopnia powiązania z organizacją usług lub produkcji oraz charakteru wyko-
nywanej pracy.
Pełne spożytkowanie potencjału kwalifikacyjnego pracowników jest jednym
z nadrzędnych celów zarządzania zasobami ludzkimi, dlatego istotnym elementem
w analizie zatrudnienia w przedsiębiorstwie jest ocena wykorzystania tego potencja-
łu10.
Analiza dynamiki zatrudnienia również mieści się w ramach analizy zasobów
ludzkich przedsiębiorstwa, polega ona na badaniu zmian liczebności personelu
zachodzących w czasie.
Do analizy zatrudnienia wykorzystuje się również analizę stabilności i ruchliwości
pracowników, w której bada się oba zjawiska za pomocą znanych współczynników
wymiany, zwolnień, przyjęć i stabilizacji11.
W przeprowadzanych analizach zatrudnienia coraz bardziej nawiązuje się do
koncepcji segmentacji rynku pracy. Przedsiębiorstwo traktuje się jako wewnątrzza-
kładowy rynek pracy, w obrębie którego wydziela się najczęściej dwa jego segmenty:
pierwotny rynek pracy, który cechuje się:
‒ stabilnością zatrudnienia,
8 L. Kozioł, A. Piechnik-Kurdziel, J. Kopeć, Zarządzanie zasobami ludzkimi w firmie. Teoria i praktyka,
op. cit. 9 Ibidem. 10 Ibidem. 11 Ibidem.
Wybrane aspekty gospodarowania zasobami ludzkimi w branży motoryzacyjnej 23
‒ lepszymi warunkami pracy,
‒ wysokim wynagrodzeniem,
‒ większymi możliwościami awansu i kariery zawodowej;
wtórny rynek pracy:
‒ gdzie przeważają gorsze warunki płacy i pracy,
‒ gdzie przewiduje się większe redukcje pracowników12.
Metody selekcji kandydatów
Proces selekcji ma początek po zakończeniu fazy rekrutacji i złożeniu ofert przez
kandydatów. Selekcja to etap oceny kandydatów opierającej się na charakterystyce
osobowej, przy użyciu informacji o kandydatach, uzyskanych dzięki zastosowaniu
różnych metod i narzędzi diagnostycznych. Od wielu czynników zależą techniki
stosowane przez firmy, aby wyselekcjonować najlepszych pracowników. Przede
wszystkim od wielkości i rodzaju firmy, środków przeznaczonych na rekrutację,
stopnia sformalizowania, kultury przedsiębiorstwa, jak również od profilu stanowi-
ska, na jakie kandydat jest poszukiwany. Inaczej taka procedura wygląda w dużych
korporacjach, a inaczej w kilkuosobowej firmie, jednakże pewne kroki i zastosowa-
ne metody są podobne.
Do najpopularniejszych metod można zaliczyć:
1) analizę życiorysu i ankiet biograficznych,
2) rozmowę kwalifikacyjną,
3) testy psychologiczne,
4) testy wiedzy,
5) centra oceny – assessment centre,
6) techniki symulacyjne:
próbki pracy,
symulacja o niskiej wierności,
dyskusje grupowe,
prezentacje i case study,
12 A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi, op.cit.
Krzysztof KANDEFER, Jacek OLEKSIEJUK
24
gry decyzyjne,
7) sprawdzanie referencji13.
Rozwój i kariera zawodowa pracowników
Wyjątkowym kapitałem organizacji są ludzie, którzy warci są szczególnych zabie-
gów, dlatego inwestycja w zasoby ludzkie, pomimo że zwykle kosztowna, jest wyso-
ce opłacalna.
„Można nawet powiedzieć, że rozwój kadr stanowi zasadniczą strategię przeżycia
i rozwoju organizacji. Rozwój pracowników powinien więc być podstawową warto-
ścią zarówno dla organizacji, jak i dla niego samego”14.
Rozwój zasobu ludzkiego, zwłaszcza w czasie spowolnienia gospodarczego zy-
skuje obecnie coraz większe znaczenie. Podstawą przewagi konkurencyjnej przed-
siębiorstwa może stać się zdolność kadr do kreowania innowacji oraz opracowywa-
nia planów i implementacji długofalowych zmian rozwoju firmy.
Rozwój kadr zawiera wszystkie działania podejmowane w organizacji, które mają
za zadanie realizację i wsparcie procesu doskonalenia motywacji i kwalifikacji pra-
cowników (rys. 1.). Celem tego procesu jest „wyposażenie ich potencjału zawodo-
wego we właściwości niezbędne do wykonywania obecnych i przyszłych zadań.
W efekcie przyczynia się on do osiągnięcia celów przedsiębiorstwa i indywidualnych
celów pracownika”15.
Powinien kończyć się na: identyfikacji potrzeb, cech, celów, aspiracji pracownika,
przekazywania informacji o warunkach i perspektywach ich spełnienia w ramach
przedsiębiorstwa, ostatecznie do wzajemnego dostosowania możliwości i oczekiwań
obu podmiotów.
13 J. Czarnota-Bojarska, Selekcja zawodowa - przygotowanie, prowadzenie i podstawowe metody, op. cit. 14 T. Listwan, Kształtowanie kadry menedżerskiej firmy, KADRY, Wrocław 1998. 15 A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi, op. cit.
Wybrane aspekty gospodarowania zasobami ludzkimi w branży motoryzacyjnej 25
Rys. 1. Elementy procesu rozwoju kadry w organizacji
Źródło: T. Listwan, Kształcenie kadry menedżerskiej firmy, Wrocław 1998, s. 73.
Obszar przedmiotowy rozwoju zawodowego łączy się ściśle z potencjałem pracy,
który oznacza pewien zakres zdolności, sprawności, możliwości, znajdujący się
w ludziach, przedsiębiorstwach, rzeczach16.
W wymiarze jakościowym zawiera on takie składniki jak: wiedza teoretyczna,
umiejętności praktyczne, zdrowie i motywację, zdolności a w wymiarze ilościowym
– czas pracy17.
Rozwój zawodowy to innymi słowy miara czasu oddanego na naukę, jak i później
zaoszczędzonego dzięki zwiększeniu wiedzy oraz miara możliwości czyli zdolności
każdego człowieka do pozyskiwania wiedzy.
Kierowanie ludźmi w branży motoryzacyjnej
W niewielkich warsztatach samochodowych, które nie stosują wiele narzędzi
marketingu-mix (reklamy, promocji, PR itd.) sukces zależy przede wszystkim od
16 Ibidem. 17 Ibidem.
Krzysztof KANDEFER, Jacek OLEKSIEJUK
26
ludzi. Klienci bardzo często chcą, aby obsługi czy naprawy ich samochodu doko-
nywała darzona zaufaniem, konkretna osoba w serwisie.
Cechy osobowości i umiejętności menedżera
Żeby usługa mogła być dobrze wykonana, należy umiejętnie dobierać i zarządzać
personelem.
Menedżer warsztatu jest stanowiskiem, który łączy w sobie z jednej strony prze-
łożonego pracowników zatrudnionych w warsztacie, a z drugiej osobę reprezentują-
cą firmę wobec klientów. Umiejętność komunikowania się to naturalnie nie wszyst-
ko, czego powinno wymagać się na stanowisku menedżera. Oprócz tego powinien
posiadać umiejętności kierowania zespołem pracowników (przewodzenie, motywo-
wanie, informowanie, kontrola), zdolność nawiązywania i podtrzymywania dobrych
relacji ze współpracownikami i klientami zewnętrznymi, asertywna postawa, wiedza
techniczna i doświadczenie zawodowe, ale również prowadząc warsztat powinien
dodatkowo posiadać umiejętności:
‒ projektowania i prowadzenia akcji marketingowych, poszukiwania klientów,
‒ prowadzenia lokalnych badań rynku i konkurencji,
‒ analizowania wyników sprzedaży i innych wskaźników,
‒ wprowadzania i zmiany pozycjonowania usług, egzekwowania planów osią-
gnięcia jakości i satysfakcji klienta, planów sprzedażowych.
Rolą jaką pełni menedżer jest kierowanie całym warsztatem, a więc i wszystkimi
w nim zatrudnionymi. Tymi zajmującymi się bezpośrednio czynnościami serwiso-
wymi: mechanikami, elektronikami, jak i pracownikami biura obsługującego klien-
tów oraz pomocniczymi (dostawca części).
Zespół jest grupą ludzi posiadających uzupełniające się umiejętności, zaangażo-
wanych w realizację wspólnego celu, przy pomocy ustalonych wspólnie standardów
działania, za których utrzymanie odpowiadają wzajemnie przed sobą. Menedżer
warsztatu jest liderem takiego zespołu i ponosi odpowiedzialność zarówno za at-
mosferę w nim panującą jak i realizację zadań stojących przed zespołem.
Odrębną kwestią jest, czy grupa pracowników stanowi zespół, czy tylko grupę
roboczą. Jeśli z grupy roboczej z czasem tworzy się zespół i dzieje się to pod rzą-
Wybrane aspekty gospodarowania zasobami ludzkimi w branży motoryzacyjnej 27
dami menedżera warsztatu, oznacza to, że umiejętnie postawił on wyraźne i zrozu-
miałe cele, określił standardy ich realizacji i role poszczególnych pracowników.
Wytworzył atmosferę bezpośredniej komunikacji, zapewniając jednocześnie możli-
wość rozwoju dla każdego członka zespołu.
Menedżer tworząc i umacniając zespół wypełnił dwa spośród siedmiu podsta-
wowych, stojących przed nim zadań w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi.
‒ dobieranie pracowników,
‒ tworzenie i rozwijanie zespołu,
‒ motywacja pracowników,
‒ ocena pracowników,
‒ wynagradzanie ich,
‒ rozwiązywanie konfliktów,
‒ komunikowanie się.
Polityka kadrowa w przedsiębiorstwie motoryzacyjnym
Praktycznie bez przerwy trwa dobór pracowników do zespołu. Menedżer jest
obserwatorem postaw zawodowych pracowników stałych, biorąc pod uwagę ich
wzloty i chwilowe zniżki formy, analizując przyczyny jednych i drugich. Jego uwaga
kieruje się też w stronę uczniów, szukając wśród nich wartościowych członków
zespołu, których mogą stanowić w przyszłości. Wartościuje nowych pracowników
(zwłaszcza podczas pracy) przyjętych na okres próbny.
Odpowiednich osób, z właściwą motywacją i profilem zawodowym należy po-
szukiwać już w procesie rekrutacji i selekcji, a podczas rozmów kwalifikacyjnych
powinno nakreślić się im możliwe ścieżki rozwoju, prosząc o ustosunkowanie się do
nich. Istotnym etapem jest przyjęcie do pracy i pierwsze dni nowo zatrudnionej
osoby. Należy omówić z nią zakres odpowiedzialności, wprowadzić w obowiązki,
przeszkolić w standardach i procedurach, zaopatrzyć we właściwe narzędzia pracy,
zaznajomić z pozostałymi pracownikami i kulturą firmy.
Podczas pracy należy wysłuchiwać, co do powiedzenia ma pracownik oraz kon-
trolować jego pracę, oceniając ją na podstawie wcześniej ustalonych i zapisanych
celów. Należy również rozszerzać jego odpowiedzialność i zadania oraz doszkalać.
Krzysztof KANDEFER, Jacek OLEKSIEJUK
28
Tworzenie i rozwijanie zespołu to powszednia praca, na którą składają się w du-
żej mierze zarówno czynności wynikające z konieczności realizacji stojących przed
zespołem zadań, jak i doskonalenie jego umiejętności.
Ocenianie pracowników, nie polega tylko na wychwytywaniu ich niedociągnięć.
Zależy tutaj bardziej na zauważaniu ich sukcesów, choćby na pierwszy rzut oka
drobnych i bez znaczenia, ale to one właśnie dostrzeżone i ocenione mogą stanowić
podstawę do prawidłowego wynagradzania za pracę.
Zakładowy regulamin wynagradzania i sposób wynagradzania mają kluczowe
wręcz znaczenie nie tylko dla nowo rekrutowanych do pracy, ale przede wszystkim
dla już zatrudnionych. Dla warsztatu samochodowego najlepszym rozwiązaniem jest
prowizyjny system wynagradzania, im prostszy tym lepszy. W oparciu o ten system
każdy z pracowników powinien potrafić wyliczyć prowizyjną część swojego wyna-
grodzenia po każdym przepracowanym dniu. Prowizja jako fundamentalna część
systemu wynagrodzeń powinna być uzupełniona o dodatki (premie), które zależeć
będą od jakości i produktywności wykonanej pracy. Aby system przyznawania pre-
mii był klarowny liczba jej składników nie powinna być zbyt duża.
Powinna również dominować zasada korzyści a nie strat. Konstrukcja systemu
wynagradzania pracownika powinna wyglądać w taki sposób, aby wszelkie dodatki
i premie powiększały wypłatę. Wszelkie przewinienia, które mogą skutkować
zmniejszeniem wynagrodzenia należy naturalnie zapisać w regulaminie wynagradza-
nia, mogą to być np.: obciążenie za umyślnie zniszczone mienie lub narzędzia.
Wynagradzanie to nie tylko kwota pojawiająca się na koncie bankowym pracow-
nika i widniejąca co miesiąc na liście płac. Są to również swego rodzaju podzięko-
wania za dobrze wykonaną pracę, wyrażane publicznie pochwały, czy drobne na-
grody rzeczowe dla pracownika.
Motywacja, ocena i szkolenie pracowników branży motoryzacyjnej
Odpowiednia motywacja pracowników jest „motorem napędowym” dla pracow-
nika i inspiruje go do podjęcia wysiłku w dążeniu do wyznaczonego celu. Wpływa
również na efektywność pracy i jest jednym z najważniejszych czynników jej wzro-
stu.
Wybrane aspekty gospodarowania zasobami ludzkimi w branży motoryzacyjnej 29
Natomiast jeśli stosunki pomiędzy przełożonym a podwładnym nie są właściwe,
niemożliwe jest stworzenie i utrzymanie odpowiednich relacji między pracownikami
obsługi a klientami. Pracownik nie będzie się starał, jeśli ma świadomość, że firma
robi tak samo w stosunku do niego.
To menedżer serwisu podejmuję decyzję, czy kładzie nacisk na wymianę perso-
nelu, któremu brak motywacji, czy na kształcenie i rozwój pracowników. Obecnie
rynek pracy oferuję możliwość zastąpienia droższych, ale bardziej doświadczonych
pracowników, tańszymi. I menedżer, dla którego pracownicy wykonują stosunkowo
proste czynności obsługowe może skorzystać z tej możliwości. Jednak jeśli efek-
tywna i sprawna działalność firmy wymaga również pracy ludzi doświadczonych,
należy wziąć pod uwagę konsekwentne inwestowanie w rozwój załogi.
Pracownicy warsztatów mają świadomość tego, że dzisiejszy rynek motory-
zacyjny staje się bardzo wymagający, dlatego coraz chętniej biorą udział w różnego
rodzaju szkoleniach technicznych. Chcą pogłębiać swoją wiedzę z zakresu nowych
technologii i systemów pojawiającymi się w samochodach.
Podnoszenie kwalifikacji pracowników to zagadnienie, do którego coraz większą
wagę przykłada nie tylko pracodawca, ale i sami zainteresowani. W zawodach tech-
nicznych dokształcanie jest obecnie po prostu koniecznością. Zmieniające się tech-
nologie wymagają nabywania nowej wiedzy. Szczególnie widoczne jest to
w przypadku zawodu mechanika czy elektronika samochodowego. Współcześnie
nie wystarczy opierać się na wiedzy, którą wyniosło się ze szkoły kilka czy kil-
kanaście lat temu. Udoskonalane systemy elektroniczne, coraz nowsze i bardziej
zaawansowane technologicznie konstrukcje samochodów, czy też pojawiające się na
rynku nowe urządzenia będące obowiązkowym elementem wyposażenia serwisu
sprawiają, że pracownicy są zmuszeni do pogłębiania swojej wiedzy w tym zakresie.
Inaczej nie podołają wymaganiom rynku.
Dla warsztatów samochodowych oferta szkoleniowa jest ogromna. Są to
zarówno szkolenia teoretyczne, jak i praktyczne. Najczęściej są one związane
z obsługą urządzeń czy zasadami działania konkretnych systemów. Nie brakuje też
szkoleń z tzw. umiejętności miękkich, czyli zagadnień marketingowych, sprzeda-
Krzysztof KANDEFER, Jacek OLEKSIEJUK
30
żowych czy kontaktów z klientem. Największym zainteresowaniem wśród pra-
cowników cieszą się szkolenia techniczne. Wiele firm na rynku, zwłaszcza pro-
ducenci różnego rodzaju części, urządzeń czy systemów, mają w swojej ofercie
często darmowe szkolenia. Dla pracowników, którzy uczestniczą w takich szkole-
niach ważne jest, aby były one prowadzone przez praktyków, czyli osoby doskonale
znające się na danej tematyce. Pozwala to uczestnikom nie tylko mieć możliwość
wysłuchania uwag i wskazówek, ale również zadawania szczegółowych pytań
i rozwiązywania konkretnych problemów. Wszystko, co jest potrzebne do pro-
wadzenia zajęć praktycznych znajduje się do dyspozycji uczestników w specjalnych
centrach, które firmy szkoleniowe tworzą tylko do tego celu. Dużo firm zajmu-
jących się szkoleniami przygotowuje specjalne programy dydaktyczne, które są
przeznaczone nie tylko dla samych mechaników, ale również studentów czy też
uczniów szkół samochodowych. Teraz w celu wykonywania napraw systemów
elektronicznych sterujących pracą współczesnych pojazdów niezbędna jest nie tylko
doskonała znajomość podstawowych zasad działania tych systemów, ale także
wysoka umiejętność wykorzystywania w codziennej pracy w warsztacie testerów
diagnostycznych.
Uzupełnieniem prowadzonych szkoleń są nie tylko materiały szkoleniowe two-
rzone dla uczestników, ale także często możliwość korzystania przez nich ze spe-
cjalnych portali internetowych, będących źródłem wiedzy technicznej.
Rozwiązywanie konfliktów z pozoru nie ma ciągłego charakteru. Jeżeli menedżer
reaguje dopiero wtedy, gdy konflikt jest nabrzmiały, dezorganizuje wtedy pracę, co
obniża efektywność nie tylko bezpośrednich uczestników konfliktu, ale i całego
zespołu. Zapobieganie narastaniu konfliktów, wychwytywanie i rozwiązywanie
przyczyn rodzących się konfliktów niemalże u ich źródła nie dosyć, że ma już cha-
rakter ciągły, ale jeszcze, wbrew pozorom, przynosi lepsze rezultaty i zajmuję mniej
czasu.
Komunikowanie się ma wielopłaszczyznowy charakter. Komunikacja wewnętrz-
na, która zachodzi pomiędzy pracownikami firmy służy przekazowi informacji
w dół, ale i w górę struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa. W tym przypadku rola
Wybrane aspekty gospodarowania zasobami ludzkimi w branży motoryzacyjnej 31
doradcy serwisowego jest kluczowa zarówno w przekazie decyzji menedżera firmy
do szeregowych pracowników, którzy tę decyzję mają zrealizować, jak w informo-
waniu menedżera o nastrojach i sygnałach płynących od pracowników, a mających
znaczenie dla realizacji celów organizacji. Komunikacja zewnętrzna przebiega zaś
pomiędzy organizacją, a jej otoczeniem (klientami, dostawcami, kooperantami).
Zakończenie
W obecnych czasach, umiejętnie zmotywowani i pokierowani pracownicy w sil-
nie konkurencyjnym środowisku, w jakim przychodzi funkcjonować wielu firmom,
umożliwiają uzyskanie przewagi konkurencyjnej nad innymi znajdującymi się na
rynku firmami. Efektywny i skuteczny personel umożliwia zapewnienie wysokiej
jakości usług, co przekłada się na zadowolenie klientów. Kwalifikacje, wiedza, wy-
trwałość oraz twórczość ludzi to najważniejsze strategiczne czynniki sukcesu przed-
siębiorstwa.
W branży motoryzacyjnej główną rolę odgrywają ludzie, bez nich firma nie mo-
głaby funkcjonować. Coraz częściej właściciele małych firm zdają sobie sprawę, że
profesjonalne zarządzanie zasobami ludzkimi w ich firmach może przynieść więcej
korzyści.
Bibliografia
[1] Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wolters Kluwer, Warszawa
2011.
[2] Bąk M. (red.), Zostań Mentorem, IPED, Warszawa 2013.
[3] Czekaj J. (red.), Metody organizacji i zarządzania, Wydawnictwo AE w Krako-
wie, Kraków 2007.
[4] Dębski M., Architektura marek jako narzędzie budowania przewagi konkurencyjnej
przedsiębiorstwa, Marketing i Rynek 5/2007.
[5] Frączek M., Kaleta J., Podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników, Wiedza
i Praktyka, Warszawa 2014.
[6] Fryca J., Współczesne przedsiębiorstwo, CeDeWu, Warszawa 2009.
[7] Golnau W. (red.), Zarządzanie zasobami ludzkimi, CeDeWu, Warszawa 2007.
Krzysztof KANDEFER, Jacek OLEKSIEJUK
32
[8] Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2013.
[9] Jasiński Z. (red.), Motywowanie w przedsiębiorstwie, Agencja Wydawnicza Placet,
Warszawa 2007.
[10] Kowalczyk S., Organizacja i zarządzanie przedsiębiorstwem samochodowym, WSiP,
Warszawa 2010.
[11] Parsloe E., Wray M., Trener i mentor, Wolters Kluwer, Warszawa 2002.
[12] Sobczyk G. (red.), Ekonomika małych i średnich przedsiębiorstw, Difin, Warszawa
2004.
Streszczenie
Słowa kluczowe: zarządzanie zasobami ludzkimi, branża motoryzacyjna
W artykule autorzy charakteryzują zarządzanie zasobami ludzkimi w branży motory-
zacyjnej. Podkreślają wyjątkowe zaczenie, jakie przywiązują menedżerowie firm motoryzacyjnych
do gospodarowania kapitałem ludzkim.
Selected aspects of human resource management in the automotive industry
Key words: human resource management, automotive industry
In the article, the authors characterize the human resource management in the automotive indus-
try. Emphasize the exceptional importance they attach to the managers of comparies human capital
management.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 33-57]
ISSN 1897-2500
Zdzisław SIROJĆ
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej - Curie
Młodzież i edukacja akademicka
Młodzież jako kategoria społeczna
Zdefiniowanie terminu „młodzież” w naukach społecznych napotyka na okre-
ślone trudności. Najczęściej definiuje się ją jako specyficzną kategorię społeczno-
demograficzną i umiejscawia okres młodości między dzieciństwem a dorosłością
człowieka. Ale, jak pisze J. Tischner, nie da się ustalić dokładnych granic między
tymi okresami (4, s. 103.; zob. także: 6, s. 1.).
W literaturze przedmiotu można zauważyć stosowanie różnych kryteriów defini-
cyjnych młodzieży:
‒ biologicznych,
‒ psychologicznych,
‒ pedagogicznych,
‒ społecznych,
‒ ekonomicznych,
‒ prawnych (1, s. 328.; zob. także: 8, s. 2-5.).
Współcześnie obserwujemy wydłużanie się czasu młodości, chociaż niektórzy
badacze ukonkretniają ten czas (np. B. Fatyga, zob. 2 oraz 6, s. 2.) i umiejscowiają
go między 15. a 25. rokiem życia, co jest wygodne ze względów badawczych.
Zdzisław SIROJĆ
34
W psychologii młodość wiąże się z osiąganiem dojrzałości intelektualnej i emo-
cjonalnej, w pedagogice natomiast z edukacją i pozyskiwaniem wiedzy.
Kryterium społeczne wiąże się z wypełnianiem określonych ról społecznych
przez młodego człowieka, w tym przypadku roli ucznia i studenta.
Podstawą kryterium ekonomicznego jest proces usamodzielniania się ludzi mło-
dych, natomiast kryterium prawne odnosi się do uzyskania przez nich zdolności
prawnych. Do 18. roku życia posiadają oni ograniczoną, a powyżej tego wieku pełną
zdolność prawną (1, ibidem).
Przyjmujemy tu za A. Wrzesińskim (5, s. 40; za: 13, s. 9.), że młodzież to katego-
ria społeczna charakteryzująca się następującymi cechami:
‒ nieokreślonymi ramami wieku, byciem w stanie określającym przejściową fa-
zę życia pomiędzy dzieciństwem a dorosłością,
‒ uczeniem się i wprowadzaniem w kulturę, przystosowywaniem się do peł-
nienia ról ludzi dorosłych i kreacją tych ról,
‒ negacją ról narzuconych przez system normatywny społeczeństwa (zwycza-
je, prawo),
‒ manipulacją i zmianą przynależności grupowej,
‒ wspólnotą norm i wartości, które owocują powstaniem poczucia przynależ-
ności i tożsamości społecznej.
Problemy współczesnej młodzieży
W warunkach globalizacji wolność młodych jest przez nich inaczej pojmowana.
Wolność to „wolność w konsumpcji”. Głównym czynnikiem, obok rynku, kreują-
cym tożsamość współczesnej młodzieży są mass media i ich natychmiastowość
komunikacji. Z. Melosik nazywa to „kulturą typu instant” (3, s. 214.).
W państwach Europy Środkowej i Wschodniej (także w Azji Środkowej) na pro-
ces globalizacji nałożyły się procesy transformacji systemowej. Współczesne bada-
nia nad młodzieżą okresu transformacji pokazują, iż obecną młodzież cechuje:
‒ poczucie zagubienia w chaosie gwałtownie zmieniającej się rzeczywistości;
‒ niepokój i niepewność wobec najbliższej przyszłości;
‒ obawa przed bezrobociem po ukończeniu szkoły;
Młodzież i edukacja akademicka 35
‒ poczucie anomii i kryzysu norm i wartości takich jak: prawda, uczciwość,
sprawiedliwość;
‒ brak poczucia bezpieczeństwa, trudne warunki materialne, poczucie depry-
macji;
‒ poczucie zagrożenia wzrostem przestępczości i agresji;
‒ odwrócenie od przeszłości, która jest już rozdziałem zamkniętym;
‒ rozsądne, pragmatyczne, realistyczne przystosowanie do istniejących warun-
ków;
‒ wycofanie z szerszej aktywności społecznej, orientacja bardziej indywidualna
niż wspólnotowa;
‒ zorientowanie na konsumpcję i wygodne życie, a także przyjemności
i rozrywki;
‒ niechętny stosunek do rosnących nierówności społecznych;
‒ nastawienie na edukację i równość szans edukacyjnych; domaganie się po-
wszechnego dostępu do bezpłatnych studiów wyższych;
‒ świadomość, że szanse edukacyjne zależą w dużej mierze od sytuacji mate-
rialnej rodziców;
‒ wewnętrzne zróżnicowanie na „dzieci lepszych i gorszych szans”;
‒ nastawienie na zmiany i technologie informacyjne;
‒ „świadomość medialna”;
‒ akceptacja dla przemian demokratycznych i poszerzenie swobód obywatel-
skich, przy ambiwalentnym stosunku do zmiany ekonomicznej, której efek-
tami są m. in. bezrobocie i rosnące nierówności;
‒ dostrzeganie zarówno pozytywnych, jak i negatywnych skutków zmiany spo-
łecznej;
‒ orientacja na rodzinę, z jednoczesnym odraczaniem decyzji o małżeństwie
i rodzicielstwie;
‒ kryzys tożsamości, poczucie zerwania ciągłości tradycji kulturowej w sytuacji
gwałtownej zmiany;
Zdzisław SIROJĆ
36
‒ poszukiwania „nowych projektów życia duchowego” (1, s. 335.-336.; zob.
także: 14, s. 2.-3.).
Młodzież akademicka jako przyszła elita społeczna
Specyfika młodzieży akademickiej jako kategorii (subkategorii) społecznej wynika
ze specyfiki szkoły wyższej.
Wyjątkowość studentów jako kategorii społecznej A. Zandecki określa m. in.
w następujący sposób:
‒ posiadają status społeczny studenta,
‒ status ten ma przejściowy charakter,
‒ stanowią względnie homogeniczną kategorię,
‒ posiadają indywidualne i grupowe interesy (7, s. 34.-38.).
Proces kształcenia na poziomie wyższym w znacznym stopniu opiera się na sa-
modzielnej pracy i aktywności młodzieży. Podczas studiów precyzują się jej plany
i aspiracje życiowe. Studiujący nabywają określone kompetencje zawodowe. Okres
między 18. a 25. rokiem życia to także czas kształtowania się istotnych składników
osobowości.
Na studentów jako kategorię społeczną należy spojrzeć także przez pryzmat
kształtowania się przyszłej elity społecznej. Ukończenie studiów to duża szansa
znalezienia się wśród klasy średniej, poprawienia swojej dotychczasowej pozycji
społecznej, spełnienia swoich aspiracji życiowych.
Studenci to przyszłe kadry kierownicze gospodarki i kultury. Dlatego tak istotne
znaczenie ma jakość kształcenia na poziomie wyższym, a potem jak najszybsze
włączenie absolwentów wyższych uczelni do rynku pracy. Niestety, poziom kształ-
cenia w polskich uczelniach wg rankingów światowych jest niski, a wysokie bezro-
bocie wśród młodzieży (około 30,0 %) nie napawa optymizmem.
Szkolnictwo wyższe w Polsce i w Rosji
Systemy edukacji w okresie transformacji zarówno w Polsce jak i w Rosji prze-
szły znaczne przeobrażenia. Przede wszystkim w uczelniach obu państw zwiększyła
się znacznie liczba studiujących. W Polsce ponad 50 % młodzieży podejmuje naukę
Młodzież i edukacja akademicka 37
na poziomie wyższym, a w Rosji około 70 %. W obu krajach powstało wiele uczelni
prywatnych, które skupiają znaczny odsetek studentów. Oba systemy kształcenia na
poziomie wyższym wdrażają zalecenia wynikające z Deklaracji Bolońskiej, umożli-
wiając studentom m. in. porównywalność kształcenia.
Zarówno w Polsce jak i w Rosji kształcenie na poziomie wyższym odbywa się
w systemie trójstopniowości: licencjat, magisterium i doktorat. Studia licencjackie
(lub inżynierskie) trwają w Polsce 3 – 4 lata, w Rosji – 4 lata. Następny stopień
stanowią dwuletnie studia magisterskie uzupełniające. Oprócz tego istnieją pięcio-
letnie studia magisterskie (w Polsce) i 5 – 6 – letnie studia dyplomowe w Rosji.
Edukację na poziomie wyższym kończą studia doktoranckie, trwające 3 ‒ 4 lata.
Po ukończeniu I stopnia edukacji na poziomie wyższym otrzymuje się tytuł za-
wodowy licencjata lub inżyniera w Polsce, a bakaławra w Rosji. Po ukończeniu II
stopnia edukacji uzyskuje się tytuł magistra zarówno w Polsce jak i w Rosji. Po
ukończeniu pięcioletnich jednolitych studiów magisterskich w Polsce także uzyskuje
się tytuł magistra, a w Rosji tytuł specjalisty. Po ukończeniu studiów doktoranckich
i obronie pracy dyplomowej otrzymuje się stopień naukowy doktora (w Polsce) lub
kandydata nauk (w Rosji).
Edukacja akademicka w Polsce i w Rosji – wybrane rezultaty badania
Badani studenci, zarówno polscy jak i rosyjscy, są zadowoleni z dokonanego wy-
boru kierunku studiów (tab. 1.). Odpowiedzi „zdecydowanie tak” i „tak” udzieliło
180 badanych studentów polskich (94,7 %) i 197 studentów rosyjskich (91,6 %).
Tab. 1. Zadowolenie studentów z wyboru kierunku studiów
Polska Rosja
Ilość odp. [%] Ilość odp. [%]
1. zdecydowanie tak 91 47,9 99 46,0
2. raczej tak 89 46,8 98 45,6
3. raczej nie 8 4,2 16 7,4
4. zdecydowanie nie 2 1,1 2 0,9
Razem 190 100,0 215 100,0
Zdzisław SIROJĆ
38
Z wyboru kierunku studiów było zadowolonych 94,3 % polskich studentek i 92,0
% rosyjskich, natomiast studenci polscy wykazali zadowolenie w 100,0 %, a rosyjscy
w 97,7 % (tab. 2.), ale stanowili oni zdecydowaną mniejszość.
Tab. 2. Zadowolenie studentów z wyboru kierunku studiów wg płci
Płeć
studentka student
polska rosyjska polski rosyjski
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
84 48,3 77 44,0 6 40,0 18 56,3
2. raczej tak 80 46,0 84 48,0 9 60,0 10 31,3
3. raczej nie 8 4,6 12 6,9 0 0,0 4 12,5
4. zdecydowanie nie
2 1,1 2 1,1 0 0,0 0 0,0
Razem 174 100,0 175 100,0 15 100,0 32 100,0
Studenci młodsi (do 25. lat) stanowili zdecydowaną większość badanych. Szcze-
gólną przewagę mieli tu studenci i studentki z Rosji (tab. 3.). Zdecydowanego zado-
wolenia nie wyrażały jedynie studentki polskie (tylko 32,1 % odpowiedzi „zdecydo-
wanie tak”).
Tab. 3. Wiek studentów i ich zadowolenie z wyboru kierunku studiów
Wiek
do 25 lat 26 i więcej lat
Polska Rosja Polska Rosja
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
25 32,1 92 45,8 64 58,2 2 40,0
2. raczej tak 46 59,0 93 46,3 43 39,1 1 20,0
3. raczej nie 5 6,4 16 8,0 3 2,7 0 0,0
4. zdecydowanie nie
2 2,6 0 0,0 0 0,0 2 40,0
Razem 78 100,0 201 100,0 110 100,0 5 100,0
Młodzież i edukacja akademicka 39
Poglądy studentów na zadowolenie z wyboru kierunku studiów wg ich stanu ro-
dzinnego pokazuje tab. 4. Jak widać, zdecydowanego zachwytu ze swojego wyboru
nie wykazują polskie studentki stanu wolnego.
Tab. 4. Zadowolenie studentów z wyboru kierunku studiów wg stanu ro-
dzinnego
Stan rodzinny badanych
kawaler/panna + stan wolny mężatka/żonaty
Polska Rosja Polska Rosja
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
35 34,7 87 45,8 55 63,2 6 40,0
2. raczej tak 58 57,4 88 46,3 30 34,5 7 46,7
3. raczej nie 6 5,9 15 7,9 2 2,3 1 6,7
4. zdecydowanie nie
2 2,0 0 0,0 0 0,0 1 6,7
Razem 101 100,0 190 100,0 87 100,0 15 100,0
Studenci studiów I i II stopnia w podobny sposób wyrażali zadowolenie z wybo-
ru kierunku studiów (tab. 5.). Jedynie studenci rosyjscy studiów magisterskich byli w
znacznym stopniu niezadowoleni (32,1 %).
W podobny sposób, co zastanawiające, wyrażali swoje poglądy na tę kwestię stu-
denci studiujący zaocznie i w trybie studiów dziennych (tab. 6.), pamiętać musimy
jednak, że w przeważającej większości badani Rosjanie studiowali w trybie dzien-
nym, a Polacy w zaocznym.
W podobny sposób o swoim wyborze kierunku studiów wypowiadali się studenci
z miast i wsi (tab. 7.), za wyjątkiem młodych mężczyzn ze wsi rosyjskich (tylko 30,0
% zdecydowanie zadowolonych i aż 16,7 % niezadowolonych).
Zdzisław SIROJĆ
40
Tab. 5. Zadowolenie studentów z wyboru kierunku studiów wg stopnia nau-
czania
Rok studiów
I, II, III IV, V
Polska Rosja Polska Rosja
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
60 46,2 85 47,5 29 51,8 10 35,7
2. raczej tak 63 48,5 87 48,6 24 42,9 7 25,0
3. raczej nie 6 4,6 7 3,9 2 3,6 9 32,1
4. zdecydowanie nie
1 0,8 0 0,0 1 1,8 2 7,1
Razem 130 100,0 179 100,0 56 100,0 28 100,0
Tab. 6. Zadowolenie studentów z wyboru kierunku studiów wg trybu stu-
diowania
Tryb studiowania
stacjonarny zaoczny
Polska Rosja Polska Rosja
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
2 40,0 92 45,8 87 47,8 2 66,7
2. raczej tak 3 60,0 92 45,8 85 46,7 0 0,0
3. raczej nie 0 0,0 16 8,0 8 4,4 0 0,0
4. zdecydowanie nie
0 0,0 1 0,5 2 1,1 1 33,3
Razem 5 100,0 201 100,0 182 100,0 3 100,0
Młodzież i edukacja akademicka 41
Tab. 7. Zadowolenie z wyboru kierunku studiów wg miejsca zamieszkania
Miejsce zamieszkania
miasto wieś
Polska Rosja Polska Rosja
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
71 49,0 90 48,6 20 44,4 9 30,0
2. raczej tak 68 46,9 83 44,9 21 46,7 15 50,0
3. raczej nie 5 3,4 11 5,9 3 6,7 5 16,7
4. zdecydowanie nie
1 0,7 1 0,5 1 2,2 1 3,3
Razem 145 100,0 185 100,0 45 100,0 30 100,0
O wyborze kierunku studiów przez studentów polskich najczęściej decydowały
następujące czynniki:
‒ zainteresowanie problematyką studiów ( 98 odpowiedzi – 51,6 % badanych),
‒ predyspozycje zawodowe (71 odpowiedzi – 37,4 % badanych),
a wśród studentów rosyjskich:
‒ zainteresowanie problematyką studiów (87 odpowiedzi – 40,7 % badanych,
‒ rodzice/rodzina (76 odpowiedzi – 35,5 %),
‒ predyspozycje zawodowe (61 odpowiedzi – 28,5 %),
‒ przypadek (45 odpowiedzi, co stanowiło 21,0 % ankietowanych), (tab. 8.).
Tab. 8. Czynniki mające wpływ na wybór kierunku studiów przez ankieto-
wanych
Młodzież polska Młodzież rosyjska
Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]*
1. rodzice / rodzina 13 6,8 76 35,5
2. przyjaciele / koledzy 31 16,3 18 8,4
3. przypadek 24 12,6 45 21,0
4. rodzinne tradycje związane z kierun-kiem studiów
5 2,6 5 2,3
Zdzisław SIROJĆ
42
Młodzież polska Młodzież rosyjska
Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]*
5. doradcy zawodowi 2 1,1 3 1,4
6. zainteresowanie tą tematyką 98 51,6 87 40,7
7. predyspozycje zawodowe 71 37,4 61 28,5
8. oceny na świadectwie maturalnym 2 1,1 2 0,9
9. reklama w mediach 5 2,6 0 0,0
10. łatwość znalezienia pracy po tym kierunku studiów
29 15,3 30 14,0
11. wysokie zarobki w przyszłości 3 1,6 22 10,3
12. renoma uczelni 6 3,2 12 5,6
13. przekonanie, że to łatwy kierunek studiów
10 5,3 7 3,3
14. coś innego 13 6,8 16 7,5
*wartości nie sumują się, gdyż istniała możliwość wielu wyborów (także w tab. 9.-14.).
Jeśli chodzi o czynniki decydujące o wyborze kierunku studiów, to zarówno stu-
dentki, jak i studenci odpowiadali podobnie (tab. 9.). W odpowiedziach młodzieży
rosyjskiej należy zauważyć znaczny wpływ rodziców bądź rodziny na wybór kierun-
ku studiów (36,0 % ‒ Rosjanki, 33,1 % ‒ Rosjanie).
Podobnie kształtowała się sprawa wyboru kierunku studiów u studentów do lat
25 i wśród studentów starszych, chociaż warto podkreślić większe znaczenie wpły-
wu rodziców wśród studentów młodszych, a przyjaciół wśród studentów starszych
(tab. 10.).
Co się zaś tyczy stanu rodzinnego (tab. 11.), to można zauważyć podobieństwo
odpowiedzi jak w przypadku studentek i studentów (zob. tab. 9.).
Podobnie jak w powyżej zaprezentowanych opiniach kwestia ta wyglądała wśród
studentów I i II stopnia (tab. 12.) oraz wśród studiujących zaocznie i na studiach
dziennych (tab. 13.).
Jeśli chodzi o studentów ze wsi i z miasta, to sytuacja wyglądała następująco (tab.
14.): wpływ rodziców na wybór kierunku studiów wśród młodzieży wiejskiej, szcze-
gólnie rosyjskiej, był większy niż wśród młodzieży miejskiej, a predyspozycje zawo-
dowe dominowały wśród miejskiej młodzieży polskiej (41,4 %).
Młodzież i edukacja akademicka 43
Tab. 9. Płeć a czynniki wpływu na wybór kierunku studiów przez ankieto-
wanych
Płeć
studentka student
Polka Rosjanka Polak Rosjanin
Ilość odp.
[%]* Ilość odp.
[%]* Ilość odp.
[%]* Ilość odp.
[%]*
1. rodzice / ro-dzina
12 6,9 63 36,0 1 6,7 10 31,3
2. przyjaciele / koledzy
29 16,7 13 7,4 1 6,7 4 12,5
3. przypadek 20 11,5 36 20,6 4 26,7 7 21,9
4. rodzinne trady-cje związane z kierunkiem stu-diów
5 2,9 4 2,3 0 0,0 1 3,1
5. doradcy zawo-dowi
1 0,6 1 0,6 1 6,7 2 6,3
6. zainteresowanie tą tematyką
89 51,1 74 42,3 9 60,0 10 31,3
7. predyspozycje zawodowe
68 39,1 45 25,7 3 20,0 14 43,8
8. oceny na świa-dectwie matural-nym
2 1,1 1 0,6 0 0,0 1 3,1
9. reklama w mediach
5 2,9 0 0,0 0 0,0 0 0,0
10. łatwość znale-zienia pracy po tym kierunku studiów
27 15,5 27 15,4 2 13,3 2 6,3
11. wysokie za-robki w przyszło-ści
2 1,1 20 11,4 1 6,7 1 3,1
12. renoma uczel-ni
5 2,9 9 5,1 1 6,7 3 9,4
13. przekonanie, że to łatwy kieru-nek studiów
10 5,7 7 4,0 0 0,0 0 0,0
14. coś innego 13 7,5 12 6,9 0 0,0 4 12,5
Zdzisław SIROJĆ
44
Tab. 10. Wiek ankietowanych a ich zadowolenie z wyboru kierunku studiów
Wiek
do 25 lat 26 i więcej lat
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. rodzice / rodzina 10 12,8 73 36,3 3 2,7 1 20,0
2. przyjaciele / koledzy 10 12,8 17 8,5 20 18,2 0 0,0
3. przypadek 16 20,5 41 20,4 8 7,3 2 40,0
4. rodzinne tradycje zwią-zane z kierun-kiem studiów
3 3,8 5 2,5 2 1,8 0 0,0
5. doradcy zawodowi
1 1,3 3 1,5 1 0,9 0 0,0
6. zaintereso-wanie tą tema-tyką
46 59,0 82 40,8 51 46,4 0 0,0
7. predyspozy-cje zawodowe
19 24,4 59 29,4 52 47,3 0 0,0
8. oceny na świadectwie maturalnym
2 2,6 2 1,0 0 0,0 0 0,0
9. reklama w mediach
4 5,1 0 0,0 1 0,9 0 0,0
10. łatwość znalezienia pracy po tym kierunku stu-diów
12 15,4 29 14,4 17 15,5 0 0,0
11. wysokie zarobki w przyszłości
3 3,8 20 10,0 0 0,0 1 20,0
12. renoma uczelni
5 6,4 11 5,5 1 0,9 1 20,0
13. przekona-nie, że to łatwy kierunek stu-diów
7 9,0 6 3,0 3 2,7 1 20,0
Młodzież i edukacja akademicka 45
Wiek
do 25 lat 26 i więcej lat
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
14. coś innego 3 3,8 16 8,0 10 9,1 0 0,0
Tab. 11. Stan rodzinny a wybór kierunku studiów przez ankietowanych
Stan rodzinny studentów
kawaler/panna + stan wolny mężatka/żonaty
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp.
[%]* Ilość odp.
[%]* Ilość odp.
[%]* Ilość odp.
[%]*
1. rodzice / rodzina
9 8,9 70 36,8 4 4,6 3 20,0
2. przyjaciele / koledzy
15 14,9 16 8,4 15 17,2 1 6,7
3. przypadek 19 18,8 40 21,1 5 5,7 4 26,7
4. rodzinne tradycje związa-ne z kierunkiem studiów
3 3,0 4 2,1 2 2,3 1 6,7
5. doradcy zawodowi
1 1,0 3 1,6 1 1,1 0 0,0
6. zaintereso-wanie tą tema-tyką
53 52,5 76 40,0 44 50,6 6 40,0
7. predyspozy-cje zawodowe
27 26,7 51 26,8 44 50,6 6 40,0
8. oceny na świadectwie maturalnym
2 2,0 2 1,1 0 0,0 0 0,0
9. reklama w mediach
3 3,0 0 0,0 2 2,3 0 0,0
10. łatwość znalezienia pracy po tym kierunku stu-diów
19 18,8 26 13,7 10 11,5 2 13,3
Zdzisław SIROJĆ
46
Stan rodzinny studentów
kawaler/panna + stan wolny mężatka/żonaty
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp.
[%]* Ilość odp.
[%]* Ilość odp.
[%]* Ilość odp.
[%]*
11. wysokie zarobki w przyszłości
3 3,0 20 10,5 0 0,0 1 6,7
12. renoma uczelni
4 4,0 12 6,3 2 2,3 0 0,0
13. przekona-nie, że to łatwy kierunek stu-diów
9 8,9 5 2,6 1 1,1 1 6,7
14. coś innego 5 5,0 14 7,4 8 9,2 1 6,7
Tab. 12. Stopnie studiów a opinie studentów o wyborze kierunku nauki
Rok studiów
I, II, III IV, V
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%*] Ilość odp. [%]*
1. rodzice / rodzina
8 6,2 65 36,3 5 8,9 9 32,1
2. przyjaciele / koledzy
25 19,2 16 8,9 5 8,9 1 3,6
3. przypadek 19 14,6 35 19,6 5 8,9 8 28,6
4. rodzinne tradycje związa-ne z kierunkiem studiów
2 1,5 4 2,2 2 3,6 1 3,6
5. doradcy za-wodowi
2 1,5 3 1,7 0 0,0 0 0,0
6. zainteresowa-nie tą tematyką
67 51,5 77 43,0 31 55,4 6 21,4
7. predyspozycje zawodowe
43 33,1 53 29,6 26 46,4 6 21,4
8. oceny na świadectwie maturalnym
1 0,8 1 0,6 1 1,8 1 3,6
Młodzież i edukacja akademicka 47
Rok studiów
I, II, III IV, V
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%*] Ilość odp. [%]*
9. reklama w mediach
2 1,5 0 0,0 3 5,4 0 0,0
10. łatwość znalezienia pracy po tym kierunku studiów
15 11,5 25 14,0 13 23,2 4 14,3
11. wysokie zarobki w przy-szłości
3 2,3 20 11,2 0 0,0 1 3,6
12. renoma uczelni
3 2,3 11 6,1 3 5,4 1 3,6
13. przekonanie, że to łatwy kierunek studiów
6 4,6 2 1,1 4 7,1 5 17,9
14. coś innego 8 6,2 15 8,4 5 8,9 1 3,6
Tab. 13. Tryb studiowania a opinie o wyborze kierunku studiów
Tryb studiowania
Stacjonarny Zaoczny
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]*
1. rodzice / rodzi-na
1 20,0 72 35,8 12 6,6 0 0,0
2. przyjaciele / koledzy
2 40,0 17 8,5 28 15,4 0 0,0
3. przypadek 1 20,0 39 19,4 22 12,1 2 66,7
4. rodzinne trady-cje związane z kierunkiem stu-diów
0 0,0 5 2,5 5 2,7 0 0,0
5. doradcy zawo-dowi
1 20,0 3 1,5 1 0,5 0 0,0
6. zainteresowanie tą tematyką
0 0,0 83 41,3 98 53,8 0 0,0
Zdzisław SIROJĆ
48
Tryb studiowania
Stacjonarny Zaoczny
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]*
7. predyspozycje zawodowe
1 20,0 58 28,9 69 37,9 1 33,3
8. oceny na świa-dectwie matural-nym
0 0,0 2 1,0 2 1,1 0 0,0
9. reklama w mediach
0 0,0 0 0,0 5 2,7 0 0,0
10. łatwość znale-zienia pracy po tym kierunku studiów
0 0,0 29 14,4 29 15,9 0 0,0
11. wysokie za-robki w przyszło-ści
0 0,0 21 10,4 3 1,6 0 0,0
12. renoma uczelni 0 0,0 12 6,0 6 3,3 0 0,0
13. przekonanie, że to łatwy kieru-nek studiów
0 0,0 7 3,5 10 5,5 0 0,0
14. coś innego 0 0,0 16 8,0 13 7,1 0 0,0
Tab. 14. Miejsce zamieszkania a opinie młodzieży o wyborze kierunku stu-
diów
Miejsce zamieszkania
miasto wieś
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]*
1. rodzice / rodzi-na
8 5,5 63 34,1 5 11,1 13 43,3
2. przyjaciele / koledzy
23 15,9 16 8,6 8 17,8 2 6,7
3. przypadek 15 10,3 40 21,6 9 20,0 5 16,7
4. rodzinne trady-cje związane z tym kierunkiem stu-diów
4 2,8 5 2,7 1 2,2 0 0,0
Młodzież i edukacja akademicka 49
Miejsce zamieszkania
miasto wieś
Polacy Rosjanie Polacy Rosjanie
Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]* Ilość odp. [%]*
5. doradcy zawo-dowi
2 1,4 3 1,6 0 0,0 0 0,0
6. zainteresowanie tą tematyką
74 51,0 80 43,2 24 53,3 7 23,3
7. predyspozycje zawodowe
60 41,4 55 29,7 11 24,4 6 20,0
8. oceny na świa-dectwie matural-nym
1 0,7 2 1,1 1 2,2 0 0,0
9. reklama w mediach
2 1,4 0 0,0 3 6,7 0 0,0
10. łatwość znale-zienia pracy po studiach na tym kierunku studiów
20 13,8 27 14,6 9 20,0 3 10,0
11. wysokie za-robki w przyszło-ści
2 1,4 18 9,7 1 2,2 4 13,3
12. renoma uczelni 3 2,1 9 4,9 3 6,7 3 10,0
13. przekonanie, że to łatwy kieru-nek studiów
7 4,8 6 3,2 3 6,7 1 3,3
14. coś innego 10 6,9 15 8,1 3 6,7 1 3,3
Ocenie poddane zostało kształcenie w uczelni. Zarówno studenci polscy jaki ro-
syjscy oceniają je pozytywnie. 2/3 studentów polskich odpowiedziało: „raczej tak”
(51,6 %) i „zdecydowanie tak” (16,8 %), natomiast aż ¾ studentów rosyjskich od-
powiedziało w ten sposób: „raczej tak” (51,9 %) i „zdecydowanie tak” (25,2 %),
(tab. 15.).
Zdzisław SIROJĆ
50
Tab. 15. Ocena kształcenia w uczelni w opinii studentów
Polska Rosja
Ilość odp. [%] Ilość odp. [%]
1. zdecydowanie tak 32 16,8 54 25,2
2. raczej tak 98 51,6 111 51,9
3. raczej nie 22 11,6 14 6,5
4. zdecydowanie nie 6 3,2 4 1,9
5. trudno powiedzieć 32 16,8 31 14,5
Razem 190 100,0 214 100,0
Tabele 16. – 21. zawierają oceny kształcenia w badanych uczelniach wg cech spo-
łeczno - demograficznych.
Tab. 16. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg płci studentów
Płeć
studentka student
polska rosyjska polski rosyjski
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak 29 16,7 41 23,7 3 20,0 9 27,3
2. raczej tak 88 50,6 96 55,5 9 60,0 14 42,4
3. raczej nie 19 10,9 8 4,6 3 20,0 5 15,2
4. zdecydowanie nie 6 3,4 3 1,7 0 0,0 0 0,0
5. trudno powie-dzieć 32 18,4 25 14,5 0 0,0 5 15,2
Razem 174 100,0 173 100,0 15 100,0 33 100,0
Młodzież i edukacja akademicka 51
Tab. 17. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg wieku studentów
Wiek
do 25 lat 26 i więcej lat
Polska Rosja Polska Rosja
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
11 14,1 47 23,5 21 19,1 1 20,0
2. raczej tak 35 44,9 109 54,5 61 55,5 2 40,0
3. raczej nie 10 12,8 13 6,5 12 10,9 0 0,0
4. zdecydowanie nie
4 5,1 1 0,5 2 1,8 2 40,0
5. trudno powie-dzieć
18 23,1 30 15,0 14 12,7 0 0,0
Razem 78 100,0 200 100,0 110 100,0 5 100,0
Tab. 18. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg stanu rodzinnego
Stan rodzinny
kawaler/panna + stan wolny mężatka/żonaty
Młodzież polska
Młodzież rosyjska Mł. polska Mł. Rosyjska
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
14 13,9 46 24,3 18 20,7 3 20,0
2. raczej tak 47 46,5 102 54,0 50 57,5 7 46,7
3. raczej nie 14 13,9 13 6,9 8 9,2 0 0,0
4. zdecydowanie nie
5 5,0 2 1,1 0 0,0 1 6,7
5. trudno powie-dzieć
21 20,8 26 13,8 11 12,6 4 26,7
Razem 101 100,0 189 100,0 87 100,0 15 100,0
Zdzisław SIROJĆ
52
Tab. 19. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg stopnia studiów an-
kietowanych
Rok studiów
I, II, III IV, V
Polska Rosja Polska Rosja
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak 25 19,2 46 25,8 6 10,7 4 14,3
2. raczej tak 68 52,3 100 56,2 28 50,0 10 35,7
3. raczej nie 9 6,9 8 4,5 13 23,2 5 17,9
4. zdecydowanie nie 4 3,1 1 0,6 2 3,6 2 7,1
5. trudno powie-dzieć
24 18,5 23 12,9 7 12,5 7 25,0
Razem 130 100,0 178 100,0 56 100,0 28 100,0
Tab. 20. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg trybu studiowania
ankietowanych
Tryb studiowania
stacjonarny zaoczny
Polska Rosja Polska Rosja
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
1 20,0 47 23,5 31 17,0 1 33,3
2. raczej tak 3 60,0 109 54,5 92 50,5 1 33,3
3. raczej nie 1 20,0 13 6,5 21 11,5 0 0,0
4. zdecydowanie nie
0 0,0 2 1,0 6 3,3 1 33,3
5. trudno powie-dzieć
0 0,0 29 14,5 32 17,6 0 0,0
Razem 5 100,0 200 100,0 182 100,0 3 100,0
Młodzież i edukacja akademicka 53
Tab. 21. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg miejsca zamieszkania
studentów
Miejsce zamieszkania
Miasto Wieś
Polska Rosja Polska Rosja
Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%] Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
23 16,1 42 24,7 9 20,0 6 20,7
2. raczej tak 79 55,2 91 53,5 17 37,8 17 58,6
3. raczej nie 17 11,9 12 7,1 5 11,1 1 3,4
4. zdecydowanie nie
2 1,4 2 1,2 4 8,9 1 3,4
5. trudno powie-dzieć
22 15,4 23 13,5 10 22,2 4 13,8
Razem 143 100,0 170 100,0 45 100,0 29 100,0
Bardziej krytyczne w ocenie kształcenia są studentki polskie, szczególnie te do 25
lat. Bardziej krytycznie patrzą na jakość kształcenia studenci studiów magisterskich
i stacjonarnych. Także polscy studenci ze wsi byli mniej zachwyceni kształceniem
w badanych uczelniach, mimo iż większość z nich pozytywnie oceniła to kształce-
nie.
Dobrym sprawdzianem jakości kształcenia jest stosowanie najnowszych technik i
narzędzi dydaktycznych. Na pytanie, czy w ciągu ostatniego roku akademickiego
studenci uczyli się za pomocą e – learningu, odpowiedzi były w połowie pozytywne
(tab. 22.).
Tab. 22. E – learning w nauczaniu w badanych uczelniach w opinii studen-
tów
Polska Rosja
Ilość odp. [%] Ilość odp. [%]
1. tak 94 50,3 89 42,6
2. nie 93 49,7 120 57,4
Razem 187 100,0 209 100,0
Zdzisław SIROJĆ
54
W analizie nie uwzględniono zbyt małej ilości odpowiedzi w niektórych katego-
riach badanych studentów.
Wnioski
Edukacja, w szczególności ta poziomie wyższym, w istotny sposób wpływa na
rozwój młodzieży i ich przygotowanie do życia w społeczeństwie. Niniejsze badanie
uwzględniło tylko niektóre aspekty tego kształcenia, analizą zaś objęto tylko znaczą-
ce wielkości odpowiedzi ankietowanych studentów. Nie można zatem, na podstawie
tego badania wyciągać zbyt daleko idących wniosków odnośnie szeroko pojmowa-
nej edukacji akademickiej. Możemy jedynie przeanalizować jego rezultaty dotyczące
badanych uczelni i studiującej w nich młodzieży.
Zadowolenie z wyboru kierunku studiów wyraziła zdecydowana większość bada-
nych (studenci polscy – 94,7 %, studenci rosyjscy ‒ 91,6 %), przy czym bardziej
zadowoleni byli mężczyźni, aniżeli kobiety. Mniejsze zadowolenie w stosunku do
pozostałych wyrażały także młodsze polskie studentki stanu wolnego. Nie było
zasadniczych różnic w zadowoleniu z wyboru kierunku studiów wśród studentów
studiujących zaocznie jak i w trybie studiów dziennych.
Studenci polscy i rosyjscy wysoko oceniają kształcenie w uczelni (68,4 % ocen
pozytywnych studiujących Polaków i 77,1 % Rosjan). Bardziej krytyczne w swoich
ocenach w stosunku do pozostałych były młodsze studentki polskie oraz studenci
i studentki studiów stacjonarnych i magisterskich. Trudno wyjaśnić motywację
dziewcząt, natomiast bardziej krytyczne spojrzenie starszych i bardziej doświadczo-
nych studentów oraz studentów przebywających dłużej w murach uczelni jest zro-
zumiałe.
W trakcie studiów zarówno studenci polscy jak i rosyjscy mają możliwość korzy-
stania z nowoczesnych mediów. Stosowanie e – learningu w nauczaniu potwierdziła
jednak tylko połowa badanej młodzieży. Powszechne stosowanie technik kompute-
rowych podczas zajęć w badanych uczelniach nie świadczy jeszcze o innowacyjności
w nauczaniu oraz o właściwej ocenie nabywanych kompetencji społecznych i zawo-
dowych przez studentów. Warto w tym przypadku zwrócić uwagę na osiągnięcia
Finów w tym zakresie i spróbować wdrażać ich koncepcje (zob.: 12; 15).
Młodzież i edukacja akademicka 55
Zainteresowanie problematyką studiów i predyspozycje zawodowe stanowiły
w 89,0 % źródło decyzji studentów polskich o podjęciu edukacji na poziomie wyż-
szym, nieco mniej wśród studentów rosyjskich 69,5 %. Istotną rolę w podejmowa-
niu decyzji w tej kwestii odegrali: wśród studentów rosyjskich – rodzice i rodzina
(35,5 %) oraz przyjaciele i koledzy – wśród studentów polskich (16,5 %). Zarówno
studenci jak i studentki odpowiadali w tej kwestii podobnie. Na znaczący wpływ
rodziców na wybór studiów wskazywali studenci młodsi oraz młodzież wiejska.
Wśród młodzieży miejskiej większe znaczenie miały natomiast predyspozycje za-
wodowe (41,4 %). W obu badanych uczelniach łatwość znalezienia pracy po stu-
diowanych kierunkach odegrała mniejszą rolę (u studentów polskich – 15,3 %
i rosyjskich 14,0 %), (zob.: 9; 10).
Zastanawiający jest także fakt, iż wśród studentów rosyjskich 21,0 % badanych
wskazało, iż wybrało kierunek studiów przez przypadek, mimo to są z niego
w przeważającej części zadowoleni. Możliwe, że wpływ na to ma „ucieczka” przed
poborem do armii, bowiem podjęcie studiów zwalnia z tego obowiązku. Potwier-
dzać może to m. in. fakt niezadowolenia młodych Rosjan pochodzących ze wsi
z wyboru kierunku studiów.
Badanie pokazało, iż w dalszym ciągu brakuje młodzieży profesjonalnego wspar-
cia w wyborze kierunku studiów i ewentualnego przyszłego zawodu. Rola doradz-
twa zawodowego jest w obu badanych przypadkach znikoma (u Polaków – 1,1 %,
u Rosjan – 1,4 %).
Bibliografia
Druki zwarte
[1] Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, t. III, Warszawa 2004.
[2] Fatyga B., Dzieci z naszej ulicy. Antropologia kultury młodzieżowej, Warszawa
2005.
[3] Melosik Z., Kultura popularna jako czynnik socjalizacji, w: Pedagogika XX wieku,
Kwieciński Z., Śliwerski B. (red.), PWN, Warszawa 2003.
[4] Tischner J., Spór o istnienie człowieka, Kraków 1998.
Zdzisław SIROJĆ
56
[5] Wrzesiński W., Jednostka – rodzina –pokolenie, Poznań 2003.
[6] Wysocka E., Młodzież w zmieniającej się rzeczywistości – wizerunek własny w per-
spektywie subiektywnej, w: Młodzi w społeczeństwie zmiany. Studia polsko – ukraiń-
skie, Sroczyńska M., Paczkowski J. (red.), WSU, Kielce2010.
[7] Zandecki A., Struktura społeczna w środowisku młodzieży akademickiej, UAM,
Poznań 1989.
Czasopisma
[1] Pawliczuk W., Definicje terminu „młodzież” – przegląd koncepcji, „Postępy Nauk
Medycznych” 6/2006.
[2] Sirojć Z., Edukacja młodych Polaków i Rosjan a rynek pracy, „Zeszyty Naukowe
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej – Curie 2/2014.
[3] Sirojć Z., Wybrane aspekty badania życia studentów polskich i rosyjskich (edukacja,
czas wolny, perspektywy zatrudnienia), Studia Społeczne 1/2014.
Źródła elektroniczne
[1] Hanse – Parlament e. V., Systemy oświatowe w krajach nadbałtyckich,
http://www.dualtraining.eu/resources/Gesamtkonzept_Bildung_170806_pl
[2] Jagiełło – Rusiłowski A., Fiński model kształcenia i oceniania kompetencji społecz-
nych – inspiracje dla polskich interesariuszy szkolnictwa wyższego, biblioteka-krk-
ibe.edu.pl/opac_css/doc_num.php?expium_id=305
[3] Kędzior J., Młodzież jako specyficzna kategoria społeczna,
www.dops.wroc.pl/publikacje/eros.pdf
[4] Maraj M., Młodzież jako odrębna kategoria społeczna,
www.rzeszow.oaza.pl/dokument.php?id=321
Inne
[1] Biały F., Narodowy System Innowacji w Finlandii jako wzór dla Polski, praca magi-
sterska w Szkole Głównej Handlowej, Warszawa 2013.
Młodzież i edukacja akademicka 57
Streszczenie
Słowa kluczowe: młodzież akademicka, edukacja, Polska, Rosja
Artykuł poświęcony jest wybranym aspektom badania polskiej i rosyjskiej młodzieży akade-
mickiej w okresie transformacji. Pokazuje podobieństwa i różnice w podejściu do edukacji przez
młodzież dwóch różnych uczelni – polskiej prywatnej i rosyjskiej państwowej. Podobieństw jest
jednak znacznie więcej niż różnic. Wskazuje to na podobieństwo niektórych procesów społecznych
zachodzących w Polsce i w Rosji w czasie transformacji.
Youth and academic education
Summary
Key words: university students, education, Poland, Russia
The article is devoted to selected aspects of the study of Polish and Russian academic youth in
transition. Shows the similarities and differences in the approach to education by young people of
two different schools – Polish and Russian. The similarities, however, is much than differences.
This points to the similarity of some of the processes taking place in the Polish and Russian socie-
ties in transition.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 59-70]
ISSN 1897-2500
Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Warszawa ‒ miasto edukacyjnych wycieczek turystycznych
Wstęp
Pojęcia „turystyka” i „turysta” sięgają swoimi korzeniami XIX wieku. To w tym
czasie podróżowanie zaczęło nabierać nowego poznawczego charakteru. Pojęcie
turystyki wywodzi się z języka francuskiego tour, które oznacza wycieczkę, podróż
kończącą się powrotem do miejsca skąd nastąpił wyjazd. Lucjan Turos uważa zaś,
że turystyka to „świadome, dobrowolne, indywidualne lub grupowe, pozaprofesjo-
nalne, dokonywane w ramach wolnego czasu, organizowane lub spontaniczne,
podróżowanie, mające na celu zaspokojenie zainteresowań poznawczych, i uzyska-
nie doświadczeń oraz przeżyć (estetycznych, rekreacyjnych, intelektualnych), któ-
rych źródłem są regiony, obiekty i środowiska ludzkie”1. Natomiast Międzynarodo-
wa Konferencja Statystyki Turystycznej w Ottawie w 1991 roku głosem ekspertów
uznała, że turystykę należy traktować jako „ogół czynności osób, które podróżują
i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych, nie dłużej niż
1 L. Turos, Wprowadzenie do wiedzy o turystyce edukacyjnej, IPSYLON, Warszawa 2001.
Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA
60
przez rok bez przerwy, poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjaz-
dów, w których głównym celem jest działalność zarobkowa”2.
Nas w niniejszych rozważaniach najbardziej interesuje charakterystyczna odmia-
na podróżowania, a mianowicie turystyka edukacyjna. Zdefiniowaniem tego pojęcia
nie zajmuje się zbyt wielu badaczy. Termin edukacyjna częściej postrzegana jest jako
funkcja, zadanie turystyki aniżeli jej typ. Niemniej jednak znajdziemy w literaturze
przedmiotu jasne wyjaśnienie tego typu wyjazdów poza miejsce zamieszkania.
L. Turos traktuje wycieczki o charakterze edukacyjnym jako wyjazdy służące wzbo-
gacaniu wiedzy, poznawaniu architektury, zabytków, kultury, mentalności ludzi
zamieszkujących dany region, a my moglibyśmy do tego dodać poznawanie przyro-
dy, historii. Najistotniejsze w turystyce edukacyjnej jest to, że uczestnicy tych eska-
pad mogą wiedzę teoretyczną zestawić z poznaniem w naturalnym środowisku
i skonfrontować informacje z obu źródeł.
Turystyka edukacyjna już dawno temu została dostrzeżona jako ważna forma
wspierania procesu kształcenia. A i zaczyna być coraz bardziej doceniania ze wzglę-
dów ekonomicznych danego regionu. I tak np. Sejmik Dolnego Śląska przychylając
się do wniosku Dolnośląskiej Organizacji Turystycznej ogłosił rok 2013 rokiem
Dolnośląskiej Turystyki Edukacyjnej3.
Poznanie i wiedza stanowią zwieńczenie potrzeb człowieka. A więc turystyka
w formie edukacyjnej może zadość uczynić takim oczekiwaniom. Omawiany typ
turystyki bywa realizowany na kilka sposobów: wycieczki przedmiotowe, wycieczki
turystyczne lub krajoznawczo-turystyczne, obozy wędrowne, imprezy wyjazdowe
czy szkoły językowe. W Polsce organizatorami ponad 30% wycieczek edukacyjnych
są szkoły. To one biorą na siebie odpowiedzialność za organizację, bezpieczeństwo
i jakość tego typu wypraw. Jak podają nauczyciele4 zasadniczym powodem samoor-
ganizacji wyjazdów edukacyjnych stały się koszty. W wypadku, kiedy rezygnują
z pośrednictwa biura podróży udaje się im obniżyć wydatki, jakie muszą ponieść
2 Za: http://www.wycieczkiznami.pl/index.php/Edukacyjne-funkcje-turystyki/edukacyjne-funkcje-
turystyki.html 3 http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,12366033,2013_rokiem_turystyki_edukacyjnej_na_
Dolnym_Slasku.html [21.01.2013]. 4 Badania własne.
Warszawa ‒ miasto edukacyjnych wycieczek turystycznych 61
uczestnicy. Czy w ślad za obniżeniem kosztów idzie jakość i skuteczność, to już
inna kwestia.
Wycieczki edukacyjne mogą pełnić wiele zadań. Po pierwsze poszerzają horyzon-
ty, umożliwiają poprzez bezpośrednie doświadczenie zdobywanie wiedzy innej niż
podręcznikowa, kształtują postawy między innymi patriotyczne, kształcą szacunek
do wielokulturowości, dają podłoże do identyfikacji z miejscem czy kulturą. Celowo
zaplanowana i przeprowadzona wycieczka daje szanse na pobudzenie instynktu
badawczego uczestników.
Turystyka edukacyjna może być realizowana zarówno w mieście jak i na otwartej
przestrzeni. Duże miasta już dawno odkryły w turystyce edukacyjnej źródło docho-
du. A ponieważ edukacja może być realizowana na różnych płaszczyznach i wielo-
ma sposobami, wystarczy mieć co zaoferować i wiedzieć jak to zrobić. Z tego zada-
nia świetnie wywiązują się Paryż, Londyn czy choćby czeska Praga. Proponują nie-
zwykle ciekawe atrakcje turystyczne, których odbiorcami może być zarówno turysta
indywidualny jak i grupy zorganizowane.
Warszawa miastem turystyki edukacyjnej?
Myśląc o turystyce edukacyjnej automatycznie przypisujemy ją do wycieczek
szkolnych, grup studentów, a rzadziej myślimy w kategoriach form skierowanych do
rodzin czy turystów zagranicznych. Jak podaje raport przygotowany przez TNS
Polska w styczniu 2013 roku5, Warszawa ciągle przegrywa z Paryżem, Barceloną czy
Berlinem, ale powoli dostrzega się w tym mieście coś więcej niż relatywnie dobre
ceny za pobyt czy wyżywienie. „Wszystkim respondentom, którzy wzięli udział
w badaniu Warszawa najbardziej kojarzy się z wielością zabytków historycznych
i miastem o bogatej historii. Bogata oferta kulturalna zyskała niewiele mniej pozy-
tywnych wskazań”6.
Przybywający do Warszawy uczestnicy wycieczek edukacyjnych najczęściej od-
wiedzają muzea, centra nauki, teatry, kina, sejm, rzadziej ogrody botaniczne, ogród
5 http://www.bip.warszawa.pl/dokumenty/radamiasta/interpelacje/2013_1556/05_02_2013_1556
_odp_zal_2_Krajewski.pdf [2.02.2013]. 6 Ibidem.
Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA
62
zoologiczny, Narodowy Bank Polski, obiekty sportowe7. Często koncentrują się na
jednym wydarzeniu, a pozostały czas spędzają (niestety) w centrach handlowych.
98% uczestników wycieczek (na poziomie gimnazjum) szkolnych edukacyjnych nie
korzystało z wiedzy przewodników8. Czasu dzielącego wizytę w wybranych miejscu
‒ np. muzeum a odjazdem do domu, nie wykorzystywali na realizację spaceru po
mieście. Respondenci podawali najczęściej jako cel wycieczki edukacyjnej: Muzeum
Powstania Warszawskiego i Centrum Nauki Kopernik. Z wiedzy i doświadczenia
przewodników częściej korzystają młodsi turyści9. Często do Warszawy przyjeżdżają
w celach turystyczno-edukacyjnych po kilka razy. Za każdym razem odwiedzając
inne miejsce. Żadna z pytanych osób nie zwiedzała tego miasta z audioprzewodni-
kiem. Gimnazjalistom brakowało w tych wycieczkach ciekawego kontekstu, aby
poznać historię miasta. Warszawa kojarzy im się z obiektami, ale nie anegdotami,
barwnie opowiedzianymi historiami, klimatem poprzednich epok. Turystyka eduka-
cyjna, w której uczestniczyli, raczej nie wyposażyła ich w wiedzę na temat wielokul-
turowości, z jaką się stykali, ani nie pozwoliła utożsamiać się z miejscem czy ludźmi.
Warszawa oferuje cały szereg muzeów, centrów zaprojektowanych i wyposażo-
nych w najnowocześniejsze media i rozwiązania (zob. schemat 1.). Jest to niewąt-
pliwy atut. Odwiedzający doceniają np. rozmach Centrum Nauki Kopernik, którego
koszt budowy wyniósł 365 mln zł, z czego 207 mln zł to środki z Unii Europejskiej.
CNK jest wspólną inicjatywą miasta st. Warszawa, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego oraz Ministerstwa Edukacji Narodowej10.
Za walory edukacyjne doceniane jest Muzeum Powstania Warszawskiego. Cieka-
we ekspozycje, specjalnie przygotowywane lekcje i wykłady, sala dla najmłodszych,
stawianie na interaktywność ze zwiedzającym, to siła tego obiektu muzealnego11.
W badanej grupie nikt nie był jeszcze w Muzeum Chopina, ale za to wszyscy odwie-
7 Badania własne. 8 Grupa ankietowa to 115 uczniów gimnazjum z Wielkopolski i Mazowsza. 9 Badania własne. 10 http://warszawa.naszemiasto.pl/artykul/1598495,dwa-lata-temu-otwarto-centrum-nauki-
kopernik,id,t.htm [10.02.2013]. 11 http://www.1944.pl/edukacja_i_kultura/dla_dzieci [10.02.2013].
Warszawa ‒ miasto edukacyjnych wycieczek turystycznych 63
dzili taras Pałacu Kultury. Co prawda niewiele z tej wyprawy wynieśli, bo „wjechali-
śmy windą na górę, pokręciliśmy się w kółko i z powrotem na dół”12.
Schemat 1. Obiekty muzealne Warszawy
Źródło: Dane urządu miasta stołecznego Warszawy.
12 Wypowiedź respondenta.
Muzea
Techniczne Artystyczne
Biograficzne Przyrodnicze
Wojskowe Martylologiczne
Literackie Etnograficzne
Historyczne
Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA
64
Ciekawe rozwiązania turystyki edukacyjnej w Warszawie
Warszawa potrafi inspirować swoją historią do odbywania nietuzinkowych wy-
cieczek edukacyjnych. Można wędrować szlakiem pomników historii tradycyjnie
zaczynając od Pałacu Kultury, potem zmierzając na Stare Miasto i do Grobu Nie-
znanego Żołnierza. Biura podróży też przygotowały atrakcyjną tematykę dla upra-
wiania turystyki edukacyjnej13. Ale można też wykorzystać inny sposób poznawania
kultury, historii.
Taką propozycją są z całą pewnością audioprzewodniki. Projekt Miejska ścieżka
wydaje się być propozycją trafioną w przysłowiową dziesiątkę (foto 1 i 2). Sami
twórcy mówią o nim: „To mieszkańcy miasta tworzą jego klimat. To oni decydują,
gdzie wypada bywać, jadać i spotykać się. To oni codziennie krążą po ulicach zała-
twiając swoje codzienne sprawy. Oficjalna historia toczy się w tle, zmienia nastroje
ulicy i wpływa na życie zwykłych ludzi. Ale to właśnie oni są bohaterami naszych
miejskich ścieżek. Wysłuchaj wspomnień mieszkańców i poczuj klimat tego miasta.
Poznaj Warszawę”14. Audioprzewodniki przygotowano z następujących tematów:
Narodziny Ursynowa, Warszawa opozycjonistek, Lata 60. w Warszawie, Dwudzie-
stolecie Międzywojenne, Kryminalna Warszawa, Wielokulturowa Praga. Omawiane
audioprzewodniki poszły o krok dalej aniżeli inne tego typu materiały, z którymi
zwiedzający mogą się spotkać np. na Wawelu czy w Oświęcimiu. Dodano do nich
poza informacja także materiał publicystyczny, co czyni je ciekawymi i poznawczo
bogatszymi. Przeprowadzenie wycieczki edukacyjnej z udziałem nagrań audio wyda-
je się atrakcyjne z kilku powodów.
Każdy uczestnik ma możliwość dostosowania tempa wycieczki do siebie, po dru-
gie dobrze słyszy to co zamieszczono w materiale, sama forma jest atrakcyjna
i daleka od naszych przyzwyczajeń i skojarzeń z nudnym zwiedzaniem. Jedynym
problemem niestety jest to, że tego typu audiorzewodników jest stosunkowo niewie-
le. Często tworzy się je okazjonalnie, np. z racji obchodów roku Chopina15.
13 Np. http://www.korneluk.com.pl/sciezki_dydaktyczne_po_warszawie [9.02.2013]. 14 http://miejskasciezka.pl/ [dostęp z dnia 13.02.2013]. 15 http://chopin2010.pl/pl/strona/baza-wiedzy/materialy-edukacyjne/entry/2853-audio-przewodnik-
po-warszawie-fryderyka-chopina.html [ dostęp z 14.02.2013].
Warszawa ‒ miasto edukacyjnych wycieczek turystycznych 65
Foto 1 i 2. Zdjęcia wykonane na jednej ze Ścieżek Miejskich
Autorka: K. Bocheńska-Włostowska.
Takie audioprzewodniki mogłyby pozwalać promować te rejony Warszawy, które
pozostają na uboczu szlaków turystycznych, a mające do zaoferowania ciekawą
historię czy kulturę. Wędrówka szlakami fortów, świątyń, rozwiązań urbanistycz-
nych mogłoby być interesujące i wysoce edukacyjne.
Zwiedzanie Powązek, Wilanowa, Łazienek z audioprzewodnikiem też zapewne
byłoby ciekawe, bo pozwoliłoby skupić się na treści nagranego komunikatu i wyeli-
minowało otaczające szumy, dekoncentrujące i blokujące pełne oddanie się pozna-
waniu miejsca.
Warszawa należy do niewielu miast w Polsce, w której turyści nastawieni na wa-
lory edukacyjne mogą uczestniczyć w grach miejskich. Specjalizuje się w tym między
innymi Fundacja Varsaviana16. Twórcy tej organizacji stawiają na ludzi młodych,
a w misję wpisali sobie upowszechnianie wiedzy o tradycji, kulturze miasta. W ofer-
cie mają też nietuzinkowe spacerki po Warszawie a oto przykładowa tematyka: Ulica
Chłodna z panną Andzią i Józiem od pączków, Praga żydowska Judyty i Szmula Jakubowicza
zwanego Zbytkowerem. Gry miejskie służą poznawaniu miasta poprzez odkrywanie,
zabawę17. Gry miejskie realizowane w Warszawie mają coraz bardziej finezyjne
rozwiązania18. Nie wędrujemy już tylko śladami bohaterów literackich lub miejsc od
16 http://www.fundacjavarsaviana.pl/[ dostęp z 18.02.2013]. 17 http://www.fundacjavarsaviana.pl/gallery.php [18.02.2013]. 18 http://www.dzieckowwarszawie.pl/artykul/impreza-gra-miejska-16022013 [18.02.2013].
Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA
66
wieków pisanych w historię stolicy. Jak piszą na swojej stronie twórcy gier miejskich
„Gra miejska to coś więcej niż spacer, zwiedzanie, czy lekcja z przewodnikiem.
Intryga, prawdziwa historia oraz fabuła gry pozwalają odkrywać i poznawać miasto
nie tylko turystom, ale i jego mieszkańcom”19.
Poza grami miejskimi i zwiedzaniem miasta z audioprzewodnikiem można po-
znawać różne aspekty naszej wspólnej historii podążając tzw. ścieżkami edukacyj-
nymi. Jest ich w Warszawie nieco. I tak chcącym poznać postać Marii Skłodowskiej-
Curie warto polecić ścieżkę edukacyjną usytuowaną u zbiegu ulicy Wawelskiej
i M. Skłodowskiej-Curie. Bogatą ofertę edukacyjną oferuje Ogród Botaniczny. Od-
wiedzając Warszawę można odbyć wyprawę siedmioma ścieżkami edukacyjnymi
o charakterze botanicznym. Uważane są za jedną z większych atrakcji tego miejsca.
Ponadto w stolicy znalazła swoje miejsce ścieżka edukacyjna Ryszarda Kapuściń-
skiego. Ma ponad dwa kilometry. I wiedzie przez Pola Mokotowskie. „Ścieżka to
specjalnie zaprojektowana aleja wijąca się przez park. Co kilkaset metrów w podło-
żu umieszczono cytaty z książek Kapuścińskiego. Są też podświetlane słupy tworzą-
ce „rozdziały” poświęcone jego twórczości - państwom, o których pisał, czy pre-
zentujące część fotografii wykonanych przez pisarza”20.
Edukacja ma szansę powodzenia tylko wtedy, kiedy oferowana nam wiedza koja-
rzy się z doświadczeniem własnym, odbierana jest wieloma zmysłami i pozwala
poznającym jej tajniki przekazywać dalej zdobytą wiedzę i wykształcone umiejętno-
ści. Na szlaku turystycznym o charakterze edukacyjnym zapewne mogłoby się zna-
leźć Muzeum Karykatury imienia Eryka Lipińskiego. „Jest to jedyna placówka tego
typu w Polsce, a na całym świecie jest ich zaledwie około pięćdziesięciu. Początko-
wo skromny zbiór rysunków zgromadzonych w Muzeum wynosił około 2500
obiektów, a obecnie rozrósł się on do kolekcji ponad 18-tysięcznej. Uwzględniając
zaś depozyty stałe liczy on ponad 25 tysięcy rysunków, a także obiekty z zakresu
malarstwa i rzeźby. Zbiory te zawierają wiele cimeliów karykatury polskiej i świato-
wej, od XVIII-wiecznych po najnowsze. W kolekcji znajdują się prace tak wybit-
19 http://zebraprojekt.pl/ [20.02.2013]. 20 http://wyborcza.pl/1,76842,8100206,Jest_w_Warszawie_sciezka_Ryszarda_Kapuscinskiego.html
[19.02.2013].
Warszawa ‒ miasto edukacyjnych wycieczek turystycznych 67
nych artystów obcych, jak m.in.: W. Hogarth, H. Daumier, J. Effel, H. Sandberg
i R. Topor. Oczywiście przeważają w niej prace autorów polskich, od miedziorytów
D. Chodowieckiego z XVIII w. poczynając. Na szczególną uwagę zasługują dzieła:
F. Kostrzewskiego, K. Sichulskiego, Z. Czermańskego, B. W. Linkego, J. Zaruby
i M. Berezowskiej. Rzecz jasna najbogatszy jest zbiór polskiej karykatury współcze-
snej. Długą listę autorów tworzą tu takie indywidualności jak: E. Lipiński, J. Bohda-
nowicz, A. Czeczot, A. Dudziński, J. Flisak, Z. Jujka, Sz. Kobyliński, A. Krauze,
Z. Lengren, E. Lutczyn, A. Mleczko, S. Mrożek, J. Stanny. W zbiorach muzeum
znajdują się także prace najbardziej dziś popularnych rysowników młodszej genera-
cji z: J. Gawłowskim, M. Raczkowskim i H. Sawką na czele21. Działalność edukacyj-
na Muzeum wpisuje się niezwykle ciekawie w ścieżkę turystyczną peregrynacji mło-
dych i bardziej dojrzałych ludzi. Niewątpliwie na plus jest także cena biletów upo-
ważniających do zwiedzania Muzeum.
Myśląc o edukacji realizowanej z udziałem wypraw turystycznych często podą-
żamy utartymi szlakami, zaglądając do centrum miasta. Tymczasem poszerzanie
horyzontów spokojnie można realizować schodząc z utartego szlaku. Warszawa i jej
okolice dają taką możliwość. Wystarczy przemieścić się do Natolina, by podziwiać
piękny zespół pałacowo-parkowy. „Park Natoliński w Warszawie zajmuje ponad sto
hektarów (dla porównania Łazienki Królewskie to „zaledwie” 76 ha)”22. Zobaczenie
tego zespołu jest niezwykłą gratką, albowiem nie jest on udostępniony do zwiedza-
nia na co dzień. Tylko nieliczni mogą pod czujnym okiem przewodnika przemierzyć
ten teren. A jest to miejsce niezwykłe, kryjące za strzegącymi je murami cenne
obiekty architektoniczne, dzieła sztuki i cenne obiekty przyrodnicze. „Dolny park
od 1991 roku jest rezerwatem przyrody. Długi staw z wyspą, położony tuż pod
skarpą, stanowi jego ozdobę i siedlisko licznie zamieszkujących park ptaków”23. Idąc
tropem szlaków warto na chwile wytchnąć w Parku Skaryszewskim. A potem pozo-
21 http://muzeumkarykatury.pl/joomla/index.php?option=com_content&view=article&id=74&
Itemid=78 [dostęp 2 września 2013]. 22 http://www.eogrody.pl/Ogrody/56,113379,10369094,Zobacz_koniecznie_Park_Natolin___co_
sie_kryje_za_murami_.html [2 września 2013] 23 http://www.e-ogrody.pl/Ogrody/56,113379,10369094,Park_Natolinski_w_Warszawie__Strumien_
i_wyspa_ w_dolnym,,11.html [12 sierpnia 2013].
Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA
68
staje już tylko ruszyć do Centrum Edukacji Kampinoskiego Parku Narodowe-
go.
Skuteczność turystyki edukacyjnej zależy od kilku czynników. Między innymi wa-
ży na jej efektywności osoba organizatora, następną składową jest nastawienie
uczestników i naturalnie trzecia rzecz to atrakcyjność miejsca do jakiego się udajemy
i jego adekwatność do wieku i oczekiwań turystów.
Wędrując po Warszawie poznajemy miasto nie tylko od strony topograficznej,
administracyjnej i historycznej. Przemierzając Warszawę odkrywamy karty historii
w szerszym kontekście. I to jest ta kolejna zaleta wycieczek edukacyjnych. Stolica
ma wiele do zaoferowania w kontekście poznawczym, warto np. pomyśleć o haśle
lub motywie przewodnim zwiedzania. Można podążyć więc szlakiem pomników,
obrać azymut na ciekawe fontanny lub przejść szlakiem miejsc utrwalonych
w literaturze.
Turystyka edukacyjna organizowana indywidualnie nie ogranicza się wyłącznie do
poznawania miejsc, to także kształcenie umiejętności w zakresie organizacji wolnego
czasu, logistyki czy komunikacji międzyludzkiej, komunikacji międzykulturowej,
zbierania, sortowania a także przetwarzania informacji. Rzadko bierzemy pod uwagę
wymienione elementy. A warto na problem spojrzeć i w ten sposób. Warszawa
z racji rozbudowanej infrastruktury dużego miasta i wielości oferowanych instytucji
umożliwiających turystyczne peregrynacje otwiera przed potencjalnymi uczestnikami
nieograniczone możliwości kształcenia w zakresie wiedzy i umiejętności.
Wnioski
Warszawa z całą pewnością nadaje się na miasto wycieczek edukacyjnych. Warto
jednak zadbać o promocję kolejnych rozwiązań służących turystom. Warszawa ma
potencjał po temu, aby ściągnąć więcej turystów ‒ zarówno indywidualnych jak
zorganizowanych. Bogata historia tego miasta, wielość barwnych postaci, która była
z tym miejscem związana to siła turystyczna.
W prezentowanych przykładach turystyki edukacyjnej wyakcentowano te rozwią-
zania-materiały i formy, które zdają się iść z duchem czasów i wydobywają z otacza-
jącego nas szumu informacyjnego ciekawe i nietuzinkowe treści.
Warszawa ‒ miasto edukacyjnych wycieczek turystycznych 69
Turystyka edukacyjna to nie tylko poszerzanie wiedzy, ale także kształtowanie
kultury turystycznej i umiejętności czynnego poznawania nowych miejsc, ludzi,
historii itd. Turystyka edukacyjna nie może być postrzegana w kategorii przydużych
kapci muzealnych, nudnych ekspozycji pilnowanych przez znużone tym obowiąz-
kiem osoby. Ten typ odbywania podróży w przeszłość powinien być jak najbardziej
plastyczny, powinien przemawiać do adresata na wiele sposobów, trafiając do jego
bogatej palety zmysłów.
Literatura
[1] Turos L., Turystyka edukacyjna i transgresja, Wszechnica Polska – Szkoła Wyższa
TWP w Warszawie, Warszawa 2003
[2] Turos L., Wprowadzenie do wiedzy o turystyce edukacyjnej, IPSYLON, Warszawa 2001
[3] http://www.wycieczkiznami.pl/index.php/Edukacyjne-funkcje-
turystyki/edukacyjne-funkcje-turystyki.html
[4] http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,12366033,2013_rokiem_turystyki_ed
ukacyjnej_na_Dolnym_Slasku.html
[5] http://www.bip.warszawa.pl/dokumenty/radamiasta/interpelacje/2013_1556/0
5_02_2013_1556_odp_zal_2_Krajewski.pdf
[6] http://www.fundacjavarsaviana.pl/gallery.php
[7] http://www.dzieckowwarszawie.pl/artykul/impreza-gra-miejska-16022013
[8] http://zebraprojekt.pl/
[9] http://wyborcza.pl/1,76842,8100206,Jest_w_Warszawie_sciezka_Ryszarda_Kap
uscinskiego.html
[10] http://www.korneluk.com.pl/sciezki_dydaktyczne_po_warszawie
[11] http://miejskasciezka.pl/
[12] http://chopin2010.pl/pl/strona/baza-wiedzy/materialy-edukacyjne/entry/2853-
audio-przewodnik-po-warszawie-fryderyka-chopina.html
[13] http://www.e-
ogrody.pl/Ogrody/56,113379,10369094,Park_Natolinski_w_Warszawie__Strum
ien_i_wyspa_w_dolnym,,11.html
Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA
70
[14] http://wyborcza.pl/1,76842,8100206,Jest_w_Warszawie_sciezka_Ryszarda_Kap
uscinskiego.html
[15] http://muzeumkarykatury.pl/joomla/index.php?option=com_content&view=ar
ticle&id=74&Itemid=78
[16] http://www.eogrody.pl/Ogrody/56,113379,10369094,Zobacz_koniecznie_Park
_Natolin___co_sie_kryje_za_murami_.html
Streszczenie
Słowa kluczowe: turystyka edukacyjna, Warszawa
Turystyka edukacyjna realizowana może być w różnych miejscach. Przybiera również wielora-
ką postać. Niniejszy artykuł stawia sobie za cel prześledzenie, w jaki sposób Warszawa może
realizować idee turystyki edukacyjnej. Rozważania prowadzone są w dwóch kierunkach. Z jednej
strony staramy się odpowiedzieć na pytanie, czym stolica wyróżnia się w przedmiotowej kwestii od
innych miast oraz jakie formy tematyczne można realizować w tym mieście. Autorka skoncentro-
wała się na przykładowych rozwiązaniach. Celem nie było bowiem, opisanie wszystkiego, a raczej
scharakteryzowanie dostępnych form, tej nieco bardziej innowacyjnej i mogącej wyznaczać nowy
kierunek rozwoju turystyki edukacyjnej.
Warsaw – city of educational tourism
Summary
Key words: educational tourism, Warsaw
Educational turism can take many forms. The aim of the article is to characterize currently
forms of educational tourism in Warsaw.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 71-82]
ISSN 1897-2500
Elżbieta BIERNAT
Katedra Turystyki Kolegium Gospodarki Światowej,
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
Czy pracownicy warszawskiej służby zdrowia mogą stanowić przykład prozdrowotnych zachowań
oraz promocji turystyki zdrowotnej w regionie?
Wstęp
Środowisko medyczne z racji posiadanej wiedzy, prestiżu społecznego i roli spo-
łecznej ma niebagatelny wpływ na zmianę zachowań społeczeństwa. Styl życia leka-
rzy, pielęgniarek i innych pracowników służby zdrowia, ich zachowania zdrowotne
i sposób spędzania czasu wolnego stanowią ważny wskaźnik postępowania ich
pacjentów1. W konsekwencji zachowania tej grupy zawodowej, mogą być istotnym
wyznacznikiem kierunku przeprowadzania prozdrowotnych strategii oraz rozwoju
(wspierających to działanie) sektorów gospodarki.
Dotychczasowe badania dotyczące środowiska medycznego koncentrują się
głównie na analizie palenia tytoniu, spożywania alkoholu2 i aktywności fizycznej3.
1 R. Davis, When doctors smoke, Tab Control 1993; 2:187-188. 2 G.A. Kenna, M.D. Wood, Alcohol use by healthcare professionals, Drug Alcohol Depend 2004; 75: 107-116;
K.B. Wells, C.E. Lewis, B. Leake, J.E. Ware Jr., Do physicians preach what they practice? A study of physi-cians’ health habits and counseling practices. JAMA 1984; 252: 2846-2902; T. Ohida, H. Sakurai, Y. Mochi-zuki, A.M. Kamal, S. Takemura, M. Minowa, S. Kawahara, Smoking prevalence and attitudes toward smo-king among Japanese physicians, JAMA 2001; 285: 26432648; P. Sabo, M.B. Gallacci, C. Goehring,
Elżbieta BIERNAT
72
Z niektórych doniesień wynika, że jest to grupa godna naśladowania. Na przykład
Amerykanie pokazują, że aż 69,7% lekarzy podejmuje aktywność fizyczną co naj-
mniej 2 razy w tygodniu przez 30 i więcej minut4. Niestety inne prozdrowotne za-
chowania lekarzy nie są aż tak dobrze znane. Niewiele wiadomo na temat podej-
mowania przez nich turystyki zdrowotnej. A wiedza tego typu, może dostarczyć
dość istotnych informacji o przyszłych działaniach ich pacjentów, o rozwoju tego
sektora gospodarki. Dlatego celem niniejszej pracy jest nie tylko ocena pozytywnych
mierników zdrowia przedstawicieli warszawskiej służby zdrowia, jakimi są: poziom
aktywności fizycznej i wskaźnik Body Mass Index, ale i analiza ich uczestnictwa
w turystyce zdrowotnej.
Materiał i metody
Badaniami objęto 764 losowo wybranych pracowników warszawskiej służby
zdrowia (343 lekarzy, 284 pielęgniarek i 137 innego personelu medycznego, to jest:
fizjoterapeutów, techników rtg, protetyków, laborantów, ratowników medycznych,
salowych, pomocy stomatologicznej, administracji medycznej, rejestracji). Charakte-
rystykę badanej grupy przedstawiono w tabeli 1.
B. Künzi, P.A. Bovier, Use of tobacco and alcohol by Swiss primary care physicians: a cross-sectional survey, BMC Public Health 2007; 7: 5; P.H. Hughes, N. Brandenburg, D.C.J. Baldwin, C.L. Storr, K. Willliams, J.C. Anthony, D.V. Sheehan, Prevalence of substance use among US physicians, JAMA 1992; 267: 1705-1714; U. John, M. Hanke, Tabacco-smoking prevalence among physicians and nurses in countries with different tobacco-control activities, Eur J Cancer Prev 2003; 12: 235-237; J. Juntunen, S. Asp, M. Olkinuora, M. Aarimaa, L. Strid, K. Kauttu, Doctors’ drinking habits and consumption of alcohol, BMJ 1988; 267: 2333-2339; W.E. McAuliffe, M. Rohman, P. Breer, G. Wyshak, S. Santangelo, E. Magnuson, Alkohol use and abuse in random samples of physicians and medical students, BMJ 1988; 297: 951-954; N.C. Barengo, H. P. Sandstrom, V.J. Jorman-ainen, M.T. Myllykangas, Attitudes and behaviours in smoking cessation among general practitioners in Finland 2001, Soz Preventimed 2005; 50: 355-360.
3 M. Rady, S.M. Sabbour, Behavioral risk factors among physicians working at Faculty of Medicine – Ain Shams University, J Egypt Health Assoc 1997; 72: 233-56; E. Frank, C. Segura, Health practices of Canadian physi-cians, Can Fam Physician 2009; 55: 810-811; I. James, A. Smith, T. Smith, E. Kirby, Ph. Press, P. Doherty, Randomized controlled trial of effectiveness of pedometers on practitioners’ attitudes to engagement in and promotion of physical activity, J Sports Sciences 2009; 27: 753-758; J. Jatkinson, R.B. Goody, C.A. Walker, Walking at work: a pedometer study assessing the activity levels of doctors, Scott Med J 2005; 50: 73-74; E. Bier-nat, A. Poznańska, A.K. Gajewski, Is Physical Activity of Medical Personnel a Role Model for Their Patients, AAEM 2012; 19(4): 707-710.
4 S.K. Hull, L.F. DiLalla, J.K. Dorsey, Prevalence of Health – Related Behaviors Among Physicians and Medical Trainees, AP 2008; 32: 31-38.
Czy pracownicy warszawskiej służby zdrowia mogą stanowić przykład prozdrowotnych zachowań
oraz promocji turystyki zdrowotnej w regionie?
73
Tab. 1. Charakterystyka badanych pracowników warszawskiej służby zdro-
wia
Charakterystyka grupy
Lekarze (n=343)
Pielęgniarki/arze (n=284)
Inny personel medyczny (n=137)
Ogółem (n=764)
n % n % n % n %
Płeć
Mężczyzna 186 54,2 8 2,8 46 33,6 240 31,4
Kobieta 157 45,8 276 97,2 91 66,4 524 68,6
Wiek
21-30 lat 62 18,1 36 12,7 35 25,7 133 17,5
31-40 lat 118 34,5 109 38,4 38 27,9 265 34,8
41-50 lat 79 23,1 96 33,8 31 22,8 206 27,0
51-60 lat 56 16,4 39 13,7 25 18,4 120 15,7
60+lat 27 7,9 4 1,4 7 5,1 38 5,0
Stan cywilny
W stałym związku (mężatka/ żonaty; partnerstwo)
234 68,8 196 69,5 87 64,4 517 68,3
Wolny (kawaler/ panna; rozwiedzio-ny/a; wdowieca)
106 31,2 86 30,5 48 35,6 240 31,7
Wykształcenie
Wyższe 343 100 31 11,0 37 27,0 411 53,9
Średnie - - 251 88,7 95 69,3 346 45,3
Zawodowe/ Pod-stawowe
- - 1 0,4 5 3,6 6 0,8
Dochód brutto na osobę w rodzinie
<1300 zł 45 16,4 146 55,5 57 45,6 248 37,4
1300-2100 zł 102 37,1 88 33,5 29 23,2 219 33,0
2100-2700zł 73 26,5 22 8,4 24 19,2 119 17,9
>2700zł 55 20,0 7 2,7 15 12,0 77 11,6
Elżbieta BIERNAT
74
Losowanie miało charakter dwustopniowy. Pierwszy stopień polegał na wyloso-
waniu trzech szpitali oraz 10 przychodni rejonowych, spośród wszystkich placówek
danego rodzaju w Warszawie. Po czym, losowano respondentów w szpitalach
(z listy pracowników) oraz w przychodniach (wszystkich obecnych w pracy w czasie
2 dni prowadzenia badań w danej placówce). Procent odmowy udzielenia wywiadu
w szpitalach był niewielki i zamykał się przedziale 3-5%. W przychodniach, udziele-
nia wywiadu odmówiło około 25% lekarzy (ze względu na brak czasu). Wywiady
prowadzili przeszkoleni ankieterzy.
Badanie miało charakter ankietowy. Kwestionariusz składał się z dwóch części.
Pierwsza część – oprócz danych osobowych – zawierała pytania dotyczące uczest-
nictwa w turystyce w ciągu ostatniego roku. Pytano o rodzaj wyjazdów (jednodnio-
we, krótkookresowe i długookresowe) oraz o ich cel. Wyjazdy zdrowotne (leczni-
cze) obejmowały konsultacje lekarskie poza miejscem zamieszkania, pobyty/zabiegi
w szpitalach, sanatoriach, uzdrowiskach, SPA i Wellness, czy na wczasach odchu-
dzających. Druga część to polska wersja Międzynarodowego Kwestionariusza Ak-
tywności Fizycznej (IPAQ)5, za pomocą której zbierano informacje o podejmowa-
nych wysiłkach (umiarkowanych, intensywnych, chodzeniu) w ostatnim tygodniu.
Każdy z wysiłków wyrażono w jednostkach MET–min./tydzień, mnożąc przypisa-
ny im współczynnik (tab. 2), przez liczbę dni ich wykonywania w tygodniu oraz czas
trwania w minutach na dzień6.
Tab. 2. Wartości współczynnika MET dla różnych rodzajów wysiłków
fizycznych
Rodzaj wysiłku Wartości współczynnika MET
Chodzenie 3,3
Wysiłki umiarkowane 4,0
Wysiłki intensywne 8,0
5 E. Biernat, R. Stupnicki, A.K. Gajewski, Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (IPAQ) –
wersja polska. Phys Edu Sport 2007; 6-7: 4-10. 6 Scoring protocol, www.ipaq.ki.se
Czy pracownicy warszawskiej służby zdrowia mogą stanowić przykład prozdrowotnych zachowań
oraz promocji turystyki zdrowotnej w regionie?
75
Na podstawie uzyskanych wyników obliczono Total Physical Activity (TPA) oraz po-
ziom aktywności fizycznej respondentów. Wyróżniono trzy poziomy:
Wysoki (do którego klasyfikowano osoby, spełniające jeden z poniższych
kryteriów):
‒ 3 lub więcej dni intensywnych wysiłków fizycznych, łącznie co najmniej
1500 MET-min/tydzień,
‒ 7 lub więcej dni którejkolwiek kombinacji aktywności fizycznej (chodzenia,
umiarkowanych lub intensywnych wysiłków) przekraczającej 3000 MET-
min/tydzień.
Umiarkowany (do którego klasyfikowano osoby, spełniające jeden z poniższych
kryteriów):
‒ 3 lub więcej dni intensywnych wysiłków fizycznych, nie mniej niż 20 minut
dziennie,
‒ 5 lub więcej dni umiarkowanych wysiłków lub chodzenia, nie mniej niż 30
minut dziennie,
‒ 5 lub więcej dni którejkolwiek kombinacji aktywności fizycznej (chodzenia,
umiarkowanych lub intensywnych wysiłków) przekraczającej 600 MET-
min/tydzień.
Niski (do którego klasyfikowano osoby, niewykazujące żadnej aktywności fi-
zycznej, bądź niespełniające warunków dla poziomu wystarczającego i wysokiego).
Zgodnie z metodologią IPAQ, badania prowadzono wyłącznie w marcu
i listopadzie. W wyznaczonych miesiącach przeciętne temperatury i opady są zbliżo-
ne. Nie jest to okres wzmożonej aktywności fizycznej (np. wakacji, ferii, czy urlo-
pów) w związku z czym mierzona aktywność fizyczna może być określana jako
aktywność nawykowa. Z badań wykluczono tydzień związany ze Świętem Zmar-
łych, podczas którego notuje się zwiększoną aktywność fizyczną (odwiedzanie
cmentarzy, wzmożone spacery, wizyty, przejścia do kościoła itp.).
Analizy statystycznej dokonano za pomocą pakietu komputerowego IBM®
SPSS® Statistics w wersji 21. Wnioskowanie statystyczne opierało się na teście Chi2.
W ocenie istotności efektów przyjęto poziom istotności p<0,05.
Elżbieta BIERNAT
76
Wyniki
Prawie 90% badanych pracowników służby zdrowia deklarowało uczestnictwo
w turystyce. Na jeden dzień wyjeżdżało 84,3% lekarzy, 86,6% pielęgniarek/arzy
i 88,3% osób z innego personelu medycznego (nie stwierdzono istotnych różnic
między nimi w tym względzie). Wykazano natomiast, że na krótkie wyjazdy relatyw-
nie częściej (Chi2=12,36; df=2; p=0,002) decydowali się lekarze (91,0%), niż pozo-
stali pracownicy służby zdrowia (pielęgniarki/arze – 81,7% czy inny personel me-
dyczny – 83,2%). Podobnie wyjazdy długookresowe – częściej dotyczyły
(Chi2=19,64; df=2; p=0,000) lekarzy (91,8%) niż pielęgniarek/arzy (80,6%) i innego
personelu medycznego (80,3%).
Najczęstszym celem wyjazdów respondentów była turystyka i wypoczynek (jed-
nodniowych – 63,8%, krótkookresowych – 74,8% i długookresowych – 89,9%),
odwiedziny krewnych i znajomych (odpowiednio 63,6; 48,8 i 19,1%) oraz sprawy
zawodowe (odpowiednio 31,9; 32,7 i 13,1%). Wyjazdy zdrowotne (krótko i długoo-
kresowe) deklarowało 2,1%, a jednodniowe – 5,3%. Przy czym, jednodniowe wy-
jazdy zdrowotne statystycznie częściej (Chi2=8,71; df=2; p=0,013) odnotowano
wśród pracowników innego personelu medycznego (10,7%), niż pozostałych tzn.
pielęgniarek/arzy – 4,5% i lekarzy – 3,8% (ryc. 1).
Stwierdzono, że prawie 30% pracowników warszawskiej służby zdrowia ma
nadwagę, a ponad 6% należy do osób otyłych (tab. 3). Jednak dowiedziono, że
stanowisko pracy różnicuje respondentów pod tym względem (Chi2=14,69; df=6;
p=0,023). To znaczy, nadwagę relatywnie częściej stwierdza się wśród lekarzy
(35,3%) niż wśród pielęgniarek/arzy (23,7%), czy wśród innego personelu medycz-
nego (27,9%). Otyłość zaś, częściej charakteryzuje pielęgniarki/arzy (7,6%) niż
pozostałych (inny personel medyczny – 5,9% i lekarzy – 5,3%).
Istotne różnice (Chi2=23,84; df=4; p=0,000) zaobserwowano także w poziomie
aktywności fizycznej respondentów (tab. 3). I tak, niski poziom aktywności fizycznej
najczęściej dotyczył lekarzy (51,5%), a wysoki – pielęgniarki/arzy (14,9%).
Czy pracownicy warszawskiej służby zdrowia mogą stanowić przykład prozdrowotnych zachowań
oraz promocji turystyki zdrowotnej w regionie?
77
Ryc. 1. Wyjazdy zdrowotne (jednodniowe, krótkookresowe, długookresowe)
pracowników służby zdrowia z regionu warszawskiego
0
2
4
6
8
10
12
Lekarze Pielęgniarki/arze Inny personel medyczny
3,84,5
10,7
1,9 1,7
3,5
2,22,6
0,9
Jednodniowe
Krótkookresowe
Długookresowe
*Istotnie różne (p<0,05) od pielęgniarek/arzy i lekarzy
Tab. 3. Body Mass Index i poziom aktywności fizycznej warszawskich pra-
cowników służby zdrowia w zależności od ich stanowiska pracy
Wyjazdy
Lekarze (n=343)
Pielęgniarki/arze (n=284)
Inny personel medyczny (n=137)
Ogółem (n=764)
n % n % n % n %
BMI
Niedowaga (<20) 26 7,6 39 14,0 14 10,3 79 10,5
Norma (20-24,9) 176 51,8 152 54,7 76 55,9 404 53,6
Nadwaga (25,0-29,9)
120 35,3* 66 23,7 38 27,9 224 29,7
Otyłość (≥30) 18 5,3 21 7,6* 8 5,9 47 6,2
Poziom aktywności fizycznej
Wysoki 17 5,2 42 14,9* 9 6,7 68 9,1
Umiarkowany 143 43,3 133 47,2 65 48,5 341 45,7
Niski 170 51,5* 107 37,9 60 44,8 337 45,2
* Istotnie różne (p<0,05) od pozostałych stanowisk pracy.
*
Elżbieta BIERNAT
78
Dyskusja
Wysoka świadomość środowiska medycznego zobowiązuje do przekazywania
wiedzy, sugerowania i wartościowania odpowiednich zachowań oraz do skuteczne-
go motywowania tego działania. Odpowiedzialność za zdrowie innych, obliguje
bowiem służby medyczne do kształtowania świadomości i nawyków aktywnego
spędzania czasu wolnego społeczeństwa, poprzez własne wzorce osobowe. Niniej-
sze badania pokazują jednak, że jeżeli chodzi o dbałość o własne zdrowie, warszaw-
ska służba zdrowia nie może stanowić wzoru dla swoich pacjentów. Nie może być
także propagatorem turystyki zdrowotnej. Ponad połowę warszawskich lekarzy
(51,5%) charakteryzuje niski poziom aktywności fizycznej, ponad 1/3 cechuje nad-
waga (35,3%), a 5,3% – wręcz otyłość. Nie jest to zjawisko odosobnione, gdyż jak
donoszą inne światowe badania, aż 84% lekarzy z Ain Shams University preferuje
siedzący styl życia (ćwiczy nieregularnie, albo nie podejmuje żadnej aktywności
fizycznej)7. Podobnie – kanadyjscy lekarze nie spełniają rekomendacji American
College of Sports Medicine and American Heart Association (≥30 min. codziennej umiar-
kowanej aktywności fizycznej)8. Lekarze nie wykonują również innych zaleceń – np.
10 000 kroków dziennie9. Tymczasem badania Biernat i in.10 wskazują na oczywisty
związek niedostatecznej aktywności fizycznej służby zdrowia z ich otyłością. Wy-
dawałoby się zatem, że – w związku z deklarowanym przez lekarzy codziennym
brakiem czasu11 – pewnego rodzaju wyjściem z sytuacji będą wyjazdy zdrowotne,
podczas których możliwe będzie podreperowanie zdrowia, poprawa sprawności
i kondycji fizycznej, zmniejszenie masy ciała, czy podtrzymanie korzystnego wyglą-
du i dobrego samopoczucia. Turystyka zdrowotna stwarza doskonałą szansę na
7 M. Rady, S.M. Sabbour, Behavioral risk factors among physicians working at Faculty of Medicine – Ain Shams
University, J Egypt Health Assoc 1997; 72: 233-56. 8 E. Frank, C. Segura, Health practices of Canadian physicians, Can Fam Physician 2009; 55: 810-811. 9 I. James, A. Smith, T. Smith, E. Kirby, Ph. Press, P. Doherty, Randomized controlled trial of effectiveness of
pedometers on practitioners’ attitudes to engagement in and promotion of physical activity, J Sports Sciences 2009; 27: 753-758; J. Jatkinson, R.B. Goody, C.A. Walker, Walking at work: a pedometer study assessing the activity lev-els of doctors, Scott Med J 2005; 50: 73-74.
10 E. Biernat, A. Poznańska, A.K. Gajewski Is Physical Activity of Medical Personnel a Role Model for Their Patients, AAEM 2012; 19(4): 707-710.
11 Ibidem.
Czy pracownicy warszawskiej służby zdrowia mogą stanowić przykład prozdrowotnych zachowań
oraz promocji turystyki zdrowotnej w regionie?
79
realizację – coraz silniejszego w dzisiejszych czasach – zapotrzebowania na tego
typu usługi. Niestety okazuje się, że tylko znikomy procent pracowników warszaw-
skiej służby zdrowia deklaruje taki właśnie powód wyjazdów (2,1% – krótko i dłu-
gookresowych; 5,3% – jednodniowych). W dodatku, częściej (p<0,05) korzystają
z takich wyjazdów pracownicy innego personelu medycznego (10,7%), niż pielę-
gniarki/arze – 4,5%, czy lekarze – 3,8%.
Takie zachowania pracowników służby zdrowia mogą mieć negatywny wpływ na
ich doradztwo. Nie wydaje się bowiem prawdopodobne, aby lekarze propagowali
obcy dla nich styl życia i rekomendowali aktywny wypoczynek – jako środek służący
poprawie zdrowia, przeciwdziałający chorobom cywilizacyjnym. Nie można zatem
także powiedzieć, że wspierają rozwój turystyki zdrowotnej12.
Piśmiennictwo
[1] Barengo N.C., Sandstrom H.P., Jormanainen V.J., Myllykangas M.T., Atti-
tudes and behaviours in smoking cessation among general practitioners in Finland 2001,
Soz Preventimed 2005; 50: 355-360.
[2] Biernat E., Poznańska A., Gajewski A.K., Is Physical Activity of Medical Person-
nel a Role Model for Their Patients, AAEM 2012; 19(4): 707-710.
[3] Biernat E., Stupnicki R., Gajewski A.K., Międzynarodowy Kwestionariusz
Aktywności Fizycznej (IPAQ) – wersja polska, Phys Edu Sport 2007; 6-7: 4-10.
[4] Davis R., When doctors smoke, Tab Control 1993; 2: 187-188.
[5] Frank E., Segura C., Health practices of Canadian physicians, Can Fam Physician
2009; 55: 810-811.
[6] Hughes P.H., Brandenburg N., Baldwin D.C.J., Storr C.L., Willliams K., An-
thony J.C., Sheehan D.V., Prevalence of substance use among US physicians, JAMA
1992; 267: 1705-1714.
[7] Hull S.K., DiLalla L.F., Dorsey J.K., Prevalence of Health – Related Behaviors
Among Physicians and Medical Trainees, AP 2008; 32: 31-38.
12 Praca finansowana z tematu AWF i MNiSW (grant DS-86) oraz z grantu z Funduszu Rektora SGH
Warszawa.
Elżbieta BIERNAT
80
[8] James I., Smith A., Smith T., Kirby E., Press Ph., Doherty P., Randomized
controlled trial of effectiveness of pedometers on practitioners’ attitudes to engagement in
and promotion of physical activity, J Sports Sciences 2009; 27: 753-758.
[9] Jatkinson J., Goody R.B., Walker C.A., Walking at work: a pedometer study as-
sessing the activity levels of doctors, Scott Med J 2005; 50: 73-74.
[10] John U., Hanke M., Tabacco-smoking prevalence among physicians and nurses in coun-
tries with different tobacco-control activities, Eur J Cancer Prev 2003; 12: 235-237.
[11] Juntunen J., Asp S., Olkinuora M., Aarimaa M., Strid L., Kauttu K., Doctors’
drinking habits and consumption of alcohol, BMJ 1988; 267: 2333-2339.
[12] Kenna G.A., Wood M.D., Alcohol use by healthcare professionals, Drug Alcohol
Depend 2004; 75: 107-116.
[13] McAuliffe W.E., Rohman M., Breer P., Wyshak G., Santangelo S., Mag-
nuson E., Alkohol use and abuse in random samples of physicians and medical stu-
dents, BMJ 1988; 297: 951-954.
[14] Ohida T., Sakurai H., Mochizuki Y., Kamal A.M., Takemura S., Minowa M.,
Kawahara S., Smoking prevalence and attitudes toward smoking among Japanese physi-
cians, JAMA 2001; 285: 26432648.
[15] Rady M., Sabbour S.M., Behavioral risk factors among physicians working at Faculty
of Medicine – Ain Shams University, J Egypt Health Assoc 1997; 72: 233-56.
[16] Sabo P., Gallacci M.B., Goehring C., Künzi B., Bovier P.A., Use of tobacco and
alcohol by Swiss primary care physicians: a cross-sectional survey. BMC Public Health
2007; 7: 5.
[17] Scoring protocol, www.ipaq.ki.se
[18] Wells K.B., Lewis C.E., Leake B., Ware J.E. Jr., Do physicians preach what they
practice? A study of physicians’ health habits and counseling practices, JAMA 1984;
252: 2846-2902.
Czy pracownicy warszawskiej służby zdrowia mogą stanowić przykład prozdrowotnych zachowań
oraz promocji turystyki zdrowotnej w regionie?
81
Streszczenie
Słowa kluczowe: Służba zdrowia, prozdrowotne zachowania, turystyka zdrowotna
Cel pracy. Celem pracy jest ocena poziomu aktywności fizycznej, wskaźnika BMI oraz uczest-
nictwa w turystyce zdrowotnej przedstawicieli warszawskiej służby zdrowia. Styl życia środowiska
medycznego (w tym zachowania zdrowotne, sposób spędzania czasu wolnego) stanowi istotny
wskaźnik postępowania ich pacjentów. W konsekwencji, może być pewnego rodzaju wyznaczni-
kiem co do konieczności przeprowadzania prozdrowotnych strategii i rozwoju (wspierających te
działania) sektorów gospodarki.
Materiał i metody. Badaniami objęto 764 losowo wybranych pracowników służby zdrowia
(343 lekarzy, 284 pielęgniarek i 137 innego personelu medycznego). Zastosowano dwuczęściowy
kwestionariusz. Pierwsza część dotyczyła uczestnictwa badanych w turystyce w ciągu ostatniego
roku, druga – to polska wersja IPAQ, oceniająca ich poziom aktywności fizycznej. Wnioskowa-
nie statystyczne opierało się na teście Chi2. W ocenie istotności efektów przyjęto poziom istotności
p<0,05.
Wyniki. Prawie 90% respondentów uczestniczyło w turystyce. Wyjazdy zdrowotne (krótko
i długookresowe) deklarowało 2,1%, a jednodniowe – 5,3%. U prawie 30% stwierdzono nadwa-
gę, a u 6% otyłość. Nadwaga częściej (p<0,05) dotyczyła lekarzy (35,3%) niż pielęgniarki/arzy
(23,7%) i inny personel medyczny (27,9%), otyłość zaś – pielęgniarki/arzy (7,6% vs. inny
personel medyczny – 5,9%; lekarze – 5,3%). Niski poziom aktywności fizycznej najczęściej
(p<0,05) dotyczył lekarzy (51,5%), a wysoki – pielęgniarki/arzy (14,9%).
Wnioski. Warszawska służba zdrowia nie może stanowić wzoru prozdrowotnego stylu życia dla
swoich pacjentów. Nie może być także środowiskiem, które wspomaga rozwój turystyki zdrowot-
nej.
Elżbieta BIERNAT
82
Are health care workers Warsaw may be an example of healthy behaviours and the promotion of health tourism in the region?
Key words: health behaviors, health tourism
The results of empirical studies have shown that the Warsaw health care can not be a model
healthy lifestyle for their patients. Mor than half o the Warsaw physicians characterized by low
levels of physical activity, overweight has mor than 1/3.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 83-98]
Blanka GOSIK
Instytut Turystyki i Rozwoju Gospodarczego
Filia Uniwersytetu Łódzkiego w Tomaszowie Mazowieckim
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na średniej wielkości miasto i jego region.
Przykład galerii Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim
Wstęp i cele opracowania
Centra handlowe stają się współcześnie głównymi centrami życia usługowo-
handlowego, a także życia kulturalnego. Są generatorami życia społecznego, miej-
scem rozrywki, spotkań towarzyskich, miejscem spędzania wolnego czasu. Wpro-
wadzają nową jakość zarówno na płaszczyźnie społecznej jak i przestrzennej miasta.
Jednak centra handlowe wpływają również na okolice miasta, w którym znajduje się
obiekt tego typu. Jako przykład wybrano Galerię Focus Mall w Piotrkowie Trybu-
nalskim, średniej wielkości mieście województwa łódzkiego.
Celem artykułu jest ukazanie, jak wielkopowierzchniowy obiekt handlowy od-
działuje na średnie miasto i jego region. Zarówno na płaszczyźnie ekonomicznej,
społecznej i przestrzennej. Analizie poddano mieszkańców Piotrkowa Trybunal-
skiego i okolic. Przeprowadzono wśród nich ankiety, dzięki którym poznano stosu-
nek ankietowanych do wielkopowierzchniowego obiektu handlowego, jakim jest
Focus Mall. Dodatkowo ankieta pozwoliła zbadać opinię respondentów na temat
Blanka GOSIK
84
wpływu galerii handlowej na upadłość okolicznych firm handlowo-usługowych.
Ponadto ankietowani ocenili wpływ Focus Mall, na zmiany centrum handlowo-
usługowo-kulturalnego w Piotrkowie na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat.
Miasto jako miejsce świadczenia pracy i usług
Miasto od początków swego istnienia wywierało na swoje otoczenie i jego
mieszkańców ogromny wpływ. Było dla otaczających terenów ośrodkiem handlo-
wym i usługowym, religijnym i oświatowym, a także pożądanym miejscem emigra-
cji1. Podstawową i najbardziej powszechną funkcją jaką miasto macierzyste pełniło
na rzecz okolicy, była funkcja handlowa. Organizowanie targów i jarmarków za-
pewniało różnorakie kontakty gospodarcze między miastem a otaczającym go ob-
szarem wiejskim. Miasto oprócz usług rzemieślniczych, oferowało również te nie-
dostępne na wsi, do których należały usługi lichwiarskie, kancelaryjne (pisarz miej-
ski), prawne (wójt, ławnicy) i medyczne. Kościół w mieście był jednocześnie parafią,
dla okolicznych wsi. Miasto przyciągało zatem ludność podmiejską także
w niedziele, święta i odpusty. Zapewniało kontakty kulturalne, a także rozrywkę.
Zakres wpływów miasta był bardzo różny i zależał od jego pozycji. W miastach
prywatnych i kościelnych pokrywał się z dobrami właściciela. Ośrodki o funkcjach
administracyjnych, politycznych czy sądowniczych, obejmowały swym oddziaływa-
niem tereny jednostek administracyjnych a nawet państwowych2. Piotrków Trybu-
nalski prawa miejskie jako miasto monarsze uzyskał w 1313 r. Do roku 1567 miasto
było miejscem sejmów i synodów, a w latach 1578-1792 miejscem Trybunału Ko-
ronnego dla Wielkopolski. Według B. Baranowskiego (1977), w zasięgu gospodar-
czych i kulturalnych wpływów Piotrkowa, od XV do pierwszej połowy XVII wieku,
znajdował się obszar obejmujący około 40-50 tys. km². W najlepszym zaś okresie,
ze względu na pełnione funkcje, miasto swym zasięgiem obejmowało całe państwo
polskie3.
1 P. Miodunka, 2006, Miasteczko a wiejska okolica w czasach nowożytnych, [w:] Miasteczko i okolica od
średniowiecza do współczesności, J. Hoff (red.), Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej, Kolbuszowa. 2 M. Bogucka, H. Samsonowicz, 1986, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Ossolineum,
Wrocław. 3 B. Baranowski, 1977, Geneza i powstanie regionu piotrkowskiego, Studia Regionalne, t. I (VI).
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na średniej wielkości miasto i jego region.
Przykład galerii Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim
85
Współczesne miasto jest miejscem świadczenia usług centralnych, na rzecz oko-
licy. Centralność jest zjawiskiem złożonym, polegającym na ogniskowaniu się
w ośrodku miejskim wszelkiego rodzaju dziedzin życia, zjawisk gospodarczych,
administracyjnych i kulturalnych. Na centralność zwrócił uwagę w latach trzydzie-
stych W. Christaller, który sformułował teorię rozwoju miast jako tzw. Central Place
System. Zakłada ona hierarchizację osiedli, które można podzielić na: ośrodki targo-
we, administracyjne pierwszego stopnia, powiatowe, subregionalne, regionalne,
prowincji i ośrodek stołeczny4. Piotrków Trybunalskim w tej typologii, należy do
ośrodków regionalnych, pełniących na rzecz otaczających terenów różnorakie funk-
cje o charakterze centralnym. Obecnie Piotrków Trybunalski jest miastem powiato-
wym, pełniącym funkcje przemysłowe, usługowe i kulturalno-oświatowe. Na prze-
łomie kilku ostatnich lat w mieście i jego regionie dynamicznie rozwijają się usługi
logistyczne5. Ponadto miasto jest miejscem korzystania z wielorakich usług, zarów-
no podstawowych, jak i tych okazjonalnych. Mieszkańcy okolic dojeżdżają do Piotr-
kowa, aby zrobić zakupy, skorzystać z służby zdrowia czy usług bankowych, ale
także aby spędzić w nich swój wolny czas. Nie bez znaczenia jest dla tych relacji fakt
powstania w Piotrkowie wielkopowierzchniowego obiektu handlowego, jakim jest
galeria Focus Mall. Galeria stała się generatorem życia społeczno-kulturalnego i
miejscem usługowo-handlowym, nie tylko dla mieszkańców Piotrkowa Trybunal-
skiego, ale również dla mieszkańców zamieszkujących region miasta.
Wielkopowierzchniowe obiekty handlowe
Wielkopowierzchniowe obiekty handlowe to obiekty o powierzchni sprzedaży
przekraczającej 400 m², w których prowadzona jest jakakolwiek działalność han-
dlowa6. Lokalizowane są najczęściej wewnątrz miast bądź w ich strefach podmiej-
skich i odgrywają coraz istotniejszą rolę jako nowe węzły rozwoju społeczno-
ekonomicznego.
4 M. Kiełczewska-Zalewska, 1972, Geografia osadnictwa, PWN, Warszawa. 5 B. Gosik, 2009, Procesy urbanizacyjne zachodzące w strefach podmiejskich Pabianic, Bełchatowa i Piotrkowa
Trybunalskiego, Prace Geograficzne, z. 121, Kraków, s. 169-170. 6 J. Dzieciuchowicz, 2012, Wielkie centrum handlowe w przestrzeni miejskiej i podmiejskiej. Manufaktura w Łodzi
i Ptak w Rzgowie, Wydawnictwo UŁ, Łódź, s. 8.
Blanka GOSIK
86
Geneza obiektów wielkopowierzchniowych obiektów handlowych sięga domów
towarowych (department store), które powstawały w Europie Zachodniej w drugiej
połowie XIX wieku. Przykładem może być paryski dom towarowy Bon Marche,
otwarty w 1852 roku. Z kolei w Stanach Zjednoczonych powstał w roku 1916
pierwszy sklep samoobsługowy Piggly Wiggly. Cieszył się on tak dużą popularno-
ścią, że zdecydowano o stworzeniu sieci tego typu sklepów7. W tym samym czasie
w Stanach Zjednoczonych powstawały pierwsze centra handlowe: kompleks han-
dlowo-biurowy Country Club Plaza w Kansas City (1922) i Highland Park Shopping
Village w Dallas (1931). Aby dostosować się do potrzeb klientów w Europie zaczęły
powstawać hipermarkety, czyli galerie handlowe połączone z supermarketem. Ko-
lejnym etapem w rozwoju placówek handlowych, było wprowadzenie do centrum
handlowego alejek dla pieszych. W konsekwencji zaczęły powstawać mall’e, których
nazwa pochodzi od angielskiego słowa oznaczającego deptak, promenadę, alejkę8.
Największym na świecie obiektem typu mall jest kanadyjski West Edmonton Mall
o powierzchni ponad 500 tys. m² i Mall of America w Bloomington o powierzchni
400 tys. m².
W Polsce za pierwsze obiekty wielkopowierzchniowe można uznać Sieć Domów
Towarowych Centrum, a także supersamy Społem. Pierwszy klasyczny supermarket
powstał dopiero w roku 1990 i był to supermarket wybudowany przez niemiecką
firmę Billa. Pięć lat później powstało w naszym kraju pierwsze centrum handlowe
w Jankach koło Warszawy, wybudowane przez skandynawski koncern IKEA9.
Obecnie w przestrzeni miejskiej, zarówno w Polsce jak i krajach zachodnich,
funkcjonuje szereg placówek handlowych rożnego typu. Funkcjonują one w formie
różnych rodzajów skupień, które klasyfikowane są według różnych kryteriów: wiel-
kości, genezy, specjalizacji czy kształtowania przestrzeni. Najbardziej podstawowy
podział wielkopowierzchniowych obiektów handlowych dzieli je na tradycyjne i
7 J. Kostecka, 2007, Kompleks Manufaktura-nowa przestrzeń turystyczno-rekreacyjna w Łodzi, [w:]Turystyka
i Hotelarstwo, s. 12. 8 Ibidem, s. 13. 9 Ibidem.
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na średniej wielkości miasto i jego region.
Przykład galerii Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim
87
nowoczesne10. Do tradycyjnych możemy zaliczyć: targowiska miejskie, hale targowe,
ulice handlowe, dzielnice handlowe. Z kolei nowoczesne obiekty tego typu, w wa-
runkach polskich, reprezentowane są przez: sklepy dyskontowe, supermarkety,
hipermarkety, galerie i centra handlowe.
Centrum handlowe to największy obiekt handlowy wielkopowierzchniowy. We-
dług Międzynarodowej Rady Centrów Handlowych (ICSC), centrum handlowe jest
to obiekt handlowy zaplanowany, wybudowany i zarządzany jako odrębna całość,
grupujący placówki handlowe, usługowe i część wspólną o minimalnej powierzchni
najmu (brutto) 5000 m². Podobnie centra handlowe definiowane są przez Polską
Radę Centrów Handlowych. Podkreśla się też wielowymiarową integralność i spój-
ność pod względem własnościowym, administracyjnym, organizacyjnym, asorty-
mentowym i architektonicznym, a także przystosowanie do obsługi klientów zmo-
toryzowanych. Zgodnie z taką definicją pod pojęciem centrum handlowe, można
rozumieć zarówno obiekty złożone z super- bądź hipermarketu i niewielkiej galerii
handlowej, jak również obiekty, w skład których wchodzą także punkty usługowe,
kina, kręgielnie i inne punkty charakterze rozrywkowym i rekreacyjnym11.
Uroczyste otwarcie Centrum handlowego Focus Mall w Piotrkowie Trybunal-
skim miało miejsce 13 listopada 2009. Właścicielem centrum jest Aviva Inwestors,
firma zajmująca się zarządzaniem aktywami, a będąca częścią ubezpieczeniowej
Grupy Aviva. Obecnie zarządcą centrum jest funkcjonująca na rynku polskim od
2005 roku firma Alfa Asset Management. Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim to
obiekt o powierzchni 75 tys. m², mieszczący się na skrzyżowaniu ulicy Słowackiego i
ulicy Kostromskiej. Łączna powierzchnia najmu wynosi 35 tys. m². Dla klientów
zmotoryzowanych przygotowanych jest 740 miejsc parkingowych. W skład centrum
wchodzi 110 punktów handlowych i usługowych. Wśród najważniejszych można
wymienić takie marki jak: H&M, Reserved, Marks&Spencer, C&A, Solar, Sizeer, 4F,
Puma, Deichmann, Heavy Duty, Ecco, CCC, But S, Wojas, YES, Apart, Rossman i
10 D. Kociuba, 2006, Nowe przestrzenie handlowe Lublina, [w:] Nowe przestrzenie w miastach. Ich organizacja
i funkcje, Jażdżewska I. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. 11 D. Celińska-Janowicz, 2011, Centra handlowe wobec miejskiej przestrzeni publicznej, [w:] Człowiek w
przestrzeni publicznej miasta, Jażdżewska I. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s. 150.
Blanka GOSIK
88
Douglas, Media Markt, Vobis. Znajduje się tu również supermarket Savia (marka z
grupy Tesco). Rozrywkę reprezentuje pięciosalowe kino Helios, a gastronomię:
KFC, Hana Sushi, Zen Thai, Solo Pizza, Grycan, Cukiernia Sowa.
Wielopowierzchniowy obiekt handlowy jako miejsce korzystania z usług,
handlu i rozrywki
Na potrzeby artykułu zbadano opinię respondentów na temat galerii Focus Mall
jako miejsca robienia zakupów, spędzania wolnego czasu i korzystania z usług,
Zbadano częstotliwość odwiedzania badanego centrum handlowego i cel odwiedzin.
Te same pytania zadano mieszkańcom Piotrkowa Trybunalskiego i mieszkańcom
regionu miasta.
Pierwsze pytanie dotyczyło miejsca wykonywania zakupów przez respondentów.
Celem autorki było sprawdzenie czy dla ankietowanych, centrum handlowe jest
dobrym miejscem na zakupy. Wyniki pokazały dość duże różnice pomiędzy odpo-
wiedziami mieszkańców Piotrkowa, a odpowiedziami mieszkańców okolic (Rys. 1).
Większość mieszkańców miasta chodzi na zakupy do centrum handlowego (38,4%).
Dalsze wskazania mieszkańców Piotrkowa dotyczyły pobliskiego sklepu (30,8%) i
marketu spożywczego (23,1%). Z kolei mieszkańcy regionu, zdecydowanie wskazali
na market spożywczy (42,4%) i pobliski sklep (31,3%).
Kolejne pytanie dotyczyło już konkretnego centrum handlowego. Respondenci
zostali zapytani, czy odwiedzają galerię Focus Mall. W przypadku tego pytania,
również wyraźnie widać różnicę pomiędzy odpowiedziami mieszkańców Piotrkowa
Trybunalskiego, a odpowiedziami mieszkańców regionu (Rys. 2.). Zdecydowana
większość mieszkańców miasta deklaruje odwiedzanie galerii Focus Mall (91,4%).
W przypadku mieszkańców okolic Piotrkowa 58,2% badanych potwierdziło,
a 41,8% zaprzeczyło, iż odwiedza galerię.
Rys. 1. Miejsce wykonywania zakupów przez respondentów
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na średniej wielkości miasto i jego region.
Przykład galerii Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim
89
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań.
Rys. 2 . Odwiedziny centrum handlowego Focus Mall
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań.
Ważnym pytaniem, było pytanie na temat celu odwiedzin galerii Focus Mall. Od-
powiedzi potwierdziły przypuszczenia, że galeria zaczyna odgrywać ważną rolę jako
centrum handlowo-usługowe, a także kulturalne, nie tylko dla mieszkańców Piotr-
kowa Trybunalskiego, ale również jego okolic (Rys. 3.). Wyniki wyraźnie wskazują,
że dla mieszkańców Piotrkowa, Focus Mall jest przede wszystkim miejscem spędza-
nia wolnego czasu (37,7%) i robienia zakupów (34,5%). Wielu respondentów od-
powiedziało również, że odwiedza galerię aby spotkać się ze znajomy-
mi/przyjaciółmi (28,9%), a także w celach konsumpcyjnych (21,9%). Dla mieszkań-
0 10 20 30 40 50
W markecie spożywczym
W pobliskim sklepie
W centrum handlowym
Na targowisku
W innym miejscu
Mieszkańcy okolic
Mieszkańcy PiotrkowaTryb.
0 20 40 60 80 100
Tak
Nie
Mieszkańcy okolic
Mieszkańcy Piotrkowa Tryb.
Blanka GOSIK
90
ców okolic Piotrkowa, Focus Mall jest przede wszystkim miejscem robienia zaku-
pów (46,7%). Dalsze odpowiedzi wskazywały na miejsce spędzania wolnego czasu
(34,7%), miejsce konsumpcji (17,1%) i miejsce spotkań ze znajomymi/przyjaciółmi
(15,6%).
Rys. 3. Cel odwiedzin centrum handlowego Focus Mall (możliwość wyboru
więcej niż jednej odpowiedzi, wyniki nie sumują się do 100%)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań.
Kolejne pytania zawarte w ankiecie dotyczyły częstotliwości odwiedzin i dni ty-
godnia w których ankietowani odwiedzają galerię Focus Mall. W przypadku zadekla-
rowanej częstotliwości, wyraźnie widać, iż mieszkańcy Piotrkowa Trybunalskiego,
zdecydowanie częściej odwiedzają galerię (Rys. 4.). Wyniki takie nie dziwią, gdyż
mieszkańcy miasta nie muszą włożyć większego wysiłku aby odwiedzić Focus Mall.
Galeria znajduje się w centrum miasta, do którego bez większego problemu można
dojechać komunikacją miejską. Mieszkańcy Piotrowa, najczęściej odpowiadali, że
odwiedzają galerię kilka razy w miesiącu (32,5%) i raz w miesiącu (25,6%). Stosun-
kowo częste były również odpowiedzi – kilka razy w tygodniu (17,3%), a nawet
codziennie (9,8%).
0 10 20 30 40 50
Zrobić zakupy
Spotkać się zprzyjaciółmi/znajomymi
W celach konsumpcyjnych
Aby pójść do kina
Spędzić czas wolny
Bez celu
W innym celu
Mieszkańcy okolic
Mieszkańcy Piotrkowa Tryb.
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na średniej wielkości miasto i jego region.
Przykład galerii Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim
91
Odmiennie przedstawiały się odpowiedzi mieszkańców regionu. W tym przypad-
ku najwięcej wskazań padło na odpowiedź ‒ raz w miesiącu (41,3%) i kilka razy
w roku (35,5%). W przypadku respondentów mieszkających poza Piotrkowem
częsta była również odpowiedź – rzadziej niż raz w roku (17,6%).
Rys. 4. Częstotliwość odwiedzin centrum handlowego Focus Mall
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań
Różnice pomiędzy odpowiedziami mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego,
a odpowiedziami mieszkańców regionu, widoczne są również we wskazaniach dni
tygodnia, w których respondenci odwiedzają galerię Focus Mall (Rys. 5.). Mieszkań-
cy Piotrkowa galerię odwiedzają najczęściej w weekendy (niedziela – 35,7%, sobota
– 21,4%), ale również w ciągu tygodnia od poniedziałku do czwartku (28,6%).
Z kolei mieszkańcy okolic Piotrkowa, galerię odwiedzają przede wszystkim w nie-
dziele (44,9%) i soboty (34,8%). W tygodniu, od poniedziałku do czwartku odwie-
dzają Focus Mall o wiele rzadziej niż mieszkańcy miasta.
0 10 20 30 40 50
Kilka razy dziennie
Codziennie
Kilka razy w tygodniu
Kilka razy w miesiącu
Raz w miesiącu
Kilka razy w roku
Rzadziej
Mieszkańcy okolic
Mieszkańcy Piotrkowa Tryb.
Blanka GOSIK
92
Rys. 5. Dni tygodnia, w których respondenci odwiedzają centrum handlowe
Focus Mall
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań.
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na zmiany miej-
skiego centrum handlowo-usługowo-kulturalnego
Wyniki przeprowadzonych badań, pozwalają stwierdzić, że powstanie centrum
Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim, w dużej mierze przyczyniło się do przesu-
nięcia centrum handlowo-usługowo-kulturalnego miasta. Współcześnie obiekty
wielkopowierzchniowe bardzo często lokalizowane są w centrach miast, gdzie two-
rzą węzły rozwoju społeczno-ekonomicznego. Tak również stało się w przypadku
Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim. Zapytani o to zagadnienie ankietowani,
potwierdzili przypuszczenie. Rysunki 6 i 7 obrazują zmiany centrum handlowo-
usługowego, a również kulturalnego w Piotrkowie Trybunalskim na przestrzeni
ostatnich kilkudziesięciu lat w opinii badanych. Respondenci poproszeni zostali
o określenie centrum handlowo-usługowo-kulturalnego Piotrkowa 20 lat temu, 10
lat temu i obecnie.
0 10 20 30 40 50
Poniedziałek-czwartek
Piątek
Sobota
Niedziela
Mieszkańcy okolic
Mieszkańcy Piotrkowa Tryb.
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na średniej wielkości miasto i jego region.
Przykład galerii Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim
93
Rys. 6. Zmiany miejskiego centrum handlowo-usługowo-kulturalnego
w opinii mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań.
Rys. 7. Zmiany miejskiego centrum handlowo-usługowo-kulturalnego
w opinii mieszkańców regionu Piotrkowa Trybunalskiego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań.
0 10 20 30 40 50
Sezam/Sienkiewicza
Merkury
Ul. Słowackiego
Stare Miasto
Hala Targowa
Focus Mall
Inne cenrum handlowe
Inne miejse
20 lat temu
10 lat temu
Obecnie
0 10 20 30 40 50
Sezam/Sienkiewicza
Merkury
Ul. Słowackiego
Stare Miasto
Hala Targowa
Focus Mall
Inne cenrum handlowe
Inne miejse
20 lat temu
10 lat temu
Obecnie
Blanka GOSIK
94
Dwadzieścia lat temu centrum miasta koncentrowało się na wschód od linii kole-
jowej przecinającej miasto z północy na wschód. Znajdowało się w okolicach hali
targowej i domu handlowego Sezam przy ul. Sienkiewicza. W tamtych latach waż-
nymi miejscami w przestrzeni miasta były również Stare Miasto i ul. Słowackiego,
stanowiąca jeden z głównych ciągów komunikacyjnych pomiędzy Starym Miastem,
a nową, zachodnią częścią Piotrkowa Trybunalskiego. Takiego zdania byli zarówno
mieszkańcy Piotrkowa Tryb., jak i mieszkańcy okolic miasta. Dziesięć lat temu
punkt ciężkości nadal znajdował się przy domu handlowym Sezam. Jednak w tym
czasie jako centrum handlowo-usługowe miasta, zaczęto postrzegać jeszcze jeden
dom handlowy - Merkury przy ul. Słowackiego. Wzrosło wtedy też znaczenie ul.
Słowackiego, która stała się główną ulicą handlowo-usługową Piotrkowa Trybunal-
skiego. Niestety zdeklasowało się znaczenie Starego Miasta. W znacznym stopniu
przyczynił się do tego fakt mocno zdegradowanej wówczas tkanki mieszkaniowej
i nieciekawej struktury społecznej mieszkańców Starego Miasta. Obecnie, zarówno
w opinii mieszkańców (45,1%) jak i regionu (39,1%) centrum handlowo-usługowe,
a także kulturalne znajduje się w galerii Focus Mall. Kolejne miejsca oznaczane
przez respondentów jako centra handlowo-usługowe w mieście, to inne centra
handlowe, takie jak: Real, Kaufland czy Piotr i Paweł. Poprawiła się w opinii bada-
nych nieznacznie pozycja Starego Miasta. Stało się tak za sprawą działań rewitaliza-
cyjnych, prowadzonych z dużym powodzeniem od kilku lat na Starym Mieście.
Ciekawym spostrzeżeniem, jest fakt znaczenia Hali Targowej dla mieszkańców
regionu Piotrkowa Tryb. Respondenci z okolic miasta wskazywali to miejsce jako
centrum 20 lat temu (21,8%), 10 lat temu (6,9%) i jako obecne centrum (1,6%).
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na upadłość przed-
siębiorstw handlowo-usługowych
Centra handlowe są w sferze ekonomicznej ogromną konkurencją dla tradycyj-
nych ulic handlowych. Poprzez zmianę potoków ruchu zarówno kołowego jaki
pieszego, centra handlowe zabierają klientów sklepom umiejscowionym przy ulicach
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na średniej wielkości miasto i jego region.
Przykład galerii Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim
95
handlowych. Tym samym zmniejszają ich obroty i rentowność12. Taka sytuacja
nastąpiła również w Piotrkowie Trybunalskim po otwarciu galerii Focus Mall.
Wyniki wyraźnie wskazują, iż mieszkańcy Piotrkowa Tryb. widzą negatywny
wpływ centrów handlowych na funkcjonowanie innych przedsiębiorstw handlowo-
usługowych znajdujących się w ich sąsiedztwie (Rys. 8).
Rys. 8. Wpływ powstania centrum handlowego na upadłość okolicznych
przedsiębiorstw handlowo-usługowych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań.
Aż 71,5% ankietowanych uważa, że galeria Focus Mall przyczyniła się do upa-
dłości i rotacji mniejszych obiektów handlowych i usługowych. Tylko 19,7% bada-
nych nie widzi związku pomiędzy otwarciem centrum handlowego, a zamknięciem
działalności mniejszych jednostek tego typu. Niewiele osób (8,8%) nie ma zadnia na
badane zagadnienie.
Nieco inaczej zagadnienie postrzegają okoliczni mieszkańcy. W tym przypadku
osób dostrzegających związek pomiędzy powstaniem centrum Focus Mall,
12 D. Celińska-Janowicz, 2011, Centra handlowe wobec miejskiej przestrzeni publicznej, [w:] Człowiek
w przestrzeni publicznej miasta, I. Jażdżewska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s.153.
0 20 40 60 80
Tak
Nie
Nie mam zdania
Mieszkańcy okolic
Mieszkańcy Piotrkowa Tryb.
Blanka GOSIK
96
a upadłością firm handlowo-usługowych znajdujących się w jego sąsiedztwie, jest o
wiele mniej, 42,7% badanych udzieliło odpowiedzi twierdzącej. Wynik taki nie dzi-
wi, gdyż osoby nie mieszkające na co dzień w Piotrkowie Tryb., nie posiadają takiej
orientacji w zmianach, jakie zachodzą w życiu miasta.
Podsumowanie
Ostatnie lata wyraźnie pokazały, że wielkopowierzchniowe obiekty handlowe
z powodzeniem przejmują funkcje centrów usługowo-handlowych, a także kultural-
nych miast. Generują życie społeczne, są miejscem rozrywki, miejscem spędzania
wolnego czasu i spotkań towarzyskich. Istnieje wiele badań dotyczących wpływu
centrów handlowych na życie mieszkańców wielkich miast. Niniejsze opracowanie
jest próbą sprawdzenia jak wielkopowierzchniowe obiekty handlowe oddziałują na
miasto średniej wielkości i jego region.
Wyniki jednoznacznie potwierdzają wcześniejsze przypuszczenia autorki. Pod
względem społecznym, Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim w znacznym stop-
niu wpływa na mieszkańców miasta i jego okolic. Ponad 90% mieszkańców Piotr-
kowa deklaruje odwiedzanie tego centrum handlowego. Głównie w celu spędzania
wolnego czasu, a także spotkania ze znajomymi i przyjaciółmi. Również dla miesz-
kańców regionu, Focus Mall, pomimo, iż jest przede wszystkim miejscem robienia
zakupów, to jest także miejscem spędzania wolnego czasu, konsumpcji i miejscem
spotkań.
Pod względem ekonomicznym, galeria Focus Mall znacząco wpłynęła na upa-
dłość i rotację w przedsiębiorstwach handlowych i usługowych znajdujących się
w jego sąsiedztwie. Głównie na ulicach Słowackiego i Wojska Polskiego. Dostrzega
ten fakt 71,5% mieszkańców Piotrkowa Trybunalskiego i 42,7% mieszkańców re-
gionu.
Bardzo istotne jest także znaczenie galerii Focus Mall na zmiany w przestrzeni
miasta. Budowa galerii wpłynęła na przesunięcie centrum handlowo-usługowego,
a także kulturalnego miasta. Focus Mall jest uważany za takie centrum przez 45,1%
mieszkańców Piotrkowa i 39,1% mieszkańców regionu.
Wpływ wielkopowierzchniowego obiektu handlowego na średniej wielkości miasto i jego region.
Przykład galerii Focus Mall w Piotrkowie Trybunalskim
97
Bibliografia
[1] Baranowski B., 1977, Geneza i powstanie regionu piotrkowskiego, Studia Regional-
ne, t. I (VI).
[2] Bogucka M., Samsonowicz H., 1986, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przed-
rozbiorowej, Ossolineum, Wrocław.
[3] Celińska-Janowicz D., 2011, Centra handlowe wobec miejskiej przestrzeni publicznej,
[w:] Człowiek w przestrzeni publicznej miasta, Jażdżewska I. (red.), Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
[4] Dzieciuchowicz J., 2012, Wielkie centrum handlowe w przestrzeni miejskiej
i podmiejskiej. Manufaktura w Łodzi i Ptak w Rzgowie, Wydawnictwo UŁ, Łódź.
[5] Gosik B., 2009, Procesy urbanizacyjne zachodzące w strefach podmiejskich Pabianic,
Bełchatowa i Piotrkowa Trybunalskiego, Prace Geograficzne, z. 121, Kraków.
[6] Kiełczewska-Zalewska M., 1972, Geografia osadnictwa, PWN, Warszawa.
[7] Miodunka P., 2006, Miasteczko a wiejska okolica w czasach nowożytnych, [w:] Mia-
steczko i okolica od średniowiecza do współczesności, J. Hoff, red., Muzeum Kultury
Ludowej w Kolbuszowej, Kolbuszowa.
[8] Kociuba D., 2006, Nowe przestrzenie handlowe Lublina, [w:] Nowe przestrzenie w
miastach. Ich organizacja i funkcje, Jażdżewska I. (red.), Wydawnictwo Uniwersy-
tetu Łódzkiego, Łódź.
[9] Kostecka J., 2007, Kompleks Manufaktura ‒ nowa przestrzeń turystyczno-
rekreacyjna w Łodzi, [w:] Turystyka i Hotelarstwo.
Streszczenie
Słowa kluczowe: wielkopowierzchniowy obiekt handlowy, region miasta
Centra handlowe stają się współcześnie głównymi centrami życia usługowo-handlowego, a także
życia kulturalnego. Są generatorami życia społecznego, miejscem rozrywki, spotkań towarzyskich,
miejscem spędzania wolnego czasu. Wprowadzają nową jakość zarówno na płaszczyźnie społecz-
nej jak i przestrzennej miasta. Jednak centra handlowe wpływają również na okolice miasta, w
którym znajduje się obiekt tego typu. Celem artykułu jest ukazanie, jak wielkopowierzchniowy
Blanka GOSIK
98
obiekt handlowy oddziałuje na miasto i jego region. Zarówno na płaszczyźnie ekonomicznej,
społecznej, rekreacyjnej i przestrzennej. Jako przykład wybrano Galerię Focus Mall w Piotrkowie
Trybunalskim.
The influence of a shopping mall on a median city and its region, as exampled by the Focus Mall in Piotrków Trybunalski
Summary
Key words: shopping mall, town region
Nowadays, shopping mall have the hubs for service and retail sectors, as well as centers for cul-
tural life. They are centers for social interactions, places of entertainment, and destinations for
a local population to enjoy free time. Mall sadd value and quality to a local community not only on
a social level, but also on a spacial organisation level. Additionally, shopping center shave a huge
impact on the areas surrounding the city, in which they are located.
The purpose of this article is to investigate the effects a shopping mall has on a city and on a re-
gion in which it is located. The study is conducted on an economical, social, and recreational level.
The Focus Mall in Piotrków Trybunalski, a medium city in Lodz voivodeship, isused as a case
study this article.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 99-129]
Justyna MACIĄG
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
Joanna KANTYKA
Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic)
Wstęp
Aktywne starzenie staje się nowym paradygmatem w rozwoju społeczno - eko-
nomicznym. Seniorzy wyłaniają się jako nowa grupa aktywnych konsumentów na
rynku produktów sportowo-rekreacyjnych. Mając na uwadze specyfikę produktu
sportowo-rekreacyjnego oraz udział jednostek samorządu terytorialnego w jego
tworzeniu, stworzona została nowa koncepcja rozwoju miast i gmin – koncepcja
miast przyjaznych seniorom (Age-friendly Cities and Communities). Przewodnią ideą tej
koncepcji jest zaangażowanie władz lokalnych w tworzenie fizycznych i społecz-
nych środowisk miejskich promujących zdrowe i aktywne starzenie się, oraz dobrą
jakość życia dla starszych mieszkańców. Kompleksowość podejmowanych działań
powoduje, iż problematyka tworzenia produktu sportowo-rekreacyjnego mia-
sta/gminy wymaga przyjęcia nowego podejścia opartego na paradygmacie siecio-
wym. Stawia to nowe wyznawania w obszarze zarządzania i oceny jakości produktu
sportowo-rekreacyjnego jednostki terytorialnej.
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
100
Celem artykułu jest prezentacja koncepcji oceny jakości produktu sportowo-
rekreacyjnego oraz wyników badań w tym zakresie przeprowadzonych wśród osób
w wieku 55+ (na przykładzie miasta Katowice). Zakres podmiotowy badań objął
studentów Uniwersytetu Trzeciego Wieku działającego przy Uniwersytecie Ekono-
micznym w Katowicach. Zakres przedmiotowy badań objął następujące zagadnie-
nia: diagnozę motywów, model zachowań i barier w zakresie aktywności sportowo-
rekreacyjnej seniorów oraz identyfikację wymagań dotyczących struktury produktu,
ceny, dystrybucji oraz promocji produktu sportowo-rekreacyjnego badanej grupy
wiekowej.
W artykule sformułowano tezę, iż produkt sportowo-rekreacyjny miasta jest pro-
duktem sieciowym, co wymaga zastosowania nowego podejścia do oceny jego jako-
ści.
Artykuł ma charakter koncepcyjno-badawczy. Utrzymany jest w nurcie badań
strategicznych nad sieciami oraz zarządzania jakością. Ze względu na złożoność
analizowanej problematyki artykuł podzielono na dwie integralne części. Część
pierwsza – koncepcyjna charakteryzuje przesłanki zmian na rynku usług sportowo-
rekreacyjnych wynikające ze zjawiska starzenia się społeczeństw. W części tej sfo-
mułowano też definicję sieciowego produktu sportowo-rekreacyjnego oraz sfomu-
łowano założenia do koncepcji jego oceny. Część druga artykułu zawiera wyniki
przeprowadzonych badań w zakresie oceny jakości produktu sportowo-
rekreacyjnego miasta Katowice. W zakończeniu przedstawiono najważniejsze kie-
runki doskonalenia jakości sieciowego produktu sportowo-rekreacyjnego Katowic.
Aktywne starzenie się jako nowy paradygmat w rozwoju produktu sporto-
wo-rekreacyjnego miasta/gminy
Współczesne czasy wyznacza intensywne tempo przemian o charakterze kultu-
rowym, społecznym, środowiskowym jak i przede wszystkim ekonomicznym.
Zmiany te obejmują nie tylko warunki życia, lecz także poglądy, postawy w niemal
wszystkich obszarach aktywności człowieka w tym i postaw w zakresie aktywności
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 101
sportowo-rekreacyjnej1. Współczesne społeczeństwo przywiązuje coraz większe
znaczenie do takich wartości jak: młodość, zdrowie, dobre samopoczucie, atrakcyj-
ny wygląd, kondycja fizyczna, ekologia. Coraz większego znaczenia nabierają różne
formy sportu, przede wszystkim rekreacji fizycznej, w zagospodarowaniu czasu
wolnego2. Wzrost średniej długość życia oraz potrzeba zachowania zdrowia powo-
dują, iż wzrasta liczba zainteresowanych utrzymaniem wysokiej sprawności fizycznej
w wieku produkcyjnym3 i poprodukcyjnym4. Jak wynika z wielu obserwacji świato-
wego rynku rekreacyjnego zauważa się zwiększającą ilość uczestników zajęć rucho-
wych powyżej 50 roku życia, nazwanych „rynkiem srebrnych głów” (silver head mar-
ket)5.
Zjawisko starzejącego się społeczeństwa nasila się także w polskim społeczeń-
stwie. Jak wynika z Raportu GUS do roku 2035 udział osób w wieku 65 i więcej lat
(65 lat powszechnie przyjmuje się jako umowną granicę starości) zbliży się do ¼6.
Na znaczeniu zyskuje zatem rozumienie terminu „starzenie się7” w kontekście pro-
wadzenia aktywnej polityki społecznej wobec starzenia się populacji. Wskazuje się
zatem na trzy istotne obszary w polityce państwa, jednym z nich jest aktywność
zawodowa, drugim społeczna, a trzecim szeroko rozumiana jakość życia w powią-
zaniu z dobrym zdrowiem.
W opozycji do zwykłego starzenia się (usual aging) i związanych z wiekiem
problemów zdrowotnych oraz różnego rodzaju ograniczeń powstała koncepcja
1 W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wydawnictwo Albis, Kraków 2000. 2 Na rynku istnieje wiele substytutów spędzania czasu wolnego (telewizja, Internet, zakupy, itd.) oraz
istnieje duża dysproporcja pomiędzy ilością czasu przeznaczonego na aktywność fizyczną a tzw. bier-ny odpoczynek. B. Woynarowska, J. Mazur, Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez mło-dzież w Polsce w 2002 roku. Raport techniczny z badań, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskie-go, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2002.
3 Wiek zdolności do pracy, tj. dla mężczyzn grupa wieku 18-64 lata, dla kobiet - 18-59 lat. 4 Wiek, w którym osoby zazwyczaj kończą pracę zawodową, tj. dla mężczyzn - 65 lat i więcej, dla
kobiet - 60 lat i więcej. 5 W. Mynarski, Czynniki i prognozowane kierunki rozwoju rekreacji fizycznej, [w:] Teoretyczne i empiryczne
zagadnienia rekreacji i turystyki, W. Mynarski (red.), Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach, Katowice 2008, s.15.
6 Rocznik Demograficzny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008, tab. 55. 7 Pojęcie „starzenie się” rozumiane w celach powyższego artykułu to „proces postępującego upośle-
dzenia funkcji życiowych organizmu oraz utratą zdolności adaptacyjnych do zmian środowiskowych wraz ze zwiększającym się prawdopodobieństwem zgonu”, Za: T.B. Kirkwood, Human Senescence, “BioEssay” 1996, 18(12).
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
102
„pomyślnej starości” (successful aging), a najbardziej współczesna jej forma to
„aktywne starzenie się” (active aging). Komisja Europejska jako propagator tej
koncepcji na stronie Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności
Międzypokoleniowej zwróciła szczególną uwagę na utrzymanie solidarności
międzypokoleniowej w społeczeństwach, w których liczba osób starszych szybko
wzrasta. Wskazuje także, że działania skoncentrowane na zapewnianiu warunków
sprzyjających aktywności osób starszych powinny być realizowane w ramach
polityki zatrudnienia, opieki zdrowotnej, usług społecznych w zakresie sportu
i rekreacji, programów szkolenia dorosłych, wolontariatu, dostępu do mieszkań,
technologii informacyjnych i transportu8. Takie podejście do „aktywnego starzenia
się” oznacza konieczność przedefiniowania całej polityki państwa, a także działań
samorządów regionalnych i lokalnych.
Jedną z propozycji innowacyjnych działań, których głównym inicjatorem powin-
ny być władze lokalne, gdyż to one tworzą ramy do współpracy i zaangażowania
seniorów, jest program Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), w którym zawarto
postulat wprowadzenia zmian umożliwiających ułatwienie seniorom codzienne
funkcjonowanie. WHO proponuje samorządom planowanie miast tak, by były one
„przyjazne wiekowi” (z ang. Age-friendly Cities and Communities). Koncepcja ta zakła-
da, iż miasta starają się być bardziej przyjazne osobom starszym w różnorodnych
kontekstach kulturowych i społeczno-ekonomicznych. Ich cechą wspólną jest pra-
gnienie i zaangażowanie w tworzenie fizycznych i społecznych środowisk miejskich
promujących zdrowe i aktywne starzenie się, oraz dobrą jakość życia dla starszych
mieszkańców. Program ten wskazuje główne powody, dla których ta idea powinna
być propagowana9:
a. pierwszy z nich to wpływ zmian demograficznych na potrzeby mieszkańców
miast,
8 http://senior.gov.pl/source/raport_osoby%20starsze.pdf 9 Ibidem.
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 103
b. drugi dotyczy idei starzenia się w miejscu zamieszkania10, co jest powiązane
zarówno z dyskusją o ekonomiczności poszczególnych form wsparcia, ale
także z kolejnym powodem, jakim jest debata o dobrym starzeniu się i od-
powiednich ku temu warunkach.
c. czynnikiem jest wpływ zmian przestrzeni miejskiej na warunki życia i inte-
grację, bądź wykluczenie osób starszych.
Należy stwierdzić, iż stworzenie miast przyjaznych seniorom to jednocześnie
miasta przyjazne ludziom w każdym wieku. Przestrzeń bez barier architektonicz-
nych to jednocześnie przestrzeń przyjazna osobom niepełnosprawnym (bez wzglę-
du na wiek). Zapewnienie bezpieczeństwa jest istotne dla wszystkich mieszkańców,
w tym matek i dzieci, a dobra opieka medyczna i wsparcie środowiskowe dla osób
starszych to też możliwość większej mobilności pozostałych członków rodziny
opiekujących się danym seniorem11.
Te i wiele innych udogodnień mają szansę sprawić, że osoby starsze poczują, że
ich potrzeby są zauważane i zaspokajane. Punktem wyjścia do podejmowania po-
wyższych działań jest pomoc osobom starszym, pomoc udzielana lokalnie, ale mają-
ca bardzo istotny wpływ na ich zdrowie, dobrostan czyli ogólnie jakość życia.
Zmiany te dotyczyć powinny również lepszej dostępności seniorów do sportu
i rekreacji w gminach czy miastach, za zadania te odpowiada między innymi władza
lokalna. Artykuł 7. ustawy z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminny zawiera
wyszczególnioną listę obejmującą zadania własne gminy, wśród których ustawodaw-
ca wymienia między innymi sprawy związane z kulturą fizyczną i turystyką12. Samo-
rządy są zobowiązane do tworzenie warunków, sprzyjających rozwojowi sportu,
współdziałania z organami administracji rządowej, innymi jednostkami samorządo-
wymi oraz klubami sportowymi w celu tworzenia warunków prawno-
organizacyjnych i ekonomicznych dla rozwoju kultury fizycznej i rekreacji oraz
tworzenia odpowiednich warunków materialno-technicznych dla ich rozwoju13.
10 C.W. Lui, J.A. Everingham, J. Warburton, M. Cuthill, and H. Bartlett, What Makes a Community Age-
Friendly: A Review of International Literature, Australasian Journal on Ageing 28(3) 2009, s. 116–121. 11 http://senior.gov.pl/source/raport_osoby%20starsze.pdf 12 Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. 1990, nr 16, poz. 50 z późn. zm., art. 6-7. 13 Ustawa z 25 czerwca 2010 r. o sporcie, rozdz. 6 art. 27.
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
104
Współcześnie infrastruktura sportowo-rekreacyjna oraz oferta zajęć dla seniorów
jest niewystarczająca i nie zaspokaja potrzeb tej grupy wiekowej. Ośrodki sportowo-
rekreacyjne nie posiadają wind, brak jest zabezpieczeń antypoślizgowych i podjaz-
dów dla niepełnosprawnych. Punkty usługowe często nie są zlokalizowana na parte-
rze. Oferta zajęć skierowana jest raczej do młodszych grup wiekowych, których
potrzeby uprawiania rekreacji znacznie różnią się od potrzeb seniorów. Kadra nie
posiada odpowiednich kwalifikacji do prowadzenia zajęć z osobami starszymi, które
charakteryzują się specyficznymi potrzebami i wymaganiami wynikającymi przede
wszystkim z ograniczeń wiekowych. Jak wynika z dotychczasowych badań wła-
snych14 przeprowadzonych na grupie wiekowej osób 56 lat i więcej (grupa ta stano-
wiła 8% badanych) dotyczących ich zachowań rekreacyjnych zaobserwowano zna-
czące różnice w zachowaniach w porównaniu grupami młodszymi15. Istnieje, zatem
potrzeba zróżnicowania form aktywności fizycznej, programów zajęć, intensywno-
ści tych zajęć, odpowiedniego wyposażenia obiektów oraz całej bazy rekreacyjno –
sportowej w celu lepszego dostosowania do potrzeb ruchowych i zdrowotnych
każdej grupy wiekowej a w szczególności seniorów. Zatem problematyka kształto-
wania i oceny jakości produktu sportowo-rekreacyjnego zarówno na poziomie po-
szczególnych organizacji jak i jednostki terytorialnej staje sprawą aktualną i ważną
wymagającą wypracowania odpowiednich koncepcji teoretycznych oraz pogłębio-
nych badan naukowych. Jak podkreśla W. Alejziak konsumenci usług sportowo-
14 Czteroletni projekt badawczy realizowany na Wydziale Zarządzania Sportem i Turystyką w Akademii
Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach w ramach badań własnych, którego ce-lem była ocena determinant stanu i rozwoju rynku usług rekreacyjnych wellness na Górnym Śląsku.
15 Wyniki badań wykazały, iż osoby w wieku starszym podejmują aktywność fizyczną w celu „poprawy sprawności fizycznej”, w celu „spędzania czasu wolnego” oraz „potrzebę aktywności fizycznej” a w grupie młodszej były to motywy „redukcja nadwagi”, „sprawdzenie się” czy „chęć rywalizacji sportowej”. Czynnikami ekonomicznymi, które determinują aktywność rekreacyjną osób starszych były „kompetencje pracowników”, „obsługa klienta” oraz „jakość i cena usług”. Młodsi respondenci także wskazywali na „jakość usług” ale i na „wizerunek ośrodka” czy „zróżnicowanie usług”. Podob-ne czynniki organizacyjne, które ułatwiają podejmowanie aktywności rekreacyjne okazały się istotne dla wszystkich grup wiekowych a były nimi; „bezpieczeństwo”, „standard urządzeń i obiektów”, „czystość sanitariów”.
15. J. Kantyka, A. Hadzik, W. Chudy, Determinanty wyboru oferty wellness organizacji rekreacyjnych na przykładzie zachowań konsumentów z Górnego Śląska, [w:] Welleness jako forma kultury fizycznej i turystyki-aspekty zdrowotne i ekonomiczne, J. Kantyka (red.), Wyd. Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Ka-towicach, 2013, s. 155-186.
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 105
rekreacyjnych w podeszłym wieku będą stanowili grupę liczniejszą niż kiedykolwiek
i będą to również najzdrowsi i najbogatsi „starcy” w dziejach ludzkości16.
Produkt sportowo – rekreacyjnych jako sieciowy produkt obszarowy
Usługę sportowo - rekreacyjną można zdefiniować jako wszelką działalność –
profit lub nonprofit – prowadzoną z myślą o zaspokojeniu potrzeb człowieka w obsza-
rze17: rozwoju somatycznego, utrzymania i poprawy zdrowia, usprawnienia rehabili-
tacyjnego i aktywności ruchowej, prestiżu i uznania za osiągnięcia sportowe, prze-
bywania w grupie i wspólnego przeżywania emocji, aktywnego spędzania czasu
wolnego w połączeniu z wysiłkiem fizycznym, doskonalenia sylwetki, piękna ruchu
itd. Pojęciem szerszym od usługi jest produkt sportowo-rekreacyjny. Modelowe
ujęcie produktu sportowego wskazuje na istnienie dwóch podstawowych współtwo-
rzących go elementów18:
dobra sportowe (produkcja wyposażenia, sprzętu i odzieży sportowej oraz
ich dystrybucja, infrastruktura sportowo-rekreacyjna),
usługi sportowo-rekreacyjne, które mogą być realizowane w formie:
‒ pojedynczej usługi na rzecz jednego odbiorcy (np. indywidualna nauka
jazdy na nartach) lub grupy odbiorców (np. stałe zespoły ćwiczeniowe
o charakterze gimnastycznym,
‒ imprezy sportowo-rekreacyjnej, tj. festyn, spartakiada, turniej, zawody
i inne.
Istotnym z punktu widzenia dalszych rozważań jest podział produktów sporto-
wo-rekreacyjnych na tworzone przez pojedyncze organizacje (produkt prosty, pakie-
ty ‒ usługi wiązane) oraz produkty będące efektem różnych form współpracy opar-
tej na integracji organizacyjnej i/lub przestrzennej19 procesów związanych z obsługą
16 W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wydawnictwo Albis, Karków 2000. 17 Szerzej: A. Izydorczyk, Marketing w systemie kultury fizyczne, Polska Korporacja Menedżerów Sportu,
Warszawa 2003, s. 17. 18 Por. J. Żyśko, Rynek usług sportowo-rekreacyjnych – aspekty teoretyczne i praktyczne, [w:] Turystyka i Rekreacja.
Wymiary teoretyczne i praktyczne, J. Kosiewicz, K. Obodyński (red.), Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006, s. 384; Gospodarek J., Prawo w turystyce i rekreacji, Difin, Warszawa 2008, s. 43 i nast.
19 Integracja organizacyjna polega na połączeniu produktów podstawowych wspólną koncepcją i zarządzaniem, lokalizacja w przestrzeni ma drugorzędne znaczenie. Przykładem takich produktów są imprezy i wydarzenia (eventy). Integracja przestrzenna dotyczy produktów, w których lokalizacja
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
106
klienta. Skutkiem integracji jest powstawianie po stronie podażowej rynku usług
sportowo-rekreacyjnych struktur, których działanie może być opisane i wyjaśniane z
zastosowaniem paradygmatu sieciowego. Struktury te przyjmują formę współpracy
sieciowej w postaci sieci kooperacyjnych, sieci outsourcing-owych, sieci franczyzo-
wych i agencyjnych, klastrów, aliansów strategicznych, sieci holdingowych oraz sieci
publiczno-prywatnych i innych form sieci międzysektorowych20.
Podmioty tworzące sieci na rynku usług sportowo-rekreacyjnych różnią się pod
względem realizowanych celów, źródeł finansowania oraz zakresu kontroli społecz-
nej21. Do non profit zaliczamy organizacje publiczne oraz organizacje pozarządowe.
Organizacje publiczne to gminne lub dzielnicowe ośrodki sportu i rekreacji (w skró-
cie COSiR, OSiR, GOSiR, DOSiR itd.)22 oraz Miejskie Domy Kultury (MDK).
Organizacje pozarządowe to stowarzyszenie rekreacyjne, tj. Towarzystwo Krzewie-
nie Kultury Fizycznej (TKKF).
Podmioty komercyjne to mikro i małe przedsiębiorstwa działające przy centrach
handlowych, klubach osiedlowych, szkołach, uczelniach sportowych. Najbardziej
popularną formą prowadzenia przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjnego są fitness
kluby. Ze względu na zakres usług oraz wyposażenie można wyróżnić23: kluby super
ekskluzywne, kluby premium, kluby o wysokim standardzie, kluby podstawowe, kluby
dyskontowe.
Podstawową przesłanką tworzenia sieci jest kreowanie wartości24. Wartość dla
klienta można zdefiniować jako nadwyżkę subiektywnie postrzeganych przez klienta
ma fundamentalne znaczenie (produkt może być wytworzony i skonsumowany tylko w jednym określonym miejscu). Przykładami takich produktów jest obiekt, szlak oraz obszar; J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny, PWE, Warszawa 2005, s. 77.
20 J. Niemczyk,, B. Jasiński, Wstęp, [w:] J. Niemczyk, E. Stańczyk-Hugiet, B. Jasiński (red.), Sieci międzyorganizacyjne. Współczesne wyzwanie dla teorii i praktyki zarządzania, CH Beck, Warszawa 2012.
21 Szerzej: J. Maciąg, J. Kantyka, Konkurencyjność organizacji świadczących usługi rekreacyjne w warunkach zmiennego otoczenia, [w:] Dylematy zarządzania sportem i turystyką w warunkach niepewności otoczenia, B. Grzeganek-Więcek, J. Maciąg (red.), Wyd. AWF w Katowicach, Katowice 2010, s. 75.
22 Najpopularniejszą formą prowadzenia ośrodka sportu i rekreacji jest jednostka budżetowa i zakład budżetowy (nielicznie funkcjonują jako spółki prawa handlowego, tworzone w wyniku przekształceń komunalnych zakładów budżetowych).
23 Szerzej: BodyLife, [w:] M. Wolny, Kluby w Polsce ‒ Jaki profil dominuje?, Wydawnictwo Health and Beauty Media, Warszawa 2010, nr 31, s. 35.
24 W. Czakon, Sieci w zarządzaniu strategicznym, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012, s. 46.
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 107
korzyści (związane są one z potrzebami, jakie klient pragnie zaspokoić) nad subiek-
tywnie postrzeganymi kosztami związanymi z nabywaniem i użytkowaniem produk-
tu25. Sieci wartości są tworzone przez organizacje, które chcą wspólnie z innymi
organizacjami dostarczać produktu lub oferować usługi, zwiększając swoją efektyw-
ność oraz możliwości realizacji określonej strategii rynkowej prowadzącej do uzy-
skania przewagi konkurencyjnej26.
Mając na uwadze usytuowanie podmiotów - członków sieci w procesie tworzenia
wartości dla klienta można wyróżnić trzy podstawowe formy współpracy na rzecz
tworzenia sieciowego produktu sportowo-rekreacyjnego: kooperacja wertykalna,
kooperacja horyzontalna i kooperacja diagonalna27:
Kooperacja wertykalna (sieci wertykalne, pionowe) - współpraca ma charak-
ter bezpośrednich relacji zaopatrzeniowych lub/i dystrybucyjnych, które
tworzone są wokół organizacji o centralnej pozycji w sieci, monitorującej
poszczególne procesy tworzenia wartości dla klienta.
Przykładem takiej sieci w może być sieć tworzona przez organizatora eventu (wy-
darzenia, imprezy sportowej, zawodów itp.). Podstawą działania sieci są najczęściej
umowy kooperacyjne. Sieć wertykalna ma charakter sieci zamkniętej o względnie
stałych powiązaniach sieciowych z partnerami.
Kooperacja horyzontalna (sieci horyzontalne, sieci poziome) – współpraca
nawiązuje się pomiędzy organizacjami wewnątrz tej samej branży, które po-
dejmują takie same działania w łańcuchu wartości.
Przykładem takiej kooperacji w sporcie i rekreacji są np. sieci klubów fitness. Sie-
ci horyzontalne powstają najczęściej w drodze aliansów, umów franchisingowych
25 M. Szymura-Tyc, Współczesne procesy innowacyjne w kształtowaniu produktów systemowych, [w:] L. Żabiński
(red.), Marketing produktów systemowych, PWE, Warszawa 2012, s. 26. 26 S. Łobejko, Przedsiębiorstwo sieciowe. Zamiany uwarunkowań i strategii XXI wieku, Wyd. SGH, Warszawa
2010, s. 139. 27 A. Rapacz, P. Gryszel, Partnerstwo w tworzeniu turystycznego produktu terytorialnego na przykładzie Sudetów,
[w:] G. Rosa, A. Smalec (red.), Marketing przyszłości. Trendy. Strategie. Instrumenty. Partnerstwo i komunikacja w regionie. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 569. Ekonomiczne problemy usług nr 56, Szczecin 2010, s. 298; Rupik K., Efektywność planowania marketingowego organizacji sieciowych. „Badania Operacyjne i Decyzje” nr 3, 2008, s. 60-61; Czakon W., Sieci w zarządzaniu strate-gicznym, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2012, s. 50; P. Braum, Creating value to tourism products through tourism networks and clusters: uncovering destination value chain, “Global Tourism Growth: A challenge for SMEs. OECD and Korea Conference 2005, s. 4.
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
108
oraz agencyjnych, a także innych umów określających warunki kooperacji. Sieć
horyzontalna, podobnie jak wertykalna, ma charakter sieci zamkniętej o względnie
stałych powiązaniach sieciowych z partnerami.
Kooperacja wertykalna oraz horyzontalna oparta jest na integracji organizacyjnej
i ma charakter sieci strategicznych28.
Kooperacja przestrzenna (sieci wielowymiarowe, sieci diagonalne) – powsta-
ją w wyniku połączenia sieci horyzontalnych oraz wertykalnych. Sieci diago-
nalne są formą wielowymiarowej współpracy pomiędzy organizacjami, któ-
rych działania są komplementarne lub symbiotyczne. Sieć przestrzenna, mo-
że mieć charakter sieci zamkniętej o względnie stałych i sformalizowanych
powiązaniach sieciowych z partnerami (umowy), bądź otwartej, w której
charakter powiązań oraz ilość partnerów jest zmienna.
Jako przykłady sieci zamkniętych można podać klastry. Przykładem sieci otwar-
tych są sieci tworzone przez organizacje, których przynależność do sieci wynika z
faktu lokalizacji w określonym miejscu – szlak, obszar ‒ miasto. Powiązaniach mogą
mieć charakter nieformalny i opierają się głównie na powiązaniach społecznych.
Kooperacja przestrzenna ma charakter kooperacji regionalnej29.
Z punktu widzenia celów wyznaczonych w opracowaniu przedmiotem zaintere-
sowania jest produkt sportowo-rekreacyjny miasta, który jest wynikiem kooperacji
przestrzennej. Przedstawiona powyżej charakterystyka uprawnia do stwierdzenia, iż
produkt sportowo-rekreacyjny miasta może być zdefiniowany jako produkt siecio-
wy. Sieciowy produkt sportowo-rekreacyjny złożony ze składników materialnych
i/lub niematerialnych, tworzony przez sieć organizacji realizujących procesy, któ-
rych celem jest zaspokojenie łącznych potrzeb klienta - mieszkańca miasta poprzez
28 Sieć strategiczną najczęściej organizuje jedna organizacja, która koordynuje współpracę wszystkich
przedsiębiorstw partnerskich będących w sieci. Sieci strategiczne pozwalają partnerom na łączenie swoich kluczowym kompetencji. Łobejko S., Przedsiębiorstwo sieciowe. Zamiany uwarunkowań i strategii XXI wieku, Wyd. SGH, Warszawa 2010, s. 33.
29 Sieć regionalną tworzą małe i średnie przedsiębiorstwa zlokalizowane na określonym terytorium geograficznym. W turystyce współpraca ma charakter również międzysektorowy. Podmioty tworzące sieć cechują się wysoką specjalizacją w swojej dziedzinie, a sieć pozwala na podwyższanie efektywności działania dzięki zwiększaniu stopnia współpracy z partnerami. S. Łobejko, Przedsiębiorstwo sieciowe. Zamiany uwarunkowań i strategii XXI wieku, Wyd. SGH, Warszawa 2010, s. 33.
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 109
dostarczenie oczekiwanej wartości, posiadający jedną wspólną koncepcję (markę
produktu) oraz tzw. promotora produktu. Rolę promotora sportowo-rekreacyjnego
produktu w tym przypadku odgrywa miasto/gmina. Wynika to z przepisów prawa
oraz dokumentów strategicznych. Obecnie realizowanych jest w Polsce kilka strate-
gii, których celem jest poprawa wydolności i sprawności fizycznej społeczeństwa,
zmniejszenie zapadalności i ograniczenie skutków chorób cywilizacyjnych (otyłość,
choroby układu krążenia, cukrzyca itp.), podniesienie poziomu zdrowotności społe-
czeństwa, ograniczenie zjawisk patologicznych oraz agresji młodzieży poprzez ak-
tywne zagospodarowanie czasu wolnego w postaci udziału w sporcie i rekreacji
fizycznej30.
Koncepcja oceny jakości sieciowego produktu sportowo-rekreacyjnego ‒
wymiary i cechy jakości
Dominującą cechą sieciowego produktu turystycznego jest jego usługowy cha-
rakter, zatem charakteryzują go takie cechy jak: niematerialność, nietrwałość, złożo-
ność, komplementarność, nierozdzielność procesu wytwarzania, wymiany
i konsumpcji, brak własności i sezonowość. Produkt sieciowy jako usługę wyróż-
nia31:
jednorazowy i bliski związek usługodawcy i odbiorcy usługi – turysty,
brak możliwości oceny jakości przed zakupem oraz ograniczona możliwość
dokonywania wielokrotnych pomiarów po realizacji,
30 Do najważniejszych strategii można zaliczyć:
Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015 opracowany przez Radę Ministrów (Załącznik do Uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z 15 maja 2007r ),
Strategię Rozwoju Sportu w Polsce do roku 2012 opracowaną przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu (Strategia rozwoju sportu w Polsce do roku 2012, MENiS, Warszawa 2003),
Strategię Rozwoju Sportu w Polsce do Roku 2015 opracowaną przez Ministerstwo Sportu (Strategia Rozwoju Sportu w Polsce do Roku 2015, Warszawa, styczeń 2007).
Na poziomie regionalnym tworzone są regionalne strategie rozwoju sportu. W województwie śląskim realizowana jest Strategia Rozwoju Sportu w województwie śląskim do roku 2020.
30 Założenia programowe, Katowice, styczeń 2011. 31 A. Hamrol, Zarządzanie jakością z przykładami, WN PWN, Warszawa 2007, s. 20; J. Altkorn, Marketing
w turystyce, WN PWN Warszawa 2005, s. 20; Ch. Mallen, L.J. Adams (Ed.), Sport, Recreation and Tourism Event: Theoretical and Practical Dimensions, ELSEVIER 2011, s. 167.
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
110
brak możliwości oceny jakości produktu bez udziału klienta (wiedza pocho-
dząca od klienta jest niezbędna do doskonalenia jakości produktu).
Z uwagi na złożoność sieciowego produktu sportowo-rekreacyjnego proponuje
się w opracowaniu przyjąć najbardziej uniwersalną definicję jakości znajdująca się
w znowelizowanej w 2005 roku normie ISO 9000, która określa jakość jako stopień,
w jakim zbiór inherentnych (istniejących samych w sobie) właściwości spełnia wy-
magania, potrzeby i oczekiwania, które zostały ustalone, przyjęte zwyczajowo lub są
obowiązkowe32. Podstawą do zdefiniowania pojęcia jakości produktu sieciowego
jest identyfikacja i określenie wymagań, potrzeb i oczekiwań klienta i innych intere-
sariuszy sieci w formie zestawu charakterystyk33 i cech jakości trwale związanych
z produktem, uporządkowanych w określonych wymiarach jakości. Zasadniczym
problemem jaki pojawia się w procesie definiowania jakości produktu jest wybór
wymiarów jakości, tak aby odpowiadały one specyfice i rodzajowi produktu siecio-
wego. W literaturze przedmiotu wskazuje się na kilka modelowych rozwiązań, które
mogą być wykorzystane do ich określenia. Można do nich zaliczyć:
1. Model luk jakości Parasuramana, Zeithaml, Berry’ego.
2. Model jakości usług Grönroosa.
3. Model jakości cząstkowych Gummessona.
4. Zintegrowany model jakości Grönroosa i Gummessona (4Q).
5. Model Kano.
6. Model Brady’ego, Cronim’a.
32 Systemy Zarządzania Jakością. Podstawy i terminologia, PN-EN ISO 9000. PKN, Warszawa 2006. 33 A. Hamrol, Zarządzanie jakością z przykładami, WN PWN, Warszawa 2007. Za Hamrolem przyjmuje
się, iż charakterystyka jest zbiorem cech jakości powiązanych z pewną jednorodną właściwością, s 21.
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 111
Tab. 2. Modele jakości usług – wymiary, charakterystyki i cechy jakości34
Model jako-ści usług
Wymiary jakości produktu
Charakterystyki i cechy jakości
Model luk jakości Para-
suramana, Zeithaml’a, Berry’ego
Jakość oczekiwana Jakość postrzegana
Infrastruktura materialna - wygląd obiektu, wypo-sażenie, prezencja personelu
Rzetelność, niezawodność zdolność do dostar-czenia obiecanej usługi terminowo i zgodnie z umową,
Reagowanie reakcja personelu na potrzeby klienta
Pewność odpowiednie kwalifikacje pracowników, wzbudzające zaufanie klientów,
Empatia utożsamianie się z oczekiwaniami, po-trzebami gości.
Model jakości usług Grön-
roosa
Jakość funkcjonalna
Odnosi się do relacji pomiędzy usługodawcą i usługobiorcą, obejmuje kontakty z klientem, postawy, relacje wewnątrz firmy, zadowolenie, gotowość do obsługi, wygląd zewnętrzny, dostęp-ność.
Jakość techniczna
Odnosi się do sfery materialnej związanej z proce-sem tworzenia usługi oraz wiedzy i technicznych kwalifikacji personelu obejmuje technologie, maszyny, komputeryzacja, know-how, profesjona-lizm, kwalifikacje.
Model jakości cząstkowych
Gummessona
Jakość projektu
Przedmiotem oceny jest zgodność projektu usługi (specyfikacja dotycząca usługi, sposobu jej wyko-nania i sterowania jakością) z oczekiwaniami klienta – ocena polega na porównaniu projektu usługi z wymaganiami klientów i interesariuszy organizacji,
Jakość wykonania, Zgodność z wytycznymi przedstawionymi i zaak-ceptowanymi we wcześniejszym projekcie oraz z jego charakterystykami.
Jakość dostaw
Terminowe, świadczenie usług, zgodność realiza-cji z harmonogramem, sprawny transport, odpo-wiednia formę dostawy (np. wydruk lub prezenta-cja na foliach), przekazanie odpowiedniej doku-mentacji czy te sprawność dostarczania usług dodatkowych.
34 Źródło: opracowano na podstawie: M. Stoma, Modele i metody pomiaru jakości usług. Wyd. Q&R Polska,
Lublin 2012, wydanie elektroniczne, http://www.qrpolska.pl/files/file/M3.pdf.; A. Hamrol, Zarzą-dzanie jakością z przykładami, WN PWN, Warszawa 2007, s. 24-25; B. Pawłowska, J. Witkowska, L. Nieżurawski, Nowoczesne koncepcje strategii orientacji na klienta, WN PWN, Warszawa 2010, s. 90-93; S. Borkowski, E. Wszendybył, Jakość i efektywność usług hotelarskich, WN PWN, Warszawa 2007, s. 44-53.
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
112
Model jako-ści usług
Wymiary jakości produktu
Charakterystyki i cechy jakości
Jakość relacji
Zdolności oraz predyspozycje pracowników do nawiązywania i utrzymywania zewnętrznych kontaktów i relacji, sieci z klientami (np. poprzez budowanie programów lojalnościowych), współ-pracownikami, partnerami, kooperantami czy agentami, ale i wewnętrznych relacji z pracowni-kami
Zintegrowany model jakości Grönroosa i
Gummessona (4Q)
Jakość projektu, j.w.
Jakość wykonania i dostawy
j.w.
Jakość relacji j.w.
Jakość wyniku. Ocena wyniku usługi
Model Kano
Jakość jako właściwo-ści podstawowe
Właściwości wymagane (minimum właściwości jakie musi spełniać produkt, są one oczywiste dla klienta i nie wymagają żadnej dodatkowej identy-fikacji).
Jakość jako osiągi Właściwości oczekiwane przez klienta.
Jakość jako atrakcyj-ność
Właściwości, których klient się nie spodziewa (charakterystyki, których nie mają inne produkty).
Model Bra-dy’ego, Cro-
nim’a
Jakość współdziałania Wzbudzenie pewności u klienta, co do prawidło-wości świadczenia usług (stosunek do klienta, zachowanie, wiedza).
Jakość otoczenia fizycznego
Infrastruktura materialna - wygląd obiektu, wypo-sażenie, prezencja personelu
Jakość wykonania Niezawodność, umiejętność rozwiązywania pro-blemów itd.
Mając jednak na uwadze specyfikę i złożoność sieciowych produktów sportowo-
rekreacyjnych charakterystyki jakości mogą być poszerzone o cechy związane
z walorami przyrodniczymi i naturalnymi, dostępnością transportową, stanem
i ochroną środowiska naturalnego, infrastrukturą drogową oraz techniczną35,
a także, takich elementów, jak sposób świadczenia usług, warunki rozwoju gospo-
darczego obszaru, atrybuty estetyczno-emocjonalne, społeczne, organizacyjne36.
35 D. Szostak D., Możliwości oceny jakości obszarowego produktu turystycznego, [w:] A. Panasiuk (red.),
Gospodarka turystyczna, WN PWN, Warszawa 2008, s. 210; A. A. Lopez-Toro, R. Dıaz-Munoz, S. Perez-Moreno, An assess ment of the quality of a tourist destination: The case of Nerja, Spain, Total Quality Management Vol. 21, No. 3, March 2010, s. 273.
36 M. Kachniewska, Modele jakości usług a specyfika produktu turystycznego, [w:] A. Nowakowska, M. Przydział (red.), Turystyka w badaniach naukowych. Prace ekonomiczne, WSIiZ, Rzeszów 2006, s. 303.
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 113
Kolejnym istotnym elementem mającym wpływ na definiowanie charakterystyk
jakości produktu sieciowego ma fakt, iż jest on tworzony w różnych formach part-
nerstwa i współpracy pomiędzy organizacjami. Zdaniem Skowrona jakość produktu
sieciowego jest postrzegana m.in. poprzez zbudowany i ustalony w sieci standard
techniczny lub techniczno–organizacyjny obsługi klienta, a ocena wartości będzie
uwzględniała również korzyści wynikające z partycypacji w efekcie sieciowym (gwa-
rancja, wygody, bezpieczeństwa, całkowite koszty zakupu i użytkowania produktu
sieciowego)37. Oczekiwania w stosunku do jakości i wartości produktu, a także
wyobrażenie o danej organizacji, jako uczestniku sieci, są de facto standardami
postrzegania całej sieci. Istotnym z punktu widzenia kreowania i wzmacniania marki
produktu sieciowego staje się odpowiedni dobór partnerów sieci realizujących wy-
magane standardy jakości, gdyż każdy z członków sieci przyczynia się do kreowania
marki i tworzenia wartości dla klienta. Zatem charakterystyki jakości powinny objąć
cechy związane z wzajemnym polecaniem, informowaniem, rekomendowaniem,
kompleksowością oferty, wiązaniem usług (pakietowanie usług) lub budowaniem
wspólnej oferty rynkowej.
Jakość produktu rekreacyjnego miasta w ocenie seniorów – wyniki badań
Celem badania były:
1. Diagnoza oczekiwań grupy społecznej 55+ w stosunku do jakości produktu
sportowo- rekreacyjnego miasta.
2. Ocena produktu rekreacyjnego miasta Katowice przez osoby w wieku 55+.
3. Wyznaczenie kierunków doskonalenia produktu rekreacyjnego miasta.
W badaniu sformułowano następujące pytania badawcze:
1. Jaki jest model zachowań w zakresie uprawiania aktywności fizycznej grupy
osób 55+?
2. Jakie są główne bariery w uprawianiu aktywności fizycznej?
3. Jakie są wymagania i oczekiwania grupy osób 55+ w stosunku do produktu
rekreacyjnego miasta?
37 S. Skowron, Klient w sieci organizacyjnej, Difin, Warszawa 2013, s. 133.
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
114
4. Czy produkt rekreacyjny miasta zaspakaja wymagania i oczekiwania osób w
wieku 55+?
5. Jakie działania podejmuje miasto Katowice w zakresie upowszechniania
sportu i rekreacji wśród grupy mieszkańców w wieku 55+ ?
6. Jakie powinny być dalsze kierunki doskonalenia produktu rekreacyjnego
miasta?
Badania przeprowadzono wykorzystując metodę analizy dokumentów oraz me-
todę sondażu diagnostycznego.
Zakres podmiotowy badań objął 137 studentów Uniwersytetu Trzeciego Wieku
działającego przy Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach. Zakres przedmio-
towy badań objął następujące zagadnienia: diagnozę motywów, model zachowań i
barier w zakresie aktywności sportowo-rekreacyjnej seniorów oraz identyfikację
wymagań dotyczących struktury produktu, ceny, dystrybucji oraz promocji produk-
tu sportowo-rekreacyjnego badanej grupy wiekowej. Badania zostały przeprowa-
dzone w czerwcu 2014 r.
Charakterystyka grupy badawczej
W badaniu wzięło udział 82% kobiet oraz 18% mężczyzn. Większość badanych
– 54% deklaruje dochody w przedziale 1001-2000 zł, miesięcznie na 1 osobę
w gospodarstwie domowym (6% ‒ poniżej 1000 zł., 45% ‒ powyżej 2000 zł.). 86%
badanych nie podejmuje aktywności zawodowej, 8% ‒ pracuje dorywczo, 6% ‒ na
stałe. 54% respondentów posiada wykształcenie wyższe, 41% ‒ wykształcenie śred-
nie, pozostali zawodowe. Wśród badanych dominują osoby w wieku 61-65 lat (40%)
oraz 66-70% (23%). 24% stanowią osoby powyżej 70. r.ż. pozostałą część osoby
poniżej 60. r.ż.
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 115
Modele zachowań oraz bariery podejmowania aktywności fizycznej
przez osoby w wieku 55+
W przeprowadzonym badaniu starano się ustalić model zachowań osób w wieku
55+ w zakresie aktywności sportowo-rekreacyjnej.
W pierwszej kolejności zbadano motywy, jakimi się kierują respondenci. Motywy
podzielono na cztery grupy: motywy zdrowotne, psychologiczne, społeczne oraz
organizacyjne. Do motywów zdrowotnych zaliczono m.in. takie jak: redukcja nad-
wagi, utrzymanie prawidłowej masy ciała, zapobieganie chorobom, rehabilitacja po
urazie, dążenie do poprawy kondycji i inne. Wśród motywów psychologicznych
wyróżniono: ucieczkę od stresu, możliwość samorealizacji, możliwość współzawod-
nictwa, zagospodarowanie czasu wolnego, przyjemność, wypoczynek i relaks, hob-
by, poddanie się modzie na zdrowy styl życia i inne. Motywy społeczne obejmują
różne aspekty wpływu na respondenta otoczenia społecznego, w którym żyje (zna-
jomi, rodzina, instytucje itp.). Pod uwagę wzięto takie czynniki jak: korzystanie
z ofert przez znajomych, chęć poznania nowych ludzi, znajomość organizatora,
potrzeba aktywności fizycznej, atmosfera wśród uczestników, możliwość spotkania
z przyjaciółmi i znajomymi, zachęta do udziału i inne. Ostania grupa motywów
obejmuje motywy organizacyjne, związane z ofertą, dostępnością i udogodnieniami
tworzonymi przez podmioty świadczące usługi w zakresie sportu i rekreacji rucho-
wej. Zaliczono tutaj: bliskość obiektów sportowych, standard i wyposażenie obiektu,
oferta sportowo-rekreacyjna ośrodków, relacja cena/jakość, reklama i promocja
zajęć sportowo-rekreacyjnych, ceny wstępu/karnetu, dostępny parking, bezpieczeń-
stwo obiektu i urządzeń sportowych, wykwalifikowany personel, znana marka orga-
nizatora zajęć i inne. Wyniki badań w tym zakresie prezentują wykresy (respondent
mógł wskazać maksymalnie 3 najważniejsze dla niego motywy w każdej z grup).
Wyniki badań wskazują, iż respondenci podejmują aktywność fizyczną kierując
się przede wszystkim potrzebą poprawy kondycji fizycznej, robią to dla przyjemno-
ści oraz traktują jako formę utrzymywania kontaktów towarzyskich oraz spotkań
w grupie. Ważnymi czynnikami motywującymi do podejmowania aktywności są:
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
116
bliskość obiektów sportowych, wykwalifikowany personel, odpowiednia relacja
cena/jakość oraz oferta sportowo-rekreacyjna.
Wykres 1. Motywy zdrowotne podejmowania aktywności rekreacyjno-
sportowej
Wykres 2. Motywy psychologiczne podejmowania aktywności rekreacyjno-
sportowej
uci
ecza
od
stre
su
sam
ore
aliz
acja
wsp
ółz
awo
dn
ict
wo
zago
spo
dar
ow
an
ie c
zasu
prz
yjem
no
ść
ho
bb
y
mo
da
na
zdro
wy
styl
życi
a
inn
e
redukc
ja n
adw
agi
utr
zym
anie
pra
wid
łow
ej m
asy
ciał
a
zapo
bie
gan
iech
oro
bom
reh
abili
tacj
a p
oura
zie
pop
raw
a ko
ndyc
ji
inn
e
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 117
Wykres 3. Motywy społeczne podejmowania aktywności rekreacyjno-
sportowej
Wykres 4. Motywy organizacyjne podejmowania aktywności rekreacyjno-
sportowej
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
118
Zdecydowana większość respondentów ocenia swoją kondycję fizyczną jako do-
brą (46%) oraz bardzo dobrą (8%). 44% badanych ocenia swoja kondycję jako
średnią, tylko 2% jako złą i bardzo złą. Wyniki badania wskazują, iż respondenci
preferują samodzielną organizację różnych form aktywności sportowo-rekreacyjnej,
często też uczestniczą w odpłatnych zajęciach grupowych (Wykres 5).
Wykres 5. Formy zajęć sportowo-rekreacyjnych w jakich najczęściej uczest-
niczą badani
Najbardziej popularnymi formami aktywności fizycznej są: pływanie, spacery,
nordic walking, jada na rowerze oraz gimnastyka. W sezonie wiosenno-letnim aktyw-
ność fizyczna głównie uprawiana jest w plenerze (park, las) – 53% oraz w domu –
16%. W okresie jesienno-zimowym nadal najczęstszym miejscem uprawiania sportu
i rekreacji jest plener ‒ 25% oraz dom – 33% poza tym dom kultury, szkoła – 14%,
MOSiR – 10%. W badaniu zapytano również, z jakich obiektów infrastruktury
sportowo-rekreacyjnej respondenci najczęściej korzystają. Wyniki badania przedsta-
wia wykres 6.
Bezpłatne zajęcia grupowe
10%
Odpłatne zajęcia grupowe
34%
Bezpłatne zajęcia indywidualne z instruktorem
1%
Odpłatne zajęcia indywidualne z instruktowem
4%
Inne 7%
Członkowstwo w klubie fitness
1%
Samodzielna organizacja aktywności sportowo-
rekreacyjnej 43%
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 119
Wykres 6. Obiekty sportowo-rekreacyjne najczęściej wykorzystywane
do uprawiania aktywności fizycznej
Wyniki badania wskazują, iż respondenci najczęściej korzystają z tras rowero-
wych oraz nordic walking i krytych basenów.
Celem badania było również ustalenie najważniejszych barier w podejmowaniu
aktywności fizycznej przez respondentów (wykres 7.).
Respondenci jako najważniejsze wskazali: ceny usług, odległość od obiektów
sportowych, wiek oraz osobistą sytuację finansową.
Przedmiotem badania było również określenie na ile miasto oraz inne podmioty
tworzące obszarowy sieciowy produkt sportowo-rekreacyjny spełniają wymagania
i oczekiwania seniorów. Pytania dotyczyły przede wszystkim polityki informacyjno-
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
120
promocyjnej oraz oceny wywiązywania się miasta z obowiązków w zakresie krze-
wienia kultury fizycznej.
Wykres 7. Bariery w uprawianiu aktywności fizycznej
Większość respondentów (58%) biorących udział w badaniu nie zna oferty zajęć
sportowo-rekreacyjnych dla osób w wieku 55+, realizowanych w mieście w różnych
ośrodkach sportowo-rekreacyjnych. Jako narzędzia najskuteczniejszej komunikacji
wskazują internet oraz ulotki informacyjne, broszury i katalogi (Wykres 8).
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 121
Wykres 8. Narzędzia najskuteczniejsze w przekazywaniu informacji o do-
stępnych ośrodkach sportowo rekreacyjnych i ich ofercie zajęć
Mając na uwadze wskazane wcześniej bariery badani wskazali również kierunki
doskonalenia produktu sportowo-rekreacyjnego miasta (Wykres 9).
Wykres 9. Kierunki doskonalenia produktu sportowo-rekreacyjnego miasta
dla osób w wieku 55+
Respondenci najczęściej wskazywali na takie rozwiązania, jak lepsze dostosowa-
nie oferty zajęć oraz zmianę w polityce cenowej.
Na pytanie otwarte „czy i w jaki sposób powinna być udoskonalona infrastruktu-
ra w mieście i czego brakuje” najczęściej respondenci odpowiadali, że brakuje im
basenu lub wskazywano także na park wodny, brak ścieżek rowerowych (np. zago-
lepszakomunikacja
miejska
lepsza ofertazajęć
atrakcyjniejszeceny
lepszedostosowanie
obiektów
podnoszeniekwalifikacjitrenerów
inne
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
122
spodarowanie lasów Kochłowickich), siłowni i zajęć na powietrzu dla grup 55+,
oferty zajęć grupowych fitness w klubach.
Na kolejne pytanie dotyczące „co zdaniem badanych może zrobić miasto dla
promowania aktywności fizycznej” respondenci przede wszystkim odpowiedzieli:
obniżyć ceny za zajęcia sportowo-rekreacyjne, wprowadzić karnety lub kartę seniora
do obiektów sportowo-rekreacyjnych, kolejno uskutecznić promocję oferty rekrea-
cyjnej na osiedlach np. poprzez gazetki osiedlowe lub wskazywano także Internet do
tego celu. Seniorzy zainteresowani są także uczestnictwem w festynach, imprezach i
zawodach sportowych na powietrzu, w których mogliby brać udział.
W końcowej części ankiety zadano pytanie czy miasto wywiązuje się
z obowiązków, tj. zaspokaja potrzeby mieszkańców między innymi w zakresie tere-
nów rekreacyjnych i urządzeń sportowych (wykres 10.).
Wykres 10. Wywiązywanie się miasta z obowiązków w zakresie zaspakajanie
potrzeb mieszkańców między innymi w zakresie terenów rekreacyjnych i
urządzeń sportowych
b. dobrze 1%
dobrze 28%
dostatecznie 57%
źle 12%
b. źle 2%
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 123
Ponad połowa badanych oceniła poziom wywiązywania się z obowiązków zale-
dwie dostatecznie.
Zakończenie
Przeprowadzone badania jednoznacznie wskazują na kierunki doskonalenia pro-
duktu sportowo-rekreacyjnego miasta Katowice. Można tutaj wymienić następujące
obszary zmian:
Zapewnienie dostępności do infrastruktury sportowo – rekreacyjnej, przede
wszystkim obiektów, tj. baseny kryte, trasy rowerowe, trasy nordic walking, si-
łownie na powietrzu i duże obiekty otwarte na terenie miasta oraz jego po-
szczególnych dzielnic.
Prowadzenie odpowiedniej polityki cenowej, tak aby obniżyć ceny świad-
czonych usług (wymaga to podjęcia współpracy z prywatnymi przedsiębior-
stwami i organizacjami pozarządowymi, które są dostawcami usług sporto-
wo-rekreacyjnych dla mieszkańców miasta np. poprzez stworzenie wspól-
nych programów rabatowych).
Lepsze dostosowanie narzędzi promocji do oczekiwań i wymagań mieszkań-
ców-seniorów (szersze wykorzystanie internetu, ulotek, broszur, katalogów).
Rozbudowa i lepsze dostosowanie oferty zajęć do wymagań i oczekiwań
osób w wieku 55+.
W artykule sformułowano tezę, iż produkt sportowo-rekreacyjny miasta jest pro-
duktem sieciowym, co wymaga zastosowania nowego podejścia do kształtowania
i oceny jego jakości. Zatem doskonalenie produktu sportowo-rekreacyjnego miasta
wymaga zacieśnienia współpracy pomiędzy Urzędem Miasta Katowice a prywatny-
mi przedsiębiorcami, organizacjami pozarządowymi, które są właścicielami obiek-
tów oraz świadczą usługi w zakresie sportu i rekreacji, a także uczelniami kształcą-
cymi na potrzeby sportu i rekreacji. Mając na uwadze fakt, iż produkt sportowo-
rekreacyjny miasta jest de facto produktem sieciowym dobrym rozwiązaniem byłoby
utworzenie organizacji sieciowych, tj. np. klastrów, których liderem mógłby być
Urząd Miasta Katowice. Taka forma współpracy pozwoliłaby na zintegrowanie
lokalnych podmiotów działających w branży sportowo-rekreacyjnej (handel, pro-
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
124
dukcja, usługi), skanalizowanie działań i realizację wspólnie przyjętej strategii roz-
woju miejskiego produktu sportowo-rekreacyjnego, podniesienie poziomu komuni-
kowania się i przekazywania wiedzy oraz innowacyjności produktu. Stworzenie
organizacji sieciowej pozwoliłoby także na wypracowanie, wdrożenie oraz monito-
rowanie realizacji wspólnych standardów jakości w zakresie infrastruktury, kompe-
tencji pracowników oraz procesu świadczenia usług sportowo-rekreacyjnych.
Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom seniorów miasto Katowice 1 kwietnia 2014
r. rozpoczęło realizację programu z zakresu polityki społecznej „Aktywni Seniorzy”.
Program jest skierowany do osób, które ukończyły 60. rok życia i są zameldowa-
ne w Katowicach. Celem programu jest podniesienie aktywności i sprawności kato-
wickich seniorów poprzez zwiększenie dostępności do dóbr kultury, zachęcenie do
uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych, sportowych i edukacyjnych. Każdemu
seniorowi, który złoży wniosek o wydanie karty „Aktywnego Seniora" będą przy-
sługiwały zniżki oraz rabaty udzielone przez samorządowe instytucje kultury, spor-
tu, rekreacji i edukacji miasta Katowice oraz przedsiębiorców prowadzących dzia-
łalność gospodarczą. Cele programu realizowane są poprzez:
a) samorządowe instytucje kultury, sportu, rekreacji i edukacji miasta Katowi-
ce, bez względu na formę prawną,
b) przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na terenie miasta
Katowice, bez względu na rodzaj prowadzonej działalności, po podpisaniu
umowy z Urzędem Miasta Katowice.
Promocja działań określonych w programie rozpowszechniana jest: w ogłosze-
niach w lokalnych mediach oraz umieszczana na stworzonej do tego celu przez
Urząd Miasta Katowice stronie internetowej: http://www.aktywni-seniorzy.info. Na
stronie tej znaleźć można informacje o lokalizacji punktów oferujących usługi
w ramach programu „Aktywny Senior” a także wszelkie inne ogłoszenia dotyczące
oferty i ulg dla uczestników programu. Realizowany w mieście program jest stosun-
kowo nowy, zatem trudno w momencie realizacji badan określić jego skuteczność
oraz efektywność, wyznacza natomiast dalsze kierunki badań w tym obszarze.
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 125
Bibliografia
[1] Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wydawnictwo Albis,
Kraków 2000.
[2] Altkorn J., Marketing w turystyce, WN PWN, Warszawa 2005.
[3] BodyLife, [w:] Wolny M., Kluby w Polsce - Jaki profil dominuje?, Wydawnictwo
Health and Beauty Media, Warszawa 2010, nr 31.
[4] Borkowski S., Wszendybył E., Jakość i efektywność usług hotelarskich, WN PWN,
Warszawa 2007.
[5] Braum P., Creating value to tourism products through tourism networks and clusters:
uncovering destination value chain, “Global Tourism Growth: A challenge for
SMEs. OECD and Korea Conference 2005.
[6] Czakon W., Sieci w zarządzaniu strategicznym, Oficyna Wolters Kluwer
business, Warszawa 2012.
[7] Gospodarek J., Prawo w turystyce i rekreacji, Difin, Warszawa 2008.
[8] Hamrol A., Zarządzanie jakością z przykładami, WN PWN, Warszawa 2007.
[9] http://senior.gov.pl/source/raport_osoby%20starsze.pdf
[10] Izydorczyk A., Marketing w systemie kultury fizyczne, Polska Korporacja
Menedżerów Sportu, Warszawa 2003.
[11] Kachniewska M., Modele jakości usług a specyfika produktu turystycznego, [w:] A.
Nowakowska, M. Przydział (red.), Turystyka w badaniach naukowych. Prace
ekonomiczne, WSIiZ, Rzeszów 2006.
[12] Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B., Produkt turystyczny, PWE, Warsza-
wa 2005.
[13] Kantyka J., Hadzik A., Chudy W., Determinanty wyboru oferty wellness organizacji
rekreacyjnych na przykładzie zachowań konsumentów z Górnego Śląska, [w:] Welleness
jako forma kultury fizycznej i turystyki - aspekty zdrowotne i ekonomiczne, J. Kantyka
(red.), Wyd. Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki
w Katowicach, 2013.
[14] Kirkwood T.B., Human Senescence, “BioEssay” 1996, 18(12).
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
126
[15] Łobejko S., Przedsiębiorstwo sieciowe. Zamiany uwarunkowań i strategii XXI wieku,
Wyd. SGH, Warszawa 2010.
[16] Lopez-Toro A. A., Dıaz-Munoz R., Perez-Moreno S., An assess ment of the
quality of a tourist destination: The case of Nerja, Spain, Total Quality Management
Vol. 21, No. 3, March 2010.
[17] Lui C.W., Everingham J.A., Warburton J., Cuthill M., and Bartlett H., What
Makes a Community Age-Friendly A Review of International Literature, Australasian
Journal on Ageing 28(3) 2009.
[18] Maciąg, J. Kantyka J., Konkurencyjność organizacji świadczących usługi rekreacyjne w
warunkach zmiennego otoczenia, [w:] Dylematy zarządzania sportem i turystyką w wa-
runkach niepewności otoczenia, B. Grzeganek-Więcek, J. Maciąg (red.), Wyd.
AWF w Katowicach, Katowice 2010.
[19] Mallen Ch., Adams L.J. (ed.), Sport, Recreation and Tourism Event: Theoretical and
Practical Dimensions, ELSEVIER 2011.
[20] Mynarski W., Czynniki i prognozowane kierunki rozwoju rekreacji fizycznej, [w:]
Teoretyczne i empiryczne zagadnienia rekreacji i turystyki, W. Mynarski (red.),
Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w
Katowicach, Katowice 2008.
[21] Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015 opracowany przez Radę Mini-
strów (Załącznik do Uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z 15 maja 2007).
[22] Niemczyk J., Jasiński B., Wstęp, [w:] J. Niemczyk, E. Stańczyk-Hugiet, B.
Jasiński (red.), Sieci międzyorganizacyjne. Współczesne wyzwanie dla teorii i praktyki
zarządzania, CH Beck, Warszawa 2012.
[23] Pawłowska B., Witkowska J., Nieżurawski L., Nowoczesne koncepcje strategii
orientacji na klienta, WN PWN, Warszawa 2010.
[24] Rapacz A., Gryszel P., Partnerstwo w tworzeniu turystycznego produktu terytorialnego
na przykładzie Sudetów, [w:] G. Rosa, A. Smalec (red.), Marketing przyszłości.
Trendy. Strategie. Instrumenty. Partnerstwo i komunikacja w regionie, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 569. Ekonomiczne problemy
usług nr 56, Szczecin 2010.
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 127
[25] Rocznik Demograficzny, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2008.
[26] Rupik K., Efektywność planowania marketingowego organizacji sieciowych, „Badania
Operacyjne i Decyzje” nr 3, 2008.
[27] Skowron S., Klient w sieci organizacyjnej, Difin, Warszawa 2013.
[28] Stoma M., Modele i metody pomiaru jakości usług, Wyd. Q&R Polska, Lublin
2012, wydanie elektroniczne, http://www.qrpolska.pl/files/file/ M3.pdf
[29] Strategia rozwoju sportu w Polsce do roku 2012, MENiS, Warszawa 2003.
[30] Strategia Rozwoju Sportu w Polsce do Roku 2015, Warszawa, styczeń 2007.
[31] Strategia Rozwoju Sportu w Województwie Śląskim do roku 2020. Założenia progra-
mowe, Katowice, styczeń 2011.
[32] Systemy Zarządzania Jakością. Podstawy i terminologia, PN-EN ISO 9000. PKN,
Warszawa 2006.
[33] Szostak D., Możliwości oceny jakości obszarowego produktu turystycznego, [w:] A.
Panasiuk (red.), Gospodarka turystyczna, WN PWN, Warszawa 2008.
[34] Szymura-Tyc M., Współczesne procesy innowacyjne w kształtowaniu produktów
systemowych, [w:] L. Żabiński (red.), Marketing produktów systemowych, PWE,
Warszawa 2012.
[35] Ustawa z 25 czerwca 2010 r. o sporcie.
[36] Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. 1990, nr 16, poz.
50 z późn. zm.
[37] Woynarowska B., Mazur J., Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły
przez młodzież w Polsce w 2002 roku. Raport techniczny z badań, Wydział Pedago-
giczny Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa
2002.
[38] Żyśko J., Rynek usług sportowo-rekreacyjnych – aspekty teoretyczne i praktyczne, [w:]
Turystyka i Rekreacja. Wymiary teoretyczne i praktyczne, J. Kosiewicz, K. Obo-
dyński (red. nauk), Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006.
Justyna MACIĄG, Joanna KANTYKA
128
Streszczenie
Słowa kluczowe: jakość produktu sportowo-rekreacyjnego miasta, produkt sieciowy, seniorzy,
koncepcja miast przyjaznych seniorom
Kompleksowość podejmowanych działań powoduje, iż problematyka tworzenia produktu spor-
towo-rekreacyjnego miasta/gminy wymaga przyjęcia nowego podejścia opartego na paradygmacie
sieciowym. Stawia to nowe wyzwania w obszarze zarządzania i oceny jakości produktu sportowo-
rekreacyjnego jednostki terytorialnej.
Celem artykułu jest prezentacja koncepcji oceny jakości produktu sportowo-rekreacyjnego oraz
wyników badań w tym zakresie przeprowadzonych wśród osób w wieku 55+ (na przykładzie
miasta Katowice). Zakres podmiotowy badań objął studentów Uniwersytetu Trzeciego Wieku
działającego przy Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach. Zakres przedmiotowy badań
objął następujące zagadnienia: diagnozę motywów, modelu zachowań i barier w zakresie aktywno-
ści sportowo-rekreacyjnej seniorów oraz identyfikację wymagań dotyczących struktury produktu,
ceny, dystrybucji oraz promocji produktu sportowo-rekreacyjnego badanej grupy wiekowej.
Evaluation of the quality of the product and sport facilities of the city by seniors citizens (for example of Katowice)
Summary
Key words: quality of sport and leisure products in the city, network product, seniors, conception
of Age-friendly Cities and Communities
The complexity of activities undertaken in a process of creation of sport and leisure product in
the city/municipality requires the adoption of a new approach based on the network paradigm.
This pose new challenges in the management and evaluation of network product quality in territo-
rial unit. The aim of the paper is to present the concept of sport and leisure products quality as-
sessment and results of research conducted among people aged 55 + (on example of the city Katowi-
ce). Subject scope of research embraced students of the University of the Third Age which operates
Ocena jakości produktu sportowo-rekreacyjnego miasta przez seniorów (na przykładzie Katowic) 129
at the University of Economics in Katowice. The scope of the study included the following issues:
diagnosis of motives, model of behavior and barriers of sports and leisure activity of seniors and
identification of requirements concerning the structure of product, price, distribution and promotion
of sports and leisure products in the examined group.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 131-150]
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu,
Wydział Gospodarki Międzynarodowej
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast
Wstęp
Pomimo tego, że turystyka jest zjawiskiem zdeterminowanym lokalnie i funkcjo-
nującym w oparciu o miejscowe zasoby, napędzana jest przez procesy mające zasięg
międzynarodowy. Podlega ona zatem zjawisku zwanym umiędzynarodowieniem,
polegającym na wchodzeniu w skomplikowaną sieć międzynarodowych powiązań,
czego skutkiem jest wzrost ich znaczenia na arenie międzynarodowej1. Obejmuje
ona zarówno miasta jako całe struktury społeczno-gospodarcze, ale także ich po-
szczególne funkcje funkcjonalno-przestrzenne. Jedną z nich jest funkcja turystycz-
na.
Celem artykułu jest pomiar relatywnego poziomu (natężenia) umiędzynarodo-
wienia funkcji turystycznej dziesięciu największych miast Polski: Bydgoszczy, Gdań-
ska, Katowic, Krakowa, Lublina, Łodzi, Poznania, Szczecina, Warszawy, Wrocławia,
1 M. Czerny, Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno-gospodarczej świata, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2005; J. Komorowski, Współczesne uwarunkowania gospodarczo-przestrzenne internacjonalizacji miast polskich, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000; A. Szromnik, Internacjonalizacja jako nowy czynnik rozwoju miast, „Samorząd Terytorialny” 2009, nr 4, ss. 23-43.
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
132
i na tej podstawie wyodrębnienie głównych czynników internacjonalizacji. Podstawą
wnioskowania są dane wtórne publikowane w formie zestawień statystycznych
gromadzonych przez GUS lub w formie zestawień wewnętrznych innych instytucji,
dotyczące następujących aspektów rozwoju funkcji turystycznej: zakwaterowanie,
gastronomia, dostępność komunikacyjna i transport, kultura, spotkania i wydarze-
nia, obiekty sportowe, organizatorzy turystyki, piloci i przewodnicy.
Artykuł posiada klasyczną strukturę: po części literaturowej, stanowiącej podsta-
wę koncepcyjną badań, została przedstawiona metodyka, następnie zaprezentowano
wyniki badania, co dało podstawę do wyprowadzenia wniosków oraz dyskusji
z innymi pracami podejmującymi to samo zagadnienie. Całość zamyka zakończenie.
Ramy teoretyczne
Koncentracja ruchu turystycznego w miastach, wywołana występowaniem walo-
rów turystycznych oraz ich potencjałem biznesowym, wywołuje pobudzenie aktyw-
ności gospodarczej ukierunkowanej na świadczenie usług odwiedzającym, przy
czym ich różnorodność i komplementarność jest odzwierciedleniem kompleksowe-
go charakteru popytu i konsumpcji turystycznej. W ten sposób rozwija się lokalna
gospodarka turystyczna, będąca elementem struktury przestrzenno-funkcjonalnej
miasta. Innymi słowy, jest jego funkcją, która jest skierowana na obsługę odwiedza-
jących i którą miasto spełnia w systemie gospodarki regionalnej, narodowej i świa-
towej2. Funkcja turystyczna obejmuje usługi zaliczane do sektora czwartego, dlatego
w dużych miastach przyjmuje cechy funkcji metropolitalnej3. Skutki i konsekwencje
tej działalności mają znaczenie dla struktury przestrzennej i życia gospodarczego
miasta, ponieważ zapewniają napływ pieniądza zewnętrznego, wzrost inwestycji
oraz rozwój infrastruktury, a tym samym spełniają potrzeby bytowe mieszkańców.
2 Por. A. Matczak, Problemy badania funkcji turystycznej miast Polski, w: Funkcja turystyczna, „Acta
Universitatis Lodziensis – Turyzm” 1989, tom 5, ss. 27–39; Suliborski A., Funkcjonalizm w polskiej geografii miast. Studia nad genezą i pojęciem funkcji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 73.
3 T. Markowski, T. Marszał, Metropolia. Obszary Metropolitalne. Metropolizacja. Problemy i pojęcia podstawowe. Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2006, s. 13.
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast 133
W ten sposób funkcja turystyczna, mająca charakter zewnętrzny, buduje bezpośred-
ni potencjał konkurencyjny miasta oraz zapewnia jego rozwój4.
Funkcję turystyczną należy traktować jako obiektywny miernik realnej przestrzeni
turystycznej (geograficznej oraz społeczno-ekonomicznej) miasta5, w związku
z czym konieczne jest rozpoznanie, jakie elementy wchodzą w jej skład. Biorąc pod
uwagę specyfikę terytorialnego produktu turystycznego (a przede wszystkim takie
jego cechy jak złożoność, multiwytwarzalność, komplementarność oraz synergicz-
ność jego elementów6, można stwierdzić, że mimo tego, że na ogólną funkcję tury-
styczną składają się obiekty i podmioty tworzące całą gospodarkę turystyczną, to
w praktycznym, a więc wymiernym zakresie dotyczy ona miejskiego przemysłu
turystycznego (rozróżnienie tych terminów zostało dokonane przez Światową Radę
Podróży i Turystyki7, stosowane jest także przez Komisję Europejską8. Obejmuje
zatem te rodzaje aktywności gospodarczej, które koncentrują się na produkcji dóbr
i świadczeniu usług turystycznych w ścisłym znaczeniu, tj. zakwaterowanie i wyży-
wienie, transport, organizację i pośrednictwo turystyczne, udostępnianie atrakcji,
informacja i promocja turystyczna itp.9 Pełny, wymierny obraz funkcji turystycznej
uzupełniają działania z zakresu zarządzania turystyką w mieście podejmowane przez
władze miast i organizacje turystyczne, a także dynamika i struktura ruchu tury-
stycznego skoncentrowanego w mieście.
Egzogeniczny charakter funkcji turystycznej sprawia, że należy ona do tych spe-
cjalności miasta, które charakteryzują jego międzynarodowy status, oraz podlega
4 Por. A. Matczak, op. cit.; J. Majewska, Pomiar i ocena stadium turystycznego miast w ostatnim dziesięcioleciu –
Poznań na tle największych miast w Polsce, w: Sposoby mierzenia I uwarunkowania rozwoju funkcji turystycznej mi-asta – przykład Poznania, G. Gołembski (red.), Wydawnictwo UEP, Poznań 2011, ss. 36-65.
5 Por. B.Włodarczyk, Przestrzeń turystyczna – istota, koncepcje, determinant rozwoju, Wydawnictwo Uniwer-sytetu Łódzkiego, Łódź 2009.
6 J. Kaczmarek, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Produkt turystyczny. Pomysł, organizacja, zarządzanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
7 Zob. WTTC/OC Methodology for producing the 2010 WTTC/OE travel & tourism economic impact research using a simulated Tourism Satellite Account framework, World Travel & Tourism Council, Oxford Econom-ics 2010.
8 R. Leidner, The European tourism industry: A multi-sector with dynamic markets. Structures, developments and importance for Europe’s economy, Report prepared for the Enterprise DG (Unit D.3) of the European Commission, European Communities, Luxembourg 2004.
9 WTTC/OC, op. cit.
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
134
intensywnemu procesowi umiędzynarodowienia, inaczej zwanego internacjonaliza-
cją10. Internacjonalizacja funkcji turystycznej jest jedną z płaszczyzn ogólnej inter-
nacjonalizacji miast, rozumianej jako wchodzenie w skomplikowaną sieć międzyna-
rodowych powiązań, czego skutkiem jest wzrost ich znaczenia na arenie międzyna-
rodowej11. Intensywność internacjonalizacji jest proporcjonalna do wielkości miasta,
podlegają jej w największym stopniu duże miasta, osiągające pewną masę krytyczną
swojego potencjału, w najmniejszym stopniu i najwolniejszym tempie miasta małe12.
Przystępując do badań nad internacjonalizacją funkcji turystycznej należy rozróż-
nić jej wymiary, aby ustalić zakres analizy. Internacjonalizację funkcji turystycznej
można rozpatrywać w trzech wymiarach13: jako obiektywny proces, będący wypad-
kową sił, stosunków i uwarunkowań o charakterze egzo- i endogenicznym, które
kumulują się w przestrzeni turystycznej miasta; jako opcję strategiczną, czyli możli-
wy do określenia i realizacji program rozwoju turystyki, przyjęty przez powołane do
tego celu instytucje, czyli władze miejskie i/lub organizacje turystyczne; jako stan,
czyli stopień umiędzynarodowienia funkcji turystycznej w danym momencie czasu,
określony od strony popytowej i podażowej oraz w sferze gospodarczej i regulacyj-
nej. Trzeci wymiar w największym stopniu odpowiada badaniom przedstawionym
w artykule.
Badacze mierzący stopień internacjonalizacji miast uznają wybrane aspekty funk-
cji turystycznej jako istotne cechy lub kryteria tego zjawiska, wyróżniając m.in. liczbę
turystów zagranicznych, istnienie infrastruktury umożliwiającej organizację między-
narodowych imprez (hotele, w tym obiekty wielkich sieci międzynarodowych, sale
konferencyjne, centra kongresowe i targowe), rozpoznawalne na świecie budynki,
organizowanie wydarzeń o randze międzynarodowej, zabytki historyczne, muzea
10 P. Zmyślony, Turystyka w procesie internacjonalizacji miast, „Studia OeconomicaPosnaniensia” 2014, 2(3),
ss. 7-27. 11 J. Komorowski, op. cit.; A. Szromnik, op. cit. 12 P. Hall, The World Cities, Heinemann, London 1966; J. Labasse, Profil de villes européennes à vocation
internationale, „Cahiers de géographie du Québec” 1981, 25(66), ss. 403–412; S. Sassen, The global city: New York, London, Tokyo, Princeton Univercity Press, Princeton 2001; S. Sassen, The global city: Introducing a concept, „The Brown Journal of World Affairs” 2005, XI(2), ss. 27–43.
13 P. Zmyślony, Internacjonalizacja zarządzania funkcją turystyczną w dużym mieście, „Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ” 2013, zeszyt 134, ss. 51–68.
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast 135
oraz inne instytucje kulturalne na międzynarodowym poziomie oraz międzynaro-
dowe połączenia lotnicze, kolejowe i drogowe14. Również w wielu światowych ra-
portach i rankingach miast światowych i globalnych podkreśla się komponenty
turystyczne w formie pojedynczych wskaźników lub subrankingów15. W polskiej
literaturze przedmiotu wciąż brakuje badań opartych na szerokiej bazie źródłowej
oraz odzwierciedlających szeroki zakres funkcji turystycznej.
Metoda i źródła danych
Zgodnie z przedstawianymi w części literaturowej uwarunkowaniami internacjo-
nalizacji, podlegają jej przede wszystkim miasta duże. J. Labasse wskazuje jako mi-
nimalną masę krytyczną miasta międzynarodowego milion mieszkańców16, a więc
mające status metropolii. Z kolei eksperci Komitetu Przestrzennego Zagospodaro-
wania Kraju PAN wskazują, że w warunkach polskich kryterium wielkościowe,
które powinno spełniać miasto, aby pełnić funkcje metropolitalne, wynosi minimum
500 tysięcy mieszkańców17. Biorąc to pod uwagę, badaniu poddano 10 polskich
miast o największej liczbie ludności, czyli liczących powyżej 300 tys. mieszkańców.
Zdaniem ekspertów KPZK PAN tworzą one faktyczne lub potencjalne ośrodki
metropolitalne18.
Badanie oparto na źródłach wtórnych, wykorzystano metodę wskaźnikową, ukie-
runkowaną na skonstruowanie jednego syntetycznego wskaźnika określającego
stopień internacjonalizacji danego miasta, stanowiącego sumę wskaźników cząstko-
wych opisujących zjawisko możliwie w najpełniejszym zakresie. Celem budowy
14 J. Labasse, op. cit.; J. Komorowski, op. cit.; J. Majewska, op. cit.; E. H. Fry, L. H. Radebaugh,
P. Soldatos, The New international cities era: The global activities of North American municipal governments, M. David, Kennedy for International Studies, Brigham Young University, Provo (Utah) 1989; P. Raźniak, City's position in international rankings and quality of offered tourist service, “Tourism - An Interdisciplinary International Journal” 2014, Vol. 62, No. 2, ss. 147-164.
15 The Mori Memorial Foundation, Global Power City Index 2013, Tokyo 2013; PwC, Cities of Opportunity, PricewaterhouseCoopers, New York 2012; A.T. Kearney, 2012 Global Cities Index and Emerging Cities Outlook, Chicago 2012; 2 think now, Innovation Cities Global Index 2012-2013, http://www.innovation-cities.com/indexes [30.11.2013].
16 J. Labasse, op. cit. 17 T. Markowski, T. Marszał, op. cit. 18 Ibidem.
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
136
wskaźnika jest porównanie stopnia internacjonalizacji funkcji turystycznej badanych
miast.
Nie jest możliwe ustalenie uniwersalnego podejścia metodycznego oraz pełnego
zbioru kryteriów i wskaźników, za pomocą których należałoby oceniać stopień ich
umiędzynarodowienia, siły oraz znaczenia, a także można byłoby je ze sobą porów-
nywać i na tej podstawie je szeregować. Problemem jest rozległy zakres informacji
koniecznych do ukazania zjawiska oraz ograniczona dostępność i wiarygodność
źródeł. Badanie internacjonalizacji funkcji turystycznej zależne jest zatem nie tylko
od teoretycznego wyznaczenia kryteriów internacjonalizacji, ale także od ograniczo-
nej dostępności wiarygodnych danych, na bazie których można opracować wskaźni-
ki mierzące te kryteria. Problem z informacją statystyczną o odpowiedniej jakości
jest w turystyce powszechny i widoczny już na szczeblu narodowym, nie wspomina-
jąc o lokalnym19.
Zakres przestrzenny badania obejmuje 10 największych miast w Polsce: Byd-
goszcz, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Szczecin, Warszawa,
Wrocław, przy czym badano je w odniesieniu do ich granic administracyjnych, nie
zaś obszarów aglomeracyjnych.
Zakres czasowy badania obejmuje lata 2002 i 2012, przy czym główny nacisk me-
rytoryczny położono na 2012 rok, ponieważ dla niego istnieje o wiele większy za-
kres informacji dotyczących internacjonalizacji, co wynika z ewolucji statystyki pu-
blicznej i komercyjnej.
W badaniu wykorzystano wskaźniki o charakterze podażowym (charakteryzują-
cych stopień umiędzynarodowienia zagospodarowania turystycznego) i popytowym
(charakteryzujących intensywność zagranicznego ruchu turystycznego w mieście)
pogrupowanych w ośmiu kategoriach (Tabela 1.): zakwaterowanie, gastronomia,
dostępność komunikacyjna i transport, kultura, spotkania i wydarzenia, obiekty
sportowe, organizatorzy turystyki, piloci i przewodnicy. Kategorie te reprezentują
różne typy działalności gospodarczej tworzące funkcję turystyczną, zgodnie z jej
19 P. Zmyślony, 2014, op. cit.
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast 137
strukturą opisaną w części literaturowej. Dla roku 2012 liczba wskaźników wynosi
35, zaś dla roku 2002 udało się stworzyć 23 wskaźniki.
Tab. 1. Wskaźniki internacjonalizacji wykorzystane w badaniu
Lp. Kategoria Wskaźnik Lata Sfera Źródło
1
Zakwaterowanie
liczba zarejestrowanych noclegowych podmiotów gospodarczych zagranicznych i mieszanych
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
2 udział podmiotów zagranicz-nych i mieszanych w nocle-gowych ogółem
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
3 liczba obiektów międzynaro-dowych sieci hotelowych podaż
Raport z rynku HoReCa, Hote-
larz 2013
4 liczba zagranicznych turystów korzystających z bazy nocle-gowej
2002 2012
popyt Główny Urząd
Statystyczny
5 udział turystów zagranicz-nych w ogółem
2002 2012
popyt Główny Urząd
Statystyczny
6 liczba noclegów udzielonych turystom zagranicznym
2002 2012
popyt Główny Urząd
Statystyczny
7 udział noclegów udzielonych turystom zagranicznym w ogółem
2002 2012
popyt Główny Urząd
Statystyczny
8
Gastronomia
liczba zarejestrowanych gastronomicznych podmio-tów gospodarczych zagra-nicznych i mieszanych
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
9 udział podmiotów zagranicz-nych i mieszanych w gastro-nomicznych ogółem
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
10
Dostępność komunikacyjna i
transport
liczba zarejestrowanych transportowych podmiotów gospodarczych zagranicznych i mieszanych
2012 podaż Główny Urząd
Statystyczny
11 udział podmiotów zagranicz-nych i mieszanych w trans-portowych ogółem
2012 podaż Główny Urząd
Statystyczny
12 liczba bezpośrednich połą-czeń lotniczych zagranicz-nych
2012 podaż openflights.com
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
138
Lp. Kategoria Wskaźnik Lata Sfera Źródło
13 udział połączeń zagranicz-nych w bezpośrednich lotni-czych ogółem
2012 podaż openflights.com
14 średnia długość tras lotni-czych [w km]
2012 podaż openflights.com
15 liczba zagranicznych połą-czeń kolejowych
2002 2012
podaż Polskie Koleje
Państwowe
16 udział zagranicznych połą-czeń w kolejowych ogółem
2002 2012
podaż Polskie Koleje
Państwowe
17
liczba połączeń autostrado-wych 2002
2012 podaż
Generalna Dyrekcja Dróg
Krajowych i Autostrad
18 liczba zagranicznych pasaże-rów lotniczych
2002 2012
popyt Główny Urząd
Statystyczny
19 udział pasażerów zagranicz-nych w lotniczych ogółem
2002 2012
popyt Główny Urząd
Statystyczny
20
Kultura
liczba zarejestrowanych kulturalnych podmiotów gospodarczych zagranicznych i mieszanych
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
21 udział podmiotów zagranicz-nych i mieszanych w kultu-ralnych ogółem
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
22 liczba wystaw zagranicznych i międzynarodowych w gale-riach
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
23
udział wystaw zagranicznych i międzynarodowych w wystawach w galeriach ogó-łem
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
24 liczba wystaw z zagranicy w muzeach
2012 podaż Główny Urząd
Statystyczny
25 udział wystaw z zagranicy w wystawach w muzeach ogó-łem
2012 podaż Główny Urząd
Statystyczny
26 liczba obiektów na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO
2012 podaż UNESCO
27 liczba przyznania tytułu Europejskiej Stolicy Kultury
2012 podaż Eurostat
28 Spotkania
i wydarzenia
liczba spotkań międzynaro-dowych w rankingu ICCA 2012 podaż
International Congress and Convention
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast 139
Lp. Kategoria Wskaźnik Lata Sfera Źródło
Association20
29
Obiekty sportowe
liczba zarejestrowanych sportowych podmiotów gospodarczych zagranicznych i mieszanych
2012 podaż Główny Urząd
Statystyczny
30 udział podmiotów zagranicz-nych i mieszanych w sporto-wych ogółem
2012 podaż Główny Urząd
Statystyczny
31
Organizatorzy turystyki
liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych zagranicznych i mieszanych – organizatorzy turystyki
2012 podaż Główny Urząd
Statystyczny
32 udział podmiotów zagranicz-nych i mieszanych w ogółem – organizatorzy turystyki
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
33
liczba organizatorów turysty-ki zajmujących się turystyką przyjazdową 2002
2012 podaż
Centralna Ewi-dencja Organi-zatorów Tury-
styki i Pośredni-ków Turystycz-
nych21
34
Piloci i prze-wodnicy
liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych zagranicznych i mieszanych – piloci i przewodnicy
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
35 udział podmiotów zagranicz-nych i mieszanych w ogółem – piloci i przewodnicy
2002 2012
podaż Główny Urząd
Statystyczny
Źródło: opracowanie własne.
Zdecydowano, że podstawą badania będą wskaźniki bezwzględne, składające się
z cechy diagnostycznej, a nie relatywne, odnoszące wybraną cechę do liczby ludno-
ści lub powierzchni miasta. Argumentów przemawiających za tym rozwiązaniem jest
kilka. Po pierwsze – selekcja miast pod względem wielkości została już dokonana
jako warunek konieczny do badania zjawiska internacjonalizacji. Po drugie, wskaź-
20 ICCA, Country and City Rankings 2012, International Association Meetings Market, Amsterdam
2013. 21 Centralna Ewidencja Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych, http://turystyka.gov.
pl/[20.05.2014].
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
140
niki relatywne, jak wskaźnik Schneidera, Charvata oraz Baretje’a i Deferta22, charak-
teryzują bardziej natężenie funkcji turystycznej niż stopień jej internacjonalizacji. Po
trzecie, według ekspertów zajmujących się tym tematem, ich stosowanie w odnie-
sieniu do dużych ośrodków znacznie ogranicza ich wartość poznawczą z uwagi na
skomplikowaną strukturę przestrzenno-funkcjonalną.
Wszystkie wskaźniki cząstkowe mają formę stymulant o równej wadze. Z uwagi
na to, że w formie surowej wyrażone są w różnych miarach, należało dokonać ich
normalizacji, aby możliwe było ich porównanie. Zostało to dokonane przez porów-
nanie wartości kolejnych wskaźników w danym mieście do stałego punktu odniesie-
nia, jaką jest średnia wartość wskaźnika otrzymana w grupie badanych miast, zatem
jego poziom równy jedności oznacza, że natężenie danej cechy w danym mieście
odpowiada jego średniemu natężeniu we wszystkich dziesięciu miastach23. W ten
sposób możliwe jest uszeregowanie miast ze względu na natężenie występowania
danej cechy (kryterium), ale także określenie, o ile natężenie jest mniejsze lub więk-
sze od średniej. Dotyczy to także wartości wskaźnika syntetycznego, który jest śred-
nią arytmetyczną wskaźników syntetycznych.
Zebrane w ten sposób dane zestawiono w ramach danych cech (wskaźników)
oraz syntetycznego wskaźnika internacjonalizacji funkcji turystycznej (SWIFT),
a następnie analizę danych przeprowadzona za pomocą zestawień porównawczych
z wykorzystaniem metody rangowania24. W ten sposób stworzono ranking umię-
dzynarodowienia funkcji turystycznej największych polskich miast.
Wyniki badania
Ze względu na ograniczoną objętość artykułu nie jest możliwe przedstawienie
wartości wszystkich wskaźników cząstkowych. Konieczna jest ich syntetyzacja
w odniesieniu do poszczególnych kategorii.
22 Por. J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa 1978; Ł. Nawrot, Bezpo-
średnia konkurencyjność regionu turystycznego – istota i możliwości pomiaru, [w:] G. Gołembski, (red.), Turysty-ka w ujęciu podmiotowym i przestrzennym. Człowiek – przestrzeń – przedsiębiorstwo, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006, s. 211–232.
23 Por. G. Gołembski (red.), Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujęciu przestrzennym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2002, ss. 24-37.
24 A. Stabryła, Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce firmy, PWN, Warszawa 2000.
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast 141
Z danych przedstawionych na Wykresie 1. wynika, że w najwyższym stopniu
umiędzynarodowiona jestfunkcja turystyczna Warszawy i Krakowa. Syntetyczny
wskaźnik internacjonalizacji funkcji turystycznej (SWIFT) dla 2012 roku przyjmuje
w ich przypadku wartości odpowiednio 2,75 oraz 1,79, co oznacza, że są one niemal
trzy i dwa razy wyższe od średniego stanu umiędzynarodowienia funkcji turystycz-
nej polskich miast.
Wykres 1. Syntetyczny wskaźnik internacjonalizacji funkcji turystycznej pol-
skich miast (2012)
Źródło: opracowanie własne.
Jeszcze tylko dla jednego miasta – Wrocławia – wartość SWIFT kształtuje się
powyżej średniej (1,16). Pozostałe miasta charakteryzują się poziomem umiędzyna-
rodowienia funkcji turystycznej niższym od przeciętnego dla swojej grupy. W przy-
padku trzech z nich – Poznania, Katowic i Szczecina – wartość wskaźnika oscyluje
w przedziale 0,76-0,86, co oznacza, że międzynarodowy potencjał ich funkcji tury-
stycznej przekracza relatywny poziom ¾ średniej wartości. Kolejne dwa ośrodki –
Gdańsk i Łódź – są miastami, w których wartość SWIFT przekracza nieco połowę
średniej wartości (0,58 i 0,55). Najniższy poziom umiędzynarodowienia funkcji
turystycznej zanotowano w przypadku Lublina i Bydgoszczy, dla których SWIFT
wynosi odpowiednio wartość 0,41 oraz 0,35. Podsumowującinformacje przedsta-
0,35
0,41
0,55
0,58
0,76
0,78
0,86
1,16
1,79
2,75
0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00
Bydgoszcz
Lublin
Łódź
Gdańsk
Szczecin
Katowice
Poznań
Wrocław
Kraków
Warszawa
10
98
76
54
32
1
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
142
wione na wykresie widoczne jest przede wszystkim duże zróżnicowanie poziomów
umiędzynarodowienia funkcji turystycznej w badanych miastach – funkcja tury-
styczna Warszawy jest niemal osiem razy bardziej zinternacjonalizowana niż funkcja
turystyczna Bydgoszczy.
Dla wyników z 2002 roku (Wykres 2.) rozstęp między najwyższą a najniższą war-
tością SWIFT jest jeszcze większy, co wynika zarówno z jeszcze wyższego poziomu
wskaźnika dla pierwszego miasta w rankingu (Warszawa – 3,04), jak i jeszcze niż-
szego poziomu dla miasta ostatniego (Łódź – 0,32). Oprócz tego, kolejność po-
szczególnych miast na liście znacznie różni się od wyników z 2012. Jedynie trzy
miasta zajmują te same pozycje: Warszawa (1), Kraków (2) oraz Gdańsk (7). Warto
podkreślić wysokie, trzecie miejsce Szczecina, dla którego SWIFT przyjął ponad-
przeciętną wartość 1,34. Dwa miasta – Bydgoszcz i Lublin – zajmowały wyższe
pozycje w rankingu, a trzy – Wrocław, Poznań i Katowice, niższe, jednak różnica ta
w porównaniu z 2012 rokiem wynosi jedno miejsce.
Wykres 2. Syntetyczny wskaźnik internacjonalizacji funkcji turystycznej pol-
skich miast (2002)
Źródło: opracowanie własne.
Analizując dane przedstawione na wykresach 1. i 2. można określić, w których
miastach funkcja turystyczna uległa relatywnie największej internacjonalizacji
w okresie 10. lat stanowiących zakres badania (należy jednak przy tym pamiętać, że
struktura SWIFT różni się w odniesieniu do 2002 i 2012 roku, co może fałszować
0,32 0,39 0,41
0,52 0,65
0,95 0,99
1,34 1,40
3,04
0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50
ŁódźBydgoszcz
LublinGdańsk
KatowicePoznań
WrocławSzczecinKraków
Warszawa
10
98
76
54
32
1
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast 143
wyniki). Relatywnie najsilniej umiędzynarodowieniu uległa funkcja turystyczna Kra-
kowa (różnica wartości SWIFT wynosi 0,39) oraz Łodzi (różnica na poziomie 0,23).
Ponadto wskaźnik SWIFT wzrósł w przypadku Wrocławia (o 0,17) oraz Katowic
(o 0,13). W przypadku trzech miast – Lublina, Bydgoszczy i Gdańska – poziom
internacjonalizacji funkcji turystycznej nie zmienił się, bądź zmienił w minimalnym
stopniu, natomiast dla Poznania, Warszawy i Szczecina zanotowano relatywne obni-
żenie poziomu SWIFT, odpowiednio o 0,08, 0,29 oraz 0,57 punktu.
Szukając czynników internacjonalizacji funkcji turystycznej polskich miast należy
wgłębić się w wyniki cząstkowe tworzące wartość samego SWIFT, ograniczając się
do danych za 2012 rok. Na Wykresie 3. przedstawiono wyniki uszeregowania 35
wskaźników cząstkowych tworzących SWIFT w dwie grupy – reprezentujące sferę
popytu (7 wskaźników) oraz sferę podaży (28 wskaźników).
Z wykresu 3. wynika, że jedynie Poznań wykazuje zbilansowane natężenie inter-
nacjonalizacji funkcji turystycznej w odniesieniu do tych dwóch sfer, natomiast w
większości pozostałych miast można zaobserwować silniejsze relatywne umiędzyna-
rodowienie sfery podaży niż sfery popytu. Ta nierównowaga internacjonalizacyjna
oznacza, że powiązania międzynarodowe występują przede wszystkim w sferze
gospodarowania, czemu nie towarzyszy równie silny efekt w postaci liczby turystów
i pasażerów linii lotniczych lub liczby wydarzeń międzynarodowych, co obserwuje
się najbardziej we Wrocławiu, Szczecinie i Warszawie. Z kolei Kraków i Gdańsk
reprezentują internacjonalizację funkcji turystycznej „ciągnioną” przez popyt, a więc
opartą przede wszystkim o duże potoki gości zagranicznych przy relatywnie mniej-
szym umiędzynarodowieniu sfery podaży.
W tych miastach podaż turystyczna umiędzynarodawia się jako reakcja na wzrost
popytu zza granicy. O ile w przypadku Krakowa ta nierównowaga nie wpływa na
pozycję rankingową, to w przypadku Gdańska można mówić o utracie pozycji ran-
kingowej w wyniku międzynarodowego zapóźnienia międzynarodowego sfery po-
daży.
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
144
Wykres 3. Struktura syntetycznego wskaźnika internacjonalizacji funkcji
turystycznej polskich miast (2012) – sfera popytu i sfera podaży
Źródło: opracowanie własne.
Wnioski i dyskusja
Zaprezentowane wyniki przeprowadzonego badania pozwalają na sformułowanie
szeregu wniosków w zakresie umiędzynarodowienia funkcji turystycznej najwięk-
szych polskich miast.
Znaczne zróżnicowanie względem siebie polskich miast pod względem umiędzy-
narodowienia ich funkcji turystycznej sprawia, że nie można mówić o jednym mo-
delu ich internacjonalizacji, natomiast można wyróżnić trzy klasy miast biorąc pod
uwagę to zjawisko.
Najwyższą z nich tworzą Warszawa i Kraków, które można nazwać, nawiązując
niejako do typologii Maitlanda i Newmana25 miastami międzynarodowej turystyki,
a więc miastami aspirującymi do miana miast światowej turystyki. Ich funkcja tury-
styczna jest na tyle zinternacjonalizowana, że odbiega w znacznym stopniu od po-
25 R. Maitland, P. Newman (red.), World Tourism Cities: Developing Tourism Off the Beaten Track, Routledge,
Oxon 2009.
0,39
0,29
0,50
1,03
0,53
0,69
0,87
0,88
2,27
2,56
0,34
0,43
0,56
0,47
0,82
0,81
0,86
1,24
1,67
2,80
0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00
Bydgoszcz
Lublin
Łódź
Gdańsk
Szczecin
Katowice
Poznań
Wrocław
Kraków
Warszawa
10
98
76
54
32
1
sfera podaży
sfera popytu
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast 145
zostałych, co wynika zapewne (bo nie zostało weryfikowane bezpośrednio w przed-
stawianych wynikach badania) z relatywnie wysokiego poziomu funkcji turystycznej.
Ponadto można dojrzeć wewnętrzne zróżnicowanie umiędzynarodowienia. Na
przestrzeni 10. lat funkcja turystyczna w Warszawie ulegała internacjonalizacji male-
jącym tempie, co przekłada się na relatywny spadek wartości SWIFT. W tym samym
czasie umiędzynarodowienie turystyki w Krakowie wzrosło najbardziej spośród
wszystkich miast.
Kolejną klasę tworzą ośrodki o średnim lub zbliżonym do średniego poziomu in-
ternacjonalizacji miast. Tworzą ją Wrocław, Poznań, Katowice i Szczecin. Mimo
tego, że osiągają one najwyższe wartości wskaźnika internacjonalizacji w różnych
kategoriach, to kluczowe z nich, składające się z dużej liczby zmiennych,kształtują
się na podobnych poziomach dla danego miasta (wyjątkiem są Katowice, dla któ-
rych wskaźnik w kategorii zakwaterowanie jest relatywnie dużo niższy od pozosta-
łych).
Trzecią klasę umiędzynarodowienia tworzą miasta o niedostatecznym umiędzy-
narodowieniu funkcji turystycznej. Znalazły się w niej Gdańsk, Łódź, Lublin i Byd-
goszcz. Jest to niejednorodna klasa pod względem poziomu rozwoju funkcji tury-
stycznej. Na szczególną uwagę zasługuje obecność Gdańska, który cechuje się du-
żym rozwojem turystyki, a przede wszystkim zainteresowaniem turystów zagranicz-
nych (wartość wskaźnika internacjonalizacji sfery popytu turystycznego wynosi
1,03), a więc umiędzynarodowienie funkcji turystycznej miasta jest „ciągnione”
przez popyt. Jego pozycję w rankingu obniżają jednak wyniki uzyskane w katego-
riach sport, piloci i przewodnicy oraz kultura.
Zaprezentowane w niniejszym artykule rezultaty poznawcze są zbieżne z wyni-
kami innych badań nad umiędzynarodowieniem funkcji turystycznej polskich miast,
bazujących na mniejszej bazie informacji statystycznej. J. Majewska także wskazuje
na Warszawę i Kraków jako miasta o najsilniej rozwiniętej pod względem międzyna-
rodowym funkcji turystycznej, jednak ze zmienioną kolejnością, według której Kra-
ków znajduje się na czele. Pozostałe miasta także uszeregowane są w podobny
sposób, jedynie Katowice znajdują się na niższej pozycji. Wnioski badawcze
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
146
P. Raźniaka także wskazują na podobną, a wielu miejscach zbieżną hierarchię
miast26.
Wyciągając wnioski z przeprowadzonego badania, warto zdawać sobie sprawę
z ograniczeń i uproszczeń w nich dokonanych, które wynikają z obiektywnych trud-
ności z pozyskiwaniem pełnej i wiarygodnej informacji na temat zjawisk turystycz-
nych w przestrzeni i gospodarce miejskiej, jak i koniecznych skrótów wynikających
z objętości artykułu.
Po pierwsze, badanie nie dotyczyło określenia bezwzględnego poziomu umię-
dzynarodowienia funkcji turystycznej polskich miast, a więc odpowiedzi, na ile
ogólnie ich gospodarka turystyczna jest zinternacjonalizowana. Po drugie, nie odnie-
siono poziomu internacjonalizacji do ogólnego poziomu rozwoju funkcji turystycz-
nej badanych miast. Po trzecie, mimo dużej liczby wskaźników, zakres prezentowa-
nych danych nie wyczerpuje złożoności zjawiska internacjonalizacji funkcji tury-
stycznej. Po czwarte, konstrukcja SWIFT jest uproszczona, stanowi średnią arytme-
tyczną wskaźników cząstkowych, które udało się wyodrębnić, a ich dobór w kon-
kretnych przypadkach może być dyskusyjny.
Zakończenie
Obraz umiędzynarodowienia funkcji turystycznej polskich miast wyłaniający się
na podstawie przeprowadzonego badania jest niezmiernie złożony. Wyznaczenie
jednego zestawu czynników internacjonalizacji jest niemożliwe ze względu na to, że
w każdym mieście proces ten ma odmienny charakter i strukturę. Mimo tego, moż-
liwe jest wyznaczenie trzech klas miast ze względu na umiędzynarodowienia ich
funkcji turystycznej. Bezdyskusyjne jest przy tym, że klasę międzynarodowych miast
turystycznych tworzą Warszawa i Kraków.
Prowadzenie badań nad internacjonalizacją funkcji turystycznej jest istotne, al-
bowiem orientacja międzynarodowa staje się kluczowym czynnikiem konkurencyj-
ności oferty turystycznej współczesnych miast, połączonych ze sobą globalną siecią
przepływu kapitału, technologii, idei, pracowników oraz odwiedzających. W tym
26 J. Majewska, op. cit.; P. Raźniak, op. cit.
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast 147
kontekście należy ją traktować jako istotny czynnik konkurencyjności miejskich
regionów turystycznych. Globalizacja sprawiła, że wszystkie miasta funkcjonują na
otwartym, światowym rynku turystycznym, zatem odnoszenie konkurencyjności
tylko do zjawisk i działań na rynku krajowym już na starcie staje się czynnikiem
obniżającym konkurencyjność. Potencjał konkurencyjny tkwi obecnie w międzyna-
rodowym wykorzystaniu lokalnych zasobów.
Literatura
[1] 2thinknow, Innovation Cities Global Index 2012-2013, http://www.innovation-
cities.com/indexes [30.11.2013].
[2] A.T. Kearney, 2012 Global Cities Index and Emerging Cities Outlook, Chicago
2012.
[3] Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Wydawnictwo Albis,
Kraków 2000.
[4] Celuch K., Raport przemysł spotkań i wydarzeń w Polsce 2013, Poland
Convention Bureau, Polska Organizacja Turystyczna, Warszawa 2013.
[5] Centralna Ewidencja Organizatorów Turystyki i Pośredników
Turystycznych, http://turystyka.gov.pl/ [20.05.2014].
[6] Czerny M., Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno-
gospodarczej świata, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
[7] Fry E. H., Radebaugh L. H., Soldatos P., The New international cities era: The
global activities of North American municipal governments, D. M. Kennedy for
International Studies, Brigham Young University, Provo (Utah) 1989.
[8] Giezgała J., Turystyka w gospodarce narodowej, Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1977.
[9] Gołembski G., (red.), Metody stymulowania rozwoju turystyki w ujęciu
przestrzennym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań
2002, ss. 24-37.
[10] GUS, Transport. Wyniki działalności w 2012 roku, Warszawa 2013.
[11] Hall P., The World Cities, Heinemann, London 1966.
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
148
[12] ICCA, Country and City Rankings 2012, International Association Meetings
Market, Amsterdam 2013.
[13] Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B., Produkt turystyczny. Pomysł, organi-
zacja, zarządzanie, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005.
[14] Komorowski J., Współczesne uwarunkowania gospodarczo-przestrzenne
internacjonalizacji miast polskich, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w
Poznaniu, Poznań 2000.
[15] Labasse J., Profil de villes européennes à vocation internationale, „Cahiers de
géographie du Québec” 1981, 25(66), ss. 403–412.
[16] Leidner R., The European tourism industry: A multi-sector with dynamic markets.
Structures, developments and importance for Europe’s economy, Report prepared for the
Enterprise DG (Unit D.3) of the European Commission, European Communities,
Luxembourg 2004.
[17] Maitland R., Newman P. (red.), World Tourism Cities: Developing Tourism Off the
Beaten Track, Routledge, Oxon 2009.
[18] Majewska J., Pomiar i ocena stadium turystycznego miast w ostatnim dziesięcioleciu –
Poznań na tle największych miast w Polsce, [w:] Sposoby mierzenia i uwarunkowania
rozwoju funkcji turystycznej miasta ‒ przykład Poznania, G. Gołembski (red.),
Wydawnictwo UEP, Poznań 2011, ss. 36-65.
[19] Markowski T., Marszał T., Metropolia. Obszary Metropolitalne. Metropolizacja.
Problemy i pojęcia podstawowe, Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego
Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2006, s. 13.
[20] Matczak A., Problemy badania funkcji turystycznej miast Polski, w: Funkcja
turystyczna, „Acta Universitatis Lodziensis – Turyzm” 1989, tom 5, ss. 27–39.
[21] Nawrot Ł., Bezpośrednia konkurencyjność region turystycznego – istota i możliwości
pomiaru, [w:] Gołembski G. (red.), Turystyka w ujęciu podmiotowym i przestrzen-
nym. Człowiek – przestrzeń – przedsiębiorstwo, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2006, s. 211–232.
[22] PwC, Cities of Opportunity, PricewaterhouseCoopers, New York 2012.
[23] Raźniak P., City's position in international rankings and quality of offered tourist ser-
Umiędzynarodowienie funkcji turystycznej polskich miast 149
vice, “Tourism - An Interdisciplinary International Journal” 2014, Vol. 62,
No. 2, ss. 147 – 164.
[24] Sassen S., The global city: Introducing a concept, „The Brown Journal of World
Affairs” 2005, XI(2), ss. 27–43.
[25] Sassen S., The global city: New York, London, Tokyo, Princeton Univercity Press,
Princeton 2001.
[26] Stabryła A., Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce firmy, PWN, Warszawa
2000.
[27] Suliborski A., Funkcjonalizm w polskiej geografii miast. Studia nad genezą i pojęciem
funkcji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 73.
[28] Szromnik A., Internacjonalizacja jako nowy czynnik rozwoju miast, „Samorząd
Terytorialny” 2009, nr 4, ss. 23–43.
[29] The Mori Memorial Foundation, Global Power City Index 2013, Tokyo 2013.
[30] Warszyńska J., Jackowski A., Podstawy geografii turyzmu, PWN, Warszawa
1978.
[31] Włodarczyk B., Przestrzeń turystyczna – istota, koncepcje, determinanty rozwoju,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009.
[32] Wodejko S., Ekonomiczne zagadnienia turystyki, Wyższa Szkoła Handlu i Prawa,
Warszawa 1998.
[33] WTTC/OC, Methodology for producing the 2010 WTTC/OE travel & tourism eco-
nomic impact research using a simulated Tourism Satellite Account framework, World
Travel & Tourism Council, Oxford Economics 2010.
[34] Zmyślony P., Internacjonalizacja zarządzania funkcją turystyczną w dużym mieście,
„Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ”
2013, zeszyt 134, ss. 51–68.
[35] Zmyślony P., Turystyka w procesie internacjonalizacji miast, „Studia Oeconomica
Posnaniensis” 2014, 2(3), ss. 7-27.
Piotr ZMYŚLONY, Natalia PIECHOTA
150
Streszczenie
Słowa kluczowe: funkcja turystyczna, internacjonalizacja funkcji turystycznej, miasta, tury-
styka, Polska
Celem artykułu jest pomiar relatywnego poziomu (natężenia) umiędzynarodowienia funkcji tu-
rystycznej dziesięciu największych miast Polski: Bydgoszczy, Gdańska, Katowic, Krakowa, Lu-
blina, Łodzi, Poznania, Szczecina, Warszawy, Wrocławia i na tej podstawie wyodrębnienie
głównych czynników internacjonalizacji. Podstawą wnioskowania są dane wtórne publikowane
w formie zestawień statystycznych gromadzonych przez GUS lub w formie zestawień wewnętrz-
nych innych instytucji. Utworzony ranking umiędzynarodowienia funkcji turystycznej polskich
miast daje podstawę do pogrupowania miast w trzy klasy, z których najwyższą tworzą Warszawa
i Kraków, uznane w artykule jako miasta międzynarodowej turystyki. Na proces internacjonali-
zacji funkcji turystycznej badanych miast mają wpływ różnorodne czynniki, dlatego nie można
mówić o wspólnych dla wszystkich ośrodków atrybutach umiędzynarodowienia.
Internationalization of Polish cities’ tourist function
Summary
Key words: tourist function, internationalization of tourist function, cities, tourism, Poland
The aim of the paper is to measure relative levels of tourist function of Poland’s ten biggest cities:
Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Szczecin, Warszawa, Wrocław,
and to indicate main internationalization drivers. The public statistics published by National
Statistics Office and other institutions are the basis of the analysis. The city tourist function’s
internationalization ranking is a starting point to group the cities into three categories. The highest
one covers Warszawa and Kraków which are called the international tourism cities. There are
several internationalization factors that have an impact on Polish cities’ tourist function and that is
why universal internationalization attributes could not be distinguished.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 151-172]
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Sulechowie
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego
Wstęp
Z końcem 2013 roku skończył się okres obowiązywania Lubuskiej Strategii
Rozwoju Turystyki na lata 2006-20131. Jej autorem była Polska Agencja Rozwoju
Turystyki S.A., następnie została ona uchwalona 30 października 2005 roku przez
Sejmik Wojewódzki w Zielonej Górze. Podmiotem reprezentującym władze woje-
wództwa przy opracowywaniu strategii była Lubuska Organizacja Turystyczna Lo-
tur.
Podstawowym celem strategicznym założonym w dokumencie było stworzenie
warunków dla dynamicznego rozwoju turystycznego Ziemi Lubuskiej.
Oprócz tego określono cztery cele pośrednie: rozwój konkurencyjnych produk-
tów turystycznych Ziemi Lubuskiej, kształtowanie przestrzeni oraz rozwój nowo-
czesnej infrastruktury turystycznej, stworzenie spójnego i skutecznego systemu
marketingu w turystyce regionu, przygotowanie profesjonalnych kadr na potrzeby
turystyki, wspomaganie instytucji i systemów rozwijających turystykę2.
1 Lubuska Strategia Rozwoju Turystyki na lata 2006-2013, PART S.A., Zielona Góra-Warszawa 2005. 2 Ibidem, s. 8.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
152
Po ośmiu latach realizacji strategii można ocenić, na ile udało się osiągnąć
zakładane cele. W tym celu wykorzystanych zostanie kilka podstawowych
wskaźników pozwalających określić stopień rozwoju funkcji turystycznej regionu.
Po ocenie stopnia realizacji strategii nastąpi próba odpowiedzi na pytanie
o przyczyny takiego stanu rzeczy.
Funkcja turystyczna województwa lubuskiego
W celu pomiaru stopnia, w jakim zdołano zrealizować zakładany w strategii roz-
wój turystyki wykorzystane zostaną wskaźniki w układzie, który proponuje A. R.
Szromek. Dwa z nich określają poziom zagospodarowania turystycznego (wskaźnik
Baretje’a-Deferta i wskaźnik gęstości bazy noclegowej), natomiast dwa pozostałe
stopień intensywności ruchu turystycznego (wskaźnik Deferta i wskaźnik Schneide-
ra).
W literaturze można spotkać się z różną interpretacją tych wskaźników.
W niniejszym artykule zostanie wykorzystane przyporządkowanie stopni rozwoju
funkcji turystycznej wskaźnikom w układzie proponowanym przez A. R. Szromka.
Ukazany jest on w tabeli 1.
Tab. 1. Stopnie rozwoju funkcji turystycznej
Wskaźniki Stopnie rozwoju funkcji turystycznej
0 1 2 3 4
Baretje’a-Deferta 0,00-0,78 0,78-6,25 6,25-25,00 25,00-50,00
50,00 i więcej
Gęstości bazy noclegowej 0,00-0,78 0,78-6,25 6,25-25,00 25,00-50,00
50,00 i więcej
Deferta 0,0-15,6 15,6-125 125-500 500-1000
1000 i więcej
Schneidera 0,0-7,8 7,8-62,5 62,5-250 250-500
500 i więcej
Źródło: A.R. Szromek, Pomiar funkcji turystycznej obszarów za pomocą wskaźników funkcji turystycznej na przy-kładzie obszarów państw europejskich, [w:] J. Mika, K. Zeug-Żebro (red.), Zastosowania metod matematycznych w ekonomii i zarządzaniu, Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013, s. 94.
Rozpocznijmy analizę od wskaźnik Baretje’a-Deferta (tabela 2.). Jest to wskaźnik
funkcji turystycznej miejscowości, wyrażony liczbą turystycznych miejsc noclego-
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 153
wych, pomnożoną przez 100, przypadającą na liczbę ludności miejscowej3. Wskazu-
je zatem poziom zagospodarowania turystycznego. Obliczamy go wg wzoru:
WBD = (liczba turystycznych miejsc noclegowych : liczba stałych mieszkańców
obszaru) * 100.
Tab. 2. Wskaźnik Baretje’a-Deferta dla kraju i regionu
Rok 2002 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Wskaźnik dla Lubuskiego
1,8 1,9 2,2 2,4 2,3 2.0 1,9 2,0 1,9
Wskaźnik dla Polski
1,6 1,5 1,5 1,6 1,6 1,6 1,6 1,8 1,8
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.
Jak wynika z obliczeń w tabeli 2., realizacja regionalnej strategii rozwoju turystyki
nie poprawiła pozycji województwa w tym aspekcie zagospodarowania turystyczne-
go. Region nadal mieści się w pierwszej, początkowej fazie rozwoju funkcji tury-
stycznej. W roku 2013 nastąpił nawet regres, który cofnął region do punktu wyjścia,
czyli do roku 2006, momentu gdy rozpoczynano realizację strategii. Nastąpiło to w
sytuacji, gdy wskaźnik obliczony dla całej Polski uległ jednoznacznej poprawie, co
świadczy, wzroście nasycenia kraju turystycznymi miejscami noclegowymi. W efek-
cie zmalał dystans pomiędzy regionem a krajem z 0,4 w roku 2006 do 0,1 w roku
2013.
Kolejnym poddanym analizie jest wskaźnik gęstości bazy noclegowej (tabela 3.).
Pozwala on określić zagęszczenie miejsc noclegowych na badanym obszarze. Obli-
cza się go według wzoru:
WGBN = liczba turystycznych miejsc noclegowych : powierzchnia obszaru w km².
3 A.R. Szromek, Pomiar funkcji turystycznej obszarów za pomocą wskaźników funkcji turystycznej na przykładzie
obszarów państw europejskich, [w:] J. Mika, K. Zeug-Żebro (red.), Zastosowania metod matematycznych w ekonomii i zarządzaniu, Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2013, s. 93.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
154
Tab. 3. Wskaźnik gęstości bazy noclegowej dla kraju i regionu
Rok 2002 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Wskaźnik dla Lubuskiego
1,3 1,4 1,6 1,8 1,7 1,5 1,4 1,5 1,4
Wskaźnik dla Polski
1,9 1,8 1,9 1,9 1,9 2,0 1,9 2,2 2,2
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.
Wyniki obliczeń (zawarte w tabeli 3.) pokazują podobną sytuację jak
w przypadku poprzedniego wskaźnika, tzn. po siedmiu latach realizacji strategii
nastąpił powrót do punktu wyjścia, czyli do stanu z roku 2006. W dodatku rozpię-
tość pomiędzy wskaźnikiem dla regionu i dla kraju wzrosła z 0,4 do 0,8. Świadczy to
o rosnącym zapóźnieniu województwa lubuskiego pod względem poziomu rozwoju
bazy noclegowej.
Przechodząc do grupy wskaźników intensywności ruchu turystycznego poddamy
ocenie wskaźnik Deferta (tabela. 4.). Dostarcza on informacji o liczbie turystów
przypadających na 1 km² obszaru turystycznego. Pozwala zatem ocenić zatłoczenie
(gęstość populacji) badanego obszaru. Oblicza się go według wzoru:
WD = liczba turystów korzystających z noclegów : powierzchnia obszaru w km².
Tab. 4. Wskaźnik Deferta dla województwa lubuskiego
Rok 2002 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Wskaźnik 35,8 46,4 50,3 43,7 44,8 48,4 46,2 43,8
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.
Wyniki obliczeń wskazują, że pod koniec siędmioletniego okresu realizacji strate-
gii osiągnięto gorsze wskaźniki niż w momencie jej rozpoczęcia. Nastąpił powrót do
poziomu z kryzysowego dla światowej turystyki roku 2009. W roku 2013 wojewódz-
two lubuskie osiągnęło największy spadek wartości wskaźnika Deferta
w porównaniu do 2012 roku ze wszystkich województw Polski. W efekcie regional-
ny wskaźnik 43,8 znacznie odbiega od wskaźnika dla Polski wynoszącego 74,8.
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 155
Wskaźnik Schneidera jest kolejnym miernikiem intensywności ruchu turystyczne-
go (tabela 5.), gdyż wyraża liczbę turystów korzystających z noclegów, przypadają-
cych na 100 stałych mieszkańców obszaru. Jego postać jest następująca:
WSch= (liczba turystów korzystających z noclegów : liczba stałych mieszkańców
obszaru) *100.
Tab. 5. Wskaźnik Schneidera dla województwa lubuskiego
Rok 2002 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Wskaźnik 49,7 56,3 64,4 69,7 60,5 61,9 66,1 63,1 59,9
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.
Wyniki obliczeń zawarte w tabeli 5. wskazują tendencję wzrostową w latach
2006-2008, dramatyczne załamanie koniunktury w roku 2009 i stopniową odbudo-
wę poziomu w kolejnych latach. Nie zdołano jednak osiągnąć poziomu wskaźnika
sprzed kryzysu. W dodatku w roku 2013 region lubuski zanotował największy spa-
dek wartości wskaźnika w porównaniu do 2012 roku ze wszystkich województw
Polski. Wskaźnik Schneidera dla Polski wyniósł w 2013 roku 60,8.
Odnosząc ukazane w tabelach 2-5 wskaźniki do klasyfikacji stopnia rozwoju
funkcji turystycznej należy stwierdzić, że w województwie lubuskim funkcja ta jest
na bardzo niskim poziomie. Ponadto poziom ten nie ulega poprawie.
Można zatem przyjąć, że cele strategiczne zawarte w Lubuskiej Strategii Rozwoju
Turystyki na lata 2006-2013 nie zostały zrealizowane. Zdają sobie z tego sprawę
autorzy nowej strategii, stworzonej na lata 2014-2020. W ramach oceny jakościowej
stanu wdrożenia Lubuskiej Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2006-2013 stwierdza-
ją oni, że: w większości nie udało się zrealizować w pełni stawianych przed dokumentem celów.
W szczególności odnosi się to do realizacji celów wymagających skoordynowanej współpracy na
poziomie regionalnym czy ukierunkowania wydatkowania znacznych środków na wspólny marke-
ting turystyczny regionu4.
4 Program Rozwoju Lubuskiej Turystyki do 2020 roku. Cz. I. audytowo-analityczna, Zielona Góra
2014, s. 107.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
156
Pojawia się pytanie o przyczyny tego stanu rzeczy. W celu uzyskania odpowiedzi
zostanie poniżej dokonana weryfikacja kilku hipotez.
Hipoteza pierwsza – powstała słaba strategia, nie odpowiadająca rzeczy-
wistym potrzebom i możliwościom regionu.
Może chodzić o błędy zarówno w samym procesie tworzenia strategii, jak
i w wyborze celów strategicznych. W tym kontekście interesująca jest analiza doko-
nana przez M. W. Kozaka w ramach prac nad Strategią Rozwoju Polski Zachod-
niej5. Przeprowadził on ocenę strategii rozwoju turystyki pięciu województw mają-
cych wejść w skład projektowanego obszaru Polski Zachodniej tj.: dolnośląskiego,
lubuskiego, opolskiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego.
Jako kryteria oceny przyjął zdolność tych strategii do:
‒ wyjścia z diagnozy (i ewentualnie SWOT) ograniczonego do czynników
istotnie ważnych dla turystyki w XXI wieku oraz poprawnie przypisanych do
silnych, słabych stron, szans i zagrożeń (jakość i poprawność diagnozy);
‒ adekwatności celów do diagnozy (adekwatność);
‒ odejścia od oceny atrakcyjności przez analizę zasobów/walorów turystycz-
nych na rzecz analizy dostępności infrastruktury turystycznej i produktów
(orientacja produktowa);
‒ koncentracji na nielicznych, strategicznych formach turystyki, zwłaszcza od-
znaczających się wysoką wartością dodaną (koncentracja zakresowa inter-
wencji);
‒ ograniczenie planowanej interwencji (wsparcia) do produktów o wysokiej ja-
kości w danym sektorze turystyki (koncentracja produktowa)6.
Oczywiście każda ocena tego typu zawiera znaczną dozę subiektywizmu. Należy
jednak zauważyć, że wyniki porównań zdają się potwierdzać tezę przyjętą
w powyższej hipotezie. Po przeprowadzonej analizie strategii rozwoju turystyki 5
województw Polski Zachodniej, uzyskały one łącznie w ocenie M.W. Kozaka nastę-
5 M. W. Kozak, Turystyka i dziedzictwo kulturowe Polski Zachodniej, Ekspertyza sporządzona na potrzeby
Założeń Strategii Rozwoju Polski Zachodniej, Warszawa 2011. 6 Ibidem, s. 17.
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 157
pującą ilość punktów: dolnośląska 24, lubuska 12, opolska 25, wielkopolska 22,
zachodniopomorska 23 punkty7.
Okazało się zatem, że strategie czterech województw wykonane są na zbliżonym
poziomie, strategia lubuska jest zaś znacznie słabsza.
Wyciągnięcie z powyższego wniosku o słuszności pierwszej hipotezy, wiązałoby
się z koniecznością jednoczesnego przyjęcia założenia o rzeczywistym wpływie
strategii na procesy realne. Nie jest to w polskich realiach oczywiste. Wiadomo, że
wiele strategii dotyczących różnych aspektów rozwoju regionalnego jest tworzonych
głównie ze względu na wymogi formalne narzucone odgórnie, zaś ich wpływ na
rzeczywistość jest niewielki, niezależnie od wartości merytorycznej.
Hipoteza druga – powstała dobra strategia, ale została źle realizowana.
Do hipotezy tej zdają się skłaniać autorzy nowej strategii rozwoju turystyki, któ-
rzy dokonali następującej oceny lat 2006-2013: Podstawowym zaniedbaniem z okresu
2006-2013 jest brak realizacji skoordynowanej polityki rozwoju turystyki w regionie poprzez
opracowanie i wdrożenie programów wykonawczych8. Dlatego też w pracach nad nową
zakładają powrócenie do założeń niezrealizowanych programów ze Strategii i aktualizację ich
zapisów9.
Hipoteza o tyle odpowiada prawdzie, że istnieją dowody, iż turystyka była gałęzią
gospodarki niedocenianą przez lubuskie samorządy zarówno na szczeblu woje-
wódzkim, powiatowym jak i gminnym. Chodzi tu o znaczne niedoinwestowanie tej
gałęzi gospodarki. W tej sytuacji najlepsza nawet strategia nie mogła przynieść wy-
miernych skutków. Aby turystyka mogła się rozwijać konieczne są realne działania
podejmowane przez państwo na szczeblu centralnym oraz samorządowym. Działa-
nia te wiążą się nieuchronnie z koniecznością ponoszenia wydatków z budżetu
państwa oraz z budżetów województw, powiatów, gmin oraz miast na prawach
powiatu. Tylko wtedy może nastąpić rozwój funkcji turystycznej i gospodarka tury-
styczna ma szansę stać się źródłem nowych miejsc pracy, generatorem rozwoju
7 Ibidem, s. 18-19. 8 Program Rozwoju Lubuskiej Turystyki do 2020 roku. Cz. I, op. cit., s. 111. 9 Ibidem.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
158
i modernizacji infrastruktury, czynnikiem wzrostu aktywności społeczności lokal-
nych i impulsem wzrostu dochodu narodowego.
Szczególną rolę mają tu do odegrania gminy, gdyż rozwój turystyki należy do za-
dań własnych gminnych jednostek samorządowych.
W efekcie do zadań gmin oraz miast na prawach powiatu w zakresie turystyki na-
leży między innymi:
‒ bieżące utrzymanie, modernizacja oraz rozbudowa obiektów i urządzeń tu-
rystycznych na terenie gminy;
‒ prowadzenie instytucji związanych z turystyką na terenie gminy;
‒ wsparcie finansowe i organizacyjne stowarzyszeń oraz organizacji turystycz-
nych działających na terenie gminy;
‒ realizacja zadań z zakresu turystyki w ramach zajęć szkolnych;
‒ uwzględnienie obiektów turystycznych w planach rozwoju przestrzennego
oraz zagospodarowania terenu;
‒ tworzenie przyjaznych warunków prowadzenia działalności gospodarczej w
zakresie turystyki na terenie gminy;
‒ prowadzenie ewidencji pól biwakowych oraz pozostałych obiektów świad-
czących usługi hotelarskie10.
W tabeli 6. ukazano poziom wydatków w dziale „turystyka” realizowanych na
poziomie gmin oraz miast na prawach powiatu.
Tab. 6. Wydatki z budżetów gmin oraz miast na prawach powiatu w dziale
turystyka w latach 2007 – 2011 (mln PLN)
Rok 2007 2008 2009 2010 2011
Wydatki w Lubuskiem 14,1 2,8 7,4 12,1 18,2
wydatki w Polsce
173,8 161,8 241,9 606,3 629,1
Udział Lubuskiego 8,1% 1,7% 3,1% 2,0% 2,9%
Źródło: na podstawie: Skonsolidowany rachunek wydatków na turystykę w Polsce, Raport “EU-Consult”, Za-mawiający: Ministerstwo Sportu i Turystyki, Gdańsk 2013, s. 14.
10 Skonsolidowany rachunek wydatków na turystykę w Polsce, Raport “EU-Consult”, Zamawiający:
Ministerstwo Sportu i Turystyki, Gdańsk 2013, s. 11.
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 159
W skali kraju wydatki samorządu gminnego w dziale turystyka wzrosły w latach
2007-2011 ponad trzykrotnie, natomiast w gminach województwa lubuskiego był to
jedynie wzrost nieznaczny. Jeszcze gorzej sytuacja wyglądała na poziomie powiatów,
które przecież zobowiązane są ustawowo do wykonywania zadań publicznych
o charakterze ponadgminnym także w zakresie kultury fizycznej i turystyki. Wydatki
powiatów w dziale turystyka ukazane są w tabeli 7. Można tam zauważyć gwałtowny
wzrost wydatków polskich powiatów w okresie 2009-2011 i jedynie śladowe ilości
wydatków w Lubuskiem. Można przyjąć tezę, że na poziomie powiatów
w Lubuskiem kwestia turystyki w zasadzie nie istniała.
Tab. 7. Udział województwa lubuskiego w wydatkach z budżetów powiatów
w latach 2007 – 2011 (w tys. zł) w dziale turystyka
Rok 2007 2008 2009 2010 2011
Wydatki w Lubuskiem 97,3 8,2 58,9 158,1 159,1
Wydatki w Polsce 6422,0 5695,6 12139,5 47743,7 50334,9
Udział powiatów
Lubuskiego 1,5% 0,1% 0,5% 0,3% 0,3%
Źródło: na podstawie: Skonsolidowany rachunek wydatków na turystykę w Polsce, Raport “EU-Consult”, Za-mawiający: Ministerstwo Sportu i Turystyki, Gdańsk 2013, s. 14.
W tabeli 8. ukazano poziom wydatków realizowanych na poziomie władz samo-
rządowych województwa, czyli podmiotów odpowiedzialnych za wdrażanie woje-
wódzkich strategii rozwoju turystyki.
Tab. 8. Wydatki z budżetu województwa lubuskiego (urząd marszałkowski) i budżetów innych województw w dziale turystyka w latach 2008 – 2011 (PLN) mln zł
Rok 2008 2009 2010 2011
Wydatki w Lubuskiem 0,51 3,4 1,6 1,2
Wydatki w Polsce 27,3 210,8 66,6 121,7
Udział Lubuskiego 1,9% 1,6% 2,4% 0,4%
Źródło: na podstawie: Skonsolidowany rachunek wydatków na turystykę w Polsce, Raport “EU-Consult”, Za-mawiający: Ministerstwo Sportu i Turystyki, Gdańsk 2013, s. 14.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
160
Podobnie jak w przypadku gmin i powiatów, widać jakie rzeczywiste miejsce
problematyka rozwoju turystyki zajmowała w polityce władz samorządowych Ziemi
Lubuskiej.
Można zatem przyjąć, że brak odpowiednich środków finansowych był istotną
przyczyną wspomnianego braku wdrożenia programów wykonawczych do strategii
rozwoju turystyki na poziomie wojewódzkim w latach 2006-2013.
Dodatkową przyczyną problemów finansowych sektora turystyki był brak prefe-
rencji dla przedsiębiorstw turystycznych w dostępie do środków z Lubuskiego Re-
gionalnego Programu Operacyjnego w latach 2007-2013. W województwie lubu-
skim przyjęto rozwiązanie dotyczące podziału środków finansowych, w myśl które-
go przedsiębiorstwa sektora turystyki musiały stawać do konkursu razem z przed-
siębiorstwami z innych branż. Wszystkie wnioski oceniane były pod względem tych
samych kryteriów.
Obiektywnie należy stwierdzić, że podobne rozwiązanie zostało przyjęte także
w województwach mazowieckim, podkarpackim, świętokrzyskim, małopolskim,
zachodniopomorskim11. Trzeba jednak zauważyć, że działające tam firmy mają
często większe rozmiary, doświadczenie, know how, niż startujące dopiero w biznesie
turystycznym firmy lubuskie. Poza tym były wspierane w różny sposób środkami
finansowymi samorządów terytorialnych, czego, jak powyżej wykazano, zabrakło
w województwie lubuskim.
Inne podejście zaprezentowano w latach 2007-2013 w Regionalnych Programach
Operacyjnych województw: lubelskiego, dolnośląskiego, podlaskiego, opolskiego,
warmińsko-mazurskiego i śląskiego. Zostały w nich wydzielone zostały działania,
z których mogły korzystać wyłącznie przedsiębiorstwa branży turystycznej. Dzięki
temu przedsiębiorstwa tej branży nie musiały konkurować ani z przedsiębiorstwami
innych branż, ani z podmiotami sektora publicznego. Dla przedsiębiorstw z branży
turystycznej zostały ponadto przygotowane odrębne kryteria wyboru projektów12.
11 Szanse i bariery dostępu podmiotów turystycznych do funduszy strukturalnych. Raport końcowy na zlecenie
Ministerstwa Sportu i Turystyki, WYG PSDB, Warszawa 2014, s. 4. 12 Ibidem.
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 161
Jeszcze inne województwa przyjęły rozwiązanie, w którym działania związane
z turystyką skierowane zostały równocześnie do przedsiębiorstw, jak i do innych
podmiotów, np. do jednostek samorządu terytorialnego, ich związków
i stowarzyszeń, parków narodowych i krajobrazowych, PGL Lasy Państwowe, insty-
tucji kultury, szkół wyższych, organizacji pozarządowych, kościołów i związków
wyznaniowych.
Powyższe dane w znacznym stopniu pozwalają pozytywnie zweryfikować hipote-
zę o błędach popełnionych w trakcie realizacji strategii, prowadzących do braku
postępu w rozwoju funkcji turystycznej w regionie a nawet do regresu w tym zakre-
sie.
Hipoteza trzecia – strategia była dobra, ale kryzys w turystyce szczególnie
dotknął województwo lubuskie.
Hipoteza ta opiera się na założeniu, że region lubuski okazał się szczególnie po-
datny na skutki światowego kryzysu gospodarczego w zakresie gospodarki tury-
stycznej. W tej sytuacji najlepsza nawet strategia nie mogła pomóc regionalnej go-
spodarce turystycznej.
Na korzyść tej hipotezy przemawia fakt, że lubuska gospodarka turystyczna jest
w znacznej mierze uzależniona od ruchu tranzytowego obcokrajowców i podatna na
wszelkie koniunkturalne zmiany tego ruchu.
Już M. Więckowski zwracał uwagę na znaczenie tranzytowego ruchu turystycz-
nego ze wschodu dla polskiej gospodarki turystycznej. Szacował, że około miliona
cudzoziemców rocznie nocuje w bliskim sąsiedztwie granicy oraz wzdłuż tras ko-
munikacyjnych prowadzących do granicy państwa. Oceniał, że cudzoziemcy stano-
wią aż połowę nocujących w województwie lubuskim13. Charakterystyczną cechą
ruchu tranzytowego jest niestety krótki czas pobytu i duża podatność na zmiany
koniunkturalne. Nocleg na trasie w istotny sposób podnosi bowiem koszt podróży i
wydłuża jej czas. Jest zatem pewnym wyznacznikiem poziomu zamożności.
13 M. Więckowski, Turystyka na obszarach przygranicznych Polski. Prace Geograficzne nr 224, IGiPZ PAN,
Warszawa 2010, s. 150.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
162
W powyższym kontekście nie jest zaskoczeniem, że największą grupę turystów
zagranicznych odwiedzających województwo lubuskie są Rosjanie. W niewielkim
stopniu ustępują im Białorusini i Ukraińcy. Szczegóły dotyczące pobytu turystów
rosyjskich ukazano w tabeli 9.
Tab. 9. Noclegi udzielone turystom rosyjskim w turystycznych obiektach
noclegowych województwa lubuskiego
Rok 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Ilość nocle-gów turystów rosyjskich w
regionie
41320 39368 50444 28466 42278 48186 55069 52717
Ilość turystów rosyjskich
korzystających z noclegów w
regionie
39 953 37 989
49 087
27 704
41 378
46 518
53 613
50 769
Noclegi/ na turystę
1,03 1,04 1,03 1,03 1,02 1,04 1,03 1,04
Ilość turystów rosyjskich w
Polsce
226 694
216 834
196 005
161 353
214 544
280 975
397 857
409 243
Udział Lubu-skiego w
liczbie tury-stów rosyj-
skich
17,6% 17,5% 25,0% 17,1% 19,3% 16,6% 13,5% 12,4%
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z: Turystyka w województwie lubuskim w 2012 r., Turystyka w województwie lubuskim w 2009 r., Turystyka w województwie lubuskim w 2006 r., Wyd. Urząd Statystyczny w Zielonej Górze.
Dane z tabeli o liczbie noclegów przypadających na rosyjskiego turystę pozwalają
potwierdzić tezę, że ich pobyt w regionie lubuskim ma charakter typowo tranzytowy
i w latach 2006-2013 nie zdołano tego zmienić. Zasklepienie się jedynie w kręgu
rosyjskich turystów tranzytowych było zjawiskiem negatywnym w sytuacji, gdy
przyjazdy z Rosji do Polski zaczęły wychodzić poza krąg tego typu turystyki. W tej
sytuacji udział lubuskiego w przyjmowaniu rosyjskich turystów znacznie zmalał.
Odbiło się to negatywnie na rozwoju regionalnej gospodarki turystycznej w latach
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 163
2006-2013. Z kolei w roku 2014 lubuskie przedsiębiorstwa turystyczne mogą nega-
tywnie odczuć skutki osłabienia rosyjskiego tranzytu, spowodowanego różnego
rodzaju sankcjami.
Światowy kryzys gospodarczy spowodował także znaczny spadek przyjazdów do
lubuskiego turystów niemieckich. Odbiło się to negatywnie na rozwoju turystyki
w regionie, ze względu na duże uzależnienie regionu od tego właśnie segmentu
rynku. Szczegóły ukazano w tabeli 10.
Tab. 10. Noclegi udzielone turystom niemieckim w turystycznych obiektach
noclegowych województwa lubuskiego
Rok 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
Liczba noc-legów
turystów niemieckich
75 432 81 677 83 158 72 210 68 955 67 717 70 452 69 087
Liczba tury-stów nie-mieckich
nocujących w Lubu-
skiem
40 836 43 242 44 621 39 237 36 155 36 819 35 288 33 226
Noclegi/ 1turystę
1,85 1,89 1,86 1,84 1.91 1,84 2,00 2,08
Ilość turystów
niemieckich w Polsce
130 5798
124 6132
114 2337
112 6573
112 8378
114 1632
122 4852
129 8702
Udział Lubuskiego
3,1% 3,5% 3,9% 3,5% 3,2% 3,2% 2,9% 2,6%
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z: Turystyka w województwie lubuskim w 2012 r., Turystyka w województwie lubuskim w 2009 r., Turystyka w województwie lubuskim w 2006 r., Wyd. Urząd Statystyczny w Zielonej Górze.
Kryzys gospodarki niemieckiej wywołał na tamtejszym rynku turystycznym in-
tensywne działania mające zatrzymać turystów w kraju. W tabeli 10. widać wyraźne
załamanie przyjazdów turystów niemieckich od 2009 roku. Na rynku ogólnopol-
skim zdołano jednak odbudować przedkryzysowy poziom przyjazdów turystów
niemieckich, natomiast w regionie lubuskim załamanie to trwa nadal.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
164
Przyczyny są w znacznej mierze niezależne od regionalnego rynku turystycznego.
Po pierwsze trwa nadal odpływ ludności z niemieckich terenów graniczących
z Polską. Z terenów tych wywodziła się znaczna część turystów odwiedzających
Lubuskie. Maleje zatem liczba potencjalnych turystów. Po drugie trwa nieustanna
rozbudowa atrakcyjnej bazy turystycznej po niemieckiej stronie granicy. Ma to za-
trzymać na miejscu turystów niemieckich i dodatkowo przyciągnąć turystów z Pol-
ski. Przykładem może być chociaż rekultywacja kosztem ogromnych nakładów
finansowych terenów po kopalniach węgla brunatnego w okolicach Cottbus. Two-
rzy się tam atrakcyjne tereny do uprawiania turystyki wodnej i innych rodzajów
turystyki. Po trzecie maleje liczba niemieckich uczestników turystyki sentymentalnej.
Pokolenie Niemców wywodzących się z obecnych terenów polskich stopniowo
odchodzi, zaś ich potomkowie nie czują już związków uczuciowych z tymi terena-
mi. Po czwarte rozbudowa połączeń drogowych, kolejowych, lotniczych Polski
z Niemcami, przy jednoczesnej poprawie ich jakości spowodowała zjawisko, które
można określić jako „efekt przeskakiwania”. Coraz więcej turystów niemieckich
trafia w głąb Polski, przeskakując województwo lubuskie.
Nakładają się na to wszystko przyczyny natury subiektywnej, a przede wszystkim
fakt, że nie zdołano wykreować w Lubuskiem produktów turystycznych atrakcyj-
nych dla gości niemieckich. W tej sytuacji dużą ich część przejmują województwa
sąsiednie, co skutkuje widocznym w tabeli spadkiem udziału Lubuskiego w liczbie
turystów niemieckich przybywających do Polski.
Z powyższych względów spada także w regionie liczba niemieckich odwiedzają-
cych jednodniowych, czyli osób, które ze statystycznego punktu widzenia nie są
turystami, gdyż nie nocują na odwiedzanym obszarze. Są zaś źródłem istotnych
korzyści ekonomicznych dla regionu, gdyż dokonują zakupów i korzystają z różne-
go rodzaju usług.
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 165
Hipoteza czwarta ‒ region nie posiada wystarczających atrakcji turystycz-
nych, aby możliwa była realizacja ambitnej strategii rozwoju turystyki.
Hipoteza ta jest także oparta na solidnych przesłankach. Przez lata mylnie zakła-
dano, że jeżeli określony region ma lasy, jeziora, zabytki to posiada tym samym
potencjał mogący przyciągnąć turystów.
Walory przyrodnicze województwa mają ścisły związek z największą w Polsce le-
sistością, urozmaiconą budową geologiczną oraz wielkimi rzekami – Odrą i Wartą.
Obszary prawnie chronione obejmują 2 parki narodowe ‒ Drawieński oraz Ujście
Warty, 61 rezerwatów przyrody, 78 obszarów Natura 2000, 8 parków krajobrazo-
wych, 38 obszarów chronionego krajobrazu. Ponadto w województwie wyznaczono
4 ponadregionalne korytarze ekologiczne oraz 17 korytarzy regionalnych. Obejmują
one m.in. doliny Odry, Noteci, Obry, główne kompleksy leśne, Pojezierze Myślibor-
skie i Jeziora Pszczewskie i łączą obszary położone wewnątrz kraju z korytarzami
głównymi, zapewniając wariantowość dróg migracji fauny14.
Jest to oczywiście ważne i cenne. Wskaźnik pokazujący udział terenów leśnych
lub chronionych jest jednak często nadużywany w analizach dotyczących atrakcyj-
ności turystycznej.
Autorzy nowej strategii rozwoju lubuskiej turystyki prezentują bardziej realny
pogląd, że ogólną atrakcyjność przyrodniczą województwa lubuskiego można oce-
nić jako przeciętną na tle kraju. Uważają oni, że wyróżniają się jedynie dwa obszary
przyrodniczo cenne, mogące stać się centrami recepcji turystycznej o znaczeniu
krajowym, tj. Park Narodowy „Ujście Warty” oraz Park Krajobrazowy „Łuk Muża-
kowa”15.
Pojawia się w tym pewna niekonsekwencja. Otóż z założenia Program Rozwoju
Lubuskiej Turystyki do 2020 ma być uzupełnieniem i konkretyzacją Strategii Roz-
woju Województwa Lubuskiego 2020. Powinien być zatem oparty na podobnych
przesłankach.
14 Studium Integracji Przestrzennej Polskiej Części Pogranicza Polski i Niemiec, Warszawa, Szczecin, Zielona
Góra, Wrocław 2013, s. 42. 15 Program Rozwoju Lubuskiej Turystyki do 2020 roku. Cz. I., s. 57.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
166
W przeprowadzonej na potrzeby Strategii Rozwoju Województwa analizie
SWOT w dziale dotyczącym potencjału turystyki, większość silnych stron regionu
związana jest jednak ze środowiskiem przyrodniczym. Znajdujemy tam takie sfor-
mułowania jak: unikatowe, cenne walory przyrodnicze województwa; unikatowe na skalę euro-
pejską osobliwości przyrodnicze; czyste środowisko naturalne; duża atrakcyjność turystyczna
walorów przyrodniczych; jeziora i rzeki jako potencjał turystyczny województwa; duży odsetek
obszarów chronionych; doskonałe warunki do rozwoju turystyki aktywnej i rekreacji16.
Mamy tu zatem przykład tradycyjnego rozumienia turystyki jako zjawiska utoż-
samianego z rekreacją i wypoczynkiem. Przypuszczać należy, że analiza SWOT
powstawała w trakcie warsztatów, w ramach tzw. uspołecznienia strategii rozwoju
regionalnego, gdzie uczestnicy, niekoniecznie eksperci od turystyki, powielali trady-
cyjne paradygmaty.
Wśród silnych stron regionu, mogących stanowić podstawę do rozwoju turystyki,
wskazano jednak w tejże analizie SWOT oprócz zasobów przyrodniczych także
bogate, różnorodne zasoby dziedzictwa kulturowego.
Podłożem do stworzenia atrakcyjnego produktu turystycznego mogą oczywiście
również zasoby dziedzictwa kulturowego. Turystyka kulturowa jest przy tym nie-
zwykle szerokim pojęciem, pod którym kryją się podróże kierowane motywem
poznania kultury materialnej lub niematerialnej, charakterystycznej dla danego ob-
szaru.
Także zdaniem specjalistów, zasoby kulturowe stanowią niewykorzystany poten-
cjał dla rozwoju turystyki w województwie lubuskim. Wskazują oni przy tym na
licznie zachowane historyczne miejscowości z zabytkowymi układami urbanistycz-
nymi, zamki, pałace, dwory, zabytki budownictwa sakralnego, dawne fortyfikacje,
zabytkowe układy ruralistyczne oraz obiekty gospodarcze i przemysł-owe17.
Ilościowo sytuacja pod tym względem jest rzeczywiście dobra. W województwie
lubuskim znajduje się 3 738 zabytków nieruchomych (większość w południowej
16 Strategia rozwoju województwa lubuskiego 2020, Załącznik do Uchwały nr XXXII/319/12 Sejmiku
Województwa Lubuskiego z 19 listopada 2012 r., Zielona Góra 2012, s. 130. 17 T. Kudłacz T., A. Hołuj, P. Serafin, B. Zawilińska, Raport Regionalny Województwo Lubuskie. Ekspertyza
wykonana na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego, Zielona Góra – Kraków 2011, s. 21-22.
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 167
części regionu) i prawie 10 tysięcy ruchomych. Na terenie regionu istnieją trzy mia-
sta z zachowanymi murami obronnymi na niemal całym obwodzie: Kożuchów,
Ośno Lubuskie, Strzelce Krajeńskie18.
Wydaje się, że problem tkwi w stanie technicznym tych obiektów i co ważniejsze
w braku pomysłów i środków na odpowiednie ich zagospodarowanie.
Rację ma niewątpliwie M.W. Kozak pisząc, że tym, co przyciąga większość tury-
stów poszukujących możliwości wypoczynku i zwiedzania, są w dużym stopniu
zabytki kultury materialnej (pałace, muzea, obiekty sakralne, zespoły urbanistycz-
ne)19.
Należy jednak dodać, że aby zabytek kultury materialnej przekształcić w atrakcję
turystyczną, konieczna jest odpowiednia legenda (w sensie opowieści o historii
jakiegoś miejsca lub osoby). Nawet angielskie Stonehenge, bez swojej legendy było-
by tylko stosem kamieni. Problem regionu lubuskiego polega na tym, że większość
zabytków kultury materialnej to obiekty przez dziesiątki lat określane jako ponie-
mieckie. Nie interesowano się ich przeszłością i ludźmi, którzy je stworzyli. W tej
sytuacji trudno było wykreować dla turystów odpowiednią opowieść. Obecnie sytu-
acja zaczyna się jednak zmieniać na lepsze.
Można zatem stwierdzić, że pod względem zasobów przyrodniczych czy kultu-
rowych (zwłaszcza ujmowanych jakościowo) nie można regionu lubuskiego zaliczyć
do czołówki europejskiej, czy nawet krajowej. Nie przekreśla to jednak możliwości
rozwoju turystyki. Porażka poprzedniej strategii wynika raczej nie z braku odpo-
wiednich zasobów, a z braku pomysłów, jak te zasoby wykorzystać.
Przykładem jak ważny jest odpowiedni pomysł, jest figura Jezusa Chrystusa Kró-
la Wszechświata w Świebodzinie. Niezależnie od kontrowersji co do wartości arty-
stycznej, należy obiektywnie przyznać, że ten wykonany z żelbetonu obiekt stał się
szybko jedną z największych atrakcji turystycznych regionu mimo, że jego powsta-
nia nie przewidywała ani regionalna, ani lokalna strategia rozwoju turystyki.
18 Studium Integracji Przestrzennej…, op. cit., s. 48. 19 M.W. Kozak, Konkurencyjność turystyczna polskich regionów, Studia Regionalne i Lokalne, 2006 nr 3(25),
s. 52.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
168
Dzieje tej budowy pokazują też, jak ważna jest dla rozwoju lokalnego czy regio-
nalnego, rola lidera, obdarzonego wizją i umiejętnościami mobilizowania innych do
osiągania założonych celów. Formalna strategia nie jest w stanie takich liderów
zastąpić.
Zakończenie
Punktem wyjścia powyższej analizy było stwierdzenie, że pomimo posiadania
Strategii Rozwoju Turystyki Województwa Lubuskiego na lata 2006-2013, nie udało
się w sposób planowy rozwinąć funkcji turystycznej regionu. Aby odkryć przyczyny
takiego stanu rzeczy poddano weryfikacji cztery hipotezy. W efekcie można przyjąć
tezę, że na niepowodzenie strategii złożyły się zarówno błędy podczas tworzenia
strategii jak i w fazie jej realizacji.
W fazie tworzenia nie umiano udzielić jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, dla-
czego właściwie turysta ma odwiedzić region lubuski, dlaczego warto tu przyjechać.
Używając terminologii marketingowej można stwierdzić, że nie stworzono wyrazi-
stej tożsamości regionu – w sensie wizji, w jaki sposób region ma być postrzegany
przez turystę. W efekcie zabrakło też odpowiedniego wizerunku, bo wizerunek jest
odbiciem tożsamości w umyśle konsumenta. Region lubuski w świadomości zarów-
no Polaków jak i obcokrajowców praktycznie nie istnieje. Należy ten stan rzeczy
zmienić.
Wyrazisty wizerunek regionu stanowi siłę przyciągającą turystów i tworzy znacz-
ną część wartości dodanej oferowanych produktów turystycznych20.
Błędem popełnionym w fazie realizacji był także brak odpowiedniego wsparcia
finansowego działań założonych w strategii. Wykazano to w powyższym tekście na
przykładach liczbowych. Błędem popełnionym w obu fazach było też przecenianie
walorów turystycznych regionu i wyciąganie wniosku, że obronią się one same
i przyciągną turystę nawet bez wielkich nakładów inwestycyjnych.
Na to wszystko nałożyły się skutki światowego kryzysu gospodarczego, na który
lubuska turystyka okazała się szczególnie podatna.
20 Analiza przewag konkurencyjnych polskich regionów na europejskim rynku turystycznym, Koordynator badań Jan
Grabowski, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego w Warszawie, Warszawa 2003, s. 33.
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 169
Rozmiary niniejszego tekstu nie pozwalają bliżej zająć się nową strategią, czyli
Programem Rozwoju Lubuskiej Turystyki do 2020 roku. Zawarta jest w nim dość
przekonywująca wizja turystyczna województwa lubuskiego w roku 2020:
Lubuskie posiada wyrazistą markę turystyczną, opartą na unikatowych produktach turystycz-
nych. Większość Polaków posiada silne skojarzenia regionu z jego wizerunkowymi produktami
i pragnie go odwiedzić, gdy tylko nadarzy się sprzyjająca okazja. Planując jednak pobyt turystycz-
ny w Lubuskiem starają się oni także wykorzystać sieciowe produkty turystyczne, które występują
w różnym natężeniu w całym niemal województwie. Dodatkową wartość oferty turystycznej woje-
wództwa dostarczają produkty o unikatowym charakterze występujące punktowo w różnych
miejscach w regionie. Oferta turystyczna lubuskiego zaskakuje stopniem dopracowania i jakością.
Jej podstawowym wyróżnikiem jest zaangażowanie poznawcze turysty i dobra informacja tury-
styczna. Jakościowe oznakowanie i wysokiej jakości infrastruktura turystyczna towarzyszą tury-
ście na każdym etapie poznawania atrakcji regionu21.
Widać zatem, że autorzy nowej strategii wyciągnęli wnioski z niepowodzenia
swoich poprzedników. Trafnie też unikają mnożenia bytów i starają się ograniczyć
listę sztandarowych produktów turystycznych regionu. Zakładają podział regional-
nych produktów turystycznych na produkty wizerunkowe, horyzontalne oraz unika-
towe produkty miejsca. Trzy turystyczne produkty wizerunkowe to Wino i kuchnia,
Militaria i fortyfikacje oraz Przygoda na wodzie. Autorzy uważają, że ich wdrożenie za-
pewni regionowi silne wyróżniki, budujące turystyczną markę Lubuskiego. Z kolei
produkty horyzontalne mają mieć charakter ponadlokalny i w założeniu zapewnią
możliwie równomierną dystrybucję ruchu turystycznego w całym województwie.
Mają to być: Rowerowe Lubuskie, Oko w oko z przyrodą, Sakralne Lubuskie, Turystyka
wiejska, Turystyka transgraniczna, Festiwalowe Lubuskie oraz Kultura miast i miasteczek. Na
najniższym szczeblu wiązanki znajdują się unikatowe produkty miejsca, stanowiące
wyróżniki lokalnej oferty turystycznej22.
Ostateczny efekt będzie zależał jednak od tego, w jaki sposób strategia będzie
wdrażana, a zwłaszcza, jakie uzyska wsparcie finansowe.
21 `Program Rozwoju Lubuskiej Turystyki do 2020 roku, cz. II programowa, Zielona Góra 2014, s. 7. 22 Ibidem, s. 3.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
170
Bibliografia
[1] Analiza przewag konkurencyjnych polskich regionów na europejskim rynku turystycz-
nym, Koordynator badań, Jan Grabowski, Instytut Koniunktur i Cen Handlu
Zagranicznego w Warszawie, Warszawa 2003.
[2] Kozak M. W., Konkurencyjność turystyczna polskich regionów, Studia Regionalne i
Lokalne, 2006 nr 3(25).
[3] Kozak M. W., Turystyka i dziedzictwo kulturowe Polski Zachodniej. Ekspertyza
sporządzona na potrzeby Założeń Strategii Rozwoju Polski Zachodniej,
Warszawa 2011.
[4] Kudłacz T., Hołuj A., Serafin P., Zawilińska B., Raport Regionalny
Województwo Lubuskie, Ekspertyza wykonana na zlecenie Urzędu
Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego, Zielona Góra – Kraków
2011.
[5] Lubuska Strategia Rozwoju Turystyki na lata 2006-2013, PART S.A., Zielona
Góra-Warszawa 2005.
[6] Program Rozwoju Lubuskiej Turystyki do 2020 roku. Cz. I audytowo-analityczna,
Styczeń 2014, Zielona Góra 2014.
[7] Program Rozwoju Lubuskiej Turystyki do 2020 roku. Cz. II programowa, Zielona
Góra 2014.
[8] Skonsolidowany rachunek wydatków na turystykę w Polsce, Raport “EU-Consult”
Sp. z o.o., zamawiający: Ministerstwo Sportu i Turystyki, Gdańsk 2013.
[9] Strategia rozwoju województwa lubuskiego 2020, Załącznik do Uchwały nr
XXXII/319/12 Sejmiku Województwa Lubuskiego z 19 listopada 2012 r.,
Zielona Góra 2012.
[10] Studium Integracji Przestrzennej Polskiej Części Pogranicza Polski i Niemiec, War-
szawa, Szczecin, Zielona Góra, Wrocław 2013.
[11] Szanse i bariery dostępu podmiotów turystycznych do funduszy strukturalnych. Raport
końcowy na zlecenie Ministerstwa Sportu i Turystyki, WYG PSDB, War-
szawa 2014.
Turystyka jako potencjalne źródło rozwoju województwa lubuskiego 171
[12] Szromek A.R., Pomiar funkcji turystycznej obszarów za pomocą wskaźników funkcji
turystycznej na przykładzie obszarów państw europejskich, [w:] J. Mika, K. Zeug-
Żebro (red.), Zastosowania metod matematycznych w ekonomii i zarządzaniu, Zeszy-
ty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Ka-
towice 2013.
[13] Turystyka w 2013 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014.
[14] Turystyka w województwie lubuskim w 2013 r., Urząd Statystyczny w Zielonej
Górze, Zielona Góra 2014.
[15] Turystyka w województwie lubuskim w 2012 r., Urząd Statystyczny w Zielonej
Górze, Zielona Góra 2013.
[16] Turystyka w województwie lubuskim w 2011 r., Urząd Statystyczny w Zielonej
Górze, Zielona Góra 2012.
[17] Turystyka w województwie lubuskim w 2010 r., Urząd Statystyczny w Zielonej
Górze, Zielona Góra 2011.
[18] Turystyka w województwie lubuskim w 2009 r., Urząd Statystyczny w Zielonej
Górze, Zielona Góra 2010.
[19] Turystyka w województwie lubuskim w 2008 r., Urząd Statystyczny w Zielonej
Górze, Zielona Góra 2009.
[20] Turystyka w województwie lubuskim w 2007 r., Urząd Statystyczny w Zielonej
Górze, Zielona Góra 2008.
[21] Turystyka w województwie lubuskim w 2006 r., Urząd Statystyczny w Zielonej
Górze, Zielona Góra 2007.
[22] Więckowski M., Turystyka na obszarach przygranicznych Polski, Prace Geogra-
ficzne nr 224, IGiPZ PAN, Warszawa 2010.
Zbigniew ŚWIĄTKOWSKI
172
Streszczenie
Słowa kluczowe: turystyka przyjazdowa, gospodarka regionalna, strategia rozwoju
W artykule opisano stopień rozwoju funkcji turystycznej w regionie lubuskim. Wykorzystano
w tym celu podstawowe wskaźniki intensywności ruchu turystycznego i wskaźniki poziomu zago-
spodarowania turystycznego. Została poddana ocenie efektywność realizowanych na terenie woje-
wództwa lubuskiego strategii rozwoju turystyki. Opisano przyszłe kierunki rozwoju turystyki
proponowane przez władze samorządowe regionu i rolę funduszy europejskich w rozwoju turystyki.
Tourism as a potential factor of development of the Lubuskie voivodeship
Summary
Key words: inbound tourism, regional economy, development strategy
The article discusses the level of tourist function development in Lubuskie region. To this end
there were used the principal indicators of tourist traffic and level of tourism development. The
article evaluates the efficiency of tourism development strategies, realised in Lubuskie voivodeship. It
also describes the future directions of tourism development, proposed by local authorities and the role
of European funds in tourism development.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 173-190]
Halina KIRYLUK
Politechnika Białostocka
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego
Wprowadzenie
Turystyka jest interdyscyplinarną dziedziną gospodarki, która jest silnie powiąza-
na z różnymi sferami życia społeczno-gospodarczego. Dzięki tym związkom i za-
leżnościom ma duży potencjał w stymulowaniu rozwoju regionalnego i lokalnego, w
tym rozwoju inwestycji, infrastruktury, zatrudnienia oraz podnoszenia poziomu
ekonomicznego miejscowej ludności.
W ostatnich latach wiele regionów w Polsce coraz częściej upatruje w turystyce
szans na rozwój społeczno-gospodarczy i aktywizację społeczności lokalnych. Do-
tyczy to zarówno regionów o rozwiniętej funkcji turystycznej, jak i tych, na których
turystyka do tej pory się nie odgrywała istotnej roli. Wykorzystanie tej szansy zależy
w dużym stopniu nie tylko od posiadanych walorów turystycznych, ale przede
wszystkim kapitału ludzkiego i społecznego danego regionu, w tym działań podej-
mowanych przez samorządy terytorialne i ich akceptacji ze strony mieszkańców. Na
nastawienie mieszkańców wobec turystyki duży wpływ ma ich świadomość konse-
kwencji rozwoju turystyki, postrzeganych zarówno w kategoriach korzyści jak i strat.
Celem głównym artykułu jest analiza skutków rozwoju turystyki na obszarach re-
cepcji turystycznych oraz ocena ich postrzegania przez mieszkańców województwa
Halina KIRYLUK
174
podlaskiego. Celem dodatkowym pracy jest ocena roli samorządu województwa
w stymulowaniu rozwoju turystyki w regionie.
W pracy wykorzystano metodę analizy literaturowej, analizę dokumentów źró-
dłowych oraz zaprezentowano wyniki badań ankietowych przeprowadzonych
w latach 2010-2011 wśród mieszkańców województwa podlaskiego1, metodą bezpo-
średniego wywiadu standaryzowanego.
Dyskusja na temat korzyści i kosztów rozwoju turystyki prowadzona jest na
świecie już od dawna. W Polsce również istnieje znaczący dorobek literaturowy
w tym zakresie, analizujący skutki rozwoju turystyki w różnej skali (krajowej, regio-
nalnej, lokalnej) i różnych aspektach, poczynając od teoretycznych podstaw wpływu
turystyki na rozwój regionalny i lokalny2, poprzez analizę roli samorządów w rozwo-
ju funkcji turystycznej3, aż po badania empiryczne dotyczące wybranych problemów
rozwoju turystyki4. Istotnym zagadnieniem jest ocena tego rozwoju prowadzona
z perspektywy mieszkańców obszarów recepcji turystycznej. Wciąż niewiele jest
badań w tym zakresie, zwłaszcza prowadzonych na skalę regionalną.
Wpływ turystyki na rozwój regionów
Rozwój turystyki na obszarach recepcji turystycznej uruchamia określone procesy
zmian, którym mogą towarzyszyć pozytywne i negatywne skutki w sferze gospodar-
czej, społeczno-kulturowej, czy ekologicznej obszarów recepcji turystycznej.
W sferze ekonomicznej do głównych korzyści z rozwoju turystyki dla obszarów
recepcji turystycznej można zaliczyć przede wszystkim: rozwój gospodarczy regio-
nu, poprzez rozwój handlu i usług, drobnej przedsiębiorczości, rozwój inwestycji
1 Badania ankietowe przeprowadzono w ramach grantu KBN Nr N N114 269734, pt.: Turystyka
w województwie podlaskim w świetle zasad zrównoważonego rozwoju zrealizowanego w latach 2008-2011 na Politechnice Białostockiej, pod kierunkiem dr. G. Dobrzańskiego.
2 L. Lutowski, Turystyka jako czynnik rozwoju w świetle wybranych teorii rozwoju regionalnego, „Turyzm” nr 20/1 2010, ss. 5-11; E. Łaźniewska (red.), Turystyka w rozwoju lokalnym, Poznań 2012; A.P. Wiatrak, Zarządzanie turystyką i wspieranie jej rozwoju, „Problemy Zarządzania”, nr 3(29) 2010.
3 A. Panasiuk, Instrumenty zarządzania turystyką w regionie, „Problemy Zarządzania”, vol. 8, nr 3 (29) 2010. 4 A. Niezgoda, Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego. Prace habilitacyjne 24.
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2006; A. Rapacz, P. Gryszel, D. E. Jaremen, Samorząd terytorialny szczebla gminnego a realizacja koncepcji turystyki zrównoważonej, [w:] Turystyka wobec nowych zjawisk w gospodarce światowej, E. Dziedzic (red.), Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2011.
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego 175
(w tym infrastruktury technicznej, nowoczesnej infrastruktury sportowo-
rekreacyjnej), powstanie nowych miejsc pracy dla lokalnej społeczności (spadek
bezrobocia, aktywizacja zawodowa ludności), zwiększenie bezpośrednich dochodów
ludności oraz dochodów budżetowych gmin recepcji turystycznej, wzbogacenie
oferty usługowej dla ludności lokalnej, co wpływa również na poprawę jakości ich
życia. Źródłem korzyści ekonomicznych z rozwoju turystyki na obszarach recepcyj-
nych są zarówno wydatki turystyczne, jak i wydatki inwestycyjne podmiotów zwią-
zanych gospodarczo z obszarem recepcyjnym (sektor publiczny i prywatny). Tury-
styka ma bardzo duży potencjał w aktywizowaniu rozwoju innych dziedzin i branż
gospodarowania, które pośrednio lub bezpośrednio biorą udział w obsłudze tury-
stów. Turystyczna aktywizacja gospodarki regionalnej i lokalnej staje się z kolei
czynnikiem wzrostu zatrudnienia. Trzeba też pamiętać, że mogą wystąpić negatywne
skutki turystyki, takie jak: sezonowość i okresowy brak pracy, nasilenie skali i skut-
ków inflacji, duże wydatki z budżetu lokalnego związane z koniecznością rozwoju
infrastruktury i jej bieżącą obsługą, kapitałochłonność inwestycji turystycznych,
ograniczone zastosowanie infrastruktury, spekulacja gruntami budowlanymi, niele-
galny handel (rozwój szarej strefy), czy zbyt silna urbanizacja, która może doprowa-
dzić do zaniku funkcji turystycznych5.
Rozwój turystyki powoduje też duże przemiany w sferze społecznej i kulturowej.
Turystyka może być przede wszystkim istotnym czynnikiem podnoszenia jakości
życia społeczności lokalnych, ochrony, wzbogacania i promocji dziedzictwa kultu-
rowego regionu. Jej rozwój może też pociągnąć za sobą zjawiska negatywne, takie
jak komercjalizacja kultury, sztuki i rzemiosła, utrata tożsamości społeczności lokal-
nych, utrudnienia w codziennym życiu czy rozwój zjawisk patologii społecznej.
Wszechstronną analizę wpływu turystyki na sferę społeczną i kulturową przedstawia
w swoich pracach między innymi K. Przecławski6.
5 H. Iwaniuk, Turystyka stymulatorem ekorozwoju na obszarach przyrodniczo cennych, (w:) Sterowanie ekorozwojem.
Tom III. Regionalne i gospodarcze aspekty ekorozwoju, B. Poskrobko (red.), Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1998, s. 153.
6 K. Przecławski, Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Wyd. Albis, Kraków 1997.
Halina KIRYLUK
176
Skutki rozwoju turystyki w sferze gospodarczej i społeczno-kulturowej są trudne
do uchwycenia, gdyż najczęściej turystyka uruchamia określone procesy zmian,
które mogą być rozłożone w długim okresie czasowym, a ponadto dokonują się na
różnych płaszczyznach. Stosunkowo najłatwiej zaobserwować można przemiany
w sferze ekologicznej. Pozytywny wpływ przejawia się głównie w racjonalnym
kształtowaniu środowiska oraz ochronie jego zasobów i walorów, natomiast nega-
tywny – głównie w degradacji zasobów. Problem ten jest stosunkowo dobrze roz-
poznany w literaturze przedmiotu, stąd też jego szczegółowa analiza została
w niniejszej pracy pominięta. Na uwagę zasługuje jednak fakt, iż turystykę postrzega
się obecnie coraz częściej jako aktywną formę ochrony przyrody oraz ważny in-
strument zrównoważonego rozwoju obszarów recepcji turystycznej.
Ocena skutków rozwoju turystyki w świetle badań ankietowych miesz-
kańców województwa podlaskiego
Cel i metoda badań
Jednym z celów badań ankietowych, realizowanych w ramach szerszego projektu,
była ocena postrzegania skutków rozwoju turystyki (ekonomicznych, społeczno-
kulturowych i ekologicznych) przez mieszkańców województwa podlaskiego.
Badania przeprowadzono w latach 2010-2011 na próbie 647 osób. Próba badaw-
cza została dobrana w sposób warstwowo-kwotowy, z uwzględnieniem podziału
województwa podlaskiego na główne obszary recepcji turystycznej: Puszczę Biało-
wieską, Puszczę Knyszyńską, Dolinę Biebrzy, Górną Dolinę Narwi, Środkową
Dolinę Narwi, Pojezierze Augustowskie wraz z Puszczą Augustowską, Pojezierze
Ełckie, Dolinę Bugu. Wykorzystano metodę bezpośredniego wywiadu standaryzo-
wanego, przy użyciu kwestionariusza.
Charakterystyka próby badawczej
W badaniu wzięło udział 50,54% kobiet i 48,07% mężczyzn (1,39% responden-
tów nie zaznaczyło odpowiedzi). Większość respondentów stanowiły osoby pocho-
dzące z miast: w tym z miast do 20 tys. mieszkańców - 33,54%, z miast od 20-100
tys. mieszkańców ‒ 22,56%, a z miast 200-500 tys. – 1,24%. Osoby pochodzące ze
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego 177
wsi stanowiły 39,26%. Największy udział stanowiły osoby w wieku 35-44 lata
(21,79%) i 45-54 lata (20,86%) oraz 20-24 lata (20,25%) i 25-24 lata (18,39%). Naj-
mniejszy udział miały osoby w wieku 65 i więcej lat – tylko 2,94%. Pozostałe grupy
to osoby w wieku 55-64 lata (7,11%) oraz 15-19 lat (7,57%). Pod względem wy-
kształcenia największą grupę wśród badanych mieszkańców stanowiły osoby
z wykształceniem średnim ‒ 31,84% (średnim zawodowym – 16,38%
i ogólnokształcącym – 15,46%) oraz wyższym – 25,81% i policealnym ‒ 10,51%.
Najmniejszy udział stanowili mieszkańcy z wykształceniem niepełnym podstawo-
wym – 2,78% i bez formalnego wykształcenia ‒ 5,56%
Wyniki badania
Mieszkańcy obszarów recepcji turystycznej województwa podlaskiego
w zdecydowanej większości (76,35% badanych) dostrzegają pozytywny wpływ tury-
styki na gospodarkę swojej gminy. Około 1/3 respondentów (31,22%) uważa, że
ten wpływ jest zdecydowanie korzystny, 45,13% - że raczej korzystny. Co dziesiąty
ankietowany mieszkaniec województwa uważa dotychczasowy rozwój turystyki za
niekorzystny dla gospodarki ich obszaru (rys. 1.).
W odpowiedzi na pytanie, czy rozwój turystyki przyczynił się w ostatnich kilku
latach do rozwoju usług i infrastruktury w ich regionie 27,97% ankietowanych od-
powiedziało, że „tak”, a 41,26%, że „raczej tak”. Wpływu takiego nie zauważa jed-
nak dość duża grupa badanych, bo prawie co trzeci ankietowany. Około 1/3 re-
spondentów (32,92%) zauważa też negatywne skutki dotychczasowego rozwoju
turystyki w sferze gospodarczej - wzrost cen podstawowych towarów.
Większość respondentów, bo aż 76,2% chce, aby na ich obszarze następował
dalszy rozwój turystyki. Zdecydowanego poparcia dla wzrostu zagospodarowania
turystycznego i rozwoju ruchu turystycznego w ich gminie udzieliło 37,25% ankie-
towanych.
Halina KIRYLUK
178
Rys. 1. Postrzeganie dotychczasowego rozwoju turystyki dla gospodarki
gminy w kategoriach korzyści
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Porównując turystykę z innymi dziedzinami działalności gospodarczej 1/3
mieszkańców (33,08%) stwierdza, że raczej nie istnieją lepsze szanse rozwoju ich
gminy. Jednak tylko 6,03% jest o tym całkowicie przekonana. Co czwarty ankieto-
wany mieszkaniec dostrzega inne lepsze szanse rozwojowe.
Oceniając wpływ turystyki na sferę społeczno-kulturową zdecydowana większość
ankietowanych mieszkańców dostrzega przede wszystkim pozytywne skutki rozwo-
ju turystyki w tej sferze. Ponad 80% ankietowanych wskazuje, że turystyka wpływa
na wzrost jakości życia w regionie (rys. 2.).
Mieszkańcy województwa podlaskiego na ogół nie dostrzegają negatywnych
skutków rozwoju turystyki z sferze społeczno-kulturowej. Zdecydowana większość
ankietowanych (83,16%) uważa, że turystyka wcale lub raczej nie ma wpływu na
zmianę tradycyjnych wzorców kulturowych i zachowań mieszkańców (rys. 3.).
12,21
1,70
9,74
45,13
31,22
0 10 20 30 40 50
brak odpowiedzi
zdecydowanie nie
raczej nie
raczej tak
zdecydowanie tak
%
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego 179
Rys. 2. Wpływ turystyki na wzrost jakości życia mieszkańców
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Rys. 3. Wpływ turystyki na zmianę tradycyjnych wzorców kulturowych i zachowań mieszkańców
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Większość mieszkańców pozytywnie postrzega też wpływ turystyki na architek-
turę i krajobraz kulturowy. Wśród badanych 2/3 respondentów ocenia, że jest to
wpływ korzystny (22,41%) lub raczej korzystny (44,98%). Jednak należy zauważyć,
%
%
1,85
0,62
4,33
12,67
38,49
42,04
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
brak odpowiedzi
turystyka nawet obniża jakość życia…
nie
raczej nie
raczej tak
tak
0,46
3,86
12,52
46,37
36,79
0 10 20 30 40 50
brak danych
tak
raczej tak
raczej nie
nie
Halina KIRYLUK
180
że ponad 20% osób uważa, że turystyka wcale nie ma wpływu na krajobraz kultu-
rowy. Tylko co dziesiąty ankietowany ocenia ten wpływ jako negatywny (rys. 4.).
Rys. 4. Wpływ turystyki na architekturę i krajobraz kulturowy
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Oceniając zachowania turystów w okolicy większość mieszkańców uważa, że
szanują oni zabytki kultury (na „tak” było 27,51% osób, a „raczej tak” ‒ 58,27%).
Mieszkańcy wskazali też, że sami w większości kultywują tradycyjne obyczaje, język,
muzykę, potrawy, praktyki kulturowe i religijne (na „tak” było 25,04% osób, a na
„raczej tak” ‒ 37,25%). Jednak ponad 1/3 respondentów przyznała, że nie kultywu-
je tych tradycji.
Wśród negatywnych skutków rozwoju turystyki co czwarty ankietowany dostrze-
ga utrudnienia w codziennym życiu mieszkańców, przede wszystkim utrudnienia
w dostępie do usług (np. dłuższe kolejki w sklepach, u lekarza).
Najłatwiej jest dostrzec przemiany w sferze środowiskowej, zwłaszcza skutki de-
gradacji środowiska, które turystyce często towarzyszą. Co ciekawe większość ankie-
towanych mieszkańców województwa podlaskiego (55,97%) uważa, że wpływ roz-
woju turystyki na stan środowiska przyrodniczego jest korzystny (w tym 38,64%
osób ocenia ten wpływ jako „raczej korzystny”, a 16,23% ‒ „zdecydowanie ko-
rzystny”). Na taką ocenę może wpływać fakt, iż obszar województwa podlaskiego
%
0,31
22,10
2,47
7,73
44,98
22,41
0 10 20 30 40 50
brak danych
turystyka nie ma wpływu na krajobrazkulturowy
niekorzystny
raczej niekorzystny
raczej korzystny
korzystny
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego 181
jest obszarem o wysokich walorach środowiska przyrodniczego, które w dużym
stopniu objęte są ochroną prawną i na których obowiązują pewne ograniczenia
w zakresie użytkowania turystycznego. Coraz bardziej powszechne staje się również
postrzeganie turystyki jako aktywnej formy ochrony dziedzictwa przyrodniczego
i kulturowego obszarów recepcji turystycznej. Walory przyrodnicze i kulturowe stają
się przedmiotem zainteresowania podmiotów kreujących produkty turystyczne,
a więc uruchamia się proces ich okrywania, ochrony, wzbogacania i promowania.
Jak zauważa M. Zdon-Korzeniowska elementy dziedzictwa z jednej strony są atrak-
cjami, wokół których tworzy się unikatowe produkty turystyczne, z drugiej zaś ‒
wyróżnikami danego miejsca czy regionu, w oparciu o które społeczności lokalne
budują swoją tożsamość i poczucie przynależności7.
Negatywnie wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze postrzega 27,2% re-
spondentów (rys. 5).
Rys. 5. Ocena wpływu rozwoju turystyki na stan środowiska przyrodniczego
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Jako największe zagrożenia dla środowiska przyrodniczego mieszkańcy wskazy-
wali (przy możliwości wytypowania do trzech odpowiedzi): zaśmiecenie otoczenia,
zanieczyszczenie wód oraz hałas. Co ciekawe ponad 15% respondentów uważa, że
7 M. Zdon-Korzeniowska, Jak kształtować regionalne produkty turystyczne? Teoria i praktyka, Wyd.
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 7.
0,46
1,08
6,18
21,02
16,38
38,64
16,23
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
brak odpowiedzi
inny
niekorzystny
raczej niekorzystny
turystyka nie ma wpływu na stan środowiska
raczej korzystny
zdecydowanie korzystny
%
Halina KIRYLUK
182
turystyka nie ma żadnego negatywnego wpływu na środowisko, a jedynie inne ro-
dzaje działalności mu szkodzą. Najmniej dostrzegany przez mieszkańców jest na-
tomiast wpływ turystyki na zmniejszenie atrakcyjności krajobrazu oraz wymieranie
gatunków roślin i zwierząt (rys. 6.).
Rys. 6. Największe zagrożenia dla środowiska przyrodniczego wynikające z
rozwoju turystyki
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.
Zakres i skala przemian towarzyszących rozwojowi turystyki w dużej mierze uza-
leżniona będzie od lokalnej i regionalnej polityki turystycznej kształtowanej przez
samorządy terytorialne. Ankietowani mieszkańcy w większości (73,42 %) wskazują
samorząd jako główny podmiot odpowiedzialny za rozwój turystyki.
Rola samorządów terytorialnych w stymulowaniu rozwoju turystyki
w regionie
Samorząd terytorialny może wywierać duży wpływ na dynamikę i kierunki roz-
woju turystyki w regionie. Tworzy on określone warunki do rozwoju gospodarczego
na swoim obszarze, w tym rozwoju przedsiębiorstw turystycznych.
W ostatnich latach rola samorządów terytorialnych w systemie zarządzania tury-
styką uległa wzmocnieniu, szczególnie jeśli chodzi o samorząd województwa, który
0,15
7,11
14,68
15,77
17,47
20,25
41,11
45,90
66,15
0 10 20 30 40 50 60 70
inne
zmniejszenie atrakcyjności krajobrazu
wymieranie gatunków zwierząt i roślin
brak negatywnego wpływu turystyki,…
zanieczyszczenie powietrza
degradacja gleb
hałas
zanieczyszczenie wód
zaśmiecenie otoczenia
%
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego 183
przejął od administracji rządowej (wojewodów) szereg kompetencji wynikających z
ustawy o usługach turystycznych8 (m.in. kontrolnych i nadzorczych). Rodzaj i zakres
zaangażowania władz publicznych jest bardzo istotnym czynnikiem rozwoju tury-
styki9.
Wiodącą rolę w rozwoju turystyki w regionie pełnią przede wszystkim samorządy
gminne i wojewódzki. Powiaty mają nieco mniejsze znaczenie, gdyż ich uprawnienia
w sferze turystyki pokrywają się w dużej mierze z kompetencjami samorządu gmin-
nego. Zakres i funkcje powiatu mają głównie charakter uzupełniający i pomocniczy
w stosunku do funkcji gminy. Powiaty mogą być jednak ważnym inicjatorem przed-
sięwzięć turystycznych o charakterze ponadgminnym.
Samorząd województwa wykonuje zadania związane z rozwojem regionalnym na
obszarze województwa. Może samodzielnie kreować regionalną politykę turystycz-
ną, która powinna być ukierunkowana na pobudzanie aktywności gospodarczej,
podniesienie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki turystycznej,
zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego obszarów (przy
uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń), a także rozwijanie tożsamości lokalnej.
Posiada szereg instrumentów administracyjno-prawnych, planistycznych, ekono-
micznych, instytucjonalno-organizacyjnych czy marketingowych pozwalających
aktywnie sterować rozwojem turystyki oraz dziedzin rozwijających się w jej otocze-
niu. Sterowanie rozwojem regionalnej gospodarki turystycznej wynika przede
wszystkim z możliwości stanowienia przez niego aktów prawa miejscowego obo-
wiązujących na obszarze województwa, uchwalania strategii rozwoju województwa,
programów wojewódzkich oraz planu zagospodarowania przestrzennego, prowa-
dzenia samodzielnie gospodarki finansowej na podstawie budżetu, określania zasad
udzielania dotacji przedmiotowych i podmiotowych z budżetu, uchwalania przepi-
sów dotyczących podatków i opłat lokalnych, dysponowania mieniem wojewódz-
8 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 196, 822). 9 L. Butowski, Turystyka jako czynnik rozwoju w świetle wybranych teorii rozwoju regionalnego, „Turyzm” nr
20/1 2010, s. 5.
Halina KIRYLUK
184
kim, uchwalania przepisów dotyczących organizacji wewnętrznej oraz trybu pracy
organów samorządu województwa10.
Osiągnięcie pożądanych efektów rozwoju turystyki w regionie wymaga podej-
mowania spójnych i kompleksowych działań, w ramach przyjętej długofalowej
polityki turystycznej. Działania samorządu województwa obejmują między innymi11
(tabela 1.):
‒ opracowanie i realizację regionalnej strategii rozwoju turystyki (produktów
turystycznych),
‒ utrzymanie i rozbudowę infrastruktury społecznej i technicznej o znaczeniu
wojewódzkim (głównie środowiskowej i transportowej oraz sportowo-
rekreacyjnej),
‒ wspieranie rozwoju kultury oraz ochrony i racjonalnego wykorzystywania
dziedzictwa kulturowego, w tym m.in. koordynacja i współfinansowanie
działalności regionalnych instytucji turystyki, kultury fizycznej i sportu,
‒ wspieranie organizacji międzynarodowych i ogólnopolskich imprez tury-
stycznych i sportowych,
‒ racjonalne wykorzystanie zasobów przyrody oraz kształtowanie środowiska
zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,
‒ koordynację i rozwój zintegrowanego systemu informacji turystycznej
w województwie,
10 Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tj. Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1590, z późn.
zm.). 11 Szerszą analizę zadań samorządów terytorialnych w sferze turystyki prezentuje praca: H. Kiryluk, Rola
samorządu terytorialnego w zarządzaniu turystyką na obszarach przyrodniczo cennych, [w:] Turystyka i rekreacja na obszarach przyrodniczo cennych w regionach transgranicznych północno-wschodniej Polski, W. Chiżniak, T. Ołdytowski, E. Szymańska, (red.), Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 2009, ss. 53-68.
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego 185
Tab. 1. Kierunki rozwoju turystyki w województwie podlaskim do roku 2015
Element strategii
Charakterystyka
Wizja rozwoju turystyki
Województwo podlaskie w roku 2015 to region, w którym turystyka jest jedną z wiodących dziedzin gospodarki sprawnie zarządzaną, z rozwiniętą infrastrukturą turystyczną odpowiadającą standardom Unii Europejskiej, zintegrowanym systemem informacji i promocji turystycznej, określoną marką turystyczną i atrakcyjnymi produktami turystycznymi wojewódz-twa opartymi o unikatowe walory przyrodnicze i kulturowo - etniczne oraz rozwiniętym systemem rekreacji ukierunkowanym na poznanie, zdrowie i aktywny wypoczynek
Misja
Województwo podlaskie to wielofunkcyjny obszar potrafiący tworzyć, rozwijać i dostosować swoją ofertę turystyczną z wykorzystaniem walo-rów środowiska naturalnego, wielokulturowej tradycji i położenia przy-granicznego do rzeczywistych potrzeb turystów odwiedzających region w różnych porach roku
Priorytety roz-wojowe woje-
wództwa podla-skiego
1. Nowoczesna infrastruktura turystyczna i okołoturystyczna w obsza-rach wysokiej atrakcyjności turystycznej województwa podlaskiego.
2. Wzmocnienie pozycji województwa podlaskiego na krajowym i zagranicznym rynku turystycznym
3. Wysoka jakość podlaskiej turystyki 4. Prognozowanie i programowanie popytu i potrzeb turystycznych dla
poszczególnych obszarów i marek turystycznych województwa pod-laskiego
5. Partnerstwo na rzecz rozwoju sektora turystycznego w wojewódz-twie podlaskim
Źródło: Programu rozwoju turystyki i zagospodarowania turystycznego województwa podlaskiego w latach 2010-2015, Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, Białystok 2009.
‒ promocję turystyczna regionu i jego możliwości rozwojowych,
‒ wspieranie rozwoju nauki i współpracy między sferą nauki i gospodarki,
popieranie postępu technologicznego oraz innowacji;
‒ pozyskiwanie i łączenie środków finansowych publicznych i prywatnych,
w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej, w tym także przy-
znawanie dofinansowania projektów z funduszy strukturalnych Unii Euro-
pejskiej,
‒ współpracę i współdziałanie na rzecz rozwoju i promocji turystyki
w regionie (z administracją rządową szczebla wojewódzkiego, samorządem
Halina KIRYLUK
186
powiatowym i gminnym, samorządem gospodarczym branży turystycznej,
stowarzyszeniami turystycznymi oraz innymi organizacjami turystycznymi),
‒ wspieranie i prowadzenie działań na rzecz integracji społecznej
i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu.
Ocenia się, iż samorząd województwa, ma wprawdzie mniejsze możliwości bez-
pośredniego wpływu na inwestycje turystyczno-rekreacyjne niż samorząd gminny,
dysponuje jednak największymi możliwościami w zakresie koordynowania współ-
pracy podmiotów i realizowanych przedsięwzięć w regionie (m.in. na rzecz rozwoju
produktów turystycznych) oraz podejmowania działań dotyczących promocji tury-
stycznej regionu12.
System współpracy uważany jest obecnie za ważną determinantę skutecznego
funkcjonowania podmiotów gospodarki turystycznej na poziomie regionalnym
i lokalnym. Samorządy terytorialne powinny kreować aktywne formy oddziaływania
na gospodarkę, podejmując wspólne inicjatywy z podmiotami bezpośredniej gospo-
darki turystycznej13. Obecnie, jak zauważa M. Kozak, potrzebni są przede wszyst-
kim liderzy zdolni zmobilizować społeczności do osiągania wyznaczonych prioryte-
tów rozwojowych i celów strategicznych14.
Reasumując, samorządy terytorialne mogą pełnić istotną rolę w stymulowaniu
rozwoju turystyki i innych dziedzin rozwijających się w jej otoczeniu. Realizując
swoje zadania w sferze turystyki (zarówno własne, jak i zlecone z zakresu admini-
stracji rządowej) tworzą określone warunki dynamizujące lub hamujące ten rozwój.
Przed samorządami terytorialnymi w Polsce stoi jednak szereg wyzwań
i problemów, z którymi muszą się zmierzyć, chcąc wykorzystać turystykę jako na-
rzędzie pobudzania rozwoju regionalnego i lokalnego.
12 M. Zdon-Korzeniowska, Jak kształtować regionalne produkty turystyczne? Teoria i praktyka, Wyd.
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009, s. 111. 13 A. Panasiuk, Instrumenty zarządzania turystyką w regionie, „Problemy Zarządzania”, vol. 8, nr 3 (29) 2010,
s. 21. 14 M. Kozak (2010), Turystyka: niewykorzystywana szansa rozwoju regionów? „Studia Regionalne i Lokalne”,
nr 4/2010, s. 57.
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego 187
Zakończenie
Rozwój turystyki uruchamia wielokierunkowe procesy zmian, których skutki mo-
gą być zarówno pozytywne, jak i negatywne. Ich percepcja przez mieszkańców,
a przede wszystkim dostrzeganie korzyści z rozwoju turystyki jest istotnym warun-
kiem rozwoju przedsiębiorczości lokalnej oraz akceptacji społecznej dla przedsię-
wzięć rozwojowych podejmowanych przez inne podmioty regionalnej i lokalnej
gospodarki turystycznej.
Z przeprowadzonych badań ankietowych mieszkańców województwa podlaskie-
go wynika, że:
‒ Zdecydowana większość mieszkańców dostrzega przede wszystkim korzyst-
ny wpływ turystyki na wzrost jakości życia, architekturę i krajobraz kulturo-
wy, gospodarkę gminy, rozwój usług i infrastruktury. Negatywny wpływ tu-
rystyki w sferze gospodarczej i społeczno-kulturowej jest w niewielkim
stopniu dostrzegany. Wynikać to może między innymi z tego, że skala roz-
woju turystyki w regionie wciąż jest jeszcze niewielka.
‒ Ponad połowa respondentów uważa, że turystyka wpływa również pozy-
tywnie na stan środowiska przyrodniczego. Wynikać to może z faktu, iż du-
ża część walorów przyrodniczych w regionie jest objęta jest różną formą
ochrony prawnej. Ruch turystyczny na tych obszarach stymuluje rozwój in-
westycji środowiskowych.
‒ Wśród negatywnych skutków rozwoju turystyki wskazuje się najczęściej za-
śmiecenie otoczenia, zanieczyszczenie wód oraz hałas, które wynikają głów-
nie z niewłaściwych zachowań turystów, wzmożonego ruchu samochodo-
wego, a także nadmiernego ruchu turystycznego.
‒ Jako główny podmiot odpowiedzialny za odpowiednie sterowanie rozwojem
turystyki w regionie większość ankietowanych mieszkańców wskazuje samo-
rząd terytorialny.
Stosunek mieszkańców do turystyki stanowić może istotną determinantę rozwoju
regionalnej i lokalnej gospodarki turystycznej: pozytywny – może stymulować różne
inicjatywy prorozwojowe, zaś negatywny – stanowić istotną barierę rozwojową.
Halina KIRYLUK
188
Ważnym zadaniem, a jednocześnie wyzwaniem dla samorządów terytorialnych staje
się podnoszenie świadomości mieszkańców na temat skutków rozwoju turystyki
oraz integrowanie społeczności lokalnych i innych podmiotów gospodarki tury-
stycznej wokół wspólnych celów związanych z rozwojem turystyki w regionie.
Bibliografia
[1] Butowski L., Turystyka jako czynnik rozwoju w świetle wybranych teorii rozwoju re-
gionalnego, „Turyzm” nr 20/1 2010.
[2] Iwaniuk H., Turystyka stymulatorem ekorozwoju na obszarach przyrodniczo cennych,
(w:) Sterowanie ekorozwojem. Tom III. Regionalne i gospodarcze aspekty ekorozwoju
B. Poskrobko (red.), Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1998.
[3] Kiryluk H., Rola samorządu terytorialnego w zarządzaniu turystyką na obszarach
przyrodniczo cennych, (w:) Turystyka i rekreacja na obszarach przyrodniczo cennych w
regionach transgranicznych północno-wschodniej Polski, W. Chiżniak, T. Ołdytowski,
E. Szymańska (red.), Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 2009.
[4] Kozak M. W., Turystyka: niewykorzystywana szansa rozwojowa regionów? „Studia
Regionalne i Lokalne” Nr 4(42)/2010.
[5] Łaźniewska E. (red.), Turystyka w rozwoju lokalnym, Poznań 2012.
[6] Niezgoda A., Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego.
Prace habilitacyjne 24. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2006.
[7] Panasiuk A., Instrumenty zarządzania turystyką w regionie, „Problemy Zarządza-
nia”, vol. 8, nr 3 (29) 2010.
[8] Programu rozwoju turystyki i zagospodarowania turystycznego województwa podlaskiego
w latach 2010-2015, Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego, Biały-
stok 2009.
[9] Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Wyd. Albis,
Kraków 1997.
[10] Rapacz A., Gryszel P., Jaremen D. E., Samorząd terytorialny szczebla gminnego
a realizacja koncepcji turystyki zrównoważonej, (w:) Turystyka wobec nowych zjawisk
w gospodarce światowej, E. Dziedzic (red.), Szkoła Główna Handlowa,
Warszawa 2011.
Wpływ turystyki na rozwój regionu na przykładzie województwa podlaskiego 189
[11] Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (t.j. Dz. U. z 2014 r.,
poz. 196, 822).
[12] Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (tj. Dz. U. z 2001
r., Nr 142, poz. 1590, z późn. zm.).
[13] Wiatrak A.P. (2010), Zarządzanie turystyką i wspieranie jej rozwoju, „Problemy
Zarządzania”, nr 3(29) 2010.
[14] Zdon-Korzeniowska M., Jak kształtować regionalne produkty turystyczne? Teoria i
praktyka, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.
Streszczene
Słowa kluczowe: skutki rozwoju turystyki, województwo podlaskie, mieszkańcy, samorząd
terytorialny
Turystyka jako dziedzina gospodarki może odegrać dużą rolę w pobudzaniu rozwoju regional-
nego i lokalnego. Przede wszystkim ma duży potencjał w generowaniu nowych miejsc pracy, docho-
dów, czy rozwoju nowych inwestycji. Wzmacnia też zainteresowanie ochroną dziedzictwa przyrod-
niczego i kulturowego regionu, zarówno ze strony władz, jak i mieszkańców.
Celem głównym artykułu jest analiza skutków rozwoju turystyki na obszarach recepcji tury-
stycznych oraz ocena ich postrzegania przez mieszkańców województwa podlaskiego. Celem do-
datkowym jest ocena roli samorządu województwa w stymulowaniu rozwoju turystyki w regionie.
The influence of tourism on the regional development illustrated by the case of the Podlaskie region
Summary
Key words: effects of tourism development, the Podlaskie region, inhabitant, the local government
administration
Halina KIRYLUK
190
Tourism, as an area of the economy, can play a significant role in stimulating the regional and
local development. First of all, it has a great potential for generating jobs, income, or the develop-
ment of new investments. It also increases the interest in the protection of natural and cultural
heritage of the region, both on the part of the authorities and residents.
The main objective of the article is the analysis of effects of tourism development in the tourist
reception areas, and assessment of its perception of the inhabitants of the Podlaskie region. An
additional aim is to assess the role of the regional government in stimulating the tourism develop-
ment in the region.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 191-208]
Ewa FERENS
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną na przykładzie gmin województwa mazowieckiego
Wstęp
Obecnie polityka regionalna Unii Europejskiej ukierunkowana jest na podniesie-
nie poziomu konkurencyjności regionów. Również dokumenty krajowe, w tym
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, zawierają szczegółowe propo-
zycje rozwiązań w zakresie stymulowania konkurencyjności zarówno w skali regio-
nalnej, krajowej jak i międzynarodowej. Jednym z powodów takiej orientacji są
rosnące dysproporcje wewnątrzregionalne. Problem ten dotyczy zarówno regionów
Polski wschodniej, jak i obszarów peryferyjnych w stosunku do silnie rozwiniętych
obszarów metropolitalnych. Przykładem regionu o dużym zróżnicowaniu we-
wnętrznym jest województwo mazowieckie. Siłę napędową rozwoju województwa
stanowi miasto Warszawa, a na pozostałych obszarach występuje duża dysproporcja
pomiędzy poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego.
Stąd konkurencyjność Mazowsza w porównaniu do innych regionów stołecznych
Unii Europejskiej jest nadal wyraźnie niższa. Dlatego szczególne istotne jest zasta-
nowienie się nad możliwościami poprawy pozycji konkurencyjnej biedniejszych
gmin mazowieckich a tym samym całego województwa.
Ewa FERENS
192
Przez konkurencyjny system przestrzenny (lokalny jak i regionalny) rozumie się
taki, który charakteryzuje się określonym zbiorem cech (walorów), które kształtują
jego zdolność konkurencyjną (Mikołajewicz, 1998). Takie ujęcie zwraca uwagę na
istotność identyfikacji czynników warunkujących konkurencyjność danego obszaru.
Celem artykułu jest przybliżenie problematyki uwarunkowań konkurencyjności
terytorialnej oraz określenie kluczowych czynników determinujących konkurencyj-
ność gmin województwa mazowieckiego. Oprócz przeglądu literatury przedmiotu,
materiałem badawczym wykorzystanym w artykule są wyniki własnych badań ankie-
towych przeprowadzonych w 2013 roku wśród władz lokalnych 51 gmin wojewódz-
twa mazowieckiego. Wśród badanych jednostek znalazło się 16 gmin miejskich, 11
gmin miejsko-wiejskich oraz 24 gmin wiejskich.
Wewnętrzne determinanty konkurencyjności terytorialnej
Konkurencyjność gminy to jej zdolność do poprawy pozycji konkurencyjnej wo-
bec innych terytoriów przez zwiększenie atrakcyjności własnego potencjału (środo-
wiska, kapitału ludzkiego, zdolności organizacyjnych) oraz wobec grup docelowych
marketingu terytorialnego (inwestorów, rynków eksportowych, turystów, mieszkań-
ców) (Stelmach, 2010). Konkurencyjność jest zatem stymulatorem zmiany (rozwoju)
i czynnikiem ukierunkowującym działania władz samorządowych.
Konkurencyjność w skali lokalnej można również określić jako przejaw aktywno-
ści władz samorządowych w: działalności marketingowej, wspomaganiu lokalnego
biznesu, budowaniu infrastruktury technicznej oraz społecznej, podnoszącej atrak-
cyjność lokalizacyjną danej jednostki, upowszechnianiu informacji o możliwych
kierunkach rozwoju gospodarczego, ubieganie się o fundusze z instytucji krajowych
i zagranicznych (Domański, 1997). Wieloaspektowość konkurencyjności terytorial-
nej powoduje różnorodność klasyfikacji jej uwarunkowań. Niektórzy autorzy pod-
kreślają wagę czynników ekonomicznych, inni natomiast silniej akcentują determi-
nanty społeczne czy kulturowe. Jednak najczęściej stosowany podział klasyfikuje
czynniki konkurencyjności terytorialnej na wewnętrzne (endogeniczne) i zewnętrzne
(egzogeniczne).
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną na przykładzie gmin województwa mazowieckiego 193
Czynniki endogeniczne, to „wszystko, co określa się mianem miejscowych moż-
liwości i miejscowych potrzeb rozwoju” (Jewtuchowicz, 2005). Występują w ukła-
dzie lokalnym i zależą od zasobów lokalnych, ich dostępności, rozmiaru, jakości
oraz efektywności ich wykorzystania. Uwarunkowania wewnętrzne związane są
głównie ze sferą przedmiotową konkurencyjności terytorialnej (Pietrzykowski,
2009), na którą składają się elementy materialne i niematerialne znajdujące się na
danym obszarze. W przedmiotowym konkurowaniu gmin polityka konkurencyjna
władzy lokalnej sprowadzać się powinna do kreowania odpowiednich warunków dla
funkcjonowania przedsiębiorstw, wzmacniania instytucjonalnych czynników oto-
czenia biznesu, poprawy standardu życia mieszkańców oraz jakości pobytu tury-
stów.
Analiza wewnętrznych determinant konkurencyjności terytorialnej jest szczegól-
nie istotna w kontekście nowej teorii konkurencji opartej na przewadze zasobowej,
silnie rozwiniętej w latach 90. XX wieku1. Tezą teorii zasobowej jest to, że zasoby
i umiejętności, które są rzadkie, gwarantują utrzymywanie zysków nadzwyczajnych,
a dodatkowo zapewniają szybki rozwój i dużą przewagę konkurencyjną.
W przypadku konkurencyjności terytorialnej konkurencja jest więc procesem od-
chodzenia od równowagi poprzez ciągłą rywalizację między jednostkami terytorial-
nymi w poszukiwaniu źródeł przewagi komparatywnej w obrębie posiadanych za-
sobów. Szczególną rolę w rozwoju podejścia zasobowego miał R.M. Grant (1991),
który dokonał rozróżnienia między pojęciem „zasobów” i „kompetencji”, mianowi-
cie według niego:
zasoby stanowią wkład do procesów produkcyjnych, są podstawowymi jed-
nostkami analizy, które muszą być akumulowane i koordynowane,
kompetencje są na wyższym poziomie agregacji, utożsamiają zdolności, jakie
mają grupy zasobów, gdy prawidłowo zarządza się realizacją działań służą-
cych osiąganiu celów.
W podejściu zasobowym jednostkę terytorialną można więc rozważyć jako pod-
miot składający się z różnorodnych zasobów i umiejętności (zdolności) odróżniają-
1 Por. m. in. Grant (1991), Peteraf (1993), Barney (1991, 2007), Hunt (1995).
Ewa FERENS
194
cych go od innych obszarów, co stanowi źródło jego przewagi konkurencyjnej.
Istotna jest jednak odpowiednia konfiguracja posiadanych zasobów. Przewagę kon-
kurencyjną uzyskuje się poprzez skonfigurowanie zasobów i umiejętności w kompe-
tencje (rys. 1).
Rys. 1. Determinanty konkurencyjności terytorialnej w kontekście teorii kon-
kurencji opartej na przewadze zasobowej
ZASOBY
Wewnętrzne uwarunkowania prawne
Walory przyrodnicze i kulturowe
Infrastruktura techniczna, społeczna, instytucjonalna
Czynniki ekonomiczne
Otoczenie okołobiznesowe
Kapitał ludzki i społeczny
Innowacyjność
KOMPETENCJE
CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE
Kierunki polityki regionalnej, krajowej i unijnej
Lokalizacja (sąsiedztwo miast, dostępność komunikacyjna)
Relacje z innymi jednostkami terytorialnymi
Ogólna sytuacja kraju (kondycja gospodarcza i społeczna, klimat polityczny)
Wizerunek danego obszaru/regionu
Uwarunkowania historyczne
KLUCZOWE KOMPETENCJE
UMIEJĘTNOŚCI
Zdolności przedsiębiorstw
i władz samorządowych do
efektywnego wykorzystania
zasobów
Racjonalne decyzje
Współpraca lokalna
Źródło: opracowanie własne.
Zatem dwie gminy/regiony mające takie same zasoby mogą uzyskiwać różny po-
ziom konkurencyjności ponieważ posiadają różne kompetencje organizacyjne, tj.
zdolności władz samorządowych jak i podmiotów gospodarczych do efektywnego
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną na przykładzie gmin województwa mazowieckiego 195
wykorzystania zasobów. Przewaga konkurencyjna jest osiągana dzięki temu, że
dynamiczne zasoby są wykorzystywane szybciej i sprawniej niż u konkurencji (Ei-
senhart, Martin, 2000). Szczególny rodzaj kompetencji stanowią kompetencje klu-
czowe, które są innowacyjnymi i wyróżniającymi się w porównaniu do konkuren-
cyjnych obszarów sposobami postępowania. Innymi słowy, kluczowe kompetencje,
to zdolności władz samorządowych oraz przedsiębiorstw zlokalizowanych na da-
nym obszarze, które umożliwiają im wykorzystać zasoby, by osiągnąć przewagę
konkurencyjną w sposób, którego konkurenci nie są w stanie przyswoić.
W ramach elementów wewnętrznych jednostki terytorialnej można wyróżnić
uwarunkowania prawne, przyrodnicze, ekonomiczno-infrastrukturalne i społeczno-
kulturowe. Do wewnętrznych uwarunkowań prawnych należy zaliczyć przede
wszystkim szereg aktów prawa miejscowego w postaci uchwał i zarządzeń władz
publicznych. Istotna jest stabilność tych przepisów oraz stosowanie uproszczonej
procedury rozpoczęcia i prowadzenia działalności gospodarczej czy też obniżanie
kosztów prowadzenia takiej działalności. Z punktu widzenia możliwości lokalizo-
wania działalności gospodarczej oraz różnych inwestycji, w tym np. turystycznych,
ważne są zapisy w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, który
stanowi prawną podstawę do wydawania decyzji administracyjnych związanych
z zagospodarowaniem przestrzennym w gminie.
Na uwarunkowania przyrodnicze składają się przede wszystkim takie elementy
jak: położenie, zasoby naturalne, rzeźba terenu, zbiorniki wodne, klimat, gleby oraz
flora i fauna. Są to czynniki pozostające poza gestią władz samorządowych. Samo-
rządy mogą jednak wpływać na jakość niektórych zasobów, np.: powietrza, wód,
gleby, poprzez odpowiednią politykę środowiskową. Uwarunkowania przyrodnicze
oraz niektóre elementy pozaprzyrodnicze wpływają na tzw. rentę położenia, którą w
literaturze określa się jako potencjalne, mniej lub bardziej wymierne, korzyści płyną-
ce z usytuowania danej jednostki terytorialnej (Leśniak-Johann, 2011).
Do uwarunkowań infrastrukturalnych zalicza się system infrastruktury technicz-
nej, społecznej jak i instytucjonalnej. Dobrze rozwinięta i sprawnie działająca infra-
struktura jest koniecznym czynnikiem prawidłowego funkcjonowania podmiotów
Ewa FERENS
196
rynkowych i działalności gospodarczej. Z punktu widzenia konkurencyjności regio-
nu czy gminy istotne są tu m.in. działania z zakresu inwestycji drogowych, rozbu-
dowy i dywersyfikacji sieci transportu i telekomunikacji, inwestowanie w infrastruk-
turę „środowiskową” czy obecność infrastruktury turystycznej o wysokim standar-
dzie. W zakresie infrastruktury społecznej mieszczą się przedsięwzięcia z zakresu
oświaty, ochrony zdrowia, obiektów sportowych i kulturalnych. Natomiast infra-
struktura instytucjonalna może być rozumiana jako: instytucje publiczne (np. szkoły
publiczne), instytucje publiczno-prawne (np.: agencje rozwoju regionalnego), insty-
tucje pozarządowe (fundacje, stowarzyszenia, inkubatory przedsiębiorczości, parki
technologiczne), stowarzyszenia sektora prywatnego (izby rzemieślnicze, stowarzy-
szenia zawodowe) oraz instytucje prywatne (banki, organizacje gospodarcze, insty-
tucje ubezpieczeniowe) (Pietrzyk 2000). Na dobry system instytucjonalny składają
się takie elementy jak: jakość obsługi w urzędzie, umiejętność podejmowania inno-
wacyjnych działań, jakość planowania i zarządzania finansowego, jakość uchwalone-
go prawa oraz polityka rozwoju gospodarczego. Otoczenie instytucjonalne uważa
się za jedną z podstawowych determinant konkurencyjności terytorialnej, gdyż sta-
nowi ono istotny element tworzący środowisko przedsiębiorczości. L. Moers (2002)
bazując na przykładzie krajów rozwijających się Europy Środkowej i Wschodniej
stwierdza, że „gdy państwo osiągnie pewien stopień stabilizacji makroekonomicznej,
otoczenie instytucjonalne staje się najważniejszą determinantą jego dalszego rozwo-
ju”. Stwierdzenie to można również odnieść do regionów w krajach rozwiniętych.
T. Bradshaw i E. Blakely (1999), P. Cooke (1998), czy D. Rondinelli (2002) opisują
ścisłą zależność pomiędzy konkurencyjnością regionalną a działalnością sektora
instytucjonalnego.
Na konkurencyjność jednostek terytorialnych mają również wpływ szeroko poję-
te uwarunkowania społeczne, do których zaliczyć można: jakość kapitału ludzkiego,
zmiany struktury społeczno-zawodowej oraz postawy lokalnych społeczności
w kontekście tworzenia społeczeństwa obywatelskiego (Pietrzykowski, 2009).
T. Markowski (2001) zwraca uwagę na coraz większe znaczenie tzw. infrastruktury
intelektualnej w kształtowaniu przestrzeni konkurencyjnej. Niektórzy autorzy wy-
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną na przykładzie gmin województwa mazowieckiego 197
różniają jeszcze uwarunkowania kulturowe (m. in. Leśniak-Johann, 2011), do któ-
rych zaliczają regionalne tradycje, kultywowanie zwyczajów, wierzeń.
Do czynników ekonomicznych wpływających na konkurencyjność regionu czy
gminy zaliczyć należy przede wszystkim zróżnicowaną strukturę sektorową gospo-
darki, stopień powiązań zewnętrznych i wewnętrznych przedsiębiorstw, wysoki
udział działalności usługowej, rozwój przedsiębiorczości, sytuację na rynku pracy
(Bartkowiak, Ossowska, 2010). Według A. Sztando (2001) jednym z najważniej-
szych w tej grupie czynników jest lokalna przedsiębiorczość. Według niego „rozwój
lokalnej przedsiębiorczości sprzyja bezpośrednio wzrostowi konkurencyjności go-
spodarczej gminy mierzonej wartością wytworzonych dóbr i usług oraz bezpośred-
nio i pośrednio wzrostowi konkurencyjności socjalnej”. Natomiast sam proces
stymulowania przedsiębiorczości przez władze samorządowe podnosi konkurencyj-
ność inwestycyjną.
Natomiast I. Ładysz (2009) za najważniejsze ekonomiczne uwarunkowania kon-
kurencyjności uznaje szeroko rozumianą aktywność inwestycyjną, zarówno w zakre-
sie inwestycji infrastrukturalnych, technologicznych, inwestycji w innowacje, jak
i w kapitał ludzki oraz aktywność handlową, szczególnie w zakresie handlu zagra-
nicznego. W takim rozumieniu konkurencyjność zależy od kreowania sił, które na
podstawie posiadanych zasobów potrafią tworzyć wartość dodaną.
W ostatnich latach na znaczeniu zyskują przede wszystkim czynniki o charakte-
rze jakościowym, takie jak innowacyjność. Skutecznie konkurować mogą tylko te
jednostki terytorialne, które są innowacyjne, a więc takie które posiadają zdolność
do zmian, ulepszeń, do wprowadzania reform i nowatorskich rozwiązań w różnych
dziedzinach społeczno-gospodarczych (Wierzbicka, 2009). Istotną rolę odgrywają tu
przedsiębiorstwa, gdyż to ich zdolności konkurencyjne w przeważającej mierze
definiują konkurencyjność gminy/regionu. W teorii przewagi zasobowej również
podkreśla się znaczenie innowacji, które nadają procesowi konkurencji aspekt
rozwojowy i decydują o jego dynamice.
Rozważając uwarunkowania konkurencyjności należy również podkreślić zna-
czenie czynnika lokalizacji. Zespół przewag lokalizacyjnych pojmowany jest jako
Ewa FERENS
198
atrakcyjność danego regionu (Chądzyński, Nowakowska, 2007). Z punktu widzenia
podmiotów gospodarczych atrakcyjność regionu to przede wszystkim atrakcyjność
inwestycyjna. Podstawowe czynniki, które ją określają to: chłonność rynku lokalne-
go, jakość rynku pracy, koszty pracy, klimat społeczny, koszty prowadzenia działal-
ności gospodarczej, stabilne przepisy prawne, uproszczone procedury rozpoczęcia
i prowadzenia działalności gospodarczej, wyposażenie w infrastrukturę techniczną
i społeczną, infrastruktura otoczenia przedsiębiorczości, sieciowe powiązania po-
między podmiotami lub obecność liderów w branży, dostępność komunikacyjna,
jakość środowiska i możliwości wypoczynkowe, aktywność władz lokalnych.
Zewnętrzne czynniki oddziaływujące na konkurencyjność terytorialną
Czynniki zewnętrzne wpływające na konkurencyjność terytorialną to całe oto-
czenie krajowe i globalne danego obszaru oraz związana z tym polityka gospodar-
cza, społeczna i przestrzenna państwa oraz organizacji ponadpaństwowych (Gier-
czycka-Bednarek, 2009). Są to więc elementy, które znajdują się poza obszarem
danej jednostki terytorialnej, ale mają bezpośrednio albo pośrednio wpływ na jej
konkurencyjność.
Na uwarunkowania regionalne składają się relacje z innymi jednostkami teryto-
rialnymi (np.: sąsiadująca gmina, powiat, czy inne województwo). Głównym pod-
miotem zewnętrznym kształtującym konkurencyjność na poziomie regionalnym
i lokalnym są władze państwowe. Mogą one wpływać bezpośrednio lub pośrednio
na pozycję konkurencyjną jednostek terytorialnych. Do działań bezpośrednich
zaliczyć można przede wszystkim (Pietrzykowski, 2009):
finansowanie inwestycji majątkowych realizowanych na danym obszarze,
wsparcie finansowe samorządowych inwestycji lokalnych,
wsparcie finansowe komercyjnych przedsięwzięć inwestycyjnych (z ograni-
czeniem zasad o pomocy publicznej),
restrukturyzację bazy ekonomicznej obszarów i umożliwianie jej dywersyfi-
kacji,
wspieranie obszarów schyłkowych,
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną na przykładzie gmin województwa mazowieckiego 199
zwiększanie spójności terytorialnej kraju,
tworzenie warunków rozwoju współpracy terytorialnej.
Władze państwowe pośrednio wpływają na konkurencyjność regionalną i lokalną
poprzez stanowienie prawa wyznaczającego funkcjonowanie samorządów oraz
opracowywanie dokumentów strategicznych, wytyczających kierunki rozwoju kraju.
Na konkurencyjność ma również wpływ ogólna sytuacja kraju, w tym kondycja
gospodarcza i społeczna, czy klimat polityczny. Natomiast pośredni wpływ UE na
konkurencyjność regionalną i lokalną, wyraża się głównie poprzez dostosowywanie
prawa polskiego do rozporządzeń i dyrektyw unijnych.
O poziomie konkurencyjności terytorialnej w znacznej mierze decydują, prócz
obiektywnie istniejących czynników, czynniki natury subiektywnej, a przede wszyst-
kim wizerunek danego obszaru (Winiarski, 1999). Na przykład o napływie kapitału
i zasobów ludzkich do gminy decydujew znacznej mierze subiektywna ocena doko-
nywana przez użytkowników i nabywców produktów wytwarzanych lokalnie, stąd
tak ważne są promocja gminy i stosowanie marketingu terytorialnego.
Determinanty konkurencyjności badanych gmin województwa mazowiec-
kiego
W badaniu ankietowym władze gminne oceniły czynniki wewnętrzne mające
wpływ na konkurencyjność ich gminy. Respondenci mogli ocenić dany czynnik
według jego istotności dla kształtowania konkurencyjności w skali 1-4, gdzie odpo-
wiednio: 1 ‒ zupełnie nieistotny, 2 ‒ raczej nieistotny, 3 ‒ raczej istotny, 4 ‒ bardzo
istotny. Tak dokonana ocena pozwoliła na zastosowanie metody kluczowych czyn-
ników sukcesu (KCS).
Analizę KCS (ang. Key Success Factors), będącą jedną z metod badania potencjału
strategicznego organizacji, można również zastosować do badania potencjału jed-
nostki terytorialnej. Genezą metody KCS jest reguła „80-20” (80% rezultatów osią-
gniętych dzięki 20% nakładów), z której wynika, że nie ma potrzeby badać wszyst-
kich czynników sukcesu, a należy wybrać jedynie 20% czynników, bo tylko te będą
w decydujący sposób odpowiadać za sukces lub porażkę (Lisiński, 2004). W przy-
padku jednostki gminnej kluczowe czynniki sukcesu to wewnętrzne elementy gmi-
Ewa FERENS
200
ny, które muszą być realizowane bardzo dobrze, aby cała gmina osiągała dobrą
pozycję konkurencyjną. Wszystkie pozostałe czynniki mogą się kształtować na
poziomie przeciętnym. Kluczowe czynniki wskazują na jakich dziedzinach i pro-
blemach należy skoncentrować uwagę, aby osiągnąć przewagę nad innymi porów-
nywalnymi gminami. Przy wyodrębnieniu KCS uwzględniono wartość średnich
wskazań danego czynnika jako raczej istotny lub bardzo istotny w kształtowaniu
konkurencyjności. Każdy wyłoniony KCS został wskazany przez ponad 90% re-
spondentów. W ten sposób ustalono 5 kluczowych czynników konkurencyjności
badanych gmin, którymi są kolejno według poziomu istotności: infrastruktura tech-
niczna, infrastruktura społeczna, współpraca władz lokalnych z mieszkańcami,
liczba podmiotów gospodarczych oraz rezerwy terenów nadających się pod inwe-
stycje. Poszczególne oceny dla wszystkich czynników wewnętrznych zaprezentowa-
no w tabeli 1.
Spośród wyłonionych czynników władze lokalne największy wpływ mają na in-
frastrukturę techniczną i społeczną poprzez podejmowanie działań inwestycyjnych
w celu jej modernizacji lub rozbudowy.
Kluczowe znaczenie infrastruktury technicznej wynika z takich cech, jak (Kupiec,
1999):
pierwotność nakładów infrastrukturalnych w stosunku do przedsięwzięć
produkcyjnych, usługowych oraz związanych ze zmianami miejsca zamiesz-
kania,
niepodzielność techniczna i ekonomiczna – wartość użytkowa obiektu zale-
ży od tego, czy stopień jego realizacji powala na wypełnianie funkcji, do któ-
rych był przeznaczony,
długi okres powstawania,
immobilność przestrzenna i funkcjonalna,
wysoka majątkochłonność i kapitałochłonność.
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną na przykładzie gmin województwa mazowieckiego 201
Tab. 1. Znaczenie czynników wewnętrznych dla konkurencyjności gminy
w opinii władz lokalnych
L.p. Czynnik wewnętrzny
Znaczenie dla konkurencyjności gminy [%]
zupełnie nieistotne
raczej nieistotne
raczej istotne
bardzo istotne
KCS
1 liczba ludności 3,92 17,65 54,90 23,53
2 wykształcenie ludności 0 11,76 58,82 29,41
3 struktura wiekowa ludności 0 13,73 58,82 27,45
4 lokalna siła robocza (kwalifi-kacje, motywacja)
0 9,80 64,71 25,49
5 dochody ludności 0 5,88 54,90 39,22
6 stopa bezrobocia 0 5,88 45,10 49,02
7 liczba podmiotów gospodar-czych
0 3,92 41,18 54,90 X
8 liczba inwestorów zagra-nicznych
3,92 31,37 31,37 33,33
9 rezerwy obszarów nadają-cych się pod inwestycje
1,96 3,92 41,18 52,94 X
10 obecność instytucji otocze-nia biznesu
0 17,65 62,75 19,61
11 udział sektora usług w go-spodarce gminy
0 17,65 60,78 21,57
12 infrastruktura techniczna 0 1,96 11,76 86,27 X
13 infrastruktura społeczna 0 0 35,29 64,71 X
14 jakość środowiska naturalne-go
0 7,84 47,06 45,10
15 dziedzictwo kulturowe 0 17,65 52,94 29,41
16 walory turystyczne 1,96 17,65 45,10 35,29
17 infrastruktura turystyczna 3,92 21,57 41,18 33,33
18 jakość gruntów rolnych 17,65 58,82 15,69 7,84
19 ilość obszarów chronionych 5,88 45,10 37,25 11,76
20 działanie organizacji poza-rządowych
0 21,57 62,75 15,69
21 lokalni liderzy 0 21,57 58,82 19,61
22 inicjatywy lokalnej społecz-ności
0 9,80 54,90 35,29
23 współpraca władz lokalnych z mieszkańcami
0 1,96 33,33 64,71 X
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników własnych badań ankietowych.
Ewa FERENS
202
Cechy te powodują, że odpowiedzialność za przedsięwzięcia infrastrukturalne le-
ży głównie po stronie władz samorządowych. Z punktu widzenia konkurencyjności
regionu czy gminy istotne są tu m.in. działania z zakresu inwestycji drogowych,
rozbudowy i dywersyfikacji sieci transportu i telekomunikacji, inwestowanie w infra-
strukturę „środowiskową” czy obecność infrastruktury turystycznej o wysokim
standardzie. Tutaj szczególnie istotna jest aktywność władz lokalnych w pozyskiwa-
niu zewnętrznych środków finansowych oraz współpraca międzygminna.
W Regionalnym Programie Operacyjnym Województwa Mazowieckiego na lata
2014-2020 zwrócono uwagę na konieczność poprawy zwłaszcza infrastruktury
drogowej. Jednym ze wskazanych problemów jest niezadowalający stan dróg niż-
szych kategorii stanowiących uzupełnienie sieci dróg krajowych. Niska jakość infra-
struktury oraz słaba spójność i niekompletność drogowej sieci regionu ogranicza
wewnętrzną i zewnętrzną dostępność komunikacyjną. Powoduje to zmniejszenie
efektu synergii oraz ma negatywny wpływ na konkurencyjność regionu. Problemem
jest również brak obwodnic o wysokiej przepustowości zarówno w Warszawie, jak
i w pozostałych miastach regionu.
Jeżeli chodzi o współpracę władz lokalnych z mieszkańcami to opiera się ona
przede wszystkim na wspieraniu inicjatyw mieszkańców, wspólnym tworzeniu do-
kumentów strategicznych oraz prawa miejscowego, tworzeniu systemu monitoro-
wania potrzeb społecznych oraz wspólnym rozwiązywaniu ważnych spraw społecz-
no-gospodarczych. Skuteczność takiej współpracy zależy zarówno od postawy
i działań władz gminy jak i od zaangażowania i aktywności społecznej mieszkańców.
Ze strony władz gminnych ważne jest ustalenie czytelnych zasad takiej współpracy
w poszczególnych dziedzinach pracy samorządu.
W przypadku liczby podmiotów gospodarczych w gminie, zadaniem władz jest
przede wszystkim podejmowanie działań mających na celu wspieranie i promowanie
przedsiębiorczości. Kluczowym czynnikiem sukcesu, na który władze lokalne mają
mniejszy wpływ jest rezerwa terenów nadających się pod inwestycje. Przeznaczenie
poszczególnych obszarów ustalane jest wprawdzie przez władze gminy w miejsco-
wym planie zagospodarowania przestrzennego, jednak zależy ono w dużej mierze
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną na przykładzie gmin województwa mazowieckiego 203
od czynników niezależnych, takich jak: powierzchnia gminy, stan środowiska natu-
ralnego, obszary chronione, ukształtowanie terenu, zbyt mało budownictwa miesz-
kalnego itp. W porównaniu do Warszawy pozostała część województwa wypada
zdecydowanie niekorzystnie zarówno pod względem terenów pod inwestycje jak
i przygotowania ofert inwestycyjnych. Skupienie działalności badawczo-rozwojowej,
gospodarczej i inwestycji zagranicznych w Warszawie jest wynikiem niedostateczne-
go rozwoju infrastruktury inwestycyjnej poza obszarem metropolitalnym (RPO WM
2014-2020).
W dalszej kolejności respondenci ocenili charakter oddziaływania uwarunkowań
zewnętrznych na konkurencyjność, gdzie przyjęto odpowiednio: 1-bardzo niesprzy-
jające, 2-niesprzyjające, 3-sprzyjające, 4-bardzo sprzyjające. Ocenę poszczególnych
czynników przedstawiono w tabeli 2.
Czynnikiem najbardziej sprzyjającym dla wzrostu konkurencyjności badanych
gmin jest położenie gminy względem m.st. Warszawy. Aż 92% badanych oceniło
ten czynnik jako sprzyjający lub bardzo sprzyjający. Dobra pozycja konkurencyjna
gmin położonych w sąsiedztwie Warszawy wynika z faktu, iż pozostają one pod
silnym wpływem miasta stołecznego, pełniąc na jego potrzeby szereg funkcji.
Z tym faktem wiąże się również kolejne ważne uwarunkowanie, jakim jest wize-
runek regionu, który został uznany przez prawie 88% respondentów za sprzyjający
bądź bardzo sprzyjający wzrostowi konkurencyjności gminy. Zwłaszcza inwestorzy
oraz turyści z innych regionów i krajów postrzegają województwo mazowieckie
przez pryzmat Warszawy. W dalszej kolejności uplasowały się kolejno takie czynniki
jak działania władz wojewódzkich, unijnych i powiatowych oraz napływ inwestorów
zagranicznych. Natomiast najgorzej oceniona została polityka krajowa. Aż 51%
badanych uznało, że polityka na szczeblu państwowym negatywnie wpływa na kon-
kurencyjność gminy. Obok polityki krajowej niezbyt przychylnie oceniono również
ustawę z 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym. 29% ankietowanych oceniło,
iż kompetencje gmin określone w Ustawie stanowią czynnik niesprzyjający kształ-
towaniu konkurencyjności gminy.
Ewa FERENS
204
Tab. 2. Charakter oddziaływania czynników zewnętrznych na konkurencyj-ność gminy w opinii władz lokalnych
Uwarunkowanie zewnętrzne
Ocena odziaływania na konkurencyjność gminy
bardzo niesprzyjające
niesprzyjające sprzyjające bardzo
sprzyjające
Położenie gminy wzglę-dem m.st. Warszawy
1,96 5,88 37,25 54,90
Wizerunek regionu 0 11,76 62,75 25,49
Działania władz woje-wódzkich
0,0 11,76 70,59 17,65
Polityka unijna 1,96 21,57 54,90 21,57
Działania władz powia-towych
1,96 15,69 68,63 13,73
Napływ inwestorów zagranicznych
0 29,41 50,98 19,61
Ustawa o samorządzie terytorialnym i wynikające z niej kompetencje gmin
1,96 27,45 62,75 7,84
Polityka krajowa 5,88 45,10 45,10 3,92
Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań ankietowych.
Podsumowanie
Omówiony katalog determinant konkurencyjności jednostek terytorialnych jest
najczęściej pojawiającym się w literaturze przedmiotu, lecz nie jest katalogiem za-
mkniętym. Konkurencyjność danego regionu czy gminy zależy od kompetencji
a więc odpowiedniego skonfigurowania wymienionych czynników i umiejętności po
stronie podmiotów funkcjonujących na danym terytorium. Dotyczy to nie tylko
podmiotów gospodarczych i szeroko pojętego otoczenia biznesu ale również,
a może i przede wszystkim zaangażowania i sprawności władz samorządowych,
odpowiednich działań władz państwowych oraz priorytetów przyjętych w danym
okresie programowania na poziomie Unii Europejskiej. Jednak nie wszystkie czyn-
niki mają jednakowe znaczenie dla rozwoju i konkurencyjności jednostki prze-
strzennej.
Badania ankietowe wykazały, że kluczowymi czynnikami dla konkurencyjności
gmin w województwie mazowieckim jest infrastruktura techniczna, infrastruktura
społeczna, współpraca władz lokalnych z mieszkańcami, liczba podmiotów gospo-
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną na przykładzie gmin województwa mazowieckiego 205
darczych oraz rezerwy terenów nadających się pod inwestycje. W tych dziedzinach
należy zintensyfikować działania, aby zmniejszyć dysproporcje rozwojowe wewnątrz
regionu i tym samym zwiększyć poziom konkurencyjności całego województwa.
Literatura
[1] Barney J. B., Firm Resource and Sustained Competitive Advantage, “Journal of
Management”, 1/ 1991.
[2] Barney J. B., Clark D. N., Resource-based Theory, Oxford University Press,
New York 2007.
[3] Bartkowiak N., Ossowska L., Poziom pozaprzyrodniczych uwarunkowań renty po-
łożenia obszarów wiejskich Pomorza Środkowego, Journal of Agribusiness and Ru-
ral Development, Uniwersytet Przyrodniczy, Poznań 2010.
[4] Bradshaw T., Blakely E., What are “Third-Wave” state economic development efforts?
From Incentives to Industrial Policy, Economic Development Quarterly Vol.
13(3), 1999.
[5] Chądzyński J., Nowakowska A., Przygodzki Z., Region i jego rozwój w warun-
kach globalizacji, CeDeWu, Warszawa 2007.
[6] Cooke P., Morgan K., The Associational Economy: firms, regions, innovation, Ox-
ford University Press, 1998.
[7] Domański R., Przestrzenna transformacja gospodarki, Wyd. Naukowe PWN,
Warszawa 1997.
[8] Eisenhart K. M., Martin J. A., Dynamic capabilities where are they?, Strategic
Management Journal, 21, 2000.
[9] Gierczycka-Bednarek A., Globalizacja, innowacja,konkurencja w procesie rozwoju
regionów, [w:] Kopycińska D., Ekonomiczne problemy funkcjonowania współczesnego
świata, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2009.
[10] Grant R. M., The Resource-based Theory of Competitive Advantage: Implications for
Strategy Formulation, California Management Review, No. 33/3, California
1991.
[11] Hunt S. D., Morgan R., The comparative advantage theory of competition, The Jour-
nal of Marketing, American Marketing Association, 1995.
Ewa FERENS
206
[12] Jewtuchowicz A., Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wyd.
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005.
[13] Kupiec L., Lokalizacja w gospodarce przestrzennej, T. III, [w:] Gospodarka prze-
strzenna, Białystok 1999.
[14] Leśniak-Johann M., Znaczenie turystyki jako czynnika konkurencyjności pogranicza
dolnośląsko-saksońskiego, [w:] Rapacz A. (red), Gospodarka turystyczna w regionie,
Uniwersytet Ekonomiczny, Wrocław 2011.
[15] Lisiński M., Metody planowania strategicznego, PWE, Warszawa 2004.
[16] Ładysz I., Konkurencyjność obszarów metropolitalnych w Polsce, Cedewu, Warszawa
2009.
[17] Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, Wyd. PWN Warszawa 2001.
[18] Mikołajewicz Z., Czynniki konkurencyjności rozwoju regionów, [w:] Broszkiewicz
R. (red.), Konkurencyjność miast i regionów Polski Południowozachodniej, AE, Wro-
cław 1998.
[19] Moers L., Institutions, Economic Performance and Transition, Tinbergen Institute
Research Series no. 269, 2002.
[20] Peteraf M. A., The Cornerstones of Competitive Advantage: A Resource-Based View,
“Strategic Management Journal”, Vol. 14, Nr 3, 1993.
[21] Pietrzyk I., Konkurencyjność regionów w ujęciu Komisji Europejskiej, [w:] Klamut
M., Cybulski L. (red.), Polityka regionalna i jej rola w podnoszeniu konkurencyjności
regionów, Wrocław 2000.
[22] Pietrzykowski M., Konkurencyjność na poziomie lokalnym, [w:] Gorynia M.,
Łaźniewska E. (red.), Kompendium wiedzy o konkurencyjności, Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa 2009.
[23] Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego 2014-2020.
[24] Rondinelli D., Institutions and Market Development: Capacity Building for Economic
and Social Transition, ILO Working Paper IPPRED-14, 2002.
[25] Stelmach P., Znaczenie konkurencyjności w strategiach rozwoju mikroregionów
turystycznych, [w:] Sala J. (red.), Konkurencyjność miast i regionów na globalnym rynku
turystycznym, PWE, Warszawa 2010.
Czynniki warunkujące konkurencyjność terytorialną na przykładzie gmin województwa mazowieckiego 207
[26] Sztando A., Konkurencyjność gospodarcza a dochodowy fragment gminnej polityki bu-
dżetowej, [w:] Szymla Z. (red.), Konkurencyjność miast i regionów, Akademia Eko-
nomiczna w Krakowie, Kraków 2001.
[27] Wierzbicka I., Innowacyjność regionu w warunkach zagrożenia na przykładzie regionu
świętokrzyskiego, Miscellanea Oeconomica 1/2009, Uniwersytet Hum-
anistyczno – Przyrodniczy im. Kochanowskiego, Kielce 2009.
[28] Winiarski B., Konkurencyjność regionów a cele polityki i kierunki strategii rozwoju
regionalnego, [w:] Kornik S. (red.), Przekroje regionalne w polityce ekonomicznej,
Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1999.
Streszczenie
Słowa kluczowe: konkurencyjność terytorialna, uwarunkowania konkurencyjności terytorial-
nej, województwo mazowieckie
W opracowaniu podjęto problem determinant konkurencyjności w skali lokalnej i regionalnej.
W części teoretycznej artykułu dokonano przeglądu czynników wewnętrznych i zewnętrznych,
które mogą decydować o poziomie konkurencyjności. Odniesiono się przy tym do teorii konkurencji
opartej na przewadze zasobowej.
W części empirycznej przedstawiono wyniki własnych badań ankietowych przeprowadzonych
wśród władz lokalnych wybranych gmin województwa mazowieckiego. Celem badania była identy-
fikacja kluczowych czynników oddziaływujących na konkurencyjność gmin w badanym wojewódz-
twie.
Determinants of territorial competitiveness on the example of municipali-ties of the Mazovian voivodeship
Summary
Key words: territorial competitiveness, determinants of territorial competitiveness, Mazovian
voivodeship
Ewa FERENS
208
The paper concerns the issue of the determinants of territorial competitiveness in the local and
regional scale. In the theoretical part the determinants of territorial competitiveness in the context of
the resource-advantage theory have been discussed.
The empirical part of the article includes the results of the own survey research, that has been
conducted among local authorities of the selected municipalities of the Mazovian voivodeship. The
aim of this research was to identify the key determinants of local competitiveness in Mazovia.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 209-235]
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
Uniwersytet Rzeszowski,
Wydział Wychowania Fizycznego
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011
Wstęp
Współcześnie, w wielu krajach, turystyka jest jedną z dziedzin gospodarki, która
stanowi ważne źródło dochodów, sprzyja tworzeniu nowych miejsc pracy, ożywia
funkcjonowanie tzw. regionów peryferyjnych, pozwala na rozwój infrastruktury.
O znaczeniu turystyki świadczy fakt, iż w 2011 roku UNWTO odnotowała 996 mln
przyjazdów turystycznych, a dochody z turystki w skali świata (bez wliczania wpły-
wów z transportu) wyniosły 1042 mld USD.
Na rozwój turystyki wpływa wiele czynników – społecznych, kulturowych, eko-
nomicznych, czy politycznych. O popularności i atrakcyjności turystycznej poszcze-
gólnych regionów decydują m.in. walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne
(baza noclegowa, baza gastronomiczna, baza towarzysząca) oraz dostępność komu-
nikacyjna. Miarą zachodzących zmian jest ruch turystyczny, jego wielkość, struktura
i charakter.
W artykule przedstawiono charakterystykę walorów turystycznych, przyrodni-
czych i kulturowych, województwa podkarpackiego. Zaprezentowano również
zmiany, jakie zaszły w wykorzystaniu bazy noclegowej oraz liczbie turystów odwie-
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
210
dzających ten region Polski w czasie 12 lat. Dokładną analizę przeprowadzono
również dla powiatów województwa podkarpackiego. Ze względu na dostępność
danych statystycznych badania przeprowadzono dla lat 2000 – 2011.
Położenie województwa podkarpackiego
Województwo podkarpackie leży w południowo-wschodniej Polsce. Obejmuje
obszar 17846 km2, co stanowi 5,7% powierzchni kraju. Graniczy z Ukrainą i Słowa-
cją, a także z województwami: lubelskim, małopolskim i świętokrzyskim (ryc. 1.).
W 2011 r. województwo podkarpackie liczyło 2 128,7 tys. mieszkańców, co odpo-
wiadało 5,5% ludności całego kraju. Gęstość zaludnienia w województwie wynoszą-
ca 119 os./km2, była nieco niższa od średniej krajowej, wynoszącej 123 os./km2.
Ryc. 1. Położenie województwa podkarpackiego
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_podkarpackie
Województwo podkarpackie cechuje się dużym urozmaiceniem powierzchni.
Najniższy punkt wynosi 140 m n.p.m., i leży na Nizinie Nadwiślańskiej, a najwyższy
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 211
to Tarnica 1 346 m n.p.m położony w Bieszczadach. Obszar województwa leży
w obrębie trzech krain fizjograficznych. Są to: Kotlina Sandomierska na północy,
w części środkowej Pogórze Karpackie, zaś na południu Karpaty. Niewielki obszar
na północnym wschodzie obejmuje wyżynny fragment Roztocza Wschodniego (ryc.
2.)1.
Ryc. 2. Krainy fizyczno-geograficzne województwa podkarpackiego
Źródło: R. Mydel, J. Balon (red.). 2002, Atlas Polski,. Tom 2, Województwa Wyd. Fogra, Kraków.
Województwo niemal w całości leży w zlewisku Morza Bałtyckiego i dorzecza
Wisły, jedynie Strwiąż uchodzi do Dniestru i należy do zlewiska Morza Czarnego.
1 R. Mydel, J. Balon (red.), 2002, Atlas Polski, Tom 2, Województwa, Wyd. Fogra, Kraków.
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
212
Do najważniejszych rzek w województwie należą: San, Wisłok, Wisłoka, Jasiołka
i Ropa. W celu uregulowania stanu wód Sanu zbudowano dwa zbiorniki retencyjne
w Solinie – Jezioro Solińskie i w Myczkowcach – Jezioro Myczkowieckie.
Województwo podkarpackie charakteryzuje się wysokim udziałem lasów. Ogólna
lesistość województwa wynosi 37,6% i jest wyższa od średniej krajowej wynoszącej
29,2%. Duże kompleksy leśnie znajdują się w Kotlinie Sandomierskiej (Puszcza
Solska, Puszcza Sandomierska), Beskidzie Niskim i w Bieszczadach2.
Klimat województwa jest zróżnicowany. Najcieplejszym regionem jest Kotlina
Sandomierska z upalnymi latami i długim okresem wegetacyjnym (215 – 225 dni),
a najchłodniejszym – Bieszczady z krótkim okresem wegetacyjnym (180 – 200 dni)
i dużą ilością opadów3.
Przegląd walorów turystycznych
Województwo podkarpackie należy do regionów cennych pod kątem walorów
przyrodniczych. System obszarów chronionych zajmuje około 45% powierzchni
województwa. Składają się na niego m.in. 2 parki narodowe (Bieszczadzki Park
Narodowy i Magurski Park Narodowy), 10 parków krajobrazowych (Ciśniańsko –
Wetliński, Czarnorzecko – Strzyżowski, Jaśliski, Doliny Sanu, Gór Słonnych, Pogó-
rza Przemyskiego, Puszczy Solskiej, Południoworoztoczański, Lasy Janowskie,
Pasma Brzanki), 94 rezerwaty przyrody, 13 obszarów chronionego krajobrazu, 62
obszary Natura 2000, liczne pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki
ekologiczne i zespoły przyrodniczo – krajobrazowe4.
Najcenniejszym i najliczniej odwiedzanym obszarem chronionym na terenie wo-
jewództwa jest Bieszczadzki Park Narodowy. Obejmuje on m.in. połoniny – cha-
rakterystyczne górskie łąki w najwyższych partiach wzniesień (Połonina Wetlińska
i Połonina Caryńska) oraz najwyższe szyty – Tarnicę, Krzemień i Halicz (tzw.
Gniazdo Tarnicy z wysokościami przekraczającymi 1 000 m n.p.m.) z charaktery-
2 http://www.wios.rzeszow.pl/cms/upload/edit/file/stan_srodowiska_2012/raport_2012_r1.pdf 3 R. Mydel, J. Balon, (red.)., op. cit. 4 http://www.wios.rzeszow.pl/cms/upload/edit/file/stan_srodowiska_2012/raport_2012_r1.pdf
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 213
stycznymi rumowiskami skalnymi. Unikatowe walory parku sprawiły, że w 1992
roku utworzono tutaj Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”5.
Malowniczy krajobraz, sprzyjający górskim wycieczkom posiada także Magurski
Park Narodowy utworzony w 1995 roku. Obejmuje on swym zasięgiem m.in. pa-
smo Magury Wątkowskiej.
Do walorów przyrodniczych należą także licznie występujące, zwłaszcza na ob-
szarze Karpat i Roztocza, źródła wód mineralnych. Są to przede wszystkim szcza-
wy, które zapoczątkowały funkcjonowanie uzdrowisk statutowych ‒ Iwonicza
Zdroju, Rymanowa Zdroju, Polańczyka oraz Horyńca Zdroju. Poza tym na terenie
województwa występuje kilka miejscowości potencjalnie uzdrowiskowych posiada-
jących cenne złoża wód mineralnych. Są to m.in. Czarna, Rabe, Rudawka Ryma-
nowska, Lubatówka, Brzozów i Latoszyn.
Ważną rolę w turystyce wypoczynkowej odgrywają akweny wodne. Najbardziej
znane jest Jezioro Solińskie określane jako „Bieszczadzkie Morze” (21,1 km2 po-
wierzchni), Jezioro Myczkowieckie (1,91 km2 powierzchni) oraz najmłodsze, odda-
ne do użytkowania w 2010 roku, Jezioro Tarnobrzeskie (4, 55 km2 powierzchni).
Na potencjał kulturowy województwa składają się także walory antropogeniczne
m.in. obiekty zabytkowe, muzea, ciekawe miejsca, organizowane imprezy kulturalne
oraz tradycje, obyczajowość i folklor, w których dostrzec można przedwojenną
wielokulturowość regionu.
Ze względu na swoje specyficzne położenie, na pograniczu kultury wschodniej
i zachodniej, województwo podkarpackie jest miejscem, gdzie krzyżowały się wpły-
wy różnych, obyczajów, religii i tradycji. We współczesnym krajobrazie kulturowym
województwa widać pozostałości grekokatolickie, prawosławne, rzymskokatolickie
czy żydowskie6.
5 T. Winnicki, B. Zemanek, 2009, Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Wyd. BDPN, Ustrzyki
Dolne. 6 M. Buczek – Kowalik, T. Mitura., 2011, Uwarunkowania religijne i ich wpływ na tworzenie szlaków turystycz-
no-kulturowych w województwie podkarpackim, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 648, Ekonomiczne Problemy Usług nr 66, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szcze-cin.
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
214
Spośród atrakcji kulturowych na szczególną uwagę zasługują obiekty wpisane na
Listę Przyrodniczego i Kulturowego Dziedzictwa UNESCO. Na obszarze woje-
wództwa podkarpackiego są to: drewniany kościół w Bliznem (XV w) z unikato-
wymi malowidłami ściennymi oraz drewniany kościół w Haczowie (XIV/XV w) –
najstarszy, najlepiej zachowany gotycki kościół konstrukcji zrębowej. W 2013 roku
na Liście UNESCO umieszczono także drewniane cerkwie reprezentujące różny styl
architektoniczny: cerkiew św. Paraskiewy w Radrużu, cerkiew Narodzenia Przenaj-
świętszej Bogurodzicy w Chotyńcu, cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku
i cerkiew św. Michała Archanioła w Turzańsku.
Oprócz obiektów z Listy Przyrodniczego i Kulturowego Dziedzictwa UNESCO
na obszarze Podkarpacia znajdują się dwa obiekty wpisane na Listę Pomników
Historii. Status pomnika historii przyznawany jest zabytkom nieruchomym o dużej
wartości naukowej, artystycznej i historycznej oraz mający duże znaczenie dla dzie-
dzictwa kulturowego. W 2005 roku za pomnik historii uznano zespół klasztorny o.o
Bernardynów w Leżajsku oraz zespół pałacowo – parkowy w Łańcucie7.
Ważnymi ośrodkami kultu religijnego wyznania rzymskokatolickiego są: Kalwaria
Pacławska (Jasna Góra Podkarpacia), Cmolas, Dębowiec (Polskie La Salette), Stara
Wieś, Dukla, Jasień k. Ustrzyk Dolnych, Strachocina, Miejsce Piastowe, Tarnowiec,
Jarosław, Krosno, Polańczyk, Przemyśl, Jaśliska, Wielkie Oczy8.
Cerkwie – obiekty grekokatolickiej i prawosławnej architektury sakralnej na ob-
szarze Podkarpacia zachowały się do tej pory m.in w: Baligrodzie, Bałuciance, By-
strem, Chyrowej Hoszowie, Krempnej, Komańczy, Kotani, Orelcu, Polanie, Równi,
Rzepedzi, Ustianowej Górnej, Wisłoku Wielkim, Wróbliku Szlacheckim, Rudce,
Zawadce Rymanowskiej, Starych Oleszycach, Zadąbrowiu, Kruhelu Wielkim, Cew-
kowie, Łukawcu, Tyniowicach9.
Do II wojny światowej, w wielu miejscowościach, znaczny udział miała ludność
pochodzenia żydowskiego. Świadczą o tym pozostałości kirkutów (cmentarzy ży-
7 http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/Pomniki_historii/ 8 Sztuka pogranicza, Od sacrum do profanum , 2011, Wyd. ProCarpatia, Rzeszów. 9 M. i A. Michniewscy, M. Duda., 2003, Cerkwie drewniane Karpat. Polska i Słowacja, Oficyna Wydawnicza
Rewasz, Pruszków.
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 215
dowskich) oraz synagog. Najważniejszym miejscem pielgrzymkowym dla wyznaw-
ców judaizmu jest Leżajsk, gdzie znajduje się grób cadyka Elimelecha. Synagogi,
które obecnie pełnią bardzo różne funkcje, znajdują się m.in. w Rymanowie, Rze-
szowie, Lesku, Dębicy, Radymnie, Cieszanowie, Jarosławie, Łańcucie. Największymi
zachowanymi cmentarzami żydowskimi są kirkut w Lesku, Sieniawie, Sokołowie,
Lutowiskach, Dynowie oraz Rymanowie.
Wielokulturowość Podkarpacia pozostawiła swoje ślady w zabytkach, sztuce lu-
dowej i licznych obyczajach czy obrzędach mieszkańców wsi. Najcenniejsze obiekty
eksponowane są w skansenach. Największy z nich, Muzeum Budownictwa Ludo-
wego w Sanoku, prezentuje kulturę Łemków, Bojków, Dolinian, Pogórzan i Zamie-
szańców. Skansen w Kolbuszowej przedstawia kulturę Lasowiaków i Rzeszowia-
ków, w Zyndranowej znajduje się Zagroda Łemkowska, w Krzeszowie Górnym
zagroda kowalska, w Markowej Skansen z zagrodą kmiecą i biedniacką, a w Medyni
Głogowskiej zagroda garncarska.
Województwo podkarpackie zamieszkiwały również bogate i wpływowe rody
magnackie. Lubomirscy, Czartoryscy, Potoccy, Stadniccy budowali wspaniałe rezy-
dencje i pełne przepychu pałace. W regionie znajdują się także dwa zamki królew-
skie: zamek w Przemyślu i zamek w Sanoku wzniesione przez króla Kazimierza
Wielkiego. Z pozostałych obiektów zamkowych i pałacowych na uwagę zasługują:
zamek w Baranowie Sandomierskim („Mały Wawel”), zamek w Krasiczynie („perła
polskiego renesansu”), zamek bastionowy w Rzeszowie, zespół pałacowo – zam-
kowy w Dukli, oraz dwory i pałace w: Dubiecku, Lesku, Narolu, Przecławiu, Prze-
worsku, Boguchwale, Iwoniczu, Rozwadowie, Mielcu, Zarzeczu, Nozdrzcu, Wzdo-
wie, Olszanicy, Bakończycach oraz wielu innych miejscowościach10 .
Położenie województwa podkarpackiego od dawna miało duże znaczenie strate-
giczno – militarne. W krajobrazie zachowały się obiekty architektury obronnej po-
chodzące z różnych okresów: Twierdza Przemyśl, jedna z trzech największych
twierdz w Europie, budowana przez Austriaków w II połowie XIX wieku; pozosta-
łości Linii Mołotowa budowanej przez Rosjan w latach 1940 – 41; schron kolejowy
10 S. Polakowski., 2012, Pozostałości założeń dworskich województwa podkarpackiego, Wyd. Lygian, Krosno.
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
216
Stępina – Cieszyna oraz tunel kolejowy w Strzyżowie budowane przez Niemców
w latach 1940 – 41. Na uwagę zasługują liczne cmentarze wojenne z okresu, zarów-
no I jak i II wojny światowej.
Południowa część województwa, obejmująca obszar Beskidu Niskiego i Biesz-
czadów, to miejsce związane z rozwojem przemysłu naftowego i działalnością Igna-
cego Łukasiewicza, który w Bóbrce k. Krosna założył pierwszą na świecie kopalnię
ropy naftowej. Na jej miejscu współcześnie znajduje się Muzeum Przemysłu Naf-
towego i Gazowniczego, a miejsca związane z wydobyciem, przetwórstwem ropy
naftowej łączy transgraniczy „Szlak Naftowy” biegnący od Jasła przez Sanok aż do
Lwowa.
Różnorodność walorów kulturowych województwa podkarpackiego uzupełniają
liczne muzea. Oprócz wcześniej wymienionych, ciekawe i oryginalne ekspozycje
prezentują: Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Muzeum Dobranocek w Rzeszowie,
Rzeszowskie Piwnice (podziemna trasa turystyczna długości 369 m), Arboretum
i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach, Muzeum Historyczne w Dukli, Muzeum
Podkarpackie w Krośnie (największa w Polsce kolekcja lamp naftowych), Centrum
Dziedzictwa Szkła w Krośnie (prezentuje historię oraz współczesność przemysłu
szklarskiego), Muzeum Kresów w Lubaczowie, Muzeum Gorzelnictwa w Łańcucie,
Muzeum Dzwonów i Fajek w Przemyślu, Muzeum Historyczne w Sanoku i Mu-
zeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu.
Aby lepiej poznać walory turystyczne województwa podkarpackiego na jego te-
renie wyznaczono szereg szlaków turystyczno – kulturowych (tematycznych), które
łączą obiekty i miejsca związane z jednym, głównym motywem przewodnim. Do
najpopularniejszych tras należą: Szlak Architektury Drewnianej, Szlak Ikon Doliny
Sanu, Szlak Ikon Doliny Osławy, Szlak Świątyń Karpackich, Szlak Chasydzki, Szlak
Gniazd Rodowych Lubomirskich, Szlak Nadsańskich Umocnień, Szlak Garncarski,
Szlak Militarny, Szlak Śladami Dzielnego Wojaka Szwejka, Szlak Śladami Aleksandra
Fredry11.
11 Szlaki tematyczne woj. podkarpackiego, Wyd. Urząd Marszałkowski woj. podkarpackiego, Rzeszów.
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 217
Ruch turystyczny w województwie w latach 2000-2011
Baza noclegowa, jej wielkość, charakter stanowi istotny element rozwoju turysty-
ki na danym obszarze. Zróżnicowany standard usług, odpowiednia polityka cenowa
mają kluczowe znaczenie przy podejmowaniu decyzji o wyborze miejsca wypoczyn-
ku.
W 2011 roku w województwie podkarpackim funkcjonowało 353 obiekty nocle-
gowe oferujące łącznie ponad 21 tys miejsc noclegowych. W analizowanym okresie
(2000-2011) wielkości te nie uległa zmianie (tab.1.).
Mimo, że ogólna liczba obiektów nie zmieniła się to zmianie uległa ich struktura.
W porównaniu do 2000 roku w 2011 roku zaznaczył się dynamiczny wzrost obiek-
tów hotelowych (o ponad 130%) oraz spadek pozostałych obiektów noclegowych
(o 33%). W grupie obiektów hotelowych wzrosła liczba hoteli (o 73%), natomiast
spadło znaczenie pensjonatów (o 38%). Wśród pozostałych obiektów noclegowych
wzrósł udział zakładów uzdrowiskowych (o 300%) oraz zespołów domków tury-
stycznych (o 10%). Najbardziej zmalało znaczenie kempingów (o 80%), ośrodków
kolonijnych (o 67%) i domów wycieczkowych (o 65%).
W 2000 roku obiekty hotelowe oferowały 4 235 miejsc noclegowych, a w 2011
roku liczba ta wzrosła do 7 841 (o 85%). W tej grupie o ponad 40% wzrosła liczba
miejsc noclegowych w hotelach. W analizowanym okresie spadła liczba miejsc w
pozostałych obiektach noclegowych z 17341 do 13750 (o 21%). Największy spadek
liczby miejsc zanotowano w ośrodkach kempingowych (o 76%), ośrodkach kolonij-
nych (o 72%), zaś wzrost w zakładach uzdrowiskowych (o 447%) (tab 2). W 2011
roku, podobnie jak w 2000 roku, statystyczny obiekt noclegowy liczył 61 miejsc
noclegowych.
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
218
Tab. 1. Liczba obiektów zbiorowego zakwaterowania w województwie pod-
karpackim w latach 2000-2011
Obiekty
2000 r. 2011 r. Zmiana
2011 r./2000 r.
Liczba obiek-tów
liczba miejsc
noclego-wych
Liczba obiek-tów
Liczba miejsc
noclego-wych
Liczba obiek-tów
Liczba miejsc
noclego-wych
Ogółem 354 21 576 353 21 591 0% 0%
Obiekty hote-lowe
71 4 235 164 7 841 + 131% + 85%
Hotele 51 3 656 88 5 119 + 73% + 40%
Motele 4 116 4 121 0% 0%
Pensjonaty 16 463 10 523 - 38% + 13%
Inne obiekty hotelowe
- - 62 2 078 - -
Pozostałe obiekty
283 17 341 189 13 750 - 33% - 21%
Domy wy-cieczkowe
20 1 408 7 514 - 65% - 63%
Schroniska (razem)
62 2 323 42 1 997 - 32% - 14%
Ośrodki wcza-sowe
39 3 176 20 2 409 - 49% - 24%
Ośrodki kolo-nijne
3 324 1 90 - 67% - 72%
Ośrodki szko-leniowo-wypoczynkowe
27 2 255 20 2 221 - 26% - 2%
Zespoły dom-ków turystycz-nych
21 1 035 23 977 + 10% - 6%
Kempingi 10 604 2 143 - 80% - 76%
Pola biwakowe 22 3 424 13 988 - 41% - 71%
Hostele - - 1 43 - -
Zakłady uzdrowiskowe
3 391 12 2 139 + 300% + 447%
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 219
Obiekty
2000 r. 2011 r. Zmiana
2011 r./2000 r.
Liczba obiek-tów
liczba miejsc
noclego-wych
Liczba obiek-tów
Liczba miejsc
noclego-wych
Liczba obiek-tów
Liczba miejsc
noclego-wych
Pozostałe obiekty nieskla-syfikowane
76 2 401 48 2 229 - 37% - 7%
Opracowano na podstawie: Turystyka w województwie podkarpackim w latach 2010-2011, oraz http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_id=278659&p_token=0.7617320823483169
W 2011 roku ze wszystkich obiektów noclegowych skorzystało ponad 718 tys tu-
rystów (wzrost o 27% w stosunku do 2000 roku), wśród których było 69 946 gości
zagranicznych (spadek o 17% w stosunku do 2000 roku) (tab. 2.).
W 2011 roku turyści korzystali najczęściej z miejsc noclegowych w hotelach, in-
nych obiektach hotelowych oraz ośrodkach szkoleniowo – wypoczynkowych. Na
przestrzeni analizowanego okresu najwięcej wzrósł udział korzystających z zakła-
dów uzdrowiskowych (o 848%), pensjonatów (o 74%) oraz hoteli (o 55%). Wśród
turystów zagranicznych najpopularniejsze były hotele i inne obiekty hotelowe (tab.
2.).
Tab.2. Korzystający z obiektów zbiorowego zakwaterowania w wojewódz-
twie podkarpackim w latach 2000 - 2011
Korzystający z obiektów
2000 r. 2011 r. Zmiana 2011
r./2000 r.
Ogółem Nierezy-
denci: Ogółem
Nierezy-denci:
Ogółem Nierezy-
denci
Ogółem 564 421 84 383 718 911 69 946 + 27% - 17%
Obiekty hotelowe 236 753 49 067 470 003 62 518 + 99% + 27%
Hotele 208 569 46 816 323 200 51 528 + 55% + 10%
Motele 17 839 1 548 9 995 1 898 - 44% + 23%
Pensjonaty 10 345 703 18 040 554 + 74% - 21%
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
220
Korzystający z obiektów
2000 r. 2011 r. Zmiana 2011
r./2000 r.
Ogółem Nierezy-
denci: Ogółem
Nierezy-denci:
Ogółem Nierezy-
denci
Inne obiekty hote-lowe
- 118 768 8 538 - -
Pozostałe obiek-ty
327 668 16 090 248 908 7 428 - 24% - 54%
Domy wycieczko-we
45 204 7 444 18 438 1 269 - 59% - 83%
Schroniska (razem) 44 845 5 260 33 174 1 299 - 26% - 75%
Ośrodki wczasowe 60 739 351 35 949 53 - 41% - 85%
Ośrodki kolonijne 1 626 0 1 287 0 - 21% 0%
Ośrodki szkole-niowo-wypoczynkowe
48 610 5 472 59 820 1 479 + 23% - 73%
Zespoły domków turystycznych
12 230 30 13 374 18 + 9% - 40%
Kempingi 11 823 968 1 989 48 - 83% - 95%
Pola biwakowe 8 743 40 1 577 14 - 82% - 65%
Hostele - - 1 113 182 - -
Zakłady uzdrowi-skowe
3 693 31 35 027 132 + 848% + 326%
Pozostałe obiekty niesklasyfikowane
90 155 18 350 47 160 2 934 - 48% - 84%
Źródło: Opracowano na podstawie: Turystyka w województwie podkarpackim w latach 2010-2011 oraz
http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_podgrup.display?p_id=278723&p_token=0.5387747560162097
Na przestrzeni analizowanego okresu znacznie zmieniła się struktura turystów
zagranicznych odwiedzających Podkarpacie. W 2000 roku wśród 84 383 gości za-
granicznych największy udział mieli obywatele Ukrainy (56%), Niemiec (9%), Izrae-
la (6%) oraz Stanów Zjednoczonych (4%) (wykres 1.).
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 221
Wykres. 1. Struktura turystów zagranicznych w województwie podkarpackim w 2000 roku
Źródło: Turystyka w województwie podkarpackim w latach 2010-2011.
W 2011 roku wśród 69 946 gości zagranicznych korzystających z noclegów naj-
więcej było gości z Ukrainy ( 24,0%) . Istotny udział mieli także turyści z Niemiec
(15,4%). Spośród innych narodowości wymienić można mieszkańców Stanów
Zjednoczonych (6,5%), Wielkiej Brytanii (5,4%) i Izraela (5,2%). Wszystkie niewy-
mienione kraje stanowiły łącznie 26,4% wśród nierezydentów korzystających
z obiektów zbiorowego zakwaterowania.
2000; Ukraina; 55,7; 56%
2000; Niemcy; 8,8; 9%
2000; Izrael; 5,7; 6%
2000; USA; 3,7; 4%
2000; Francja; 2,4; 2%
2000; Rosja; 2; 2%
2000; Czechy; 1,7;
2%
2000; Włochy; 1,7; 2%
2000; Słowacja; 1,4; 1%
2000; Wielka Brytania; 1,3; 1%
2000; inne; 15,6; 15%
Ukraina
Niemcy
Izrael
USA
Francja
Rosja
Czechy
Włochy
Słowacja
Wielka Brytania
inne
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
222
Wyk. 2. Struktura turystów zagranicznych w województwie podkarpackim w 2011 roku
Źródło: Turystyka w województwie podkarpackim w latach 2010-2011.
W ciągu 2011 roku na terenie województwa podkarpackiego udzielono 210845
noclegów, tj. o 51% więcej w porównaniu z 2000 rokiem.
W analizowanym roku najwięcej noclegów udzielono w zakładach uzdrowisko-
wych (wzrost o 406%), hotelach (wzrost o 66%) oraz pensjonatach (wzrost o 62%).
Na przestrzeni lat 2000 – 2011 najbardziej zmniejszył się udział noclegów na kem-
pingach (o 77%) i polach biwakowych (o 77%) (tab. 3.).
2011;
Ukraina;
24; 24%
2011;
Niemcy;
15,4; 15%
2011; Izrael; 5,2; 5%
2011; USA; 6,5; 7% 2011; Francja; 4,2; 4% 2011; Rosja; 3; 3%
2011; Czechy; 3,5; 4%
2011; Włochy; 2,9; 3%
2011; Słowacja; 3,5; 4%
2011; Wielka
Brytania; 5,4;
5%
2011; inne; 26,4;
26%
Ukraina
Niemcy
Izrael
USA
Francja
Rosja
Czechy
Włochy
Słowacja
Wielka Brytania
inne
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 223
Tab. 3. Udzielone noclegi w obiektach zbiorowego zakwaterowania w woje-
wództwie podkarpackim w 2000 r. i 2011 r.
Udzielone noclegi
2000 r. 2011 r. Zmiana
2011 r./2000 r.
Ogółem Nierezy-
denci: Ogółem
Nierezy- denci:
Ogółem Nierezy-
denci:
Ogółem 1 400 920
153 124 2 108 452
153 253 51% 0%
Obiekty hotelowe 387 701 88 260 834 484 127 915 115% 45%
Hotele 338 349 84 450 563 244 101 886 66% 21%
Motele 19 590 1 598 12 709 2 266 -35% 42%
Pensjonaty 29 762 2 212 48 162 1 055 62% -52%
Inne obiekty hote-lowe
- - 210 369 22 708 - -
Pozostałe obiek-ty
1 013 219
64 864 1 273 968
25 338 26% -61%
Domy wycieczko-we
84 136 11 384 44 318 2 502 -47% -78%
Schroniska (razem) 95 924 6 274 89 758 2 989 -6% -52%
Ośrodki wczasowe 263 196 1 581 184 345 254 -30% -84%
Ośrodki kolonijne 8 142 0 4 618 0 -43% (-)
Ośrodki szkole-niowo-wypoczynkowe
141 437 10 601 213 906 5 218 51% -51%
Zespoły domków turystycznych
51 445 117 46 583 51 -9% -56%
Kempingi 23 196 1 706 4 798 101 -77% -94%
Pola biwakowe 20 063 40 4 662 24 -77% -40%
Hostele - - 2 799 504 - -
Zakłady uzdrowi-skowe
108 339 228 547 969 1 174 406% 415%
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
224
Udzielone noclegi
2000 r. 2011 r. Zmiana
2011 r./2000 r.
Ogółem Nierezy-
denci: Ogółem
Nierezy- denci:
Ogółem Nierezy-
denci:
Pozostałe obiekty niesklasyfikowane
217 341 32 933 130 212 12 521 -40% -62%
Źródło: Opracowano na podstawie: Turystyka w województwie podkarpackim w latach 2010-2011.
Pomimo zmniejszenia się liczby turystów zagranicznych korzystających z obiek-
tów zbiorowego zakwaterowania (o 17%), liczba wynajętych przez nich miejsc noc-
legowych nie uległa zmianie i pozostała na poziomie - 153 253. Świadczy to o mniej
licznych, lecz dłuższych pobytach wspomnianych turystów w regionie.
Wybrane wskaźniki intensywności funkcji turystycznych dla powiatów
województwa podkarpackiego
Według podziału administracyjnego Polski z 1999 roku na terenie województwa
podkarpackiego utworzono, i funkcjonuje obecnie 25 powiatów, w tym 21 powia-
tów ziemskich oraz 4 powiaty grodzkie (Rzeszów, Krosno, Przemyśl i Tarnobrzeg)
(tab. 4.).
Tab. 4. Powierzchnia, liczba ludności oraz obiekty noclegowe i ich wykorzy-
stanie w powiatach województwa podkarpackiego w 2011 r.
Powiat
Powie-rzch-nia
(km2)
Lud-ność
Liczba obiek-
tów nocle-
go-wych
Liczba miejsc
noclego-wych
Liczba ko-rzystających z noclegów
Liczba udzielo-
nych nocle-gów
wojewódz-two pod-karpackie
17845,76
2128687 353 21591 718911 2108452
Bieszczadzki 1139,07 22396 31 1909 33044 88888
Brzozowski 539,34 66502 4 350 3503 9075
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 225
Powiat
Powie-rzch-nia
(km2)
Lud-ność
Liczba obiek-
tów nocle-
go-wych
Liczba miejsc
noclego-wych
Liczba ko-rzystających z noclegów
Liczba udzielo-
nych nocle-gów
Dębicki 777,48 135090 16 881 29970 77820
Jarosławski 1028,66 122677 12 502 15270 47880
Jasielski 830,87 115789 14 776 9071 38755
Kolbuszow-ski
773,17 62846 3 111 1440 2571
Krośnieński 925,88 111874 26 2009 48871 375669
Leski 834,94 26950 67 5672 123889 602591
Leżajski 583,71 70230 9 275 10998 16010
Lubaczowski 1308,37 57635 13 687 6409 45576
Łańcucki 451,84 79623 10 272 23081 36622
Mielecki 880,50 136179 11 414 21236 39421
Niżański 785,64 67721 2 44 10022 10163
Przemyski 1211,22 73778 5 395 13125 21152
Przeworski 698,02 79355 7 447 6137 16088
Ropczycko-sędziszowski
548,31 73166 11 585 22599 51701
Rzeszowski 1157,38 163859 16 944 58835 110564
Sanocki 1223,66 96174 15 921 29688 55347
Stalowowol-ski
831,74 109502 8 585 22055 57626
Strzyżowski 503,47 62318 4 252 4937 14190
Tarnobrze-ski
521,06 54280 7 252 17279 24311
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
226
Powiat
Powie-rzch-nia
(km2)
Lud-ność
Liczba obiek-
tów nocle-
go-wych
Liczba miejsc
noclego-wych
Liczba ko-rzystających z noclegów
Liczba udzielo-
nych nocle-gów
Grodzki krośnieński
43,50 47348 8 298 16992 26084
Grodzki przemyski
46,17 64728 14 916 42926 73573
Grodzki rzeszowski
116,36 180031 31 1775 132539 238008
Grodzki tarnobrzeski
85,40 48636 9 319 14995 28767
Źródło: Opracowano na podstawie: Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2012 r., GUS, Warsza-wa oraz Turystyka w województwie podkarpackim w latach 2010-2011.
W literaturze przedmiotu do określenia wielkości ruchu turystycznego coraz czę-
ściej stosuje się odpowiednie narzędzia wskaźnikowe. Analizując intensywność
ruchu turystycznego najczęściej bierze się pod uwagę trzy wskaźniki: Deferta,
Schneidera i Charvata12.
Pomimo powszechnego ich zastosowania, każdy posiada swoje niedoskonałości
i nie uwzględnia wszystkich możliwych do przewidzenia sytuacji. Przy konstrukcji
wskaźników nie są brane pod uwagę choćby grup wycieczkowiczów, turystów
nocujących na obszarach sąsiednich (we wskaźniku Deferta - WD ), czy pomijany
jest fakt występowania tzw. „drugich domów” (we wskaźniku Charvata - WCH ).
Wskaźnik Deferta (WD) dostarcza informacji o liczbie turystów przypadających
na 1 km2 obszaru. Pozwala obliczyć gęstość ruchu turystycznego na określonej
powierzchni. Wskaźnik przyjmuje postać:
WD= 𝑻
𝑷 ;
gdzie: T ‒ liczba turystów korzystających z noclegów;
P ‒ powierzchnia badanego obszaru w km2
12 A.R. Szromek, 2012, Wskaźniki funkcji turystycznej: koncepcja wskaźnika funkcji turystycznej i uzdrowiskowej,
Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 227
Ogółem dla województwa podkarpackiego wartość wskaźnika wyniosła 40,28
os/km2. Wśród powiatów ziemskich najwyższe wartości wskaźnik przyjmował
w powiatach: leskim 148,56 os/km2, krośnieńskim 52,78 os/km2 oraz łańcuckim
51,08 os/km2, a najniższe w powiecie kolbuszowskim 1,86 os/km2 i lubaczowskim
4,90 os/km2. Wśród powiatów grodzkich na uwagę zasługuje powiat rzeszowski ‒
1139,04 os/km2 (ryc. 3., tab. 5.).
Tab. 5. Wartości wybranych wskaźników w powiatach województwa podkar-
packiego w 2011 roku
Powiat Wartość wskaźnika
WD Wartość wskaźnika
WS Wartość wskaźnika
WCh
województwo podkarpackie
40,28 33,77 99,0
Bieszczadzki 22,01 147,54 396,9
Brzozowski 6,49 5,27 13,6
Dębicki 38,55 22,19 57,6
Jarosławski 14,84 12,45 39,0
Jasielski 10,92 7,83 33,5
Kolbuszowski 1,86 2,29 4,1
Krośnieński 52,78 43,68 335,8
Leski 148,56 459,70 2236,0
Leżajski 18,84 15,66 22,8
Lubaczowski 4,90 11,12 79,1
Łańcucki 51,08 28,99 46,0
Mielecki 24,12 15,59 28,9
Niżański 12,76 14,80 15,0
Przemyski 10,84 17,79 28,7
Przeworski 8,79 7,73 20,3
Ropczycko-sędziszowski
41,22 30,89 70,7
Rzeszowski 50,83 35,91 67,5
Sanocki 24,26 30,87 57,5
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
228
Powiat Wartość wskaźnika
WD Wartość wskaźnika
WS Wartość wskaźnika
WCh
Stalowowolski 26,52 20,14 52,6
Strzyżowski 9,81 7,92 22,8
Tarnobrzeski 33,16 31,83 44,8
Grodzki krośnień-ski
390,62 35,89 55,1
Grodzki przemy-ski
929,74 66,32 113.7
Grodzki rzeszow-ski
1139,04 73,62 132,2
Grodzki tarno-brzeski
175,59 30,83 59,1
Źródło: Opracowano na podstawie tab. 4.
Wskaźnik Schneidera (WS) jest miarą podobną do wskaźnika Deferta (WD). Wy-
raża liczbę turystów korzystających z noclegów przypadającą na 100 mieszkańców
stałych danego obszaru. Zależność ta przedstawiana jest za pomocą wzoru:
WS = 𝟏𝟎𝟎 ∙ 𝐓
𝐑;
gdzie:
T - liczba turystów korzystających z noclegów;
R - liczba stałych mieszkańców obszaru.
Średnia wartość wskaźnika dla województwa podkarpackiego wyniosła 33,77.
Największą wartość wskaźnik osiągnął dla powiatu leskiego – 459,70 oraz biesz-
czadzkiego – 147,54. Najniższą wartość przyjął dla powiatu kolbuszowskiego –
2,29. Dla powiatów grodzkich wartość WS wahała się od 30,83 do 73,62 (tab. 5., ryc.
4.).
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 229
Ryc. 3. Wskaźnik Deferta w powiatach województwa podkarpackiego w 2011.
Źródło: Opracowano na podstawie tab. 4.
≤15 ≤30 ≤145 >145
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
230
Ryc. 4. Wskaźnik Schneidera w powiatach województwa podkarpackiego
w 2011 r.
Źródło: Opracowano na podstawie tab. 4.
≤15 ≤30 ≤45 >45
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 231
Ryc. 5. Wskaźnik Charvata w powiatach województwa podkarpackiego w
2011 roku ‒ kartogram
Źródło: Opracowano na podstawie tab. 4
≤35
≤70
≤1
05
>1
05
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
232
Ostatnim, z analizowanych wskaźników jest wskaźnik Charvata (WCh) określający
liczbę udzielonych noclegów przypadającą na 100 mieszkańców obszaru. Ma on
postać:
WCh= 𝟏𝟎𝟎∙ 𝐔𝐧
𝐑 ;
gdzie:
Un - liczba udzielonych noclegów;
R - liczba stałych mieszkańców.
W 2011 roku na 100 mieszkańców województwa podkarpackiego przypadało 99
udzielonych noclegów. Wyróżniającym się na tle innych powiatów był powiat leski,
dla którego wartość WCh była prawie 23-krotnie wyższa od średniej. Bardzo niską
wartość wskaźnika WCh odnotowano w powiatach – kolbuszowskim, brzozowskim
i niżańskim. Dla powiatów grodzkich wskaźnik przyjmował wartość od 55,1 do
132,2 (tab. 5., ryc. 5.).
Podsumowanie i wnioski
W świetle przeprowadzonych analiz można stwierdzić, że województwo podkar-
packie posiada cenne i unikatowe w skali kraju walory przyrodnicze i kulturowe
(parki narodowe, obiekty z Listy UNESCO, obiekty z Listy Pomników Historii).
Z punktu widzenia geograficznego szczególnie atrakcyjna dla turystów jest połu-
dniowa część województwa obejmująca Beskid Niski i Bieszczady (powiaty leski,
bieszczadzki, krośnieński). W tych regionach uwidacznia się zróżnicowanie przy-
rodnicze, a także kulturowe – mieszanie się dawnych kultur i obrządków (zachowa-
ne świątynie, cmentarze różnych wyznań), bogata tradycja i folklor.
Zaprezentowane, niestety tylko wybrane, atrakcje badanego obszaru umożliwiają
rozwój różnych form turystyki – aktywnej, wypoczynkowej, kulturowej, uzdrowi-
skowej, czy religijnej.
Analizując stan bazy noclegowej oraz ruch turystyczny dla powiatów wojewódz-
twa podkarpackiego zauważyć można duże zróżnicowanie. Spośród powiatów
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 233
ziemskich na tle innych wyróżnia się powiat leski, który posiada najwyższe wskaźni-
ki rozwoju funkcji turystycznej. Niewiele gorzej plasują się inne powiaty południo-
wej części województwa – powiat bieszczadzki, krośnieński i sanocki. Najniższe
wartości odnotowano dla centralnej i północnej części regionu obejmującej powiaty
– kolbuszowski, niżański, mielecki.
Wśród miast na prawach powiatu najlepiej rozwiniętą funkcję turystyczną posia-
da Rzeszów – stolica województwa.
Podsumowując, można stwierdzić, że w regionach najbardziej atrakcyjnych
z nagromadzeniem licznych i zróżnicowanych walorów turystycznych, obserwuje się
najlepiej rozwiniętą sieć bazy noclegowej dysponującą największą liczbą miejsc
noclegowych. To powoduje, że właśnie w powiatach południowej części wojewódz-
twa natężeniu ruchu turystycznego jest największe (powiat leski, krośnieński, biesz-
czadzki). Rozwija się tutaj przede wszystkim turystyka wypoczynkowa, kwalifikowa-
na, a w powiecie krośnieńskim, ze względu na funkcjonowanie dwóch uzdrowisk
statutowych, także turystyka uzdrowiskowa i lecznicza.
Bibliografia
[1] Buczek - Kowalik M., Mitura T., Uwarunkowania religijne i ich wpływ na tworzenie
szlaków turystyczno-kulturowych w województwie podkarpackim, Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Szczecińskiego nr 648, Ekonomiczne Problemy Usług nr 66,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 2011.
[2] Michniewscy M. i A., Duda M., Cerkwie drewniane Karpat. Polska i Słowacja, Ofi-
cyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków, 2003.
[3] Mydel R., Balon J. (red.), Atlas Polski. Tom 2. Województwa, Wyd. Fogra, Kra-
ków, 2002.
[4] Polakowski S., Pozostałości założeń dworskich województwa podkarpackiego, Wyd.
Lygian, Krosno, 2012.
[5] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2012 r., GUS, Warszawa, 2012.
[6] Szlaki tematyczne woj. podkarpackiego, Wyd. Urząd Marszałkowski woj. podkar-
packiego, Rzeszów.
Małgorzata BUCZEK – KOWALIK
234
[7] Szromek A.R., Wskaźniki funkcji turystycznej: koncepcja wskaźnika funkcji turystycznej
i uzdrowiskowej, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, 2012.
[8] Sztuka pogranicza. Od sacrum do profanum, Wyd. ProCarpatia, Rzeszów 2011.
[9] Turystyka w województwie podkarpackim w latach 2010-2011, 2012, Urząd Staty-
styczny w Rzeszowie, Rzeszów.
[10] Winnicki T., Zemanek B., Przyroda Bieszczadzkiego Parku Narodowego, Ustrzyki
Dolne 2009.
[11] http://www.wios.rzeszow.pl
[12] http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojew%C3%B3dztwo_podkarpackie
[13] http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/ZabytkiwPolsce/Pomniki_historii/
[14] http://www.stat.gov.pl
Streszczenie
Słowa kluczowe: województwo podkarpackie, walory turystyczne, ruch turystyczny
Województwo podkarpackie posiada dobre warunki do rozwoju turystyki. Zróżnicowane
ukształtowanie powierzchni, ciekawe walory przyrodnicze, m.in. 2 parki narodowe, parki krajo-
brazowe, rezerwaty przyrody oraz liczne pomniki przyrody przyciągają amatorów turystyki przy-
rodniczej, wypoczynkowej i kwalifikowanej. Ze względu na bogatą i burzliwą przeszłość histo-
ryczną obszar województwa obfituje w walory kulturowe będące przejawem kultury łemkowskiej,
bojkowskiej, żydowskiej czy mieszczańskiej.
Celem artykułu jest analiza walorów turystycznych i zmian ruchu turystycznego
w województwie podkarpackim w latach 2000 – 2011. W analizie uwzględniono zmiany
w rozmieszczeniu i wykorzystaniu bazy noclegowej oraz liczbie turystów krajowych
i zagranicznych. Szczegółowej charakterystyce poddano ruch turystyczny ogółem w skali wojewódz-
twa oraz w podziale na powiaty. Do tego celu wykorzystano wskaźniki intensywności ruchu
turystycznego (Deferta, Schneidera, Charvata).
Walory turystyczne a ruch turystyczny w województwie podkarpackim w latach 2000-2011 235
Tourist attractions and tourist traffic in the Podkarpackie province in years 2000 - 2011
Key words: Podkarpackie voivodeship, tourist attractions, tourist traffic
Summary
Podkarpackie voivodeship has favourable conditions for the development of tourism. A varied
topography, interesting natural assets including 2 national parks, landscape parks, nature reserves
and numerous natural monuments attract many enthusiasts of nature, leisure and qualified tour-
ism. Due to the rich and turbulent history, the region is rich in cultural values indicative of the
Lemko, Bojko, Jewish or middle-class people.
The article aims at analysing tourist attractions and changes in the tourist traffic in Pod-
karpackie Voivodeship in years 2000 - 2011. The analysis takes into account changes in the
distribution and use of accommodation facilities and the number of domestic and foreign tourists.
Tourist traffic in the districts of the Podkarpackie voivodeship was characterized in more details.
For this purpose there were used Defert, Schneider and Charvat's intensity indicators of tourist
traffic.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 237-256]
Magdalena WOŹNICZKO
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie
Dominik ORŁOWSKI
Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych w Warszawie
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny
w ofercie uzdrowiskowej regionu
Wstęp
Dzisiejszy stan zdrowia narodu polskiego nie jest tak dobry jak w innych krajach
wysoko rozwiniętych gospodarczo. Społeczeństwo stara się pokonać niebezpieczeń-
stwo kryzysu cywilizacyjnego, którego skutki są bardzo groźne. W następstwie tego
rozwój turystyki uzdrowiskowej spajającej funkcje profilaktyki, rehabilitacji i lecze-
nia z funkcją poznawczą, odgrywa olbrzymią rolę w rozwoju miejscowości uzdrowi-
skowych.
Lecznictwo balneologiczne w Polsce posiada historię, której początki sięgają śre-
dniowiecza. Informacje o kąpieliskach leczniczych w Lądku-Zdroju i Cieplicach
Zdroju, uważanych za najstarsze uzdrowiska kraju, zachowały się do dziś. Niemniej
jednak znaczna część kurortów powstała w XIX i XX wieku. Ich rozmieszczenie
nie jest regularne, ponieważ umiejscowienie zależy ściśle od występowania złóż
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
238
surowców leczniczych i od tego, co zaszło niegdyś w historii XVIII – XX-
wiecznego podziału Polski przez zabory.
Trend na dbanie o zdrowie i urodę rośnie wraz z liczbą miejscowości, które pra-
gną posiadać status uzdrowiska, takich jak: Latoszyn, Szczawa, Uniejów czy Kłoda-
wa. Dzięki temu możliwe jest prowadzenie lecznictwa uzdrowiskowego przyciągają-
cego kuracjuszy i turystów, stwarzając tym samym szansę na dynamiczny rozwój
danego regionu. Coraz chętniej inwestuje się więc w regiony posiadające naturalne
zasoby surowców leczniczych. Pozycja polskich miast uzdrowiskowych szybko
rośnie, a w niedalekiej przyszłości będą one mogły rywalizować z kurortami o naj-
wyższym standardzie w Austrii i Niemczech.
Małopolski Szlak Wód Mineralnych skupia największe uzdrowiska zdrojowe Ma-
łopolski. Szlak jest przeznaczony dla osób pragnących zregenerowania sił fizycz-
nych i psychicznych, poprawy zdrowia w warunkach ciszy i spokoju, a także chcą-
cych spędzić aktywnie czas. Charakteryzuje go bogata oferta wód mineralnych.
W uzdrowiskach małopolskich zażywa się kuracji, które łączą się zarówno z wypo-
czynkiem, jak i obcowaniem z kulturą i tradycjami.
Celem artykułu jest przedstawienie Małopolskiego Szlaku Wód Mineralnych jako
uzdrowiskowego produktu turystycznego tego regionu. Zakresem pracy objęto:
ukazanie Małopolski jako regionu uzdrowiskowego, charakterystykę małopolskich
wód mineralnych, charakterystykę Małopolskiego Szlaku Wód Mineralnych jako
regionalnej atrakcji turystyki uzdrowiskowej.
Praca została napisana na podstawie źródeł wtórnych oraz obserwacji własnej
Autorów. Informacje w nich zawarte pochodziły z: dostępnej literatury fachowej,
materiałów uzyskanych w Małopolskiej Organizacji Turystycznej oraz stron interne-
towych. Praca ma charakter opracowania monograficznego. Przygotowana została
metodą opisową.
Małopolska jako region uzdrowiskowy
W Małopolsce spośród 44 uzdrowisk na terenie naszego kraju zlokalizowanych
jest aż 10. Należą do nich: Rabka Zdrój, Krynica Zdrój, zwana „perłą uzdrowisk”,
Muszyna i Piwniczna zlokalizowane w dolinie Popradu, Żegiestów Zdrój, Szczawni-
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny w ofercie uzdrowiskowej regionu 239
ca w paśmie Pienin, Wysowa Zdrój i Wapienne na obszarze Beskidu Niskiego oraz
dzielnice miasta Krakowa Swoszowice oraz Krzeszowice (rys. 1). Turystyka uzdro-
wiskowa w Małopolsce jest pierwszoplanowym markowym produktem zwróconym
w stronę gości z kraju i zagranicy. Prawie jedna czwarta uzdrowisk znajduje się
właśnie w tym województwie. Podróże do wód były popularne już od dawna i do
czasów obecnych nie straciły swojej atrakcyjności. Zwrócić należy również uwagę
na występujący na terenie województwa specyficzny mikroklimat o właściwościach
leczniczych oraz na sanatoria dwóch kopalni soli znajdujących się w Wieliczce oraz
Bochni. Te dwa małopolskie uzdrowiska oferują leczenie poprzez inhalacje, które
przeprowadzane są pod ziemią w środowisku wolnym od zanieczyszczeń zawierają-
cym dużą zawartość jodu. Reszta uzdrowisk leczy wodami oraz specyficznym klima-
tem.
Rys. 1. Uzdrowiska małopolskie
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
240
Źródło: R. Laskowska i in., Do uzdrowisk małopolskich po zdrowie, urodę, kondycję i relaks, Wyd. Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, Szczecin, b.d.w., s. 199.
Małopolska jest bogata w zasoby naturalnej wody mineralnej, w szczególności
szczawy1 (Wysowa, Krynica, Muszyna, Żegiestów, Piwniczna, Szczawnica), wody
siarczkowe (Wapienne, Kraków, Swoszowice, Krzeszowice) i chlorkowo-sodowe,
czyli solanki (Rabka). Głównym aspektem przyciągającym turystów do miejscowości
uzdrowiskowych na terenie Małopolski jest występująca na jej obszarze woda mine-
ralna. Uzdrowiska zlokalizowane na terenie Małopolski odznaczają się w Europie
wysoką atrakcyjnością turystyczną. W swojej ofercie proponują turystom i kuracju-
szom liczne atrakcje oraz zabiegi takie jak: kąpiele mineralne, inhalacje w grotach
solnych, różnorodne masaże, okłady. Zaznaczyć należy jednak, iż miejsca te nie są
przeznaczone wyłącznie dla osób chorych w mniejszym lub większym stopniu,
chcących poprawić swoje zdrowie, ale również dla pragnących się wyciszyć i odpo-
cząć, zregenerować siły lub czynnie spędzić czas wolny uprawiając określony rodzaj
sportu. Małopolska zwraca na siebie uwagę przyrodą i terenami podgórskimi oraz
górskimi, tj. Tatry, Pieniny i Beskidy. Rozległe kompleksy leśne, baza sportowo-
rekreacyjna na wysokim poziomie, niecodzienna propozycja kulinarno-rozrywkowa
sprzyjają zainteresowaniu turystów małopolskimi miejscowościami uzdrowiskowy-
mi. Panuje w nich charakterystyczny klimat, którego uzupełnieniem mogą być
atrakcje krajoznawcze, jak np. parki, muzea, zabytki w postaci starej infrastruktury
zdrojowej i pensjonatowej czy też obiekty rezydencjonalne. Tworzeniu klimatu
sprzyjają lokalni artyści oraz obiekty związane z pobytem wielu znanych osób,
a także pamiątki historyczne związane z nimi. Dodatkowo wszystko upiększają
liczne imprezy lokalne, głównie o charakterze muzycznym.
Małopolskę z każdym rokiem odwiedza coraz większa liczba turystów, zarówno
z Polski jak i przybywających z zagranicy. Z łącznej liczby gości obu tych grup,
część osób preferuje wyjazdy do tego regionu w celu zaspokojenia potrzeb zdro-
1 Szczawa - rodzaj wody mineralnej nasyconej wolnym dwutlenkiem węgla (CO2) w ilości prze-
kraczającej 1000 mg/dm³. Jej powstawanie związane jest z zamierzchłą aktywnością wulkaniczną. Wody infiltracyjne wsiąkając w podłoże, nasycały się CO2 pochodzenia wulkanicznego i dzięki temu rozpuszczały skały, mineralizując się.
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny w ofercie uzdrowiskowej regionu 241
wotnych, z czego znacznie większy wkład stanowią goście z Polski. Nie oznacza to
jednak, że liczba obcokrajowców nie rośnie. Przybywają oni do Małopolski coraz
chętniej i częściej, a ich liczba również wzrasta. Przyczynia się ku temu poprawiający
się poziom usług, które oferują obiekty uzdrowiskowe, przy niższej cenie w stosun-
ku do identycznych usług oferowanych w sąsiednich krajach. Można więc stwier-
dzić, że ruch ten będzie wzrastać. Liczba przyjeżdżających osób w celach zdrowot-
nych utrzymuje się od kilku lat na podobnym poziomie, czyli około 900 tys., z cze-
go około 95% to Polacy. Konkurencyjność Małopolski na rynku turystyki uzdrowi-
skowej poprawia się, ponieważ część do tej pory zaniedbanych domów zdrojowych,
sanatoriów czy ośrodków Spa jest za sprawą prywatyzacji odnawiana i cały czas
dostosowywana do lecznictwa uzdrowiskowego, które prezentuje się na rynku eu-
ropejskim2.
Charakterystyka wód mineralnych
Rozlewnictwo wód mineralnych w Polsce zaczęło się w Krynicy. Powstawało
głównie w obszarach występowania źródeł, z reguły w miejscowościach uzdrowi-
skowych. Niegdyś ludność, jeszcze gdy rozlewnie nie istniały, uważała zmineralizo-
waną wodę za leczniczą i piła ją bezpośrednio ze źródła. Z czasem zostały rozwinię-
te techniki wiertnicze, co umożliwiło uzyskanie stałych ujęć. W Beskidzie Sądeckim
narodziło się rozlewnictwo, a pierwszą rozlewnię w Krynicy urządzono ze Zdroju
Głównego w 1806 roku z inicjatywy lekarzy Mikolascha i Schultesa. Kilka lat po
ruszeniu produkcji ilość butelek, w których sprzedawana była woda sięgnęła 20
tysięcy. W czasie zaborów rozlewnictwo rozwijało się bardzo słabo, a państwa za-
borcze specjalnie powstrzymywały rozwój obawiając się konkurencji dla swoich
istniejących już wcześniej rozlewni. Duży rozwój rozlewni nastąpił dopiero w latach
60. XX wieku, ale najlepszym okresem były lata 90. Zbudowano wtedy rozlewnie
produkujące wody o mineralizacji nie większej niż 500 mg/l. W czasie obecnym w
2 M. Boruszczak (red.), Turystyka uzdrowiskowa: stan i perspektywy, Wyd. Wyższa Szkoła Turystyki i
Hotelarstwa, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk-Sopot 2009, s. 330-335.
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
242
Polsce istnieje około 300 rozlewni, w których łączna roczna produkcja wód wynosi
około 50 l na osobę3.
Wodami mineralnymi możemy nazwać wody, których złoża znajdują się pod
ziemią. Zgodnie z definicją wykorzystywaną w hydrologii, by woda mogła nosić
miano mineralnej, jej mineralizacja ogólna, czyli zawartość składników mineralnych
nie może być mniejsza niż 1000 mg/dm3. Kolejnym wymogiem, który należy speł-
nić jest fakt, iż musi być czerpana z udokumentowanych zasobów podziemnych.
Wydobycie następuje jednym lub kilkoma otworami wierconymi lub źródłami.
Woda mineralna wyróżnia się trwałym i stabilnym składem mineralnym, co znaczy,
że po jej wydobyciu mineralizacja nie ulega znacznej zmianie. Charakteryzuje się
czystością bakteriologiczną i chemiczną, zawiera w sobie właściwości mające zna-
czenie fizjologiczne, które wpływają na zdrowie człowieka oraz korzystnie na nie
oddziaływają4. W naszym środowisku naturalnym woda czysta chemicznie nie wy-
stępuję, ponieważ nawet woda tzw. deszczowa, zawiera w sobie znaczną ilość zanie-
czyszczeń, które powodują, iż nie można jej używać do uzupełnienia płynów w
organizmie. Najodpowiedniejszą dla nas wodą do picia jest zatem naturalna woda
mineralna. Swoją czystość zawdzięcza położeniu w głębi ziemi, gdzie nie docierają
zanieczyszczenia lub docierają w nieznacznych ilościach5.
Wody podziemne, bądź już mineralne mogą zostać uznane za lecznicze. Staje
się tak w przypadku, gdy sprostają one pewnym kryteriom, a dokładniej, gdy po
poddaniu specjalistycznym badaniom, okażą się „niezanieczyszczone pod względem
chemicznym i mikrobiologicznym, o naturalnej zmienności cech fizycznych
i chemicznych oraz spełniające co najmniej jeden z następujących warunków: zawar-
tość rozpuszczalnych mineralnych składników stałych – minimum 1000 mg/dm3,
zawartość jonu żelazowego ≥ 10 mg/dm3, jonu fluorkowego ≥ 2 mg/dm3, jonu
jodkowego ≥ 1 mg/dm3, siarki dwuwartościowej ≥ 1 mg/dm3, kwasu metakrze-
mowego ≥ 70 mg/dm3, radonu ≥ 74 Bq/dm3, i wolnego dwutlenku węgla ≥ 250
3 Historia rozlewnictwa, http://www.wodazezrodla.pl/?cid=216, 30.06.2014. 4 M. Kucharski, J. Sokołowski, Wykorzystywanie wód leczniczych w rozlewnictwie, w: B. Paczyński i A.
Sadurski (red.), Hydrogeologia regionalna Polski, Wyd. PIG, Warszawa 2007, s. 104. 5 M. W. Wiśniewski, Lecznicze kąpiele i wody mineralne, Wyd. ITKM, Kraków 1996, s. 89.
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny w ofercie uzdrowiskowej regionu 243
mg/dm3”6. Oprócz tego ujęcia takich wód muszą być uwzględnione w spisie miej-
scowości, który znajduje się w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 14 lutego 2006
roku. Wody, których mineralizacja jest mniejsza niż 1000 mg/dm3 mogą być rów-
nież uznane za lecznicze pod warunkiem, jeśli zawierają w sobie w stosownym stę-
żeniu odpowiednie składniki biologiczne czynne lub gdy temperatura na wypływie z
ujęcia przekracza 20oC7. Ważnym elementem na drodze do uznania wody za mine-
ralną jest jej ocena przez Głównego Inspektora Sanitarnego. Po pewnych procedu-
rach badawczych zostaje ona przydzielona do odpowiedniej grupy rodzajowej, w
tym przypadku wód mineralnych, dokonanej przez Państwowy Zakład Higieny.
Okres takiej klasyfikacji wynosi 5 lat, a daną wodę po sklasyfikowaniu odnaleźć
można w krajowym i europejskim rejestrze wód.
Pijąc wodę bogatą w minerały jest się zdrowszym. Dobrym przykład to miasto
Muszyna w województwie małopolskim, gdzie jest duża zdrowotność i długość
życia ludzi zamieszkujących, ponieważ jakość wody należy do najlepszych w Polsce.
Każda woda mineralna różni się od siebie, a te różnice odczuwamy w smaku
i zawartości biopierwiastków. Spożywając wody musimy wyrobić nawyk regularnej
ich konsumpcji. Z pierwiastków, które zawierają te wody najbardziej potrzebujemy
sodu, potasu, wapnia, magnezu8.
Klasyfikacja naturalnych wód mineralnych według pochodzenia i stopnia nasyce-
nia dwutlenkiem węgla wygląda następująco:
naturalna woda mineralna, naturalnie nasycona dwutlenkiem węgla ‒ woda,
w której zawartość CO2 po procesie butelkowania jest identyczna jak ta za-
wartość mierzona przy ujęciu,
naturalna woda mineralna wzbogacona dwutlenkiem węgla ze źródła ‒ gdy
zawartość CO2 po butelkowaniu jest większa niż ta, której pomiar dokonano
przy ujęciu,
6 M. Kucharski, J. Sokołowski, Wykorzystywanie wód …, op. cit., s. 104. 7 Ibidem, s. 25. 8 L. Matela, Woda i jej lecznicza siła: wykorzystanie uzdrawiającej mocy wody i jej energetyzacja, Wyd. Studio
Astropsychologii, Białystok 2002, s. 12, 45-52.
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
244
naturalna woda mineralna, nasycona dwutlenkiem węgla ‒ woda, która zo-
stała nasycona CO2 podczas procesu butelkowania.
Podział wód mineralnych według poziomu zawartości CO2 jest następujący:
wody nienasycone dwutlenkiem węgla - niegazowane,
wody niskonasycone dwutlenkiem węgla - do stężenia 1500 mg/l CO2,
wody średnionasycone dwutlenkiem węgla - od 1500 do 4000 mg/l CO2,
wody wysokonasycone dwutlenkiem węgla - powyżej 4000 mg/l CO2.
Podział wód mineralnych ze względu na klasyfikację chemiczną (nazwy te można
dostrzec na opakowaniach):
bardzo niskomineralizowana - całkowita ilość soli mineralnych, którą zawie-
ra woda nie przekracza 50 mg/l,
niskomineralizowana - ogólna ilość soli nie przekracza 500 mg/l,
wysokomineralizowana - poniżej 1500 mg/l soli mineralnych; gdy w wodzie
ich ilość mieści się w granicach 500-1500 mg/l można używać określenia
„średniozmineralizowana”,
zawiera wodorowęglany - gdy zawartość wodorowęglanów jest większa od
600 mg/l, oraz zawiera minerały, takie jak: siarczany ≥ 200 mg/l, chlorki ≥
200 mg/l, wapń ≥ 150 mg/l, magnez ≥ 50 mg/l, fluorki ≥ 1 mg/l, żelazo ≥
1 mg/l, sód ≤ 200 mg/l,
kwasowęglowa ‒ ilość naturalnego dwutlenku węgla w wodzie przy ujęciu
jest większa od 250 mg/l.
Jak już wspomniano naturalna woda mineralna musi być oznakowana nazwą „na-
turalna woda mineralna”. Dodatkowo oprócz informacji o składnikach mineralnych,
ilości dwutlenku węgla, czy ujęciach uwzględnione mogą być dane o:
używaniu powietrza wzbogaconego o ozon, czyli informacja „woda poddana
dopuszczalnej technice traktowania powietrzem wzbogaconym o ozon”,
procesach, którym została poddana woda,
usunięciu częściowym lub całkowitym dwutlenku węgla, czyli informacja
powinna brzmieć „całkowicie odgazowana” lub „częściowo odgazowana”
widniejąca obok napisu „naturalna woda mineralna”,
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny w ofercie uzdrowiskowej regionu 245
zawartości fluorków powyżej 1,5 mg/l, której nie mogą systematycznie pić
dzieci do 7 roku życia. Informację tą wyróżnia się pogrubioną czcionką ob-
ok wymyślonej nazwy wody, by mogła być od razu widoczna,
klasyfikacji chemicznej, o której napisano powyżej.
Małopolski Szlak Wód Mineralnych w turystycznej ofercie uzdrowiskowej
regionu
Małopolski Szlak Wód Mineralnych jest propozycją umożliwiającą turystom
kurację wodami połączoną z wypoczynkiem, rozrywką, kulturą czy też regionalnymi
przysmakami. Najpopularniejszy typ wód, który można spotkać na szlaku to szcza-
wy, które zawierają składniki sodowe i chlorkowe, a także dużo minerałów. Wypo-
czywać można w każdej z części szlaku korzystając z czystego powietrza i uroków
środowiska naturalnego. Będąc w miejscowościach uzdrowiskowych i ich okolicach,
warto skorzystać z licznych szlaków turystycznych, m. in. pieszych i rowerowych
lub szlaków tematycznych np. Szlak Gotycki. Na Szlaku Wód Mineralnych występu-
je wiele atrakcji, do których należą sanatoria i uzdrowiska, ale też osobliwości przy-
rody takie jak: Maczuga Herkulesa, Babiogórski, Gorczański, czy Ojcowski Park
Narodowy. W czasie podróżowania po Małopolskim Szlaku Wód Mineralnych
można natknąć się na charakterystyczne przysmaki regionu, którymi są: bryndza
podhalańska, czyli miękki ser z owczego mleka oraz oscypek, wędzony przez dwa
tygodnie w dymie ogniska góralskiego w bacówce. Zostały one wpisane do rejestru
chronionych nazw pochodzenia Unii Europejskiej, przez co stały się pierwszymi
tradycyjnymi produktami żywnościowymi regionu Małopolski.
W skład Szlaku wchodzi 10 uzdrowisk, które posiada Małopolska, a są nimi:
Rabka-Zdrój, Piwniczna-Zdrój, Muszyna, Żegiestów-Zdrój, Krynica-Zdrój,
Szczawnica, Wysowa-Zdrój, Wapienne, dzielnice miasta Krakowa: Swoszowice oraz
Krzeszowice (fot. 2.)9.
Wiele uzdrowisk szczyci się wspaniałą historią, która zawiera w sobie odległe
czasy. Turyści odnajdują w nich liczne bogactwa naturalne, a także zabytki zdrojo-
9 E. Tomczyk-Miczka, Małopolska - palce lizać, Wyd. Małopolska Organizacja Turystyczna, Kraków
2007, s. 98.
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
246
wej architektury, przede wszystkim drewnianej. Napotykają charakterystyczny klimat
kulturowy, który tworzą muzea, parki i zabytki rezydencjonalne oraz sakralne. Przy-
czyniają się do tego również znani twórcy i ich sztuka oraz miejsca i pamiątki histo-
ryczne. Obyczaje kulturowe wzbogacają liczne imprezy artystyczne. W uzdrowi-
skach są pijalnie wód mineralnych, kąpielowe baseny termalne, tężnie solankowe
oraz parki zdrojowe z których korzystają kuracjusze i turyści.
Fot. 2. Małopolski Szlak Wód Mineralnych
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny w ofercie uzdrowiskowej regionu 247
Źródło: E. Tomczyk-Miczka, Małopolska - palce lizać, Wyd. Małopolska Organizacja Turystyczna, Kraków 2007, s. 102.
Poniżej opisano uzdrowiska wchodzące w skład Małopolskiego Szlaku Wód Mi-
neralnych.
Kraków-Swoszowice ‒ uzdrowisko jest umiejscowione w południowo-
wschodniej części Krakowa, w dzielnicy X Swoszowice. Znajduje się 10 km od
Rynku Głównego. Pod względem geograficznym należy do Podgórza Wielickiego
Cechą charakterystyczną uzdrowiska jest fakt, iż jako jedyne w Polsce funkcjonuje
na terenie dużego miasta. Naturalnym bogactwem jest 200-letni park krajobrazowy
na którego terenie znajdują się ujęcia wód mineralnych oraz swoszowicka siarka. Do
dyspozycji osób odwiedzających uzdrowisko są: Główny Dom Zdrojowy, Willa
„Szwajcarska”, Park Zdrojowy. Swoszowice pozyskały renomę i uznanie na terenie
prawie całej Europy dzięki wodom leczniczym. Zajmują 4. miejsce w Europie po-
śród uzdrowisk siarczkowych. Woda mineralna jest jednorodna chemicznie. Do-
kładnie jest siarczanowo-wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowa, siarczkowa,
której ogólna mineralizacja wynosi 2,64 g/l. Występujące aniony to: jon siarczanowy
i wodorowęglanowy, kationy: jon wapniowy i magnezowy. Siarkowodór w wodzie
ma zawartość 60-80 mg/l10.
Rabka - Zdrój ‒ położona jest w Kotlinie Rabczańskiej, u ujścia potoków Poni-
czanki i Słonki do rzeki Raby nieopodal Beskidu Wyspowego. Oprócz miejscowości
uzdrowiskowej zyskała miano miasta najmłodszych kuracjuszy. Określana jako
„Miasto Dzieci Świata” jest jednym z najpopularniejszych miast uzdrowiskowych
Polski i Europy. Występuje tam niepowtarzalny klimat, duże złoża wód mineralnych
oraz solanek. Znajdują się liczne atrakcje dla najmłodszych, a także specyficzny
klimat folklorystyczny.
Na terenie ośrodka leczniczego w Rabce znajdują się: szpital uzdrowiskowy dla
dzieci, szpital uzdrowiskowy kardiologiczny, sanatoria dla dziecka z opiekunem,
sanatoria dla dorosłych. Uzdrowisko ma do dyspozycji dodatkowo zakład przyro-
doleczniczy.
10 Woda mineralna Swoszowic, http://www.uzdrowisko.krakow.pl/pliki/Wody-%20Dokument1.pdf, data
dostępu: 30.06.2014.
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
248
Uzdrowisko w Rabce ma do dyspozycji 9 ujęć wód podziemnych, z czego domi-
nują solanki jodkowo-chlorkowo-sodowo-bromkowe. Na terenie Parku Zdrojowe-
go znajduje się pijalnia wód mineralnych oraz tężnia solankowa, która ma działanie
lecznicze. Jej system działania oparty jest na inhalacji z krążącej w obiegu powietrza
solanki, która dostarczana jest w ujęcia „Helena”11.
Piwniczna-Zdrój ‒ zlokalizowana jest w centralnej części Beskidu Sądeckiego
nad rzeką Poprad. Leży bezpośrednio przy granicy ze Słowacją i 25 km od Nowego
Sącza. Etnograficznie Piwniczna należy do polskiej góralszczyzny. Tradycje góral-
skie pielęgnowane są w tańcach, pieśniach, rzeźbach i gwarze lokalnej. Panujący
folklor jest doskonałym uzupełnieniem dla funkcji uzdrowiskowej gminy. Relaksu-
jąco na organizm wpływa tamtejsze czyste powietrze i smak wody mineralnej. Piw-
niczna ciągle się rozwija, a doskonałym przykładem jest realizacja nowych inwestycji
takich jak: amfiteatr, plac zabaw dla dzieci, deptak oraz powstające restauracje
z kuchnią regionalną.
Zabiegi dokonywane są na bazie wody mineralnej głównie magnezowo-
wapniowo-wodorowęglanowej oraz borowinach. Wody są „kwaśne”, w swoim
składzie zawierają dużą ilość jonów magnezowych oraz wapniowych. W Piwnicznej-
Zdroju produkowana jest naturalna woda mineralna „Piwniczanka”, której można
skosztować w Pijalni Artystycznej w Łazienkach.
Muszyna - jest miastem uzdrowiskowym położonym w Beskidzie Sądeckim
w dolinie rzeki Poprad i jej dopływów: Szczawnika i Muszynki. Oddalona jest 5 km
od granicy ze Słowacją oraz 11 km od Krynicy-Zdroju. Na obszarze Muszyny znaj-
duje się Popradzki Park Krajobrazowy. Gmina Uzdrowiskowa Muszyna mieści w
sobie trzy uzdrowiska: Muszynę, Złockie i Żegiestów-Zdrój. Podstawowe bogactwo
gminy to złoża leczniczych wód mineralnych szczaw wodorowęglanowo-
magnezowo-wapniowo-żelaziastych, które w swoim składzie zawierają niezwykle
cenne składniki: magnez, wapń, sód, potas, selen, żelazo i lit. Usytuowane są trzy
pijalnie wód mineralnych: „Cechini”, „Antoni”, „Milusia”.
11 Tężnia Solankowa i Pijalnia Wód Mineralnych, http://www.rabka.pl/index.php?dzial=16&dok=167,
30.06.2014.
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny w ofercie uzdrowiskowej regionu 249
Charakterystyczne dla tej miejscowości są wody „Muszyna”, „Perła Krynicy”
oraz „Muszynianka”. Pierwsza z nich jest wysokomineralizowana o ogólnej zawar-
tości składników mineralnych nie mniejszych niż 1500 mg/l. Ujęcie znajduje się
w Popradzkim Parku Krajobrazowym, woda wydobywana jest z odwiertu „K-1”.
Druga należy do średniomineralizowanych o wysokim stopniu nasycenia dwutlenku
węgla. Ostatnia z nich jest wysokomineralizowana, magnezowo-wapniowa posiada
właściwości profilaktyczno-zdrowotne. Kuracjusze odwiedzający uzdrowiska korzy-
stają z bezcennych właściwości tych wód12.
Żegiestów-Zdrój ‒ to wieś uzdrowiskowa w gminie Muszyna w powiecie nowo-
sądeckim, położona na stromym zboczu doliny Popradu. Znajduje się 10 km od
Muszyny oraz 16 km od Piwnicznej-Zdroju. Obecnie na terenie Zdroju znajduje się
Nowy Dom Zdrojowy, Stary Dom Zdrojowy, Nowe Łazienki Mineralne oraz sana-
toria „Patria”, „Korona”, „Revita”, „Wiarus”, „Gwiazda Gór” i inne. Głównym
bogactwem regionu są wody mineralne węglowo-magnezowo-wapniowo-żelaziaste,
czyli szczawy. Na deptaku usytuowana jest Pijalnia Wód Mineralnych „Anka”.
Krynica-Zdrój ‒ położona jest w Beskidzie Sądeckim w barwnych dolinach
Kryniczanki oraz jej dopływów: Palenicy, Słotwinki i Czarnego Potoku. Usytuowa-
na jest 30 km od Nowego Sącza i 16 km od granicy ze Słowacją. Krynica zawdzię-
cza swoją popularność nie tylko uzdrowisku, ale także dzięki centrum sportowemu,
turystycznemu, rekreacyjnemu i kulturalnemu. W ciągu roku odbywa się tu znaczna
ilość imprez krajowych i międzynarodowych, spotkania znanych ludzi, plenery arty-
styczne i koncerty zespołów muzycznych, a wśród nich np. Europejski Festiwal im.
Jana Kiepury
Uzdrowisko posiada wiele wód: „Zdrój Główny”, „Słotwinka”, „Jan”, „Józef”,
„Mieczysław”, „Tadeusz” oraz „Zuber”, których właściwości lecznicze można
poznać w pijalniach: „Głównej” na Deptaku, „Mieczysława” w Starym Domu
Zdrojowym, „Jana” nieopodal Góry Parkowej i „Słotwinki” w Parku Słotwińskim.
Produkowana jest również butelkowana naturalna woda mineralna „Kryniczanka”
zawierająca w swoim składzie naturalny dwutlenek węgla oraz dużą ilość wapnia
12 O produkcie - właściwości, http://www.muszynianka.pl/wlasciwosci, 30.06.2014.
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
250
i magnezu. Wydobywana jest ze źródła „Zdrój Główny” zlokalizowanego nieopodal
Pijalni Głównej.
Szczawnica ‒ leży w dolinie prawego dopływu Dunajca, między pasmem Ra-
dziejowej a Małymi Pieninami. Oddalona jest 37 km od Nowego Targu i ok. 50 km
od Nowego Sącza. Korzystny mikroklimat zawdzięcza położeniu, gdzie występuje
duże nasłonecznienie, mała ilość opadów. Występuje tam wspaniały krajobraz dzię-
ki Pienińskiemu Parkowi Narodowemu. Szczawnica przyciąga turystów XIX-
wieczną architekturą zdrojową oraz różnorodnym możliwościom czynnego wypo-
czynku np. licznymi szlakami turystycznymi, rowerowymi oraz konnymi o różnym
stopniu trudności. Nazwa miejscowości pochodzi od kwaśnych wód - szczaw.
Obecnie Uzdrowisko Szczawnica mieści Pijalnie Wód Mineralnych i dysponuje
aż 12 źródłami wód mineralnych, mieści dwa sanatoria „Inhalatorium” i „Papiernik”
oraz Przychodnię Uzdrowiskową. Wśród źródeł na terenie uzdrowiska można wy-
mienić m.in.: „Józefinę”, „Stefana”, „Magdalenę”, „Jana”, „Szymona”, „Wandę”
i „Pitoniakówkę”. Są to szczawy wodorowęglanowo-sodkowo-jodkowo-bromowe
z dużą zawartością soli mineralnych oraz mikroelementów13..
Wysowa-Zdrój ‒ znajduje się w gminie Uście Gorlickie w powiecie gorlickim
w najwyższej części Beskidu Niskiego, nad rzeką Ropą. Usytuowana jest niedaleko
granicy ze Słowacją, 35 km od Gorlic i 42 km od Krynicy-Zdroju. Gmina Uście
Gorlickie to jeden z najatrakcyjniejszych terenów południowej Polski, ponieważ
znajduje się w części zewnętrznej Karpat Zachodnich. Niepowtarzalny krajobraz,
czyste powietrze, swoisty klimat oraz niski poziom ludności przyciąga turystów ze
wszystkich zakątków Polski i kuracjuszy do korzystania z zasobów wód mineralnych
Wody mineralne wydobywane są z 11 podziemnych ujęć. Wszystkie z nich to
szczawy alkaliczne. Większości można spróbować w centrum uzdrowiska w Pijalni
Wód Mineralnych, która znajduje się w Parku Zdrojowym. Produkuje się tam wody
mineralne m.in. „Wysowiankę” i „Wysowiankę-Zdrój”. Pierwsza z nich jest wyso-
komineralizowana - zawartość składników mineralnych przekracza 1500 mg/l.
Oprócz składników, które zawarte są w większości wód takich jak magnez czy
13 O nas, http://www.uzdrowiskoszczawnica.pl/, 30.06.2014.
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny w ofercie uzdrowiskowej regionu 251
wapń, wyróżnia się zawartością naturalny jod. Druga z wód jest średniomineralizo-
wana - w swoim składzie zawiera poniżej 1000 mg/l składników mineralnych. Cha-
rakteryzuje się bardzo dobrym smakiem i dobrze gasi pragnienie. Występują tam
także naturalne wody lecznicze, jak: „Franciszek”, „Henryk” i „Józef”14.
Wapienne ‒ pod względem geograficznym znajduje się w kotlinie, w centrum
Grupy Magurskiej w odległości 14 km od Gorlic. Wypoczynkowi sprzyja odpo-
wiedni klimat górski. Woda i powietrze mają niezwykłą czystość. Okolice Wapien-
nego charakteryzują się malowniczymi krajobrazami oraz obfitością flory i fauny.
Nieduże uzdrowisko będące własnością prywatnego właściciela jest w posiadaniu
własnego złoża wód mineralnych siarczkowo-wodorowych czerpanych ze źródeł
„Kamila”, „Marta” oraz „Zuzanna”, a także własnego odwiertu wód mineralnych.
Krzeszowice - położone są w centrum rowu Krzeszowickiego, 25 km na zachód
od Krakowa. Miejscowość nie posiada statusu uzdrowiskowego, jednak należy o niej
wspomnieć, gdyż znajduje się na drodze Szlaku Wód Mineralnych. Występujące na
terenie miasta uzdrowisko zyskało status w 1928 roku. Po II wojnie światowej
w 1964 roku wznowiło swoją działalność15. Jest największym centrum rehabilitacji
narządów ruchu w Małopolsce. Woda mineralna czerpana z ujęcia „Zdrój Główny”
służy do zabiegów balneologicznych. Jest to rzadko spotykana woda lecznicza,
siarczanowo-wapniowo-węglowa i siarczkowa.
Reasumując, Małopolski Szlak Wód Mineralnych posiada pomysł, którym jest
uwzględnienie największych uzdrowisk zdrojowych Małopolski i połączenie ich
w jedną całość otrzymując w ten sposób interesujący produkt turystyczny regionu.
Małopolski Szlak jest ogółem uporządkowanych elementów posiadających wspólną
treść, czyli w tym przypadku tematykę wód mineralnych. Stanowi propozycję spę-
dzenia wolnego czasu od pracy. Czynnikiem popytotwórczym odwiedzin regionu
przez turystów jest w głównej mierze turystyka zdrowotna i uzdrowiskowa. Szlak
przyciąga kuracjuszy i turystów, osoby chcące zregenerować siły fizyczne i psy-
chiczne, spędzić aktywnie czas, poprawić samopoczucie i zdrowie. Nadrzędną ideą
szlaku jest zaprezentowanie Małopolski jako regionu bogatego w niezwykle cenne
14 Wysowianka, http://www.wysowianka.pl/, 30.06.2014. 15 Historia uzdrowiska, http://www.krzeszowice.pl/strony,6,13.htm, 30.06.2014.
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
252
złoża wód mineralnych oraz posiadającego największą liczbę uzdrowisk w Polsce.
Oferuje turystom i kuracjuszom w ten sposób niezwykle urozmaiconą, atrakcyjną
i ciekawą propozycję.
Małopolski Szlak Wód Mineralnych przede wszystkim zaliczyć możemy do pro-
duktu turystycznego-szlak. Szlak jest konstruowany w taki sposób, by nie pominąć
walorów turystycznych obszaru, którymi są np. pomniki przyrody, zamki, a w tym
przypadku są to miejscowości uzdrowiskowe i uzdrowiska. Nie ma natomiast wyty-
czonej i oznakowanej trasy, lecz nie eliminuje go to z noszenia miana „szlaku”.
Szlak posiada niepowtarzalne walory turystyczne i atrakcje występujące w różnej
formie w każdej miejscowości uzdrowiskowej i jej okolicach. Doskonale wzbogaca
i uzupełnia turystykę uzdrowiskową w Polsce poprzez doskonałą ofertę wód mine-
ralnych. Dzięki nim w ofercie są różnego rodzaju kuracje połączone z wypoczyn-
kiem, rozrywką, obcowaniem z tamtejszą kulturą i tradycjami. W doskonale wypo-
sażonych obiektach uzdrowiskowych, sanatoriach i pensjonatach można korzystać
z różnorodnych zabiegów leczniczych, usług SPA, wellness czy fitness. Dobry smak
małopolskich wód mineralnych i leczniczych jest kolejnym atutem szlaku.
Szlak jest ofertą skierowaną do osób nie tylko chorych, potrzebujących regenera-
cji sił i poprawy własnego zdrowia, ale również dla ludzi szukających odpoczynku
w specyficznych warunkach ciszy i spokoju. Z reguły program w ośrodku uzdrowi-
skowym trwa około dwóch tygodni, w którym zawarte są zabiegi przyrodolecznicze,
wyżywienie, opieka lekarska oraz pobyt w miejscu uzdrowiskowym. Obecnie pro-
gramy w uzdrowiskach ulegają zmianie i nastawiają się na turystów odwiedzających
uzdrowiska, a nie turystów uzdrowiskowych. Oferują terapie wpływające na zdrowy
styl życia, prawidłowe odżywianie, wygląd zewnętrzny czy sylwetkę. Domy uzdrowi-
skowe oraz sanatoria na drodze szlaku oferują oprócz zwyczajowego wodolecznic-
twa również kąpiele zapachowe, różnego rodzaju inhalacje, okłady, masaże.
Szlak Wód Mineralnych oferuje turystom aktywny wypoczynek, który jest wśród
społeczeństwa coraz bardziej popularny. Można więc zadbać o kondycję oraz urodę
mając do dyspozycji nowoczesną bazę odnowy biologicznej oraz rekreacji sporto-
wej. Usługi uzdrowiskowe mają coraz to atrakcyjniejsze oferty, a osoby z nich ko-
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny w ofercie uzdrowiskowej regionu 253
rzystające są bardziej nimi zainteresowanie, dzięki czemu baza do aktywnego wypo-
czynku wyraźnie się rozwija. W Muszynie i Szczawnicy powstały nowe baseny
i trasy rowerowe. Na terenie całego regionu Małopolski oznakowanie i stan pie-
szych szlaków jest bardzo dobry. Dodatkowo należy zauważyć, iż większość uzdro-
wisk to równocześnie stacje narciarskie, co jest dodatkowym atutem w sezonie
zimowym. Dzięki temu w łatwy sposób można połączyć kurację z rekreacją. Kura-
cjusze mogą spędzać czas wolny w nieco bardziej tradycyjny sposób, a mianowicie
odwiedzając zabytkowe Pijalnie Wód Mineralnych oraz relaksując się w muszlach
koncertowych. W ostatnim czasie odnowiono Pijalnie Wód w Piwnicznej i Wyso-
wej.
Dużą rolę na szlaku odgrywają atrakcje turystyczne takie jak: parki, zabytki czy
muzea. Tradycje miejscowości małopolskich uzupełniane są w odpowiedni sposób
poprzez organizowanie licznych imprez lokalnych i różnych festynów. Szczególnie
wartościowe są imprezy i festiwale muzyczne często zyskujące rangę międzynaro-
dową, np. Festiwal im. Jana Kiepury w Krynicy-Zdroju. Bardzo ogólnie rzecz ujmu-
jąc, gdy decydujemy się na pobyt w uzdrowiskach małopolskich wybieramy czyste
powietrze o właściwościach leczniczych, szum potoków, ciszę Parków Zdrojowych
oraz przyrodę uspokajająco działające na nasze nerwy. Dopełniają je jedyne w swo-
im rodzaju widoki, liczne pamiątki historii tego regionu oraz smak regionalnej
kuchni16. Zbierając wszystkie elementy na drodze Małopolskiego Szlaku Wód Mine-
ralnych w jedną całość otrzymujemy produkt turystyki uzdrowiskowej. Jest on więc
idealną ofertą dla kuracjuszy i turystów zarówno z kraju, jak i z zagranicy.
Podsumowanie
Polska posiada miejsca o bardzo dużej czystości powietrza, specyficznym klima-
cie o właściwościach leczniczych, niepowtarzalnych walorach przyrodniczych, a
także bogactwie podziemnych złóż naturalnej wody mineralnej. Szczyci się dużą
liczbą uzdrowisk. Charakterystycznym regionem, który pod tym względem zwraca
uwagę jest Małopolska.
16 E. Tomczyk-Miczka, W sanatoriach nie tylko „u wód”,
http://turystykamalopolska.pl/247/w_sanatoriach_nie_tylko_u_wod_,493.html, 30.06.2014.
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
254
Turystyka uzdrowiskowa w Polsce jest dobrze rozwinięta. W Małopolsce istotną
rolę odgrywają uzdrowiska słynące z lecznictwa wodami mineralnymi. Wśród nich
10 wchodzi w skład Małopolskiego Szlaku Wód Mineralnych.
Szlak zyskuje na wartości właśnie dzięki uzdrowiskom, które rozwijają się bardzo
dynamicznie i są dużą konkurencją dla krajów Unie Europejskiej. W miejscowo-
ściach uzdrowiskowych na Szlaku znajdują się ogromne ilości podziemnych złóż
naturalnej wody mineralnej o wysokiej jakości. Przyciągają one turystów z zakątków
całej Polski i zagranicy.
Zaprezentowanie Szlaku jako całości, w postaci jednej oferty znakomicie uzu-
pełnia uzdrowiskowy produkt turystyczny Małopolski. Reasumując, turystyka
uzdrowiskowa w Polsce słynie głównie z podziemnych złóż naturalnej wody mine-
ralnej. Wody te są niebywałym bogactwem kraju, wpływającym na konkurencję
z innymi krajami europejskimi. Małopolska jest jednym z najbardziej rozwiniętych
regionów uzdrowiskowych w Polsce.
Literatura
[1] Boruszczak M. (red.), Turystyka uzdrowiskowa: stan i perspektywy, Wyd. Wyższa
Szkoła Turystyki i Hotelarstwa, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego,
Gdańsk-Sopot 2009.
[2] Matela L., Woda i jej lecznicza siła: wykorzystanie uzdrawiającej mocy wody i jej energety-
zacja, Wyd. Studio Astropsychologii, Białystok 2002.
[3] Kucharski M., Sokołowski J., Wykorzystywanie wód leczniczych w rozlewnictwie, w:
B. Paczyński i A. Sadurski (red.), Hydrogeologia regionalna Polski, Wyd. PIG, War-
szawa 2007.
[4] Laskowska R. i in., Do uzdrowisk małopolskich po zdrowie, urodę, kondycję i relaks,
Wyd. Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP, Szczecin, b.r.w.
[5] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 31 marca 2011 r. w sprawie naturalnych wód
mineralnych, wód źródlanych i wód stołowych (Dz. U. z 22 kwietnia 2011 r.).
[6] Tomczyk-Miczka E., Małopolska - palce lizać, Wyd. Małopolska Organizacja
Turystyczna, Kraków 2007.
[7] Wiśniewski M. W., Lecznicze kąpiele i wody mineralne, Wyd. ITKM, Kraków 1996.
Małopolski szlak wód mineralnych jako produkt turystyczny w ofercie uzdrowiskowej regionu 255
Źródła internetowe
[1] Historia rozlewnictwa, http://www.wodazezrodla.pl/?cid=216, 30.06.2014.
[2] Historia uzdrowiska, http://www.krzeszowice.pl/strony,6,13.htm, 30.06.2014.
[3] O nas, http://www.uzdrowiskoszczawnica.pl/, 30.06.2014.
[4] O produkcie - właściwości, http://www.muszynianka.pl/wlasciwosci, 30.06.2014.
[5] Tężnia Solankowa i Pijalnia Wód Mineralnych,
http://www.rabka.pl/index.php?dzial=16&dok=167, 30.06.2014.
[6] Tomczyk-Miczka E., W sanatoriach nie tylko „u wód”,
http://turystykamalopolska.pl/247/w_sanatoriach_nie_tylko_u_wod_,493.htm
l, 30.06.2014.
[7] Woda mineralna Swoszowic, http://www.uzdrowisko.krakow.pl/pliki/Wody-
%20Dokument1.pdf , 30.06.2014
[8] Wysowianka, http://www.wysowianka.pl/, 30.06.2014.
Streszczenie
Słowa kluczowe: Małopolska, szlak turystyczny, wody mineralne, turystyka uzdrowiskowa
W pracy przedstawiono Małopolski Szlak Wód Mineralnych, który jest produktem turystycz-
nym turystyki uzdrowiskowej regionu. Na trasie szlaku znajdują się uzdrowiska bogate w zasoby
naturalnej wody mineralnej. Zakresem pracy objęto: ukazanie Małopolski jako regionu uzdrowi-
skowego, charakterystykę małopolskich wód mineralnych, charakterystykę Małopolskiego Szlaku
Wód Mineralnych jako atrakcji turystyki uzdrowiskowej regionu.
Małopolska mineral water trail as a tourist product in the offer spa region
Summary
Key words: Małopolska, tourist trail, mineral water, health tourism
The paper presents the Małopolska Mineral Water Trail, which is a product of spa tourism
destination in the region. Along the route spas are rich in natural mineral water resources. The
Magdalena WOŹNICZKO, Dominik ORŁOWSKI
256
scope of work included: show as the spa region of Małopolska, Małopolska characteristics of
mineral water, the characteristics of the Małopolska Mineral Water Trail as a tourist spa tourism
in the region.
ZESZYTY NAUKOWE Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 4 (50) / 2015
[s. 257-273]
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA
Międzynarodowe Liceum Meridian
Walory turystyczne powiatu przysuskiego
Wprowadzenie
Turystyka pochodzi od francuskiego pojęcia tour, które oznacza wycieczkę. Zna-
na jest więc jako zjawisko dobrowolnego przemieszczania się ludności w różnym
wieku, wiąże się ze zmianą miejsca pobytu, a co za tym idzie środowiska oraz rytmu
życia. Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) definiuje turystykę jako ogół
czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbo-
wych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otocze-
niem, z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest aktywność zarob-
kowa wynagradzana w odwiedzanej miejscowości. Definicja ta została przyjęta do
celów statystycznych, stąd m.in. ograniczenie czasu do roku itp. Turystyka obejmuje
następujące obszary działalności1:
zakwaterowanie,
działalność usługowa związana z wyżywieniem,
działalność organizatorów turystyki, pośredników i agentów turystycznych
oraz pozostała działalność usługowa w zakresie rezerwacji i działalności
z nią związane,
działalność twórcza związana z kulturą i rozrywką,
1 www.wikipedia/ turystyka, dostęp 26.08.2014.
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA
258
działalność bibliotek, archiwów, muzeów,
ostała działalność związana z kulturą,
działalność sportowa, rozrywkowa i rekreacyjna.
Rozwój regionalny jest postrzegany jako przynoszące dobre efekty zmiany ilo-
ściowe, jakościowe oraz strukturalne w gospodarce danego regionu. Zdobywane
działalnością samorządu województwa i samorządów lokalnych, które wpierane
mogą być też poprzez partnerów regionu. Rozwój regionalny to także zmiany, jakie
zachodzą na danym terenie wiążące się z rozwojem gospodarki i zmianą poziomu
życia, jak również powstawaniem nowych wartości intelektualnych czy duchowych.
Turystyka a czas wolny
Rekreacja ruchowa i turystyka to formy aktywności człowieka realizowane w cza-
sie wolnym. Czas wolny jest kategorią ilościową, wiążącą się z budżetem czasu,
wypoczynek zaś stanowi kategorię jakościową, określającą treść tego czasu. Czas
wolny oznacza czas wszelkich zajęć, którym człowiek oddaje się dobrowolnie ‒
poza zajęciami koniecznymi i obowiązkowymi ‒ dla odpoczynku, rozrywki, rozwoju
osobowości lub udziału w życiu społecznym. W odniesieniu do ilościowego ujęcia
czasu wolnego zwykło się wyróżniać trzy jego kategorie: krótki czas wolny (w ciągu
dnia), średni (w ramach weekendu) oraz długi (wakacyjno-urlopowy).
W jednej z pierwszych prac, poświęconych aspektom wychowawczym turystyki
i krajoznawstwa wśród młodzieży, Kazimierz Denek postawił następujące pytania:
Jakie możliwości tkwią immanentnie w krajoznawstwie i turystyce szkolnej
w zakresie doskonalenia procesu kształcenia i oddziaływania wychowawcze-
go na młodzież?
Jak organizować działalność krajoznawczo-turystyczną wśród młodzieży,
aby stała się ona dla niej i prowadzących ją nauczycieli intelektualną przygo-
dą?
Pytania te zachowały do dzisiaj swoją aktualność, a odpowiedź nie jest ani prosta,
ani niezmienna. Nie wystarczy stosować metod i środków adekwatnych dla okresu
międzywojennego, czy też tych sprawdzonych w latach 60. i 70. XX wieku, należy
dokonać analizy aktualnych preferencji młodzieży, spróbować zachęcić ich do
Walory turystyczne powiatu przysuskiego 259
uprawiania turystyki i krajoznawstwa. Nie jest to proces łatwy ‒ tym bardziej, że
w ostatnim okresie nastąpiło duże rozwarstwienie międzypokoleniowe i upadek
autorytetów. Nadal jednak istnieje szansa, aby młodzież traktowała turystykę, jako
atrakcyjny sposób wolnego czasu i ważny składnik, jakości życia.
Można wyróżnić następujące funkcje krajoznawstwa i turystyki:
Dostarczają wrażeń, wyobrażeń, spostrzeżeń o otaczającym świecie, na pod-
stawie, których możliwe staje się ukształtowanie obrazu przyrody, społe-
czeństwa, techniki i kultury.
Rozbudzają potrzebę poznawania świata i racjonalnego w nim działania.
Wzbogacają poczucie sensu życia dzięki temu, że ukazują ogrom i złożoność
otaczającego świata.
Ukazują urodę życia (wywołują doznania estetyczne).
Funkcje te mają charakter głównie poznawczy, jak również wychowawczy. Funk-
cje poznawcze stanowią najbardziej charakterystyczny aspekt edukacji poza szkołą.
To właśnie zajęcia w terenie w postaci rajdów, biwaków i obozów często dają lepsze
wyniki niż pobyt w murach szkoły. Podstawowym motywem skłaniającym dzieci
i młodzież do udziału w krajoznawstwie i turystyce jest dążenie do poznania kraju
pod różnym kątem, by zweryfikować wiedzę na dany temat. Młodzież XXI wieku
często uczestniczy w imprezach turystycznych, licząc na dobrą zabawę i atrakcje.
Krajoznawstwo i turystyka spełniają więc istotne zadania, zaspokajając różnorodne
potrzeby młodego pokolenia. Zaspokajają dociekliwość poznawczą pokoleń. Sta-
nowiąpodstawę samodzielności dzieci i młodzieży. Wyrażają się umiejętnościami:
obserwowania, analizowania i oceniania zjawisk przyrodniczych
i społecznych,
porównywania i dostrzegania wspólnych cech oraz różnic w przedmiotach,
zjawiskach i sytuacjach,
dostrzegania najważniejszych części całości,
dostrzegania wewnętrznych związków między zjawiskami i przedmiotami,
krytycznej analizy i wnioskowania,
udowadniania i konkretyzowania twierdzeń ogólnych,
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA
260
odróżniania pierwszorzędnych cech przedmiotów od ich cech drugorzęd-
nych,
opanowania nawyków w posługiwaniu się wiadomościami i umiejętnościami.
Krajoznawstwo i turystyka w szkole służą zaspokajaniu potrzeb biologicznych:
regeneracji w dobrych warunkach klimatycznych, przebywania w świetle słonecz-
nym, ciszy, wypoczynku fizycznego, kontaktu z zielenią i przyrodą. Sprzyjają też
realizacji potrzeb psychicznych: umożliwiają organizowanie kontaktów towarzyskich
i wypoczynku w ciszy, zmianę środowiska przestrzennego i społeczn-ego; odpręże-
nie psychiczne, nawiązanie i kultywowanie nowego typu stosunków społecznych.
Udział w działalności krajoznawczo-turystycznej stwarza wiele okazji do zaspokaja-
nia potrzeb kulturalnych. Dotyczą one: poczucia piękna, doznań estetycznych, po-
znania, przeżycia przygody, doznania wrażeń i zmian, naśladownictwa (ulegania
modzie, poddawania się wymogom otoczenia społecznego), zabawy i rozrywki.
Turystyka umożliwia odwiedzanie miejsc znanych z literatury bądź reklamowanych
w środkach masowego przekazu, zwiększenie zakresu doświadczenia społecznego
(poznanie nowych ludzi, ich problemów, nowych instytucji). Stwarza nadzieję na
kreatywność i twórcze działanie2.
W literaturze podkreśla się zdrowotną wartość uprawiania turystyki rodzinnej,
w tym czynnej, tj. kwalifikowanej, zwanej też specjalistyczną (pieszej, wodnej, nar-
ciarskiej, kolarskiej, motorowej), alternatywnej, ekologicznej, a nawet ekstremalnej.
Biernej turystyce, określanej formułą 3xS (sun, sand, sea), przeciwstawia się turystykę
aktywną - 3xE (education, entertainment, excitement). Zaleca się, aby przy dobieraniu
formy wypoczynku wybierać aktywność przeciwną do codziennej. Krytyce poddaje
się turystykę masową, charakteryzującą się pasywnym uczestnictwem, standaryzacją,
schematyzmem imprez turystycznych, unifikacją w skali globalnej3.
Paradoksem czasów współczesnych jest to, że wszelkie wartościowe propozycje
zagospodarowania czasu wolnego, tj. poprzez kontakty rodzinne i towarzyskie,
2 G. Kiedrowicz, Technologia informacyjna w turystyce i rekreacji, Wydawnictwo Naukowe Instytutu
Technologii, Radom 2009, s. 51. 3 B. Pabian, Atrakcje turystyczne Polski. Walory kulturowe, Wydawnictwo WSHiT w Częstochowie, Często-
chowa 2006, s. 48.
Walory turystyczne powiatu przysuskiego 261
sport, rekreację, turystykę, ekspresję twórczą, oświatę, czynności relaksujące
i regeneracyjne, zabiegi poprawiające stan zdrowia itp., wiążą się z konsumpcją. We
wszystkich sferach życia dominować zaczyna wizja globalna, która zakłada, że cały
świat stanowi potencjalny rynek dla sprzedaży różnorodnych dóbr. W postmoderni-
stycznej dostępności dóbr materialnych, stanowiących pokusę nie dla wszystkich
osiągalną, ale na pewno pożądaną, uruchamia się społeczny mechanizm neohedoni-
zmu. Powodzeniem cieszą się np. kosztowne polowania, które w niczym nie kore-
spondują z naturą wartości, nie są też zgodne z ideami ekoturystyki. W serwisie
informacyjnym branży turystycznej czytamy m.in.: entuzjaści łowów i polowań są
w stanie zapłacić bardzo duże pieniądze za emocje, które są im dostarczane podczas
egzotycznych wypraw. Strzał do tokującego głuszca pod białoruskim Witebskiem
kosztuje tysiąc siedemset euro, głowa tanzańskiego lwa kilka tysięcy dolarów4.
Pojawiają się internetowe serwisy, za pomocą których osoby z branży turystycz-
nej pomagają zaplanować wolny czas. Wystarczy wpisać nazwę miasta i już odbiorca
ma do wyboru kategorie: „imprezowo”, „tanecznie”, „filmowo”, „z rodziną” itp.
W katalogach turystycznych i na stronach internetowych znaleźć można wiele
propozycji wypełnienia czasu wolnego poprzez kuszące wyidealizowane oferty.
Podkreśla się przeważnie walory pięknego usytuowania obiektów noclegowych,
komfortowych wnętrz, wyposażenia w nowoczesne nośniki medialne, atrakcyjnego
otoczenia. Pojawiają się też próby odwołania do genezy kultury tradycyjnej poprzez
np. stylizacje na ludowo obiektów gastronomicznych, eksponowanie zalet domowej
kuchni, sprzedaż regionalnych produktów, co dodatkowo ma wzmocnić handlową
argumentację5.
Biura podróży stosują różne chwyty marketingowe, aby związać ze sobą poten-
cjalnego turystę na dłużej. Proponuje się np. tzw. first minute, czyli zniżkę za wcześniej-
sze wykupienie imprezy, lub last minute ‒ sprzedaż imprezy po obniżonej cenie na
krótko przed datą wyjazdu. W tym drugim przypadku podróżny ma jednak ograni-
4 B. Pabian, Z problemów czasu wolnego współczesnej polskiej rodziny, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2010, s. 344. 5 B. Pabian, Elementy rustykalne w przestrzeni miasta ‒ wierność tradycji ery komercyjne działania wolnego rynku?,
[w:] Studia etnologiczne i antropologiczne, I. Bukowska-Floreńska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ślą-skiego, Katowice 2010, s. 56.
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA
262
czone prawa w kwestii wymagań i ewentualnej reklamacji. Stosuje się też programy
lojalnościowe, w ramach, których stali klienci otrzymują określoną zniżkę przy wy-
kupie następnej imprezy turystycznej. We wszystkich przypadkach konsument może
liczyć, że specjalista zaplanuje za niego czas wolny, nie musi, więc starać się sam to
czynić. Takie podejście wiązać można z mediamorfozą ‒ epoką multimedialnej sieci
globalnej i związanym z nią kulturowym AIDS (Anti-Information-Deficiency-Syndrome)
rozumianym, jako syndrom braku odporności na informację. Może jest to także
efekt utraty dawnych znaczeń, braku zrozumienia dla owej namiastki wieczności
(bezczasu), tak charakterystycznej dla stanu poprzedzającego czas wektorowy6. Ten
brak odporności na informację maja w rodzinie przede wszystkim dzieci.
Aktywność rodzin w czasie wolnym zależy jednak od wielu czynników, takich
jak: wiek członków rodziny, pozycja społeczna i materialna, wykształcenie, miejsce
zamieszkania7. Jeżeli wszystkie wyżej wymienione czynniki są pozytywami to wów-
czas przed rodzina może pojawić się problem jednogłośnego wyboru miejsca spę-
dzania czasu wolnego.Czyli wyjazd do miejsca, które w sieci zachęcające było
najbardziej.
Powiat przysuski to wspaniały teren, który zachęca całe rodziny jak i samotnych
zdobywców przygód szukających wrażeńbądź odpoczynku na łonie pięknej natu-
ry.Liczne atrakcje historycznego budownictwa jak również atrakcje przyrodni-
cze(np.: wzniesienia, uzdrowiska wodolecznicze), imprezy okolicznościowe (np.:
wianki, ognie świętojańskie, poszukiwanie kwiatu paproci), oraz degustacje potraw
regionalnych i zabawa przy muzyce ludowej zachęcają do odwiedzania i zwiedzania.
Powiat przysuski ‒ rys historyczny
Pierwsze plemiona zaczęły osiedlać się na ziemiach przysuskich w opoce neolitu.
Wiek VI przyniósł osadnictwo Słowian, po których zostały ślady sanktuarium po-
święconego bóstwom przyrody na górze ,,Gródek Leśny”, nieopodal Przysuchy.
Ziemia powiatu należała do kasztelani żarnowskiej i skrzyńskiej w prowincji łęczyc-
ko-sieradzkiej, leżącej w granicach biskupstwa gnieźnieńskiego. W XII wieku po
6 B. Pabian, Z problemów czasu wolnego…, op. cit., s. 346. 7 M. Bombol, Ekonomiczny wymiar czasu wolnego, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2005, s. 15.
Walory turystyczne powiatu przysuskiego 263
podziale dzielnicowym tereny te znalazły się w prowincji sandomierskiej. Kasztela-
nia skrzyńska wraz z grodem w Skrzynnie nadana została Piotrowi Duninowi herbu
Łabędź, jako kasztelanowi sprawującemu władzę sądowniczą, administracyjną
i wojskową. Pozostałe grody, pełniły funkcje strażnic oraz siedzib rycerskich, np:
Klwów i Krajów pełniły również funkcję komory celnej na drodze ze Skrzyńska
w kierunku północnym od Pilicy. Renesans przyniósł tym terenom dwór obronny
w Żukowie. Należy koniecznie wspomnieć, iż z rodu Łabędziów z ziem powiatu
przysuskiego wywodził się Mszczuj ze Skrzynna, dworzanin królowej Zofii, który
zgodnie z legendą pokonał i uśmiercił Ulricha von Jungingena, w bitwie pod Grun-
waldem w 1410 roku. Z biegiem lat kasztelanie traciły znaczenie na rzecz powiatów.
Kasztelania skrzyńska znalazła się w powiecie radomskim, gdzie Dobrogost Czarny
z Odrzywołu, który był ówczesnym starostą radomskim z polecenia króla Włady-
sława Jagiełły, rozpoczął budowę mostu łyżwowego, po którym przeszły wojska
Jagiełły przez Wisłę, co miało wielkie znaczenie w wojnie z Zakonem Krzyżackim.
Dobrogost Czarny z Odrzywołu za liczne zasługi otrzymał prawa miejskie dla Od-
rzywołu w 1418 roku. Prawa miejskie miały już Skrzynno, Klwów a w 1455 otrzy-
mał je Gielniów.
Złą sławę terenom przysuskim przyniosła wywodząca się z Łabędziów, Barbara
Rusinowska zwana „łotrzycą jezdną”, grasującą na czele konnej bandy, która przez
około 20. lat siała postrach na tych terenach. W 1505 roku stracono ją w Radomiu
w czasie obrad sejmu, gdzie uchwalono konstytucję Nihil novi oraz wydano „Statut
Łaski” – czyli pierwszy zbiór ustaw państwa polskiego.
W XV i XVI wieku w Przysusze znajdowała się kuźnica z kołem wodnym,
a w okolicy mieszkało wielu komorników, zagrodników i rzemieślników. Do 11
grudnia 1710 r. Przysucha była wsią, w tym dniu, na mocy przywileju wydanego
przez Augusta II Mocnego, zezwolono na osiedlenie się rzemieślników niemieckich
i odbywanie targów w soboty i niedziele oraz dano zgodę na zakładanie cechów.
W 1710 roku Antoni Czermiński założył osadę rzemieślniczą na osiedlach zwanych
Rogowskim i Mączyńskim. Tak powstała niemiecka część miasteczka. W 1723 r.
nieopodal niemieckiej części powstało handlowe miasteczko żydowskie. W najbliż-
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA
264
szej okolicy Przysuchy, stanowiącej ośrodek rozległej, lesistej włości magnackiej,
właściciel Jan Dembiński założył w 1739 roku młyn, papiernię i kuźnicę. W 1745 r.
zostało założone katolickie miasteczko polskie. Prawa miejskie otrzymała Przysucha
również w 1745 roku z rąk króla Augusta III. W miasteczku osiedliła się ludność
trzech narodowości z wyraźnym podziałem dzielnic skupionych wokół oddzielnych
rynków:
polskiego zwanego Urszulinem, w centrum którego wzniesiono kościół
rzymskokatolicki ufundowany przez Urszulę Dembińską;
żydowskiego z synagogą, łaźnią i szkołą wyznaniową, należy wspomnieć, że
Przysucha wówczasbyła największym na zachód od Wisły ośrodkiem chasy-
dyzmu. Przyczynili się do tego dwaj cadycy Jakow Icchak Rabinowicz zwany
Świętym Żydem i od 1815 roku jego następca Symcha Bunin Bunchard;
niemieckiego z kirchą, szkołą i cmentarzem, mieszkali tam również rze-
mieślnicy różnych narodowości sprowadzani do okolicznych zakładów me-
talurgicznych, kopalni rudy żelaza.
Z końcem XVIII wieku obecny teren powiatu przysuskiego należał do Staropol-
skiego Zagłębia, które przed powstaniem listopadowym było największym okręgiem
przemysłowym Królestwa Polskiego. Ludność Gielniowa i Klwowa zajmowała się
produkcją przedniego piwa, eksploatacją piaskowca, produkcją osełek i brusów oraz
kowalstwem. Wytwarzano też broń sieczną, palną i amunicję artyleryjską. Funkcjo-
nowały również zakłady budujące karety i kolaski. Przysucha i okolice po upadku
państwa polskiego należały do monarchii austriackiej, w prowincji Galicja Zachod-
nia, w cyrkule radomskim. W 1809 roku region przysuski wszedł w skład Księstwa
Warszawskiego, departamentu radomskiego i powiatu opoczyńskiego. Kolejne
zmiany administracyjne nastąpiły w 1816 roku, gdy tereny te całkowicie uzależniono
od Rosji. Następnie w miejsca departamentów utworzone zostały województwa i po
likwidacji Królestwa Polskiego, w 1837 r. województwa przekształcono w gubernie.
W 1844 roku połączono gubernię sandomierską i kielecką tworząc radomską.
W 1869 roku Przysucha, Odrzywół, Klwów, Gielniów i Skrzynno utraciły prawa
miejskie i stały się osadami w powiecie opoczyńskim guberni radomskiej.
Walory turystyczne powiatu przysuskiego 265
W 1904 roku do zniszczonej przez pożar Przysuchy przybywa Ludwik Skowyra,
nauczyciel, który prowadził na terenie powiatu rozległą działalność oświatową. Po
odzyskaniu przez Polskę niepodległości, dzięki tak wspaniałemu pedagogowi, utwo-
rzono pierwszą w Polsce Średnią Szkołę Spółdzielczą, która w latach 20. XX w.
kształciła młodzież w zakresie spółdzielczości. W 1919 roku wraz z odzyskaniem
niepodległości, tereny obecnego powiatu przysuskiego weszły w skład wojewódz-
twa kieleckiego. W 1939 roku po zmianach administracyjnych, w skład wojewódz-
twa łódzkiego. W czasie II wojny światowej tereny te należały do Generalnej Gu-
berni. Region przysuski znalazł się w powiecie tomaszowskim, w dystrykcie radom-
skim. W tym czasie lasy przysuskie były terenem działań partyzantów, wśród któ-
rych najsłynniejszym był oddział ,,Hubala” czyli mjra Henryka Dobrzańskiego.
W czasie okupacji w getcie przysuskim stłoczono około 4 tys. Żydów. W paździer-
niku 1942 roku wywieziono ich do obozu zagłady w Treblince. Po wojnie władze
przywróciły podział administracyjny z 1939 roku, rzeczone tereny powróciły do
powiatu opoczyńskiego w województwie łódzkim. W 1956 roku powołano powiat
przysuski, składający się z 5 gromad powiatu koneckiego, 15 gromad powiatu opo-
czyńskiego i 6 gromad powiatu radomskiego. Powiat zwarł gminy: Borkowice, Przy-
sucha, Gielniów, Rusinów, Klwów, Potworów, Wieniawa. W 1957 roku Przysucha
ponownie otrzymała prawa miejskie. Nastąpiło ożywienie regionu i rozwój gospo-
darczy. Zaczęły powstawać nowe zakłady pracy, wznoszono nowe budynki admini-
stracyjne, szkoły, obiekty opieki zdrowotnej. Rozwijało się rolnictwo. W 1975 roku
trójstopniowy podział administracyjny kraju zastąpiono dwustopniowym, spowo-
dowało to likwidację powiatów. Tym samym gminy byłego powiatu przysuskiego
weszły w skład województwa radomskiego, które istniało do 31 grudnia 1998 r.
1 stycznia 1999 roku znów przywrócono trójstopniowy podział terytorialny kraju
a co za tym idzie powiat przysuski.
Na dzień dzisiejszy powierzchnia powiatu przysuskiego liczy 801 km2. Składa się
z 8 gmin: Borkowice, Gielniów, Klwów, Odrzywół, Potworów, Rusinów i Wienia-
wa. Południowa część powiatu charakteryzuje się dużą powierzchnią lasów ‒ około
31%. Tereny rolne zawierają gleby wysokiej jakości czystej ekologicznie. Główne
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA
266
gałęzie rolnictwa to: uprawy sadownicze, uprawy papryki, zbóż, ziemniaków, pro-
dukcja mleka. Atrakcyjne położenie terenów powiatu z krzyżującymi się drogami
krajowymi i wojewódzkim, dzięki którym występuje bardzo dobre połączenie do
każdego miejsca w Polsce sprzyja rozwojowi gospodarczemu. Główną rolę odgrywa
droga krajowa nr 12, która pełni funkcję szlaku transportowego pomiędzy wschod-
nią a zachodnią granicą Polski. Siłą powiatu są przede wszystkim prężni mieszkańcy,
jak również tereny inwestycyjne oraz zasoby naturalne.
W 2000 roku oddano do użytku sztuczny zalew w Domaniowie, który pogłębia
dobre warunki dla intensywnego rozwoju bazy rekreacyjno- wypoczynkowej, daje
nowe możliwościmiejsc pracy i agroturystykę. Fundusze unijne wpływają na popra-
wę infrastruktury drogowej i technicznej, turystyczno-sportowo-rekreacyjnej, wod-
no-ściekowej oraz na edukację dzieci, młodzieży i osób dorosłych. Jest to niewąt-
pliwie pozytyw, który potwierdza otrzymanie w VIII edycji rankingu Filary Polskiej
Gospodarki tytułu „Samorządowy Menedżer Regionu 2012” przez Tadeusza Toma-
sika Burmistrza Gminy i Miasta Przysucha. Ranking ma na celu wyłonienie firm
i samorządów, których działalność ma szczególnie pozytywny wpływ na rozwój
regionu. Ocenie w rankingu podlegają takie obszary jak: budowa kanalizacji sanitar-
nej, budowa kanalizacji opadowej, budowa dróg i chodników, budowa i moderni-
zacja obiektów edukacyjnych i infrastruktury dziecięcej oraz budowa i modernizacja
obiektów sportowo – rekreacyjnych, informatyzacja gminy, a także poziom korzy-
stania z funduszy unijnych.
Wydarzenia artystyczne, pozostałości historyczne, zabytki,dobrze rozwinięta in-
frastruktura i baza noclegowa oraz piękno przyrody powodują, że jest to wspaniałe
miejsce do uprawiania szeroko pojętej turystyki.
Rok Oskara Kolberga
Uroczystość inauguracyjna Roku Oskara Kolberga odbyła się w Przysusze, 21 lu-
tego 2014 roku, w przysuskim Domu Kultury. Zorganizowana została przez Mini-
sterstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Samorząd Województwa Mazowiec-
kiego, Instytut Muzyki i Tańca, Muzeum Wsi Radomskiej oraz Muzeum im. Oskara
Kolberga w Przysusze. Pogłębieniem tych działań stał się przegląd folkloru w ra-
Walory turystyczne powiatu przysuskiego 267
mach Dni Kolbergowskich i 15 Dni Przysuchy. W przeglądzie brało udział 31 ze-
społów śpiewaczych, 14 kapel ludowych, 21 solistów śpiewaków i 10 solistów in-
strumentalistów. Tak wspaniałe przedsięwzięcieuświetnił: koncert w wykonaniu
Zespołu Pieśni i Tańca „Lublin” im. Wandy Kaniorowej – laureata nagrody Oskara
Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej” oraz występy ludowych zespołów dzie-
cięcych ze Skrzyńska, Wolanowa i Zakrzewa.Publiczność bawiła się razem z uczest-
nikami przeglądu w rytm polek i oberków. Została wówczas odsłonięta „Ławeczka
z Kolbergiem”, rzeźba przedstawiająca Oskara Kolberga zapraszającego przechod-
niów, by usiedli obok Niego.
Wianki (Noc Kupały)
15 czerwca dbając o zachowanie tradycji Stowarzyszenie „Odnowa” działające na
rzecz Rozwoju Wsi Bieliny zorganizowało w gminie Gielniów obchody Nocy Świę-
tojańskiej, którebyły okazją do wspólnej zabawy, pogłębienia lokalnych więzi i inte-
gracji społeczności. Uczestnicy festynu mogli podziwiać występy utalentowanych
uczniów miejscowej szkoły w widowisku pt. „Bajkowa noc świętojańska” Atrakcją
sceny był również pokaz wokalno-taneczny dziecięcego zespołu ludowego „Bieliń-
ska polka”, Gwiazdą wieczoru była kapela „Odnowa”, której muzyka to ludowa
perełka.W trakcie festynu rozstrzygnięto konkursy „Najlepszy oberek opoczyński”
oraz „Najpiękniejszy wianek świętojański” i „Poszukiwanie kwiatu papro-
ci”.Atrakcją wieczoru był również pokaz drapieżnych ptaków. Uczestnicy przed-
sięwzięcia mogli tańczyć i bawić się przy muzyce ludowej wokół wielkiego ogniska
rozpalonego na boisku szkolnym. Jednym z punktów festynu była prezentacja
i degustacja potraw regionalnych. Dla dzieci przygotowano wesołe miasteczkoi
przejażdżki konne.Na zakończenie uczestnicy festynu mogli wspólne puszczać
wcześniej przygotowane piękne wianki. Impreza ta została częściowo dofinansowa-
na ze środków unijnych (w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich), za
pośrednictwem Lokalnej Grupy Działania „Wszyscy razem”, do której należy gmina
Gielniów. Wianki to wspaniałe przedsięwzięcie podtrzymujące folklor i piękno
tradycji jak również wspierające rozwój turystyki w tym regionie.
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA
268
Dożynki
Kolejną atrakcją turystyczną są dożynki organizowane corocznie w różnych gmi-
nach powiatu. Latem 2014 r. odbyły się Dożynki Powiatowo-Gminne w Odrzywole
i Gielniowie. Uroczystości rozpoczynają się tradycyjną mszą Świętą dziękczynną. Po
mszy barwne korowody a w nich władze powiatu i gmin powiatu, kierownicy
i dyrektorzy jednostek podległych, delegacje OSP z terenu powiatu wraz z pocztami
sztandarowymi, delegacje ze szkół wraz ze sztandarami i delegacje z gmin niosące
wieńce dożynkowe oraz mieszkańcy powiatu przysuskiego przemieszczają się na
teren boisk gminnych. Po wysłuchaniu hymnu narodowego następują wystąpienia
organizatorów dożynek. Po przemówieniach według obyczaju starostowie dożynek
przekazują na ręce Starosty i Wójta bochen poświęconego chleba, którym zostają
poczęstowani zaproszeni goście. W trakcie dożynek odznaczenia otrzymują najlepsi
rolnicy powiatu, którzy z rąk Starosty Przysuskiego i Wójta Gminy Odrzywół uho-
norowani zostają odznaczeniem „Zasłużony dla Rolnictwa”, przyznanym przez
Ministra Rolnictwa. Na tegorocznych dożynkach jak co roku nie zabrakło także
stoisk z przysmakami regionalnymi takimi jak: chleb ze smalcem, pierogi, leczo,
bigos, ciasta, które przygotowane zostały przez stowarzyszenia i koła gospodyń
wiejskich z gmin powiatu. Wszyscy uczestnicy przedsięwzięcia mogli znaleźć cieka-
we dla siebie atrakcje bez względu na wiek. Gości bawili kabareciarz Stan Tutaj,
zespół Skaner,Verdis, Pomidżi Dance, The Ukrainian Folk, Enej oraz Budka Sufle-
ra.
„Lato z Radiem”
Innym muzycznym wydarzeniem w Przysusze, które miało miejsce latem 2014
roku było „Lato z Radiem”. Dzięki bezpośredniej transmisji w Internecie, w wielu
miejscach w Polsce i na świecie, internauci mogli stać się gośćmi Przysuchy, która
poprzez przedstawicieli folkloru powiatu przysuskiego wymienionych poniżej:
zespół artystyczny Stefana Kołazińskiego ze Zdonkowa,
śpiewaczka ludowa Maria Fidos z Ruszkowic,
Walory turystyczne powiatu przysuskiego 269
Izabela Jarząbek z Bryzgowa, która tworzy rękodzieło ludowe i artystyczne
oraz rzeźby i wyroby pamiątkarskie iokazjonalnez drewna,
zespół „Zorza” , który tańczy, śpiewa i kultywuje tradycje weselne regionu z
Bielin,
zespół ludowy „Znad Drzewiczki” z Odrzywołu,
śpiewacy ludowi Stanisław Zieja z Kłonnej,
Kapela Piotra Gacy ze Rdzowa,
poetka ludowa Zofia Jurgowska z Wiru,
zespół „Zakukała Kukułecka” z Gałek Rusinowskich,
Zespół „Jaskółecki” z Gałek Rusinowskich,
Kapela Tadeusza Jedynaka z Przystałowic Małych
Józefa Siwiec, która pisze pieśni, wykonuje dywany ludowe,
Maria Walasik , która wykonuje dywany i wycinanki ludowe,
Kapela Pana Mariana Pełki z Kłudna,
Kapela Stanisława Stępniaka,
mogła zachęcić do odwiedzenie i zapoznania się z artystycznymi atrakcjami tego
terenu. Takie przedsięwzięcia dają nadziejęna wzrost zainteresowania powiatem.
Należy pamiętać, że ma on również do zaoferowania odwiedzającym piękno za-
bytków i przyrody.
Zabytki powiatu przysuskiego
Powiat przysuski może pochwalić się wieloma zabytkami są to miedzy innymi:
dwór Dembińskich z parkiem wybudowanym w II połowie XIX w. kościół para-
fialny w stylu klasycystycznym pod wezwaniem św. Jana Nepomucena wybudowany
w XIX w, synagoga i cmentarz żydowski wzniesione pod koniec XVIII w., kościół
parafialny w Skrzyńsku wraz z sanktuarium Matki Bożej Staroskrzyńskiej, kościół
w Ruskim Brodzie wybudowany na początku XX w., kościół w Smogorzowie oraz
dwór w Zbożennie.
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA
270
Przyroda w powiecie
Walorami krajobrazowymi powiatu przysuskiego jest usytuowanie pomiędzy
Garbem Gielniowskim, który jest mezoregionem Polski, usytuowanym na Wyżynie
Kieleckiej. Zbudowany jest z piaskowców białych i iłów szarych jak również
z utworów polodowcowych, na powierzchni z gliną, piachem i żwirem. Zajmuje
obszar około 515 km2. Najwyższym wzniesieniem Garbu Gielniowskiego, a jedno-
cześnie województwa mazowieckiego jest Góra Altana mająca 408 m. npm. Wystę-
pują tu niskoprocentowe złoża rud żelaza. W skład lasów porastających Garb Giel-
niowski, wchodzi kompleks szydłowiecko-przysuski, nazywany dawniej Puszczą
Rozwadowską. Teren ten zawiera równoległe pasma wzniesień oddzielone od siebie
dolinami przeciętymi strumykami i rzeczkami, które tworzą sieć hydrologiczną
powiatu. Największą rzeką powiatu jest Pilica, która jednocześnie pełni rolę granicy
północnej, na rzece jest wiele malowniczych wysepek. Pilica jest jeszcze nieuregu-
lowaną przez człowieka dziką rzeką kierującą się swoimi prawami. Kolejna rzeka to
Radomka, która jest lewobrzeżnym dopływem Wisły o długości 107 km. Wypływa
z Lasów Przysusko – Szydłowieckich, w pn. części Garbu Gielniowskiego, z rezer-
watu „Puszcza u źródeł Radomki”. Jej prawobrzeżnym dopływem na terenie powia-
tu przysuskiego jest Jabłonica, lewobrzeżnym Wiązownica. Na Radomce znajdują
się dwa sztuczne zbiorniki; jeden w Topornii o powierzchni około 5 ha, drugi Zalew
Domaniowskim o pow. 500 ha. Rzeka Drzewiczka jest prawobrzeżnym dopływem
Pilicy o długości 81 km, wypływa z lasów porastających wzgórza Garbu Gielniow-
skiego w okolicach Ruskiego Brodu. Okrąża Lasy Przysusko-Szydłowieckie od
zachodu Jej lewostronnym dopływem jest Młynówka i Węglarka z Opocznianką,
natomiast z prawej strony zasila ją Brzuśnia. Spiętrzone wody Drzewiczki wykorzy-
stywane były od wieków do napędzania młynów oraz kuźnic. Największy zbiornik
tego typu to Wielki Staw w Drzewicy. Na Drzewiczce utworzony został zalew
w okolicach Odrzywołu o powierzchni 4 ha oraz niewielki w Nieznamierowicach.
Fauna i flora jest bogactwem terenów leśnych pozostałych po Puszczy Świętokrzy-
skiej skrywającej unikatowe pomniki przyrody m.in.: ponad 300. letni platan, 200.
letnia lipa drobnolistna, ponad 100-letnia olsza czarna. Z uwagi na dbałość i ochro-
Walory turystyczne powiatu przysuskiego 271
nę naturalnego środowiska oraz dla podtrzymania równowagi ekosystemów na
terenie powiatu utworzono rezerwaty przyrody oraz obszary krajobrazu chronione-
go, a także obszar Natura 2000 i obszar specjalistycznej ochrony ptaków, obejmują-
cy w powiecie górną granicę, wzdłuż rzeki Pilicy i częściowo Drzewiczki. Ochroną
objęte są miejsca lęgowe i żerowania ptaków. Można tutaj spotkać m.in.: rybitwę
białoczelną i siweczkę obrożną. Tereny te zwierają rezerwaty przyrody m.in.: Pusz-
cza u źródeł Radomki będącym rezerwatem leśnym o pow. 73,48 ha. Został utwo-
rzony w 1978 r. na terenie nadleśnictwa Przysucha, w centralnej części Garbu Giel-
niowskiego. Ochroną objęte zostały w nim drzewostany leżące na lewym brzegu
Radomki, w pobliżu jej źródeł. Okazjonalne dęby, buki i jodły, które mają do 150
lat i osiągają 30 m wysokości. Stawy na tym terenie, przyciąga ptactwo wodne
i błotne, spotkać można czaplę siwą, bociana czarnego, brodźca samotnego oraz
liczne gatunki kaczek. Rezerwat jest domem dla dzików oraz saren. Lasy Przysusko
– Szydłowieckie oraz Dolina Pilicy i Drzewiczki wchodzą w składobszaru krajobra-
zu chronionego utworzonego w 1983 roku. Obejmuje on kompleks lasów dawnej
Puszczy Rozwadowskiej i Świętokrzyskiej o pow. 43 580 ha. i doliny rzeki Pilicy
i Drzewiczki o pow. 70 380 ha. W ich obrębie znajdują się 3 rezerwaty przyrody.
Jeden u źródeł Radomki na terenie powiatu przysuskiego, a dwa pozostałe (Podlesie
i Cis) na terenie powiatu szydłowieckiego. Obszar ten został zaliczony do systemu
ostoi ptaków o randze europejskiej. Obejmuje: 55 pomników przyrody (drzewa
i głazy narzutowe) oraz 17 parków zabytkowych.
Podsumowanie
Powiat przysuski leży w południowo – zachodniej części województwa ma-
zowieckiego. Preferowane kierunki rozwoju gminy to: przetwórstwo rolno –
spożywcze w największym zakładzie HORTEX HOLDING S.A. i największe
zagłębie uprawy papryki w Polsce oraz szeroko rozwinięte sadownictwo oraz prze-
mysł ceramiczny. Zaplecze turystyczne zapewniają ośrodki wypoczynkowe, hotele
i restauracje oraz szeroko rozwinięta agroturystyka w całym powiecie. Powiat rozwi-
ja się prężnie dbając o poprawę infrastruktury: drogowej i technicznej, turystyczno-
sportowo-rekreacyjnej, wodno-ściekowej itp. Dbałość o zabytki i tak urocze przed-
Justyna SYTA – KIERASIŃSKA
272
sięwzięcia artystyczne jak np.: dożynki, wianki, dni Kolbergowskie promujące
własny folklor, jak również dbałość o przyrodę, wpływa na rozwój turystyki tego
regionu.
Bibliografia
[1] Bombol M., Ekonomiczny wymiar czasu wolnego, Oficyna Wydawnicza, Warsza-
wa 2005.
[2] Kiedrowicz G., Technologia informacyjna w turystyce i rekreacji, Wydawnictwo
Naukowe Instytutu Technologii, Radom 2009.
[3] Pabian B., Z problemów czasu wolnego współczesnej polskiej rodziny, Wydawnictwo
Adam Marszałek, Toruń 2010.
[4] Pabian B., Elementy rustykalne w przestrzeni miasta - wierność tradycji ery komercyjne
działania wolnego rynku?, [w:] Studia etnologiczne i antropologiczne, I. Bukowska-
Floreńska, (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2010.
[5] Pabian B., Atrakcje turystyczne Polski. Walory kulturowe, Wydawnictwo WSHiT
w Częstochowie, Częstochowa 2006.
[6] http://www.przysucha.pl/ 26.08.2014
[7] http://pl.wikipedia.org/wiki/Nihil_novi 26.08.2014
[8] http://historia.org.pl/ 26.08.2014
Streszczenie
Słowa kluczowe: turystyka, rozwój, powiat przysuski
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie turystycznych atrakcji powiatu przysuskiego.
Rozwój turystyki w tych okolicach wspomagają imprezy okolicznościowe np.:Wianki oraz Do-
żynki a w trakcie festynów degustacja potraw regionalnych i zabawa przy muzyce ludowej. Powiat
przysuski to bogata historia, a co za nią idzie oczywiście moc zabytków i atrakcji przyrodniczych.
Walory turystyczne powiatu przysuskiego 273
Tourist attractions of the Przysucha district
Summary
Key words: tourism, development, Przysucha district
The purpose of this article is to present the Przysucha district’s tourist attractions. The
development of tourism in this area is supported by events such as: Wianki, Harvest festival and
feasts when regional dishes are tasted and folk music is played. Przysucha district has rich history
and also a lot of historical and natural attractions.
Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie /
Reviewers of Scientific Journals
Prof. prof.:
1. Waldemar Bańka – Wyższa Szkoła im. Pawła Włodkowica w Płocku
2. Paweł Stanisław Czarnecki – Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
3. Pavol Dančak – Uniwersytet Preszowski (Słowacja)
4. Kazimierz Doktór – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie,
Uniwersytet Łódzki
5. Anatolij Drabowskij – Instytut Spółdzielczości w Winnicy (Ukraina)
6. Rudolf Dupkala – Uniwersytet Preszowski (Słowacja)
7. Siergiej Gawrow – Moskiewski Miejski Uniwersytet Pedagogiczny (Rosja),
Rosyjski Instytu Kulturologii w Moskwie
8. Konstantin Jakimczuk – Instytut Spółdzielczości w Winnicy (Ukraina)
9. Walery Karsiekin – Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki (Ukraina)
10. Wojciech Maciejewski – Uniwersytet Warszawski
11. Hanna Markiewicz – Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie
12. Bazyli Nazaruk – Uniwersytet Warszawski, Wyższa Szkoła Menedżerska w
Legnicy
13. Walery Nowikow – Instytut Demografii i Badań Społecznych
Narodowej Akademii Nauk Ukrainy
14. Alica Petrašova – Uniwersytet Preszowski (Słowacja)
15. Wanda Rusiecka – Instytut Socjologii Białoruskiej Akademii Nauk
16. Remigiusz Ryziński – Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji
w Warszawie
17. Wojciech Słomski – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej
w Preszowie (Słowacja), Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
18. Eugeniusz Sobczak – Politechnika Warszawska
Recenzenci Zeszytów Naukowych
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals
276
19. Marek Storoška – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Pre-
szowie (Słowacja)
20. Bolesław Szafrański – Wojskowa Akademia Techniczna w Warszawie
21. Anna Wawrzonkiewicz-Słomska – Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna
w Tarnowie
22. Elżbieta Weiss – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej w Pre-
szowie (Słowacja)
Informacje dla autorów / Information for Authors
W Zeszytach Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie publiko-
wane są prace przeglądowe, rozprawy, studia, artykuły, sprawozdania z konferencji
naukowych, komunikaty, recenzje, informacje z zakresu szeroko pojmowanych
nauk społecznych.
Każda praca powinna być przesyłana do redakcji w formie elektronicznej
/e-mail, płyta CD, bądź pendrive/. Należy ją odpowiednio przygotować pod
względem językowym, merytorycznym i technicznym.
Pierwsza strona złożonego w redakcji artykułu powinna zawierać: imię/imiona,
nazwisko/nazwiska autora/autorów, pełną nazwę instytucji, którą zamierza repre-
zentować autor bądź autorzy, tytuł pracy, jej streszczenie i słowa kluczowe. Każdy
artykuł powinien zawierać także tytuł, słowa kluczowe i streszczenie w języku an-
gielskim.
Wraz z nadsyłanymi artykułami, recenzją czy innymi materiałami do publikacji
redakcja prosi o podanie następujących informacji: adresu korespondencyjnego,
adresu placówki naukowej / zakładu pracy, w której/ym autor/ka jest zatrudnio-
ny/a, adresu mailowego i numeru telefonu.
W artykułach zaleca się stosowanie przypisów u dołu strony. Akceptujemy także
zapisy w systemie harvardzkim. Większe opracowania powinny zawierać śródtytuły.
Tytuły tabel i rysunków należy wyakcentować. Źródła do nich podawać jak
w przypisach.
Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda pozycja
powinna zawierać nazwisko i inicjały imienia/imion autora/autorów, tytuł pracy,
nazwę czasopisma, jego numer lub tom, wydawnictwo bądź adres internetowy,
miejsce i rok wydania. Prosimy także o podawanie numerów ISBN i ISNN.
Komitet Redakcyjny zastrzega sobie prawo do dokonywania drobnych skrótów
i poprawek przesyłanego materiału bez uzgadniania ich z autorami. W przypadku
Informacje dla autorów / Information for Authors
278
konieczności dokonania większych poprawek – dokonuje ich autor lub praca zostaje
wycofana.
* * *
Każda praca kierowana jest do recenzji /Lista recenzentów publikowana jest
w każdym numerze czasopisma i znajduje się na stronie internetowej czasopisma/.
Pracę ocenia co najmniej dwóch recenzentów, a w przypadku jednej oceny nega-
tywnej ‒ trzech. Recenzenci są spoza jednostki naukowej autora/autorów, a także
nie są pracownikami etatowymi Uczelni, nie pełnią żadnych funkcji w czasopiśmie.
W przypadku artykułu zagranicznego bądź w języku obcym, recenzenci zazwyczaj
pochodzą z innego kraju niż autor/autorzy artykułu.
Autorzy nie znają tożsamości recenzentów. Recenzja ma formę pisemną
i zawiera wniosek o dopuszczeniu pracy do druku, dopuszczeniu do druku po na-
niesieniu uwag lub niedopuszczeniu do druku, a także oświadczenie recenzenta, że
nie ma on żadnych powiązań z autorem/autorami artykułu/artykułów.
* * *
In Zeszyty Naukowe Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie there are pub-
lications of reviewing papers, dissertations, studies, articles, reports of scientific
conferences, announcements, reviews, information on social studies in the broad
sense.
Every paper should be sent to the editorials in an electronic form (e-mail, CD, or
memory stick). It is supposed to be prepared linguistically, technically and in terms
of subject.
The first page of a submitted article should include first name (second name) and
surname(s) of the author(s), full name of the institution represented by the au-
thor(s), the title of the paper, its summary and key words. Every article should also
include a title, key words and its summary in English.
The editors ask authors to send articles, reviews and other materials for publica-
tion together with the following information: an address for correspondence, the
Informacje dla autorów / Information for Authors 279
address of the institution the author works for, e-mail address(es) and a phone
number.
It is advised to add footnotes at the bottom of a page. Harvard layout system is
also accepted. Broader papers should include subheadings. Titles of tables and
pictures should be highlighted. Their sources should be added as footnotes.
Bibliography is to be listed alphabetically according to the authors’ surnames.
Each entry has to consist of surname, first and second name’s initials of the author,
title of the paper, title of the journal, its issue number or volume number, publish-
ing house or a website, place and year of publication. We also ask authors to write
ISBN and ISSN numbers.
The Editorial Committee feels free to apply minor shortcuts and slight correc-
tions of the sent in materials without asking for the authors’ agreement. If more
significant corrections are necessary, the author is asked to apply them or the paper
is not accepted.
* * *
Each paper is sent to reviewers. (Review form is on the journal’s website. List of
rewievers is published in each issue of the journal). It is assessed by at least two
reviewers, and in case of one negative assessment, by three ones. The reviewers are
connected neither with the institution of the author nor with the Academy itself on
the employment grounds, and they do not take any positions in the journal. In case
of a foreign article, or an article written in a foreign language, reviewers come from
a different country than the author(s) of the article.
Authors do not know the reviewers’ identity. The review is in a written form and
includes a recommendation for sending the paper to print, for sending it to print
after some minor corrections, or not for sending it to print, together with the re-
viewer’s declaration that he/she has no connections with the author(s) of the arti-
cle(s).