Title: Zasoby podmiotowe i radzenie sobie ze stresem a zdrowie osób bliskich wspierających chorych na białaczkę
Author: Anna Kaczmarska-Tabor
Citation style: Kaczmarska-Tabor Anna. (2019). Zasoby podmiotowe i radzenie sobie ze stresem a zdrowie osób bliskich wspierających chorych na białaczkę. Praca doktorska. Katowice : Uniwersytet Śląski
U N I W E R S Y T E T Ś L Ą S K I W K A T O W I C A C H
W y d z i a ł P e d a g o g i k i i P s y c h o l o g i i
Instytut Psychologii
Rozprawa doktorska
ANNA KACZMARSKA-TABOR
ZASOBY PODMIOTOWE I RADZENIE SOBIE ZE STRESEM
A ZDROWIE OSÓB BLISKICH WSPIERAJĄCYCH CHORYCH NA
BIAŁACZKĘ
Praca doktorska napisana pod kierunkiem
dr hab. Heleny Wrony-Polańskiej, prof. WSG
Kraków 2019
2
Składam serdeczne podziękowania Pani dr hab. Helenie Wronie-Polańskiej, prof. WSG
za podjęcie zadania promotora pracy, wsparcie merytoryczne, życzliwość i wyrozumiałość
okazaną na każdym etapie naszej wieloletniej współpracy.
3
Spis treści
Spis treści 3
Wprowadzenie 7
1. Choroba nowotworowa jako zagrożenie 9
1.1. Zachorowalność na nowotwory 9
1.2. Charakterystyka białaczek 10
1.3. Metody leczenia białaczek 13
1.3.1. Przeszczepianie komórek krwiotwórczych 13
1.4. Społeczny obraz choroby nowotworowej 17
1.5. Choroba nowotworowa w rodzinie 18
1.5.1. Sytuacja psychologiczna chorego na białaczkę 18
1.5.2. Rodzina z chorobą nowotworową 21
1.5.3. Fazy choroby nowotworowej 24
2. Stres a zdrowie 28
2.1. Pojęcie stresu 28
2.2. Wpływ stresu na organizm człowieka 33
2.3. Lęk a stres 34
2.4. Radzenie sobie ze stresem 41
3. Sposoby rozumienia zdrowia 47
3.1. Model biomedyczny i biopsychospołeczny 47
3.2. Podejście psychosomatyczne i somatopsychiczne a zdrowie 49
3.3. Jakość życia a zdrowie 51
3.4. Funkcjonalne ujęcie zdrowia 53
4. Zasoby podmiotowe a zdrowie 59
4.1. Poczucie koherencji 59
4.2. Samoocena 62
4.3. Poczucie kontroli 65
4.4. Wsparcie społeczne 68
4.5. Poczucie własnej skuteczności 72
4.6. Styl życia i zachowania zdrowotne a zdrowie 73
4
5. Przebieg badań 79
5.1. Teoretyczny model badania 80
5.2. Pytania i hipotezy badawcze 80
5.3. Zmienne i ich operacjonalizacja 82
5.4. Procedura badawcza 85
5.5. Techniki badawcze 85
5.5.1. Techniki do badania zdrowia 85
5.5.2. Techniki do badania poziomu stresu i radzenia sobie ze stresem 87
5.5.3. Techniki do badania zasobów 88
5.6. Opis zastosowanej statystycznej analizy danych 90
5.7. Charakterystyka badanej grupy 90
Wyniki badań własnych 92
6.1. Charakterystyka zdrowia i jego wskaźników 92
6.1.1. Zdrowie osób badanych - ogólna zmienna zdrowie 92
6.1.2. Sytuacja zdrowotna bliskich osób wspierających chorych na białaczkę 107
6.3. Poziom stresu osób wspierających chorych na białaczkę 108
6.4. Radzenie sobie ze stresem przez osoby wspierające chorych na białaczkę 112
6.5. Zasoby podmiotowe 113
6.6. Zmienne a płeć badanych osób 118
7. Stres i radzenie sobie ze stresem a zdrowie osób wspierających chorych na białaczkę 121
7.1. Zdrowie a stres 121
7.2. Zdrowie a style radzenia sobie ze stresem 125
8. Zasoby podmiotowe a stres i radzenie sobie ze stresem u osób wspierających chorych
na białaczkę 128
8.1. Zasoby podmiotowe a poziom stresu 128
8.2. Zasoby podmiotowe a style radzenia sobie ze stresem 130
9. Zasoby podmiotowe a zdrowie osób wspierających chorych na białaczkę 136
10. Dyskusja i wnioski z badań 140
10.1. Wnioski aplikacyjne 158
Bibliografia 161
Streszczenie 185
Abstract 197
Aneks 189
Spis tabel, wykresów i rycin 197
5
Wprowadzenie
Choroby nowotworowe stanowią drugą przyczynę zgonów w Polsce i na świecie.
Mimo znacznego postępu medycznego w zakresie leczenia nowotworów w społeczeństwie
nadal występują lękowe postawy wobec choroby nowotworowej, które są wynikiem
społecznego podejścia polegającego na równoważeniu jej ze śmiercią (Cobb 1959, 1972;
Wrona-Polańska 1985,1996a, Nęcki, Górniak 1999). Każda choroba,
a szczególnie ta o niepewnym rokowaniu zagraża zdrowiu i życiu człowieka, budzi wiele
obaw i wymaga wprowadzenia zmian w zakresie pełnionych ról społecznych czy
realizowanych wartości. Diagnoza choroby nowotworowej oraz proces jej leczenia rzutują na
życie pacjenta oraz system rodzinny i otoczenie, sytuacja ta ma charakter procesu
wymagającego gotowości do adaptacji i sprostania wyzwaniom jakie niesie ze sobą choroba.
Białaczki należą do chorób nowotworowych, które bezpośrednio zagrażają zdrowiu
i życiu, wynika to z ich specyfiki, obejmują cały organizm człowieka - w przypadku białaczek
nowotwór ma charakter uogólniony - układ krwionośny człowieka zostaje zaatakowany
przez zmutowane leukocyty. Współczesna medycyna daje możliwość wyleczenia białaczek,
taką szansę stanowi transplantacja komórek krwiotwórczych. Przeszczepienie to złożona
sytuacja stresowa dla pacjenta jak i jego bliskich, która nie jest jednoznaczna z wyleczeniem.
Przygotowanie, zabieg transplantacji oraz czas po transplantacji to z jednej strony zagrożenie
w wymiarze biologicznym, psychologicznym, społecznym i duchowym, z drugiej wyzwanie
wymagającego mobilizacji zasobów biologicznych, psychologicznych, społecznych
i duchowych w celu powrotu do zdrowia. Jak wskazuje literatura przeżywa 50% pacjentów,
inni giną na różnych etapach leczenia (Wrona-Polańska, 2011).
Konsekwencją choroby nowotworowej w rodzinie jest reorganizacja całego systemu.
Niejednokrotnie zmiany mają charakter trwały, co może być trudne do akceptacji zarówno
przez osobę chorą, jak również jej bliskich.
Założenie, że doświadczenie choroby nowotworowej jest jedynie zjawiskiem
zagrażającym zdrowiu osób wspierających byłoby osadzone w podejściu biomedycznym
zorientowanym na chorobę. Aktualnie uważa się, że doświadczenie sytuacji stresowej nie
musi mieć jedynie negatywnego charakteru, może również prowadzić do rozwoju osobowości
człowieka oraz jego relacji z otoczeniem (Wrona-Polańska, 2003, 2011).
Podstawą podjętych badań jest Funkcjonalny Model Zdrowia Heleny Wrony-
Polańskiej (2003, 2011), w którym zdrowie ujęte jest systemowo. Zdrowie i choroba
6
rozumiane są jako funkcja zmagania się ze stresem oraz zasobów. Gdzie kluczową rolę pełnią
zasoby, które pośrednio i bezpośrednio warunkują zdrowie jednostki. W podjętych badaniach
skoncentrowano się na uzyskaniu odpowiedzi na pytanie, jakie psychologiczne mechanizmy
decydują o utrzymaniu zdrowia przez osoby wspierające chorych na białaczkę.
Inspiracją do podjętej tematyki była przede wszystkim współpraca oraz badania
prowadzone pod kierunkiem Profesor Heleny Wrony-Polańskiej, Kierownika Katedry
Psychologii Zdrowia Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, inicjatorki poszukiwań
psychologicznych mechanizmów zdrowia i choroby wśród osób zdrowych i chorych. Od lat
70' ubiegłego wieku Profesor prowadziła badania obejmujące chorych na białaczkę, których
celem było znalezienie odpowiedzi na pytanie jak chorzy zmagają sie ze stresem choroby
i jak można ich wesprzeć w powrocie do zdrowia. Rezultatem naukowych poszukiwań
uwarunkowań zdrowia i choroby Heleny Wrony-Polańskiej jest Funkcjonalny Model
Zdrowia, który jednocześnie stanowił inspirację do przeprowadzenia badań wśród osób
wspierających chorych na białaczkę oraz stanowi podstawę teoretyczną niniejszej rozprawy.
Zdrowie w tym ujęciu zależy od skutecznego zmagania się ze stresem oraz posiadanych przez
jednostkę zasobów. Nawet w tak trudnej sytuacji jaką jest choroba somatyczna, osoba ze
swoją podmiotowością może być kreatorem swojego zdrowia poprzez uruchomienie sił
wewnątrzpsychicznych do zmagania się z ową sytuacją, które są zależne od zasobów
jednostki i przeżywanych przez nią emocji. W literaturze coraz częściej pojawiają się
doniesienia dotyczące faktu, że choroba jest ogromnym źródłem stresu dla pacjentów, jak
również ich bliskich, przez co może stanowić zagrożenie dla ich zdrowia. Wychodząc
z założenia za Wroną-Polańską (2003, 2011), że zdrowie jest funkcją twórczego radzenia
sobie ze stresem pojawiło się pytanie: jak radzą sobie ze stresem osoby bliskie chorujących na
białaczkę oraz co sprzyja utrzymaniu przez nich zdrowia?
Podstawowymi zmiennymi, zgodnie z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia, są zdrowie
(zmienna wyjaśniana) oraz stres, style radzenie sobie ze stresem i zasoby (zmienne
wyjaśniające). Zdrowie zostało zoopercjonalizowne za pomocą pięciu wskaźników: poczucia
zdrowia, poczucia spokoju, poczucia jakości życia, poczucia braku zmęczenia oraz udziału
w życiu społecznym (na podstawie operacyjnej definicji zdrowia Wrony-Polańskiej, 2003).
Praca składa się z części teoretycznej oraz empirycznej.
Rozdział pierwszy dotyczy charakterystyki medycznej choroby białaczkowej, jak
również opisu sytuacji psychologicznej chorego na białaczkę oraz rodziny. Rozdział drugi
ukazuje problematykę stresu i radzenia sobie z nim, natomiast w rozdziale trzecim zostaje
podjęta tematyka zdrowia i choroby oraz prezentacja i opis Funkcjonalnego Modelu Zdrowia
7
Heleny Wrony-Polańskiej (2003, 2011) jako podstawy pracy. W rozdziale czwartym
przedstawiono koncepcje dotyczące roli zasobów podmiotowych w kształtowaniu zdrowia
człowieka.
Rozdział 5 i 6 uwzględnia założenia i hipotezy pracy oraz stosowane techniki, metodę
pracy, charakterystykę badanej grupy oraz jakościową analizę materiału empirycznego.
W rozdziale 7, 8 i 9 podjęto się weryfikacji przyjętych hipotez. Analiza zebranego materiału
badawczego obejmuje głównie zdrowie, stres, radzenie sobie z nim oraz zasoby, jak również
wzajemne ich relacje u osób wspierających chorych na białaczkę. Uzyskane wyniki są zgodne
z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia i ukazały kluczową rolę zasobów dla zdrowia
oraz pozytywnego rozwiązania transakcji stresowej jaką jest zmaganie się z chorobą
białaczkową osoby bliskiej. Dla zdrowia osób wspierających chorych zagrażająca jest
koncentracja na negatywnych emocjach oraz deficyty w zasobach, głównie wysoki poziom
lęku dyspozycyjnego. Wyższemu zdrowiu sprzyja styl skoncentrowany na unikaniu
o charakterze poszukiwania kontaktów towarzyskich (rozumiany jako poszukiwanie
wsparcia) oraz poczucie wsparcia ze strony innych, silne poczucie koherencji, które obniża
poziom stresu oraz przeciwdziała koncentracji na negatywnych emocjach.
Podsumowanie rozprawy stanowi rozdział "Dyskusja i wnioski z badań", w którym
szczegółowo zostały omówione uzyskane wyniki w świetle stanowiącego podstawę
teoretyczną Funkcjonalnego Modelu Zdrowia oraz aktualnych doniesień badawczych
dotyczących podjętej przez autorkę problematyki. Wyniki stały się podstawą sformułowania
wniosków aplikacyjnych.
8
CZĘŚĆ TEORETYCZNA
9
1. Choroba nowotworowa jako zagrożenie
1.1. Zachorowalność na nowotwory
Zachorowalność na choroby nowotworowe jak i układu krążenia stale wzrasta.
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (2018) za rok 2016 powyższe choroby
stanowiły główne przyczyny umieralności w Polsce. Na świecie 1 na 6 zgonów jest
spowodowanych nowotworem, choroba nowotworowa jest drugą przyczyną zgonów na
świecie (WHO, 2018).
W ciągu ostatnich 30 lat liczba zachorowań na nowotwory na świecie zwiększyła się
dwukrotnie. Według WHO w 2014 roku było 14 milionów nowych zachorowań, w 2020
liczba ta ma wzrosnąć do 17 milionów (Stewart, Wild, 2014). W 2008 roku liczba
zachorowań wynosiła 12,4 miliona. Wyższa zachorowalność dotyczy przede wszystkim
krajów wysokorozwiniętych (Boyle, Levin, 2008).
Rycina 1. Choroby nowotworowe na świecie w 2016 roku
Pobrano z: https://ourworldindata.org/cancer (10.11.2017)
W Polsce podobnie jak na świecie choroby nowotworowe znajdują się od wielu lat na
drugim miejscu wśród głównych przyczyn zgonów ludności. W Polsce rocznie średnio
z powodu chorób nowotworowych umiera 96 tysięcy osób, to stanowi 25% wszystkich
zgonów. Szacuje się, że nowotwory w bliskiej przyszłości będą główną przyczyną zgonów
10
osób przed ukończeniem 65 lat. Sytuacja ta związana jest ze starzeniem się społeczeństwa, jak
również wzrostem czynników rakotwórczych obejmujących również styl życia człowieka
(Potrykowska, Strzelecki, Szymborski, Witkowski, 2014).
Aktualnie nowotwory stanowią drugą grupę chorób, na które Polacy zapadają
najczęściej. Dane wskazują, że w bliskiej przyszłości nowotwór złośliwy będzie dotyczył co
czwartego Polaka, a co piąta osoba umrze z powodu tej choroby (de Walden-Gałuszko,
Kaptacz, 2005).
Zgodnie z wytycznymi WHO powyżej 30% zgonów z powodu nowotworu można
uniknąć poprzez zmianę lub eliminację czynników ryzyka takich jak: palenie papierosów,
nadwaga lub otyłość, niezdrowa dieta z małą ilością owoców i warzyw, brak aktywności
fizycznej, spożywanie alkoholu, zakażenie wirusem HPV oraz HBV, promieniowanie
jonizujące i niejonizujące, zanieczyszczenie powietrza (Stewart, Wild, 2014).
1.2. Charakterystyka białaczek
Białaczki to choroby nowotworowe szpiku kostnego. Aktualnie dzięki możliwości
mikroskopowego określenia komórek krwi białaczki dzieli się na postać szpikową
i limfoblastyczną. Ich podział na ostre i przewlekłe dotyczy przebiegu choroby (Hellmann,
Prejzner, 2001). Cechą charakterystyczną białaczki jest proliferacja, czyli namnażanie się
i niewłaściwe dojrzewanie komórek. Ekspansja komórki macierzystej danego układu
powoduje jej uogólniony rozrost w szpiku kostnym, czasem prowadzi do naciekania w innych
narządach, może też być przyczyną wysiewu komórek białaczkowych do krwi obwodowej.
Wyróżnia się trzy rodzaje białaczek: białaczki ostre (AL) (w tym: ostrą białaczkę szpikową -
AML, ostrą białaczkę limfatyczną - ALL), przewlekłą białaczkę szpikową (CML), przewlekłą
białaczkę limfatyczną (CLL) (Janicki, 2001).
Diagnozę ostrej białaczki szpikowej (AML) stawia się w 80% przypadków
zachorowań u osób dorosłych (Herold, 2008; Leach, van Boxel, 2016). AML jest
nowotworem złośliwym układu białokrwinkowego. Cechuje ją obecność nieprawidłowych
komórek krwi, które występują w szpiku i we krwi, mogą również tworzyć nacieki
w różnych narządach (Podolak-Dawidziak, Sacha, 2013). Początek choroby jest nagły.
Pacjenci zgłaszają się z objawami ogólnymi w postaci osłabienia, stanów gorączkowych,
chudnięcia, nadmiernej potliwości. W wyniku choroby następuje obniżenie odporności, czego
11
skutkiem jest podatność na zakażenia, anemie, małopłytkowość1. Chorzy często odczuwają
bóle kostne, bóle stawowe, czasem dochodzi do powiększenia wątroby, śledziony i węzłów
chłonnych oraz nacieków białaczkowych w mózgu (Skotnicki, Nowak, 1998).
Charakterystyczny dla AML jest agresywny i szybki przebieg. Chorobowe komórki mają
możliwość szybkiego podziału, dlatego też brak leczenia w przypadku AML może
spowodować śmierć pacjenta w ciągu kilku tygodni (Basak, Paluszewska, 2016). W leczeniu
AML stosuje się intensywną chemioterapię, która przebiega etapami. Zwykle ma ona postać
polichemioterapii2. Mimo całkowitej remisji, w szpiku kostnym nadal mogą występować
komórki białaczkowe, czego skutkiem może być szybki nawrót choroby. Aby temu zapobiec
włącza się leczenie konsolidujące. Intensywna chemioterapia ma na celu zniszczenie
opornych blastów, które przetrwały leczenie indukcyjne. Istotne jest leczenie
pokonsolidacyjne, którego celem jest podtrzymanie remisji i zapobieganie nawrotom
choroby. W terapii AML ważne jest także leczenie wspomagające tj.: leczenie
przeciwbakteryjne i przeciwgrzybiczne, leczenie skazy krwotocznej, zapobieganie
zakażeniom poprzez izolację chorego, podawanie wyjałowionego pożywienia, pomoc
psychologiczną (Skotnicki, Nowak 1998; Szczeklik 2006). Najczęściej, aby wyleczyć ostrą
białaczkę szpikową po agresywnej chemioterapii stosuje się alogeniczny przeszczep komórek
krwiotwórczych. To czy takie leczenie będzie mogło być wdrożone zależy od stanu pacjenta,
wydolności jego organizmu oraz tego w jakim jest wieku. Szacuje się, że 50-60% chorych po
przeszczepieniu alogenicznych komórek krwiotwórczych przeżyje do 5 lat po zabiegu,
pozostali umierają z powodu nawrotu choroby lub toksyczności leczenia. W przypadku
chorych, u których nie można zastosować transplantacji stosuje się leczenie wspierające
(celem jest redukcja krwinek białych za pomocą leków doustnych lub podawanych
podskórnie) (Basak, Paluszewska, 2016).
Ostra białaczka limfoblastyczna (ALL) stanowi 75% wszystkich diagnozowanych
ostrych białaczek u dzieci, natomiast u dorosłych około 20% (najczęściej przed 30 rokiem
życia). Do głównych objawów należy powiększenie śledziony lub węzłów chłonnych
(Podolak-Dawidziak, Sacha, 2013).
Ogólne sposoby leczenia są takie jak w przypadku AML. Wymagane jest przeważnie
leczenie objawowe, obejmujące izolację pacjenta, skrupulatną higienę osobistą oraz
podtrzymującą terapię antybiotykową, leczenie przeciwgrzybiczne i nawadnianie organizmu.
1 Małopłytkowość - wybroczyny krwawe, krwawienia z nosa, dziąseł, plamica na skórze i błonach śluzowych.
2 Polichemioterapia- forma leczenia składająca się z dobowych dożylnych wlewów Arabinozydu cytozyny
podawanego najczęsniej przez 7 dni i Daunorubicyny podawanej przez 3 dni.
12
Celem chemioterapii jest pełna remisja, która oznacza normalizację obrazu morfologicznego
krwi i szpiku kostnego oraz brak objawów pozaszpikowych. Wprowadzenie leczenia
konsolidującego ma prowadzić do usunięcia pozostałych komórek nowotworowych.
Następnie wprowadzone jest leczenie podtrzymujące (Skotnicki, Nowak, 1998; Szczeklik,
2006).
Przewlekłą białaczkę szpikową (CML) częściej rozpoznaje się u mężczyzn niż
u kobiet. CML stanowi ok. 15%-25% wszystkich zachorowań na białaczkę wśród dorosłych.
W Polsce rocznie jest około 400 nowych przypadków zachorowania na CML (Lewandowski
Sacha, Żołnierowicz, Warzocha, 2013). CML najczęściej jednak występuje między
dwudziestym i pięćdziesiątym rokiem życia (Skotnicki, Nowak, 1998). Choroba ta
diagnozowana jest zazwyczaj podczas rutynowego badania krwi. CML przebiega fazowo (2
lub 3 fazy). Pierwsza faza określana jest jako przewlekła, choroba najczęściej
przebiega bezobjawowo. Bywa obserwowane gorsze samopoczucie w postaci zmęczenia czy
obniżenia sprawności fizycznej. W momencie zaostrzenia CML pojawią się kolejne
symptomy takie jak niedokrwistość i powiększona śledziona. Po kilku latach trwania choroby
prawdopodobne jest przejście przewlekłej białaczki w ostrą (Herold 2008, Szczeklik 2006).
Wciąż jedyną metodą prowadzącą do wyleczenia CML jest allogeniczne przeszczepienie
komórek macierzystych. Pierwsze próby leczenia CML w powyższy sposób podjęto około 25
lat temu, w EBMT (European Group for Blood and Marrow Transplantation) odnotowanych
jest 20 000 zabiegów transplantacji zrealizowanych na terenie Europy (za: Lewandowski i in.,
2013).
Przewlekła białaczka limfocytowa (CLL) dotyczy zwykle osób starszych (głównie
występuje po 65 roku życia) (Polskie Towarzystwo Onkologiczne 2014). Częściej
diagnozowana jest u mężczyzn. Najczęściej rozpoznawana jest przypadkowo (Herold, 2008).
Około połowy osób chorych umiera z powodu powikłań związanych z chorobą (Szczeklik,
2006). Chorzy zwykle trafiają do lekarza z powodu męczliwości i ogólnego złego
samopoczucia. W zaawansowanym stadium choroby obserwuje się powiększone węzły
chłonne, częste infekcje wirusowe i zakażenia bakteryjne, niedokrwistość, krwawienia,
obniżenie masy ciała. W sytuacji wczesnego rozpoznania klinicznego zwykle leczenie nie jest
wymagane. Wprowadza się je najczęściej w bardziej zaawansowanym stadium choroby
w postaci chemioterapii lub radioterapii (Herold, 2008). CLL to nadal choroba nieuleczalna,
poza przypadkami, kiedy istnieje możliwość dokonania przeszczepu szpiku kostnego od
dawcy rodzinnego lub niespokrewnionego (tj. przeszczepu allogenicznego). Ten sposób
leczenia wykonywany jest tylko u osób poniżej 65 roku życia i wiąże się ze znacznym
13
ryzykiem powikłań i śmiertelnością. Obecnie, głównie u osób młodych, w wyniku stosowania
nowoczesnych metod leczenia celem leczenia jest uzyskanie całkowitej remisji choroby
(Popławska, 2011).
1.3. Metody leczenia białaczek
Leczenie białaczek to proces złożony i często wyczerpujący dla osoby chorej. Zwykle
wiąże się z zastosowaniem agresywnej i wymagającej dużych nakładów finansowych terapii.
Jednocześnie coraz częściej osoby chore odzyskują zdrowie i powracają do normalnego
funkcjonowania. Dlatego tak istotna jest wczesna diagnoza choroby oraz mobilizacja
zasobów chorego do radzenia sobie ze stresem choroby i odzyskania zdrowia. Leczenie
białaczek zwykle ma charakter inwazyjny i łączy się z doświadczeniem lęku oraz bólu przez
chorego (Wrona-Polańska, 2011, 2016a).
Współcześnie stosowane jest leczenie skojarzone (systemowe) nowotworów, które
polega na łączeniu więcej niż jednej metody leczenia. Leczenie takie pozwala uzyskać
kontrolę nad chorobą, daje możliwość zatrzymania choroby lub całkowitego jej wyleczenia.
Leczenie skojarzone obejmuje metody o działaniu ogólnoustrojowym, takie jak:
chemioterapia, immunoterapia, hormonoterapia, bioterapia. Może być stosowane
samodzielnie lub łączone z radioterapią albo leczeniem chirurgicznym (Szczeklik, 2006).
W przypadku nowotworów układu krwiotwórczego zwykle stosuje się
polichemioterapię, która polega na podawaniu 2-3 cytostatyków choremu. Leki podawane są
cyklicznie, chemioterapia wielolekowa ogranicza ryzyko wystąpienia u pacjenta
chemiooporności. Chemioterapia niesie ze sobą możliwość wystąpienia bezpośrednich lub
oddalonych w czasie skutków ubocznych leczenia. Niejednokrotnie prowadzi do znacznego
uszkodzenia odporności chorego oraz narządów wewnętrznych niezwiązanych z samą
chorobą (Janicki, 2001; Szczeklik, 2006).
1.3.1. Przeszczepianie komórek krwiotwórczych
Aktualnie transplantacja komórek krwiotwórczych to standardowa metoda leczenia
nowotworowych i nienowotworowych chorób układu krwiotwórczego (Giebel, 2015; za:
Legieć, 2016). Światowe rejestry obejmują około 17 milionów potencjalnych dawców
komórek krwiotwórczych oraz 450 tysięcy jednostek krwi pępowinowej. W związku
z rozwojem metod doboru dawców, większymi możliwościami w zakresie dostosowania do
stanu pacjenta leczenia kondycjonującego, bardziej skutecznym leczeniem powikłań wzrosła
14
efektywność przeprowadzanych przeszczepów (za: Legieć, 2016; Rzepecki, 2013). W Polsce
w ciągu roku przeprowadza się około 700-800 transplantacji komórek krwiotwórczych.
Pomyślny przebieg i zakończenie procedury przeszczepienia komórek krwiotwórczych
w znacznym stopniu zależą od nastawienia pacjenta, jego świadomości oraz wsparcia bliskich
(Rzepecki, 2013).
Do dwóch podstawowych rodzajów transplantacji komórek krwiotwórczych zalicza
się przeszczep autologiczny (własnych komórek) oraz allogeniczny (komórek od dawcy)
(Basak, 2016). Rozróżnia się także przeszczepianie syngeniczne, czyli od identycznego
genetycznie bliźniaka jednojajowego. W przypadku ponad połowy transplantacji dawcami są
osoby niespokrewnione. Na ogół komórki krwiotwórcze pobiera się z krwi obwodowej,
kolejnym źródłem jest szpik oraz krew pępowinowa (Giebel, 2015; Rzepecki, 2013). Do
allogenicznego przeszczepiania komórek krwiotwórczych, poszukuje się dawcy wśród
rodzeństwa pacjenta, które jest zgodne w układzie HLA. W przypadku braku rodzeństwa lub
zgodności w układzie HLA poszukuje się dawcy niespokrewnionego (Basak, 2016; za:
Legieć, 2016). W przypadku transplantacji autologicznej dawcą jest sam pacjent. Wówczas
komórki zwykle pozyskuje się z krwi obwodowej. Komórki krwiotwórcze można także
pozyskać z krwi pępowinowej. W przypadku przeszczepu z krwi pępowinowej jest mniejsze
ryzyko wystąpienia zjawiska przeszczep przeciw gospodarzowi (GvHD). Wynika to
z mniejszej liczby dojrzałych limfocytów T, dlatego też dopuszcza się w transplantacji z krwi
pępowinowej większą niezgodność w porównaniu do innych przeszczepień allogenicznych.
Ten sposób wiąże się również z pewnymi ograniczeniami w postaci dłuższego czasu
regeneracji szpiku oraz zbyt małą liczbą komórek dla dorosłego biorcy z jednej jednostki
krwi pępowinowej (za: Legieć, 2016).
Procedura przeszczepiania zwykle obejmuje następujące etapy:
1. Pozyskanie zgodnego dawcy lub pobranie komórek krwiotwórczych od pacjenta
2. Przygotowanie chorego do zabiegu przeszczepiania
3. Leczenie kondycjonujące bezpośrednio przed wykonaniem transplantacji (chemioterapia
lub chemioradioterapia)
4. Transplantacja komórek krwiotwórczych
5. Regeneracja hemopoezy3
6. Regeneracja organizmu biorcy (w tym przeciwdziałanie i leczenie powikłań).
3 Hemopeza- krwiotworzenie
15
Przygotowanie do przeszczepiania to bardzo istotny etap, który w znacznym stopniu
wpływa na efektywność transplantacji w białaczkach ostrych. Ważne jest, żeby osoba chora
była w jak najlepszej kondycji zdrowotnej. Optymalna sytuacja to ta, kiedy można
doprowadzić do remisji choroby przed zabiegiem transplantacji.
Celem leczenia kondycjonującego jest zniszczenie pozostałych komórek
nowotworowych. Aby przeciwdziałać odrzuceniu przeszczepianych komórek krwiotwórczych
w przypadku allogenicznego przeszczepiania, dąży się do obniżenia odporności
(immunosupresji). Standardowo kondycjonowanie polega na napromieniowaniu całego ciała
lub podaniu leków cytostatycznych wraz z lekami o działaniu immunosupresyjnym. Leczenie
to ma działanie mieloablacyjne, czyli doprowadza do całkowitego zniszczenia szpiku
kostnego. Oprócz wysokiej efektywności takiego leczenia (niewielka liczba nawrotów
choroby), są też koszty w postaci silnych skutków ubocznych (Basak, 2016). Skutkiem
przeprowadzonego leczenia mieloablacyjnego jest niedobór prawidłowych krwinek białych,
czerwonych oraz płytek krwi. W konsekwencji pacjent jest narażony na niebezpieczne dla
życia infekcje i krwawienia do momentu kiedy szpik zacznie prawidłowo funkcjonować.
Leczenie przebiega w sterylnych warunkach (izolatka). Pacjent przebywa w odosobnieniu
i zalecane jest ograniczenie kontaktów z innymi osobami do minimum. W wyniku
chemioterapii mogą wystąpić nudności, biegunki oraz wymioty. Często pojawiają się
u chorych bolesne zmiany w jamie ustnej, a nawet całym układzie pokarmowym. Zdarza się,
że trzeba wdrożyć żywienie pozajelitowe. Pacjenci pod wpływem leczenia tracą włosy,
w niektórych przypadkach jest to zmiana trwała. Wśród pozostałych możliwych powikłań
wymienia się: bezpłodność, uszkodzenie narządów wewnętrznych (serca, nerek, płuc,
wątroby) oraz wysokie ryzyko wystąpienia infekcji do 2 lat po przeszczepieniu komórek
(Rzepecki, 2013). Powikłania infekcyjne są rezultatem radykalnego zmniejszenia się liczby
neutrofili4, małopłytkowości i niedokrwistości. Działanie profilaktyczne w tym czasie polega
na podawaniu pacjentowi antybiotyków, leków przeciwgrzybicznych i przeciwwirusowych.
Parametry morfologii krwi oraz ilość neutrofili ulega poprawie po około dwóch tygodniach
od transplantacji, chociaż zwykle proces ten trwa znacznie dłużej. W tym okresie chory
otrzymuje również leki immunosupresyjne, które mają przeciwdziałać odrzuceniu
przeszczepionych komórek krwiotwórczych oraz chorobie przeszczep przeciwko
gospodarzowi (GvHD). Statystycznie osoby wypisuje się ze szpitala po około 4 tygodniach
od transplantacji. W tym czasie nadal występują głębokie zaburzenia odporności u pacjentów,
4 Neutrofil - komórka układu odpornościowego
16
które zwykle trwają do roku od przeszczepu alogenicznego. Do roku od transplantacji
najczęściej dochodzi do wznowy choroby, wznowa może pojawić się też po wielu latach od
transplantacji (Basak, 2016).
Przeszczepienie komórek krwiotwórczych to szansa na nowe życie. Chorego i jego
bliskich, po przeszczepie czeka szczególny czas związany z wieloma zmianami. Pacjent
opuszcza szpital z różnymi emocjami poprzez radość, niepokój i strach. Od tego momentu
powodzenie transplantacji zależy w znacznej mierze od stylu życia pacjenta oraz jego
świadomości ciała. Istotne jest, aby pierwsze tygodnie od wykonania transplantacji pacjent
spędził w pobliżu ośrodka, w którym wykonano przeszczep. Wynika to z potrzeby
wykonywania częstych badań kontrolnych, zmiany leków, czy możliwości szybkiego
kontaktu z lekarzem prowadzącym (okres tzw. intensywnego nadzoru ambulatoryjnego, do
100 dni po transplantacji opieka ambulatoryjna wymagana jest co 7 dni). Układ
odpornościowy chorych po przeszczepieniu komórek krwiotwórczych zaczyna normalnie
funkcjonować po około 6-9 miesiącach. U pacjentów zmagających się z przewlekłą chorobą
przeszczep przeciwko gospodarzowi proces ten przebiega dłużej.
Po transplantacji ważne jest podjęcie działań profilaktycznych przez pacjenta i bliskie
mu osoby. W celu eliminacji potencjalnych źródeł patogenów należy zadbać o zachowanie
jak najwyższego poziomu higieny osobistej oraz otoczenia. Wszelkie zanieczyszczenia
w środowisku chorego to źródło grzybów, bakterii, pleśni i jednocześnie zagrożenie dla
odporności. Z tego powodu ważne jest odpowiednie przygotowanie mieszkania na powrót
osoby chorej, a kolejno utrzymanie w nim wysokiej jakości czystości. Po przeszczepieniu
autologicznych komórek krwiotwórczych, w celu wykluczenia ryzyka zakażeń, konieczne
jest, aby chory przez 3 miesiące unikał kontaktu z innymi osobami w zamkniętych
pomieszczeniach - poza domownikami. W przypadku przeszczepienia allogenicznych
komórek pacjent do 3 miesięcy, poza domem lub w obecności innych osób niż domownicy,
powinien nosić maskę. Po transplantacji wymagane jest restrykcyjne przestrzeganie zaleceń
dotyczących przygotowywania, przetwarzania oraz spożywania posiłków. Dieta powinna być
odpowiednio dobrana do potrzeb i możliwości chorego z uwzględnieniem faktu, że przewód
pokarmowy osób po transplantacji jest podatny na jelitową postać choroby przeszczep
przeciwko gospodarzowi. Pacjent do pół roku po przeszczepieniu nie powinien wracać do
pracy oraz zajmować się obowiązkami domowymi (Rzepecki, 2013).
17
1.4. Społeczny obraz choroby nowotworowej
Mimo znacznych osiągnięć w zakresie leczenia chorób nowotworowych, widoczne
jest wśród społeczeństwa negatywne i lękowe nastawienie do tej choroby (Nęcki, Górniak,
1999; de Walden-Gałuszko, 1992). Jest to przede wszystkim wynik społecznego podejścia do
nowotworu polegającego na równoważeniu go ze śmiercią (Cobb, 1959, 1972; Wrona-
Polańska, 1985, 1996a; Nęcki, Górniak 1999). Lęk przed cierpieniem i następstwami choroby
jest dodatkowo wzmacniany przez negatywny obraz choroby nowotworowej (Sheridan,
Radmacher, 1998) funkcjonujący zarówno wśród chorych, ale też osób bliskich je
wspierających. Choroba nowotworowa w rodzinie to doświadczenie egzystencjonalne dla
wszystkich członków rodziny. To nadal społeczny symbol trwogi, podważenia życia.
Nowotwór powoduje zmiany na poziomie myśli, uczuć, aktywności, nastroju pacjenta i jego
bliskich. Zmiany, które zachodzą w wyniku nowotworu są zależne od fazy leczenia choroby
(Pietrzyk, 2006). Konsekwencją społecznej kancerofobii jest poczucie naznaczenia, co
skutkuje izolacją człowieka (Trzebiatowska, 2000). Brakuje informacji m.in. w mediach
o możliwościach w zakresie profilaktyki i metod leczenia nowotworów ściśle
zlokalizowanych i leczonych chirurgicznie, których diagnoza
głównie we wczesnym stadium choroby, skutkuje remisją i powrotem do zdrowia. Ważne jest
promowanie pozytywnej wiedzy o chorobie nowotworowej w celu zminimalizowania lęku
i zmiany przekonań na temat nowotworu jako choroby śmiertelnej. Postrzeganie nowotworu
w kategoriach choroby śmiertelnej, jak zagrożenia życia, wyzwala lęk, który uruchamia
mechanizmy obronne typu represyjnego - represji lęku i zaprzeczania chorobie, które
w konsekwencji skutkują tzw. zmową milczenia, co oznacza, że chory zna diagnozę, rodzina
też, ale jest to temat tabu i o tym nie rozmawiają, co prowadzi do narastania lęku u chorego
(Wrona-Polańska, 1996b, 1999a). Taka sytuacja negatywnie rzutuje na relacje rodzinne, jak
również osobę chorą, prowadząc do pojawienia się wtórnego lęku i wzrostu napięcia
(Antoszewska, 2006; Wrona-Polańska, 1996b, 2011).
18
1.5. Choroba nowotworowa w rodzinie
1.5.1. Sytuacja psychologiczna chorego na białaczkę
Pionierskie badania Wrony-Polańskiej (1983, 1984, 1985, 1989, 1991, 2007) ujawniły
znaczącą rolę psychologicznych mechanizmów radzenia sobie z chorobą białaczkową oraz
towarzyszącym jej lękiem. Białaczki bezpośrednio zagrażają zdrowiu i życiu (zagrożenie
biologiczne), wynika to z ich specyfiki - obejmują układ białokrwinkowy, który decyduje
o działaniu układu odpornościowego. Zmutowane leukocyty dominują układ krwionośny
człowieka, w konsekwencji dochodzi do niedotleniania organizmu. Wskutek choroby zmianie
ulega obraz własnego ciała, uprzednio postrzeganego jako fizyczny podmiot zdolny do
podjęcia aktywności, w rezultacie zagrożone zostaje poczucie wartości i poczucie ja. To
z kolei, zakłóca wewnętrzną równowagę osoby i staje się kolejnym źródłem stresu.
Diagnoza białaczki jest szczególnie trudna, ponieważ dotyczy układu
krwiotwórczego, a zatem całego organizmu – tu nowotwór nie jest umiejscowiony w jednym
narządzie, jest wszechobecny. Białaczka dotyka nie tylko sfery fizycznej, ale również
psychicznej - stanowi zagrożenie dla poczucia wartości, sprawczości czy wewnętrznej mocy
(Skrzyński, 2013). Choroba białaczkowa w związku z drastycznym przebiegiem i leczeniem
nadwyręża zasoby biologiczne, jak również psychiczne i społeczne, jednocześnie stanowiąc
zagrożenie dla poczucia wartości i pozytywnej samooceny chorego (Wrona-Polańska, 2011,
2016a).
Diagnoza choroby nowotworowej ma charakter silnie lękotwórczy, głównie z powodu
negatywnego społecznego obrazu choroby, wzmacnianego przez niepewne rokowanie oraz
zagrożenie dla podstawowych celów i wartości człowieka. Badania Wrony-Polańskiej
ujawniły, że najwyższy wskaźnik napięcia był charakterystyczny dla osób najdłużej
chorujących. Osoby te jednocześnie odznaczały się najniższym poziomem lęku
subiektywnego i obserwowanego w zachowaniu. Wynik ten może wskazywać na nasilone
stosowanie represyjnych sposobów zmagania się z lękiem lub stan apatii i depresji (Wrona-
Polańska, 1983, 1985, 2011).
U chorych hematologicznie przeważa lęk i stany depresyjne. Badania przeprowadzone
wśród osób chorych na nowotwór pokazują, że depresja wykrywana jest w 49% przypadkach
chorych (Sharpe, Strong, 2004). Lęk związany jest z cierpieniem, samotnością, całkowitą
zależnością lub ograniczeniem samodzielności, śmiercią. W zachowaniu obserwuje się też
drażliwość, wybuchowość, czasem postawę roszczeniową związaną z regresją do
19
egocentryzmu, pretensjami i żalem. W relacjach z innymi zauważa się ambiwalentne dążenia
od potrzeby bliskości do dystansu, czy niechęci. U pacjentów może pojawić się poczucie
niezrozumienia i izolacji, w konsekwencji bierność, wycofanie i brak nadziei. Wyniki badań
przeprowadzonych w ramach psychoneroimmunologii ujawniają, że wysoki poziom lęku
i agresji, apatia, poczucie krzywdy, obwinianie się, negatywnie wpływa na
funkcjonowanie układu odpornościowe, a przez to na proces zdrowienia (Skrzyński, 2013).
Za właściwe funkcjonowanie organizmu odpowiadają układy: immunologiczny, hormonalny
i nerwowy, które wzajemnie na siebie oddziałują. Odgrywają też znaczącą rolę
w rozwoju i przebiegu nowotworu. Badania przeprowadzone na zwierzętach oraz analiza
przypadku chorych na nowotwór potwierdzają założenie, że stres może powodować rozwój
raka (De la Roca-Chiapas i in., 2016; Reiche, Nunes, Morimoto, 2004; Shin i in. 2016).
W znoszeniu bólu i cierpienia pomaga nadzieja. Chorzy, którzy mają nadzieję,
odznaczają się większym zaufaniem do lekarza i otoczenia, bardziej pogodnym nastrojem
oraz większą ilością energii. Leczeniem, które daje dużą nadzieję na wyzdrowienie jest
przeszczepienie szpiku kostnego, metoda ta osiąga pięć razy wyższy współczynnik wyleczeń
niż inne sposoby (np. radioterapia czy chemioterapia). Tym co wzmacnia nadzieję i podnosi
jakość życia chorego, jest wrażliwe i empatyczne rozumienie ze strony otoczenia (Skrzyński,
2013).
Zaburzenia lękowe mogą dotyczyć do 30% pacjentów onkologicznych (Porębiak
2012). Wzrost doświadczanego przez pacjentów lęku powoduje niejasna etiologia białaczek,
niepewne prognozy dotyczące jej przebiegu i leczenia (w tym potencjalne skutki uboczne),
brak jasnego stanowiska związanego z problemem informowania o nowotworze oraz
charakter samej choroby białaczkowej, w który wpisane jest ryzyko nawrotu choroby
i nasilenia objawów (Wrona-Polańska, 1983, 1985, 1999a). Wśród efektów ubocznych
leczenia chemioterapią (leczenia skojarzonego) opisuje się grupę zaburzeń poznawczych tzw.
chemobrain. Do objawów chemobrain należą: zaburzenia mowy, pamięci operacyjnej,
koncentracji uwagi, psychomotoryki, czasu reakcji, umiejętności wzrokowo-przestrzennych.
Chemobrain dotyka coraz więcej osób leczonych nie tylko chemioterapią, ale również innymi
metodami leczenia systemowego (Dorfmüller, Dietzfelbinger, 2011; Pietrzyk 2010). Aktualne
metody leczenia nowotworów krwi stanowią szansę na odzyskanie zdrowia, jednakże w tym
procesie ogromne znaczenie ma faza choroby oraz aktywność pacjenta. Szczególnie trudny
jest czas do roku po transplantacji, w którym chory przebywa pod ścisłą kontrolą lekarską.
Dla większości chorych kontrole lekarskie wiążą się z obawą dotyczącą wyników badań,
pacjenci często wtedy doświadczają ogromnego niepokoju. Istotna jest tu rola personelu
20
medycznego, ważne jest indywidualne podejście do pacjenta uwzględniające odpowiedni
sposób komunikacji podczas informowania go na temat stanu jego zdrowia (Wrona-Polańska,
Kaczmarska, 2012). Po około trzech latach większość pacjentów powraca do względnie
normalnego życia. Ważne jest nadal przestrzeganie zasad zdrowego stylu życia i zgłaszanie
się do kontroli lekarskich (Rzepecki, 2013; Wrona-Polańska, 2011). W procesie zmagania się
z chorobą istotna jest akceptacja siebie, poczucie koherencji (głównie poczucie sensowności),
jak również styl radzenie sobie ze stresem o charakterze unikowym (zaprzeczanie
i angażowanie się w czynności zastępcze). Bardzo ważne jest również wsparcie bliskich oraz
wsparcie profesjonalne (zespołu medycznego) (Wrona-Polańska, 2011), szczególne znaczenie
w przebiegu leczenia mają właściwe relacje pomiędzy osobą chorą a osobami wspierającymi,
znaczacy, z punktu widzenia leczenia, jest aspekt pedagogiczno-duchowy owych relacji
(Mastalski, 2018a). W literaturze podkreśla się, że dla powrotu do zdrowia istotne jest
poczucie mocy chorego i przekonanie, że można sobie poradzić ze stresem choroby oraz
cierpieniem związanym z inwazyjnym leczeniem - tzw. duch walki tj. poczucie kontroli
behawioralnej (Wrona-Polańska, 2011). Badania wśród chorych na nowotwór wykazały, że
na jakość życia pacjentów zasadniczy wpływ ma postawa walki o własne zdrowie oraz
konstruktywne sposoby radzenia sobie z chorobą (Kulpa, Owczarek, Stypuła-Ciuba, 2013).
W każdą chorobę, a szczególnie przewlekłą wpisane są znaczne i często niekorzystne
zmiany, obejmujące wiele obszarów życia jednostki. Oprócz strat, w chorobie mogą pojawić
się również zyski (rodzaj korzyści czy ulg), nazywane wtórnymi zyskami z choroby. Suma
wszystkich konsekwencji choroby stanowi bilans choroby (ujemny lub dodatni, najczęściej
jednak ujemny). Choroba zwykle prowadzi do ograniczenia dotychczasowej aktywności
życiowej osoby. W zamian pojawia się potrzeba aktywnego podjęcia leczenia - akceptacji roli
chorego i poddania się służbie zdrowia, w chorobach przewlekłych jest to zwykle zmiana na
stałe (Heszen, 2013). W przypadku osób po przeszczepie jest to dopiero początek drogi do
odzyskania zdrowia. Transplantacja nie oznacza wyleczenia (Jabłoński, Lebiedowicz, Dudek,
Zięba, Skotnicki, 2003).
Każda choroba, a szczególnie ta o niepewnym rokowaniu, stanowi ogromne źródło
stresu (Heszen, 2013; Wrona-Polańska, 2011, 2016a). Z perspektywy psychologicznej
białaczka to "złożona sytuacja stresowa o charakterze zagrożenia biologicznego,
psychologicznego, społecznego i duchowego" (Wrona-Polańska, 2018, s. 14).
Sytuację chorego można rozumieć z perspektywy definicji stresu Lazarusa i Folkman
(1984). W związku z tym choroba jako sytuacja stresująca może być rozpatrywana jako
krzywda/strata, zagrożenie lub wyzwanie. Krzywda obejmuje poczucie poniesionej straty
21
fizycznej, czy psychicznej, w przypadku choroby krzywda może przybierać postać żalu,
rozczarowania, poczucia winy z powodu zachorowania. Choroba, szczególnie nowotworowa,
stanowi zagrożenie dla wartości podmiotu (życia, samooceny, poczucia skuteczności, relacji
z otoczeniem). Ocena choroby jako wyzwania pozwala dostrzec możliwości związane
z leczeniem i wagę swojego zaangażowania w ten proces. Każda kategoria oceny pierwotnej
wiąże się z określonymi emocjami, krzywda/strata i zagrożenie obejmują emocje negatywne,
natomiast wyzwanie zarówno emocje negatywne, jak i pozytywne. Ocena pierwotna choroby
jest zwykle niejednoznaczna i niestabilna. Należy zaznaczyć, że koncentracja na
poszukiwaniu przyczyn choroby w swoim zachowaniu oraz na skutkach choroby
ponoszonych przez rodzinę często wyzwala u pacjenta: złość, gniew, poczucie winy czy
wstyd (Heszen, 2013). Ocena choroby jako wyzwania, wsparcie bliskich, czy zaufanie do
lekarza wspiera poczucie wewnętrznej mocy i rodzi nadzieję na powrót do zdrowia (Sęk,
Cieślak, 2011). W sytuacji choroby bardzo ważną regulacyjną funkcję pełni subiektywna
percepcja choroby tzw. obraz własnej choroby, przede wszystkim wpływa na rodzaj
podejmowanych zachowań przez pacjenta i decyduje, czy będą to zachowania o charakterze
prozdrowotnym. Dla odzyskania zdrowia przez chorych ważna jest umiejętność wzbudzania
i podtrzymywania pozytywnych emocji oraz radzenie sobie ze stresem, zwłaszcza radzenie
instrumentalne ukierunkowane na poprawę zdrowia (Heszen, 2013). Pozytywne emocje
oraz aktywne radzenie sobie z chorobą prowadzi do wzrostu odporności organizmu.
W procesie powrotu do zdrowia niezwykle istotny jest wspierający kontakt z rodziną
i przyjaciółmi, zespołem lekarskim, również psychologiem oraz techniki relaksacyjne służące
obniżeniu napięcia (Wrona-Polańska, 1983, 1989, 2007, 2011).
1.5.2. Rodzina z chorobą nowotworową
Białaczka oraz związane z nią leczenie uniemożliwia choremu pełnienie
dotychczasowych ról rodzinnych czy zawodowych, stanowi zagrożenie dla jego samooceny
oraz wartości jak również dotychczasowych relacji z otoczeniem (Wrona-Polańska, 2011).
Choroba nowotworowa w rodzinie powoduje radykalne zmiany dotyczącego nie tylko
osoby chorej, ale całego systemu. Skutkuje reorganizacją w zakresie dotychczasowego,
codziennego funkcjonowania systemu rodzinnego, prowadząc w wielu przypadkach do
zaburzenia przyjętego rytmu życia przez co istotnie wpływa na zachowanie chorego
i pozostałych członków rodziny. Zmiany niejednokrotnie, a szczególnie w przypadku chorób
przewlekłych, mają charakter trwały, co może być trudne do zaakceptowania. Fakt ten często
22
generuje dodatkowy stres (Budziszewska, Piucińska-Macoch, Sułek, Stępień, 2005;
Bętkowska‐Korpała, Gierowski, 2007; Jakubowska-Winecka, Włodarczyk, 2007). Choroba
przede wszystkim rzutuje na role podejmowane przez członków rodziny i wiąże się
z kolejnymi obowiązkami do podziału między zdrowymi osobami z rodziny. Chorujący
często wymaga wszechstronnej pomocy, obejmującej podstawowe czynności pielęgnacyjne,
przemieszczanie się, przyrządzenie posiłków itd. Taka sytuacja może być źródłem
konfliktów, może sprzyjać poczuciu przeciążenia wśród osób wspierających i wyzwalać
ambiwalentne nastawienie wobec chorego (Kawczyńska-Butrym, 2008).
Choroba w rodzinie jest sytuacją nieprzewidywalną, skutkującą szeregiem zmian na
poziomie systemu rodzinnego. W przypadku choroby jeden z członków może potrzebować
przewlekłej opieki, rodzinę może także spotkać śmierć bliskiej osoby. Doświadczenie
choroby w rodzinie może wpływać bezpośrednio na stan psychiczny osób bliskich lub
pośrednio zaburzając istotne wartości wynikające z relacji jak intymność, pomoc, czy
dzielenie się swoimi przeżyciami (Plopa, 2005). Udział chorego w życiu rodziny w wyniku
choroby zostaje często radykalnie ograniczony. Leczenie i opieka często wymaga nakładu
dodatkowych środków materialnych, które mogą powodować obciążenie finansowe rodziny.
Choroba może być czynnikiem spajającym rodzinę, ale też zdarza się, że wiąże się z jej
rozpadem (Heszen, 2013). Choroba zarówno psychiczna jak i somatyczna w znaczącym
stopniu zakłóca funkcjonowanie systemu rodzinnego. Przede wszystkim trudna sytuacja
dotyczy grupy osób opiekujących się przewlekle chorymi. Jak wskazuje literatura osoby
opiekujące się chorymi na Alzheimera są narażone na ujawnienie się zaburzeń o charakterze
depresyjnym czy lękowym (Schumacher, Beck, Marren, 2006).
W trudnej sytuacji, do jakiej zalicza się pojawienie się choroby, człowiek stosuje
różne sposoby radzenia sobie. Wśród nich strategie poznawcze, skoncentrowane na emocjach
oraz zachowaniu. Do strategii poznawczych należą mechanizmy obronne, bagatelizowanie
sytuacji problemowej, selektywne postrzeganie składowych sytuacji. W przypadku strategii
skoncentrowanych na emocjach wymienia się pojawienie się lęku, stanów depresyjnych,
paniki, bezradności, natomiast strategie behawioralne to kontinuum aktywności od czynnego,
dynamicznego działania do całkowitej bezczynności (Świętochowski, 2015). W chorobie
wyróżnia się trzy wymiary: biologiczny, społeczny i psychologiczny. Niekiedy na pierwszym
miejscu widoczny jest głównie psychologiczny i społeczny. Długotrwała choroba staje się
częścią struktury rodzinnej i może modyfikować procesy w niej zachodzące. Siła
oddziaływania choroby na system rodzinny zależy od znaczenia jakie nadaje jej rodzina.
Percepcja choroby (postrzeganie choroby w kategoriach straty, zagrożenia lub wyzwania)
23
przez rodzinę decyduje o rodzaju reakcji na chorobę. Podejście do choroby jako zagrożenia
wyzwala lęk i depresję, wyzwanie natomiast motywuje do działania mającego na celu
radzenie sobie z sytuacją choroby (Heszen, 2013; Siemiński, Nitka-Siemińska, Nyka, 2007).
Choroba osoby bliskiej wiąże się z doświadczeniem znacznego przeciążenia na
poziomie somatycznym i psychicznym. W konsekwencji u osoby wspierającej może wystąpić
zespół wypalenia się sił. Charakteryzują go objawy fizyczne i psychiczne, które pojawiają się
w wyniku przewlekłego stresu (Siemiński i in., 2007). Zazwyczaj odpowiedzią na różnego
rodzaju trudne doświadczenia wpływające na psychikę człowieka są zaburzenia na poziomie
somatycznym. Stres jak wskazują doniesienia z literatury może prowadzić do obniżenia
odporności, w konsekwencji w wyniku interakcji pomiędzy czynnikami psychicznymi
i biologicznymi może dojść do wystąpienia choroby (Wrześniewski, 2005). Maslach (1978,
2004) podkreśla, że termin wypalenia, który zwykle jest używany w kontekście pracy
zawodowej, można użyć do opisania zjawisk niepowiązanych z pracą. Jej zdaniem podstawą
wypalenia jest poczucie presji dotyczące zaangażowania w określone relacje z innymi
osobami (np. opiekę/ wsparcie osoby potrzebującej). Wypalenie definiowane jest jako zespół
wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych.
Objawem obciążenia emocjonalnego jest poczucie wyczerpania, przemęczenie, bóle głowy,
drażliwość, bezsenność. Depersonalizacja rozumiana jest jako próba dystansowania się od
sytuacji trudnej. Charakteryzuje ją bierność, brak zainteresowania, brak zrozumienia,
skłonność do zachowań agresywnych, czy gwałtownych w stosunku do osób będących
adresatami pomocy. Ostatnim składnikiem wypalenia jest obniżone poczucie własnych
kompetencji. Przejawia się niskim poczuciem osiągnięć, najczęściej powiązane jest z brakiem
efektów w pracy.
Bardzo istotna jest szczera komunikacja pomiędzy członkami rodziny a chorym.
W związku ze zmianą w wyniku choroby w zakresie pełnionych ról istotne jest, aby
zainteresowani (łącznie z osobą chorą) otwarcie mogli o tym porozmawiać. Bezpośrednia
komunikacja chroni pacjenta przed poczuciem odrzucenia w obszarze dotychczas pełnionych
zadań w rodzinie, a osobie wspierającej daje przestrzeń do podejmowania różnych tematów
z chorym. Najczęściej w sytuacji choroby nowotworowej w zakresie komunikacji pojawia się
wiele barier. Sytuacje konfliktowe i problemy emocjonalne odchodzą na dalszy plan i są
chwilowo pomijane. Pojawiają się wówczas racjonalizacje, tłumienie emocji, zaprzeczanie
występowaniu konfliktów, unikanie negatywnych emocji. Rodzinę obowiązuje
niewyartykułowana zmowa milczenia dotycząca pomijania trudnych, obciążających tematów.
Często nie rozmawia się o chorobie, swoich uczuciach, problemach finansowych śmierci
24
(Pietrzyk, 2006). Komunikacja ma fundamentalne znaczenie dla adaptacji rodziny do choroby
nowotworowej. Komunikacja w sytuacji choroby jest zdeterminowana przez styl jaki
wcześniej rodzina preferowała. Przesądza o tym w jaki sposób bliscy podzielą się swoimi
uczuciami w związku z chorobą. Konstruktywne dla komunikacji rodzinnej może być
motywowanie do otwartej szczerej rozmowy o swoich przeżyciach i potrzebach
emocjonalnych (Budziszewska i in., 2005).
1.5.3. Fazy choroby nowotworowej
Faza diagnozowania to tzw. faza ostra, moment zauważenia zmiany, czas badań
potrzebnych do postawienia diagnozy. Członkowie rodziny w tym okresie przeżywają
ogromny niepokój, odczuwają znaczne napięcie emocjonalne. Jedne rodziny mobilizują się do
działania, wspierają się wzajemnie, okazują zainteresowanie sytuacją choroby, w innych
natomiast dochodzi do zmowy milczenia, której celem jest ochrona chorego przed
trudnościami związanymi z chorobą (de Walden-Gałuszko, 2011).
Niektórzy badacze twierdzą, że etap uzyskania informacji to stan ostrego kryzysu dla
rodziny, moment, kiedy rodzina konfrontuje się z chorobą (Cohen, Wellisch, 1978). Na
każdym etapie życia człowieka, diagnoza nowotworu instynktownie generuje lęk przed
śmiercią. Pierwsza myśl u większości osób pojawiająca się w związku ze słowem "nowotwór"
lub "rak" dotyczy śmierci, wynika to ze stereotypu myślenia rak = śmierć (Mayerscough,
2001; Sheridan, Radmacher, 1998; Liszka-Kisielewska, 2001; Pietrzyk, 2006; Wrona-
Polańska, 2011).
W sytuacji choroby nowotworowej wszystko zarówno dla pacjenta i bliskich jest
nowe, a przez to jest stresogenne, wymaga adaptacji. Stres generowany jest przez wyniki
badań, strukturę instytucji medycznych, niepewność dotyczącą przebiegu i rozwoju choroby,
lęk przed bólem, zmianami w obrębie ciała i śmiercią. Oprócz trudnych, negatywnych emocji
w tym czasie pojawia się również nadzieja na pozytywny przebieg leczenia. Ona stanowi
motywację i siłę do przystosowania się do nowej sytuacji i pomaga radzić sobie ze stresem
(Winch, 2014; Wrona-Polańska, 2011, 2016a). Jak pokazały badania wśród osób chorych na
białaczkę bardzo ważny jest sposób w jaki pacjent jest informowany o diagnozie choroby
i każdym kolejnym jej etapie . Istotne jest przykazywanie informacji o chorobie i sposobach
jej leczenia w rzetelny sposób, który daje nadzieję na wyzdrowienie oraz pozwala na
mobilizację wewnątrzpsychicznej siły do zmagania się z chorobą (Wrona-Polańska,
1984,1985, 1996b,1999a).
25
Kolejna faza zmagania się z chorobą to leczenie. Leczenie może być w formie
chemioterapii, radioterapii, leczenia biologicznego czy operacyjnego, wiąże się z długim
pobytem w szpitalu (szczególnie w przypadku nowotworów krwi) lub częstymi dojazdami do
szpitala z domu. W literaturze ten okres choroby jest także określany jako przewlekły i niesie
ze sobą wiele stresujących wydarzeń (de Walden- Gałuszko, 2011; Rzepecki, 2013).
Leczenie choroby nowotworowej skutkuje zmianami w zakresie struktury rodziny.
W wyniku wystąpienia choroby następuje reorganizacja dotychczasowych celów, pojawiają
się nowe zadania, do których wszyscy członkowie rodziny muszą się dostosować. Nowotwór
pociąga za sobą zmianę w obrębie wartości, które do tej pory motywowały rodzinę do
aktywności. Choroba często modyfikuje bieżące granice funkcjonujące w strukturze rodziny,
jak również pomiędzy rodziną, a jej otoczeniem. Wyłaniają się nowe podsystemy rodzinne.
Następuje szereg zmian, którym rodzina musi często sprostać. Aby móc czuć się bezpiecznie,
konieczne są zmiany na poziomie komunikacji rodziny (Ostoja-Zawadzka, 1994).
Etap leczenia, to także czas kiedy może nastąpić remisja choroby. Jest to okres
stanowiący bardzo często zagrożenie dla życia rodzinnego. Zdarza się, że rodzina zakłada, iż
po zakończeniu chemioterapii ich bliski wyzdrowiał. Takie przekonanie jest często przyczyną
nieporozumień. Pojawiają się oczekiwania, że chory powróci do aktywności sprzed choroby -
wymagania rodziny mogą okazać się nieadekwatne w stosunku do aktualnych możliwości
osoby chorej. Często bliscy uważają, że w taki sposób wspierają osobę chorą w postrzeganiu
siebie jako zdrowej. Niektóre rodziny z kolei okazują nadmierną troskę wobec chorego, która
negatywnie rzutuje na członków rodziny i relacje pomiędzy nimi. Nadopiekuńczość może
skutkować u osoby wspierającej nadmierną identyfikacją z chorym. W rezultacie
spowodować rozmycie jej granic i pozostałych osób w rodzinie (de Walden-Gałuszko, 2011,
Wirsching, 1994). Zarówno chory i osoba wspierająca mogą odczuwać brak zrozumienia, czy
nadmierną kontrolę, która prowadzi do frustracji i rozczarowania.
Stres związany z nowotworem może powodować zaburzenie życia rodzinnego,
a u chorego tzw. stan "zawieszenia". Pacjent onkologiczny rezygnuje wówczas
z podejmowania długoterminowych decyzji i realizacji celów, trudno mu angażować się
w życie rodzinne. Często u chorych objawia się tzw. syndrom Damoklesa, którego osiowym
objawem jest lęk dotyczący nawrotu choroby, na poziomie poznawczym dominuje
przekonanie, że choroba na pewno powróci. Lękowa postawa chorego i rodziny prowadzi do
wytworzenia destrukcyjnego błędnego koła, blokującego przywrócenie harmonii (de Walden-
Gałuszko, 2011; Porębiak, 2012). Osoba wspierająca może tłumić, kumulować emocje co
wpływa ograniczająco na komunikację z chorym członkiem rodziny. Wzmacnia natomiast
26
impulsywne i konfliktowe nastawienie do rodziny i personelu medycznego (Lambley, 1994).
Choroba może również wpłynąć pozytywnie na relację. Osoba zdrowa w okresie leczenia
może wykazywać więcej cierpliwości i zrozumienia na potrzeby i przeżycia chorego.
W wyniku wspólnych doświadczeń może dojść do pogłębienia relacji i zwiększenia bliskości
emocjonalnej nawet w trudnych do zniesienia momentach (Moorey, Greer, 2003). Z badań
Wrony-Polańskiej (1984) wynika, że choroba bliskiego członka rodziny potęguje już
istniejące relacje w rodzinie. Oznacza, to, że jeśli chory miał pozytywne relacje z rodziną
choroba potęguje i wzmacnia więzi chorego z bliskimi. Natomiast jeśli w rodzinie
występowały sytuacje konfliktowe i słabe więzi chorego z rodziną, choroba jest dodatkowym
czynnikiem zaburzającym i potęgującym istniejące już konflikty.
W fazie remisji choroby pacjent i osoby bliskie powracają do pełnionych uprzednio ról
społecznych. Choremu mogą towarzyszyć obsesyjne myśli o nowotworze i lęk związany
z nawrotem choroby, szczególnie widoczny w okresach badań kontrolnych. Jednakże w wielu
przypadkach przebyta choroba jest źródłem nowego spojrzenia na życie, przewartościowania
celów i odczuwania na co dzień większej satysfakcji i zadowolenia.
W podejmowanych działaniach pacjent może wykazywać się większym dynamizmem
i energią. Osoby bliskie w fazie remisji choroby mogą przejawiać bardzo różnie postawy
i zachowania, od bardzo wspierających do mocno krytykujących wobec chorego, co
w rezultacie może powodować konflikty. Rodzina może wywierać presję na chorym, żeby
powrócił do wykonywania aktywności sprzed choroby, pomijając jego aktualne ograniczania
związane z przebytą chorobą. Bliscy mogą przejawiać trudności w zaakceptowaniu zmian
w fizycznym wyglądzie pacjenta. Co w konsekwencji może prowadzić do izolowania się od
chorego poprzez nadmierne zaangażowanie w pracę lub inne zajęcia. W związkach często
pojawiają się problemy natury seksualnej (Moorey, Greer, 2003; de Walden- Gałuszko, 2011,
2000). Trudnością i ogromnym stresem dla osoby chorej może okazać się powrót na rynek
pracy, pacjent może doświadczać lęku przed podjęciem zatrudnienia lub problemów z jego
znalezieniem. W tym trudnym czasie nieoceniona będzie pomoc
i wsparcie ze strony rodziny, budujące poczucie bezpieczeństwa u pacjenta (de Walden-
Gałuszko, 2011).
Czwarta faza choroby tj. nawrotu choroby jest bardzo stresującym okresem dla
wszystkich członków rodziny i samego chorego. Dla osób wspierających trudna jest
perspektywa potencjalnego rozstania z osobą chorą, jej ból i cierpienie, konieczność
przeorganizowania codzienności, poczucie bezsilności, jak również obawa przed śmiercią
osoby chorej. Kiedy choroba trwa długo, a chory wymaga wsparcia, zasoby bliskich
27
wyczerpują się. Bardzo obciążająca jest nagła śmierć, pojawiająca się po względnie długim
okresie remisji choroby lub zaraz po jej diagnozie (de Walden-Gałuszko, 2000, 2011).
Reakcje bliskich są zróżnicowane, głównie w wypadku chorób długotrwających. Na
początku osoby wspierające odznaczają się akceptacją i dużą mobilizacją do działania, po
jakimś czasie pojawia się u nich zniecierpliwienie. Naprzemiennie doświadczają stanów
mobilizacji i wyczerpania. Bardzo często tej labilności towarzyszy poczucie winy, że nie jest
się dostatecznie dobrym jako wspierający. Niektórzy bliscy uciekają we własne sprawy m.in.
zdrowotne, próbują w ten sposób zainteresować sobą innych lub zrzucić odpowiedzialność na
innych (de Walden-Gałuszko, 2011).
Podsumowując, jak podaje Krajowy Rejestr Nowotworów ilość zachorowań na
białaczki w Polsce wzrasta, obserwuje się natomiast spadek umieralności z jej powodu,
aktualnie białaczki stanowią około 2% wszystkich zachorowań na nowotwory złośliwe. Ze
względu na uogólniony charakter białaczki uznawane są za jedne z najgroźniejszych chorób
(Wrona-Polańska, 2011, 2016). Mimo postępu w medycynie w zakresie możliwość leczenia
chorób nowotworowych nadal w społeczeństwie obserwuje się negatywne, lękowe postawy
w stosunku do tych chorób. Choroba, a przede wszystkim ta o niepewnym rokowaniu, jak
choroba nowotworowa układu krwiotwórczego, wpływa na funkcjonowanie chorego, jak
również jego rodziny. Dopiero od około 50 lat leczenie białaczki stało się możliwe w wyniku
wprowadzenia metody transplantacji komórek krwiotwórczych. Białaczki były uznawane za
choroby nieuleczalne (Wrona-Polańska, 2011.106). Procedura leczenia białaczek opiera na
inwazyjnym i wymagającym leczeniu przed i po przeszczepieniu, przez co jest bardzo
złożona i trudna. W radzeniu sobie z chorobą białaczkową znaczącą rolę odgrywają
psychologiczne mechanizmy. Sama diagnoza, jak również leczenie oraz czas po transplantacji
wiąże się z doświadczeniem stresu przez chorych, jak również ich bliskich.
28
2. Stres a zdrowie
2.1. Pojęcie stresu
Pojęcie stresu nie jest do tej pory jednoznaczne, jego konceptualizacja rodzi
kontrowersje. Jako pierwszy do nauk o zdrowiu wprowadził pojęcie stresu Selye, natomiast
do psychologii Janis. Wyszczególnienie rodzajów stresu, takich jak stres psychologiczny czy
fizjologiczny, jest użyteczne z naukowych powodów. W potocznym rozumieniu pojęcia
stresu używa się na określenie całości zjawiska bez rozróżniania na psychiczny, czy fizyczny.
Dlatego też bardziej zrozumiałe wydaje się definiowanie stresu jako jednolitego procesu.
Raczej można wyszczególnić różne aspekty stresu lub podejście do stresu tj. psychologię
stresu (Łosiak, 2012; Strelau, Doliński, 2008).
Wyodrębniono różne ujęcia stresu, jako bodziec, jako reakcję i jako relację.
Bodźcowe ujęcie stresu jako pierwszy przedstawił Janis w 1958 roku. Praca bazowała
na badaniach przeprowadzonych wśród pacjentów chirurgicznych. Stres psychologiczny
rozumiany był jako zmiana w otoczeniu, która u powszechnie powoduje wysoki poziom
napięcia emocjonalnego i zakłóca normalny sposób reagowania (Janis, 1958 za: Heszen-
Niejodek, 2005). Zarzuca się brak jednoznaczności w powyższym ujęciu stresu. To samo
wydarzenie dla jednej osoby może być stresogenne, a dla innej nie. Aktualnie stres nie jest
utożsamiany z konkretnymi sytuacjami zewnętrznymi. Przykładem bodźcowej definicji stresu
jest koncepcja zmian życiowych Holmesa i Rahe'a, ich zdaniem nie tylko zdarzenia
traumatyczne stanowią obciążenie dla jednostki, ale również pozostałe, które wymagają
adaptacji do nowo zaistniałej sytuacji. Mogą to być zdarzenia, które potocznie uważane są za
pozytywne np. wakacje, czy narodziny dziecka. Wydarzenia te prowadzą do zmian w życiu
jednostki w obszarze psychologicznym, społecznym, ekonomicznym i wiążą się
z koniecznością zainwestowania zasobów psychologicznych i fizycznych celem adaptacji do
zmieniających się warunków życia. Zmiany te określić zatem można jako stresory życiowe,
które naruszają równowagę jednostki. Holmes i Rahe stworzyli kwestionariusz wydarzeń
życiowych. Na podstawie wydarzeń życiowych jednostki w ostatnim roku i uzyskanych
punktów w kwestionariuszu można przewidzieć zdaniem autorów prawdopodobieństwo
wystąpienia choroby (Holmes, Rahe, 1967).
Początki badań nad stresem wiąże się z osobą Waltera Cannona i Hansa Selyego.
Cannonowi jako jednemu z pierwszych przypisuje się użycie terminu stres. Zwracał on uwagę
29
zarówno na czynniki psychiczne, jak i fizjologiczne w kontekście stresu. Stresem określił
reakcję "walki lub ucieczki" mającej na celu przywrócenie równowagi organizmu. Stres jest
w tej koncepcji rozumiany jako reakcja organizmu. W takim wypadku reakcja ma
właściwości adaptacyjne. Reakcja jest przystosowawcza, gdyż poprzez szereg zmian
zachodzących na poziomie fizjologicznym organizmu umożliwia w sytuacji
niebezpieczeństwa zwiększenie wobec niej odporności lub ucieczkę. Cannon zwracał uwagę,
że takie emocje jak: ból, gniew czy strach, rozumiane w kategoriach stresora, prowadzą do
znaczących zmian na poziomie fizjologicznym. Podkreślał, w tym wypadku rolę
katechoalmin tj. adrenaliny i noradrenaliny. Wskazywał, że adrenalina pobudza organizm, co
sprzyja sprawnemu reagowaniu na zagrożenie. Emocje takie jak strach czy gniew, powodują
pobudzenie organizmu, które mobilizuje go do działania w celu usunięcia zagrożenia.
Badania Cannona pokazały znaczącą rolę układu hormonalnego w przebiegu reakcji
stresowej (Parkinson, 1999).
Seyle rozumiał stres podobnie jak Cannon, tj. jako fizjologiczną reakcję organizmu.
Zgodnie z koncepcją Selyego stres to niespecyficzna odpowiedź (reakcja) organizmu na
bodźce (stresory). Reakcja ta została określona jako "ogólny zespół przystosowania",
w którym wyróżnione zostały następujące stadia: alarmowe, odporności, wyczerpania.
Uogólniona reakcja stresowa obejmuje cały ustrój, który reaguje na sygnały płynące z układu
nerwowego i hormonalnego. Seyle rozróżnił eustres i dystres. Przez co wskazał, że wymiar
stresu może być negatywny, jak również pozytywny. Eustres to tzw. pozytywny,
mobilizujący stres, który sprzyja zdrowiu jednostki, w kontekście funkcjonowania podmiotu
ma charakter rozwojowy. Dystres utożsamiany jest z desktrucyjnym, gwałtownym
i negatywnym oddziaływaniem na człowieka (Seyle, 1977). Współcześnie podkreśla się
związek eustresu z pozytywnymi stanami psychicznymi (Simmons, Nelson, 2007).
Aktualnie z perspektywy psychologicznej uznaje się za niewystarczające opisywanie stresu
w kategoriach reakcji. Podobne reakcje mogą być wynikiem innych bodźców
środowiskowych (Heszen, 2013).
Lazarus i Folkman autorzy klasycznej poznawczo-transakcyjnej koncepcji stresu,
ujmują stres jako: "określoną relację między osobą a otoczeniem, która jest oceniania przez
jednostkę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby oraz zagrażająca jej dobrostanowi"
(Lazarus, Folkman, 1984, s. 19). Relacja ta została określona jako transakcja, która jest
oparta o specyficzną wymianę zachodzącą pomiędzy jednostką, a jego środowiskiem,
zakończenie transakcji stresowej skutkuje wystąpieniem zmiany w człowieku i jego
otoczeniu. Z perspektywy procesu konfrontacja stresowa przebiega dynamicznie i ulega
30
ciągłym zmianom, natomiast jej rezultat zależny jest od cech człowieka i otoczenia. Można
zatem wyszczególnić etapy transakcji stresowej, na które składają się: wyznaczniki
przyczynowe, cechy wydarzenia, procesy pośredniczące oraz skutki jak również zasoby
i deficyty wpływające na rozwój sytuacji stresowej (Ziarko, 2014).
Istotne w tym wypadku jest znaczenie jakie jednostka przypisuje aktualnej sytuacji,
w której się znajduje. Zatem podstawowa w procesie uznania danego doświadczenia za
stresowe jest przede wszystkim subiektywna ocena poznawcza dokonana przez osobę
zaangażowaną w daną relację. Koncepcja ta akcentuje indywidualny i podmiotowy charakter
stresu. Ocena podmiotu rozstrzyga o tym, czy dana transakcja jest sklasyfikowana jako
stresowa. Ocena poznawcza wg. Lazarusa to "proces kategoryzacji zdarzenia i jego różnych
aspektów za względu na znaczenie dla dobrostanu" (Lazarus, Folkman, 1984, s. 31). Na
procesy oceny poznawczej składa się ocena pierwotna i ocena wtórna. Ocena pierwotna
obejmuje ocenę wymagań stawianych przez otoczenie, a ocena wtórna oszacowanie własnych
możliwości działania w tej sytuacji (Lazarus, 1993).
W ramach oceny pierwotnej transakcja stresowa jest oceniana z perspektywy
znaczenia dla podmiotu i może być określona jako: niemająca znaczenia, sprzyjająco-
pozytywna, stresująca. Uznanie sytuacji za stresującą, oznacza ujęcie jej jako: krzywdy/straty,
zagrożenia lub wyzwania (Heszen, 2013; Wrona-Polańska, 2003, 2011). Ocena zdarzenia,
w którejś z wymienionych wyżej kategorii uruchamia procesy radzenia sobie. Jeśli radzenie
jest skuteczne wówczas napięcie nie zmienia się w stres, skutkiem czego jest zachowanie
zdrowia na poziomie somatycznym i psychicznym oraz rozwój zasobów (Cierpiałkowska,
Sęk, 2016). Zdaniem Lazarusa chociaż ocena straty i zagrożenia to odrębne pojęcia, to
zdarzenie może być skategoryzowane jednocześnie w obydwu rodzajach, z czasem może się
zmieniać dominacja jednej oceny w stosunku do drugiej (Łosiak, 2012). Strata czy krzywda
odnosi się do już zaistniałej szkody związanej z utratą ważnych obiektów (bliskiej osoby,
zdrowia). Zagrożenie dotyczy podobnych potencjalnych strat, które są antycypowane. Z kolei
wyzwanie oznacza potencjalną możliwość (mogą wystąpić straty/krzywdy, jak i zyski).
Z postrzeganiem danej sytuacji jako szkody/straty wiążą się określone emocje takie jak: złość,
żal, smutek, natomiast z zagrożeniem: strach, niepokój, martwienie się. Wyzwanie wyzwala
zarówno negatywne, jak i pozytywne emocje m.in. podniecenie, zainteresowanie, nadzieję
(Heszen, 2013; Plopa, Makarowski, 2010).
Ocena poznawcza pierwotna i wtórna uważane są za procesy dynamiczne, które są
ściśle ze sobą powiązane (Wrona-Polańska, 2003).
31
Ocena wtórna uruchamiana jest w przypadku oceny relacji jako stresowej i dotyczy
możliwości poradzenia sobie z problemem, a zatem podjęcia działań likwidujących podłoże
stresu lub minimalizujących jego efekty (zapoczątkowuje radzenie sobie). W przypadku
oceny transakcji stresowej jako wyzwania ocena wtórna dotyczy możliwości osiągnięcia
celu. Sposób oceny przez podmiot sytuacji stresowej zależny jest od dyspozycyjnych oraz
sytuacyjnych możliwości radzenia sobie ze stresem (Wrześniewski, 2004).
Folkman rozwinęła transakcyjną definicję stresu o rolę pozytywnych emocji
w radzeniu sobie ze stresem. Jej koncepcja była rezultatem badań przeprowadzonych wśród
osób wspierających chorych na AIDS. Wyniki badań
wskazały, że poza negatywnymi stanami psychicznymi występował również u badanych
pozytywny afekt. Proces radzenia sobie ze stresem obejmuje zatem negatywne i pozytywne
emocje. Radzenie sobie może mieć postać: nasycania zwykłych zdarzeń pozytywnym
znaczeniem, wzmacniania pozytywnego afektu, czy znajdowania korzyści w wydarzeniach
stresowych (Folkman, 2008). Folkman i Moskowitz pozytywne emocje wiążą
z poszukiwaniem i nadawaniem pozytywnego znaczenia sytuacji (Folkman, Moskowitz,
2007). Pozytywne emocje są znaczące dla zdrowia. Jak pokazują badania mózgu
człowieka zdolność wzbudzania ich w sobie i przeżywania stanowi rodzaj wewnętrznej
autoterapii (Jośko, 2011). W sytuacji kryzysu pozytywny afekt chroni przed stanami
depresyjnymi. Doświadczanie wdzięczności, miłości i zainteresowania powoduje, że nawet
w kryzysie może nastąpić wzrost zasobów (Fredrickson i Tugade, Waugh, Larkin, 2001).
Wzrost zasobów powoduje rozwój osobisty i pozwala zachować zdrowie (Wrona-Polańska,
2003, 2011, 2016).
Hobfoll z kolei stres utożsamia z określonymi warunkami: "1) zagrożenie utratą
zasobów lub 2) faktyczna utrata zasobów potrzebnych do przetrwania jednostki-osadzonej-
w rodzinie-osadzonej-w organizacji społecznej. Ponadto, ponieważ ludzie inwestują cenione
przez siebie dobra w nadziei na większy zysk, stres można również przewidywać 3) kiedy
zainwestowanie zasobów nie przynosi oczekiwanego zysku jednostce lub jej grupie
społecznej, co jest równoznaczne ze stratą" (Hobfoll, 2006, s. 62).
Zasobami Hobfoll (2006) nazywa cenione przez ludzi przedmioty, okoliczności, cechy
osobowościowe i potencjał energetyczny, które umożliwiają egzystencję lub są potrzebne do
zdobycia zasobów potrzebnych do egzystencji. Zdaniem autora koncepcji człowiek dąży do
uzyskania zasobów, ich utrzymania i ochrony. Hobfoll wyróżnia trzy podstawowe podziały
zasobów. Dzieli zasoby na wewnętrzne i zewnętrzne. Zasoby wewnętrzne są w posiadaniu Ja,
należą do nich: optymizm, poczucie własnej wartości, kompetencje zawodowe. Zasoby
32
zewnętrzne to te poza jednostką, takie jak: wsparcie społeczne, status społeczno-
ekonomiczny, zatrudnienie. Drugi podział zasobów to ich klasyfikacja strukturalna. Zgodnie,
z którą zasoby dzielą się na materialne, zasoby osobiste, zasoby stanu oraz energii. Zasoby
materialne obejmują obiekty fizyczne takie jak dom, kosztowności czy samochód. Zasoby
osobiste to umiejętności i cechy osobowości. Przykładem zasobów stanu jest zdrowie, staż
pracy, stałe stanowisko zawodowe, małżeństwo, zasoby te warunkują dostęp do innych
zasobów. Z kolei gromadzenie lub inwestowanie zasobów związanych z energią (pieniądze,
wiedza) umożliwia pozyskanie innych zasobów. Zasoby energii mogą tracić swoją wartość,
czego przykładem może być hiperinflacja. Trzeci podział dotyczy znaczenia zasobów dla
przetrwania jednostki. Hobfoll zgodnie z tym założeniem dzieli zasoby na pierwotne i wtórne
oraz trzeciego rzędu. Pierwotne to m.in. pokarm i schronienie, ich funkcją jest zapewnienie
bezpieczeństwa. Zadaniem zasobów wtórnych, do których należy wsparcie społeczne, więzi
małżeńskie, optymizm jest umożliwienie dostępu do zasobów pierwotnych. W trzeciej
kategorii autor wyróżnia takie zasoby jak dobra materialne, pieniądze czy status społeczny.
Hobfoll próbuje odnaleźć ogólne zasady nadające kierunek intencjonalnym
zachowaniom jednostki. W swojej teorii stresu, określanej środowiskową, uwzględnia
historię, antropologię kulturową, ewolucję i kulturę człowieka. Jego spojrzenie na stres
i radzenie sobie z nim ma charakter kolektywistyczny, biorący pod uwagę rodzinę, grupę
i społeczeństwo, w którym funkcjonuje osoba. Uważa, że o stresie można mówić
w określonych obiektywnych warunkach związanych z gospodarką zasobów, mianowicie
z wystąpieniem zakłóceń homeostazy w zakresie wymiany zasobów pomiędzy człowiekiem
a środowiskiem (Heszen, Sęk, 2008). W koncepcji zostaje wprowadzone pojęcie spirali
zysków i strat, przy czym utrata zasobów jest bardziej obciążająca dla funkcjonowania
człowieka. Zgodnie z założeniami teorii, im wyższy poziom zasobów posiada jednostka tym
mniej jest narażona na ich utratę. Jednostki, odznaczające się brakiem zasobów są bardziej
podatne na ich stratę. Jest to rezultat niskiego poziomu zasobów możliwych do
zainwestowania w warunkach początkowej ich straty oraz uruchomienia spirali strat.
Jednostki z wyższym poziomem zasobów dążą do ich pomnażania. Dla niskiego poziomu
zasobów charakterystyczne jest uruchamianie strategii w celu ich ochrony (Hobfoll, 2006).
33
2.2. Wpływ stresu na organizm człowieka
Doświadczenie stresu wiąże się ze zmianami w zakresie funkcjonowania układu
odpornościowego. Następuje intensywne wydzielanie glikokortykosteroidów i katecholamin.
W wyniku działania glikokortykoidów może dojść do zmniejszenia się grasicy.
Glikokortykoidy doprowadzają do zatrzymania produkcji nowych limfocytów w grasicy,
która składa się z limfocytów. Glikokortykoidy blokują wytwarzanie interleukin
i interferonu, w konsekwencji limfocyty zawarte we krwi stają się mniej odporne na
pojawiające się drobnoustroje. Dodatkowo w wyniku oddziaływania glikokortykoidów
limfocyty (głównie dotyczy to limfoctyów typu T - odpowiedź na poziomie komórkowym
organizmu) są usuwane z krwiobiegu i kumulowane w tkankach układu immunologicznego.
Glikortykoidy potrafią niszczyć limfocyty (Sapolsky, 2010). W konsekwencji dochodzi do
osłabienia układu immunologicznego - limfocyty T cytotoksyczne, limfocyty B i komórki
NK przestają być aktywne, lub obniża się ich ilość. Przewlekły stres prowadzi do zmian
w pracy osi podwzgórze-szyszynka. Wytwarzana jest w mniejszej ilości melatonina,
symptomem tego są zaburzenia snu i rytmów biologicznych oraz układu odpornościowego.
W rezultacie następuje zaostrzenie choroby podstawowej, np. w sytuacji nowotworu może
dojść do przerzutów. Decydująca w zakresie psychofizjologicznej reakcji na stresor i jego
wpływu na funkcjonowanie jest ocena zaistniałej sytuacji. Jeżeli stresor zostanie oceniony
jako zagrażający dobrostanowi osoby, wówczas należy spodziewać się negatywnego
oddziaływania stresu na organizm. Odwrotnie będzie w momencie, kiedy bodziec zostanie
oceniony jako możliwy do przezwyciężenia, wówczas stres będzie wpływał pozytywnie
i motywująco (Jośko, 2007). System immunologiczny pod wpływem oddziaływania stresora
pracuje inaczej, m.in. wskazują na tę zależność badania Pettingale i in. (1985). Mastektomia
dla kobiety to poważne źródło stresu, z którym trudno sobie poradzić. W przeprowadzonych
badaniach, okazało się, że niektóre kobiety radzą sobie w tej sytuacji lepiej niż pozostałe,
co przekładało się na ich dłuższe życie. Lepiej funkcjonujące pacjentki wykazywały spokój
w związku z amputacją piersi i ich nastawienie było bardziej optymistyczne, w stosunku do
tych, które charakteryzowała bezradność i przygnębienie. Podwyższony poziom kortyzolu jak
twierdzą Adami Epel (2007) może powodować otyłość u ludzi. Chroniczny lub nagły stres
może powodować wysokie zapotrzebowanie na pożywienie. Związek pomiędzy stresem
a otyłością jest złożony, zasadnicze znaczenie ma aktywacja układu nagrody. Ludzie
wyuczają się, że sięganie po smaczne jedzenie redukuje nieprzyjemny stan emocjonalny.
Nadmierne spożycie pokarmów przekraczające faktyczne dzienne zapotrzebowanie
34
energetyczne organizmu może prowadzić do otyłości. Powszechnie znany jest negatywny
wpływ otyłości na funkcjonowanie organizmu skutkujący różnymi chorobami. Dlatego też
stres wiązany jest z występowaniem chorób cywilizacyjnych. Istnieje wiele badań
pokazujących zależność między czynnikami emocjonalnymi a chorobami układu sercowo-
naczyniowego. Skutkiem ostrego, jak i przewlekłego stresu może być nadciśnienie tętnicze,
jak również zawał serca. Ze stanem stresu zwykle współwystępuje: smutek, depresja, napięcie
emocjonalne oraz sytuacje wymuszające wzmożoną aktywność i zaangażowanie. Związek
między stresem a chorobami układu krążenia może być bezpośredni poprzez zmiany
zachodzące na poziomie fizjologicznym w obrębie śródbłonka naczyniowego i blaszki
miażdżycowej, jak pośredni poprzez oddziaływanie na czynniki ryzyka, takie jak: palenie
tytoniu, nadciśnienie tętnicze, czy cukrzyca (Pakalska-Korcala, Zdrojewski, Piwoński, 2006).
Badania wskazują, że osoby doświadczające przewlekłego stresu związanego z pracą,
chorobą, czy opieką nad niepełnosprawnym dzieckiem są narażone m.in. na stany depresyjne,
choroby układu sercowo-naczyniowego, układu pokarmowego, nadciśnienie, choroby
autoimmunizacyjne (Beszczyńska, 2007). Wnioski z badań kobiet sprawujących opiekę nad
przewlekle chorymi dziećmi pokazują, że doświadczany przez nie wysoki poziom stresu
przejawia się w długości telomerów i poziomie telomerazy (Epel i in., 2004). Sytuacja
przewlekłego stresu może przekładać się na krótsze życie i wiązać się z wystąpieniem chorób
nowotworowych i chorób układu sercowo-naczyniowego (Calado, Young, 2009).
Stres niekoniecznie działa tylko negatywnie. Eustres jest określany jako stres
pozytywny i mobilizujący do aktywności. Określa się go jako tremę, podniecenie, czy
podekscytowanie. Tego rodzaju stres może wystąpić np. przed egzaminem, czy przed
występem. Eustres wzmaga spostrzegawczość, gotowość do szybkiej reakcji i przystosowuje
do działania. W wyniku działania pozytywnego stresu następuje gwałtowne pobudzenie
organizmu i szybki jego powrót do homeostazy (Jośko, 2007).
2.3. Lęk a stres
Lęk zgodnie z koncepcją Ch. D. Spielbergera może być ujmowany jako stan (L-Stan)
oraz jako cecha (L-Cecha). Lęk jako stan odzwierciedla uczucie napięcia
i niepokoju, które są doświadczane na świadomym i subiektywnym poziomie, jest to stan
przejściowy, zdeterminowany sytuacyjnie, wiąże się z aktywacją autonomicznego układu
nerwowego (Sosnowski, Wrześniewski, Jaworowska, Fecenec, 2006). Tym co znamienne dla
lęku jako stanu jest jego zmienność, która jest uwarunkowana czynnikami zagrażającymi
35
(Wrześniewski, Sosnowski, Matusik, 2002). Spielberger lęk-cechę opisuje jako "motyw lub
nabytą dyspozycję behawioralną, która czyni jednostkę podatną na postrzeganie szerokiego
zakresu obiektywnie niegroźnych sytuacji jako zagrażających i reagowanie na nie stanami
lęku, nieproporcjonalnie silnymi w stosunku do wielkości obiektywnego niebezpieczeństwa"
(za: Wrześniewski, Sosnowski, 1987, s.17). W tym przypadku lęk rozpatrywany jest jako
względnie trwała cecha osobowości.
Według Kępińskiego (1977, 1986) lęk sygnalizuje zagrożenie, wynika z zaburzenia
równowagi metabolizmu informacyjnego i jest wskaźnikiem niebezpieczeństwa w strukturach
poznawczych, rozróżnił cztery rodzaje lęku: biologiczny, społeczny, moralny
i dezintegracyjny. Lęk biologiczny jest związany z zagrożeniem własnego życia i życia
gatunku. Charakterystyczną reakcją na tego typu niebezpieczeństwo jest walka lub ucieczka.
Przy czym gotowość do ucieczki jest pierwotna w stosunku do walki. Aby podjąć walkę
konieczne jest znalezienie w sobie siły do przeciwstawienia się zagrożeniu.
Człowiek to istota zależna od środowiska społecznego, bez niego ma niewielkie
szanse na przeżycie. Szczególnie w aktualnej cywilizacyjnej rzeczywistości, w której
znacznie oddalił się od umiejętności współżycia z przyrodą i czuje się wobec niej bezradny.
Skutkiem przynależności do otoczenia, jest zagrożenie zerwania tych powiązań. Fakt ten
powoduje u jednostki poczucie lęku. Kępiński lęk społeczny utożsamia
z doświadczeniem lęku biologicznego. To oznacza, że niebezpieczeństwo przerwania więzi
społecznych może być postrzegane jako zagrożenie życia. Białaczka stanowi poważne
zagrożenie utrzymania więzi społecznych przez pacjenta, choroba często uniemożliwia
realizację przez pacjentów roli rodzinnej, zawodowej, jak również innych ról społecznych,
wielokrotnie ograniczając osoby jedynie do pełnienia "roli chorego" (Wrona-Polańska, 1983,
1984, 2011). Często ze względu na restrykcyjne warunki leczenia, związane z osłabieniem
działania układu odpornościowego i zwiększonej podatności na zakażenia, pacjenci zarówno
podczas hospitalizacji, jak i przez jakiś czas po opuszczeniu ośrodka przeszczepowego
(wskazania te, w zależności do indywidualnej sytuacji chorego, wynoszą od około 6 do 12
miesięcy po przeszczepie), są zobligowani do ograniczenia kontaktów społecznych do
minimum (Sankowska, Kauc, 2000). Dodatkowo izolację chorego od społeczeństwa
wzmacnia poczucie "inności" wobec osób zdrowych, które wyrasta z wciąż funkcjonującego
w społeczeństwie negatywnego obrazu nowotworu, jako choroby, która generuje lęk przed
cierpieniem i śmiercią. W rezultacie osoba chora może postrzegać siebie jako "naznaczoną
przez los", przez to mniej wartością i użyteczną społecznie. Co stanowi poważne zagrożenie
36
dla obrazu ja i poczucia wartości chorego (Wrona-Polańska, 1983, 1984, 1999b, 2011,
2016a).
Lęk moralny jest silnie związany z lękiem społecznym. To co zewnętrzne, społeczne
zostaje przyswojone przez jednostkę. Normy, standardy, oczekiwania otoczenia społecznego
(osądy naszego zachowania dokonywane przez innych) zostają zintegrowane przez jednostkę
i stają się częścią jej osobowości. Zinternalizowane standardy społeczne zostają
zniekształcone i wyolbrzymione, co powoduje, że człowiek zwykle najbardziej surowo ocenia
siebie. Informacje pochodzące od społeczeństwa pełnią rolę sprzężenia zwrotnego w stosunku
do planów aktywności jednostki i jawią się jako idealne. W tym rozumieniu lęk moralny jest
wyrazem sprzeczności pomiędzy dążeniami osoby, a sprzężeniem zwrotnym.
Lęk dezintegracyjny to wynik zmiany struktury metabolizmu informacyjnego. Nowe
bodźce wpływają na organizm człowieka prowadząc do występowania w nim reakcji, które
w momencie ich uwewnętrznienia zostają sygnałami wysyłanymi do środowiska (Kępiński,
1986).
Dominującą emocją w przeżyciu osób chorych jest lęk (Wrona-Polańska, 1983, 1985,
1989). Z badań wynika, że nowotwory, w tym białaczki generują wszystkie typy lęku,
dodatkowo uruchamiają lęk przed przyszłością, która w sytuacji chorych onkologicznie jest
niepewna (Kubacka- Jasiecka, Wrona-Polańska, 1981; Wrona-Polańska, 1983, 1985).
Lęk można zdefiniować jako nieprzyjemny stan emocjonalny, który jest reakcją na
potencjalną możliwość utraty cenionych przez osobę wartości (de Walden- Gałuszko, 2002).
Lęk jest wskaźnikiem zakłócenia równowagi metabolizmu informacyjnego i jest traktowany
jako sygnał zagrożenia istniejącego w strukturach poznawczych, pełniąc rolę regulacyjną
(Wrona-Polańska, 2011, 2016a). Lęk to reakcja na zagrożenie trudne do jednoznacznego
zidentyfikowania, strach jest uczuciem związanym z konkretnym przedmiotem, który go
wywołał. Wyróżnia się następujące aspekty lęku: poznawczy, somatyczny, emocjonalny
i behawioralny. Poznawczy aspekt lęku dotyczy antycypacji niejednoznacznego,
niedookreślonego niebezpieczeństwa, somatyczny dotyczy reakcji zewnętrznych
i wewnętrznych organizmu np. blednięcie, nadmierna potliwość oraz aktywność
współczulnego układu nerwowego objawiająca się m.in. przyspieszeniem rytmu serca,
skurczem śledziony czy wydzielaniem większej ilości czerwonych ciałek krwi. Składnik
emocjonalny związany jest z uczuciem przerażenia, niepewności przekładającym się na stan
zdezorientowania w zakresie tego jakie działania należy podjąć. Na poziomie behawioralnym
lęk obejmuje reakcję walki lub ucieczki. Reakcja ta jest chaotyczna, z tego względu, że nie
ma określonej przyczyny zagrożenia. W związku z czym jednostka jest w stanie ciągłej
37
gotowości do jednej lub drugiej reakcji, w konsekwencji stan ten dezorganizuje jej
funkcjonowanie (Seligman, Walker, Rosenhan, 2011). Zgodnie z koncepcją Wrony-
Polańskiej (2011) lęk jest wyznacznikiem stresu. Stres oznacza odwrotność zdrowia. Stres to
wynik braku równowagi pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki. Wymagania
mają charakter wewnętrzny i zewnętrzny, możliwości z kolei to zasoby podmiotowe
i społeczne, którymi dysponuje jednostka. Rezultatem deficytu w zasobach i nieskutecznego
radzenia sobie ze stresem są negatywne uczucia, głównie lęk, którego wynikiem jest choroba.
Zasoby utożsamia się z pozytywnymi emocjami takimi jak nadzieja. Wyższy poziom
zasobów wiąże się ze wzrostem skutecznego radzenia sobie, skutkiem deficytu w zasobach
jest nieskuteczne radzenia sobie i wzrost negatywnych emocji.
Rycina 2. Funkcjonalny Model Zdrowia i Choroby
Źródło: H. Wrona-Polańska 20011, s. 273
Chorzy na białaczkę doświadczają lęku pierwotnego, który stanowi odpowiedź na
zagrożenie życia oraz aktualnych relacji, jak również lęku wtórnego będącego wynikiem
dezintegracji struktur poznawczych, przede wszystkim obrazu Ja. Natężenie doświadczanego
lęku jest zależne od poziomu faktycznego zagrożenia życia oraz jego subiektywnej oceny
przez osoby chore. W przeżywaniu chorych dominuje brak poczucia bezpieczeństwa, będący
wynikiem przewlekłego stanu napięcia wewnętrznego oraz poczucia winy z powodu
38
zachorowania, co może skutkować utratą równowagi emocjonalnej i dezintegracją
osobowości (Wrona-Polańska, 1985).
Lęk nieodłącznie związany jest z życiem człowieka, przejawia się w różnej postaci od
momentu przyjścia na świat aż po śmierć. Lęk stanowi część egzystencji człowieka, istnieje
niezależnie od kultury i stanu rozwoju społeczeństwa czy osoby. Sposób przeżywania lęku
jest właściwy dla danej osoby, związany ściśle z jej historią, wychowaniem, środowiskiem,
w którym wzrastała. Lęk najczęściej doświadczany jest na poziomie nieświadomym,
z którego może przeniknąć do świadomości. Wówczas uaktywniają się mechanizmy obronne
o charakterze represyjnym. Mechanizmy te zabezpieczają przez pewien czas, w mniej lub
bardziej efektywny sposób, utrzymanie równowagi psychicznej człowieka, dlatego człowiek
poszukuje nowych sposobów obrony przed lękiem. Aktualnie mają one postać nie tylko
mechanizmów obronnych, rytuałów czy magicznych praktyk, ale również środków
farmakologicznych (Riemann, 2005). Grzegołowska-Klarkowska (1986, s. 200 ) mechanizmy
obronne osobowości definiuje jako „zniekształcenia w przebiegu procesów poznawczych,
które występują w sytuacji nastawienia na ochronę "ja" lub jego antycypacji i których celem
jest ochrona "ja" przed rzeczywistym lub antycypowanym zagrożeniem”. Mechanizmy
obronne mogą prowadzić do zakłócenia odbioru informacji, wówczas informacji
zagrażających nie dopuszczają do percepcji (świadomości) lub ją utrudniają, w tej grupie
wymienia się: zaprzeczanie, wyparcie, tłumienie. Inny rodzaj mechanizmów obronnych
powoduje zakłócenie procesu przetwarzania informacji, tu mówi się o takich mechanizmach
jak: introjekcja, identyfikacja, projekcja, intelektualizacja, izolacja, racjonalizacja, reakcja
upozorowana czy fantazjowanie (Grzegołowska-Klarkowska, 1986). Mechanizmy obronne
umożliwiają zmianę percepcji Ja, innego, myśli lub uczucia. Mogą oddziaływać w sferze
poznawczej (przykładowo racjonalizacja), emocjonalnej (np. reakcja upozorowana),
behawioralnej (np. acting out) albo w jakiejś ich konfiguracji (Vaillant, 1971). Współcześnie
uważa się, że funkcją mechanizmów obronnych jest nie tylko obrona przed nieświadomymi
treściami o charakterze popędowym (agresywnym czy seksualnym), ale również
umożliwienie podtrzymania samooceny, zachowania poczucia bezpieczeństwa w sytuacji,
gdy podmiot odczuwa zagrożenie przykładowo przed porzuceniem lub zagrożeniami
z zewnątrz. (np. poprzez wykorzystanie zaprzeczania). Obronne zachowanie to zazwyczaj
próba osiągnięcia określonego celu w postaci odsunięcia czy opanowania zagrażającego
uczucia i/ lub zachowanie poczucia własnej wartości (Gabbard, 2011; McWilliams, 2009).
Wieloletnie badania Wrony-Polańskiej (1983, 1985, 1989, 1991, 2011, 2016a, 2016b,
2016c) przeprowadzone wśród osób chorych na białaczkę ukazały adaptacyjną rolę
39
mechanizmów represyjnych w skutecznym radzeniu sobie z chorobą. Zaprzeczanie chorobie
oraz techniki represyjne takie jak kontakt z bliskimi, z przyrodą, sztuką służą obniżeniu
przeżywanego napięcia oraz wyzwalają pozytywne emocje, przez co umożliwiają akceptację
siebie w roli chorego oraz podjęcie współpracy z personelem medycznym na rzecz
odzyskania zdrowia. Mechanizmy te, mimo, że nierealistyczne, okazały się znaczące
w utrzymaniu pozytywnej samooceny przez chorych, przez to pozwoliły na zachowanie
integracji osobowości. Badania poprzeczne i podłużne chorych na białaczkę ujawniły, że
zaprzeczanie i wypieranie skutkuje z czasem zmianą obrazu samego siebie osób chorych na
białaczkę, zmiana ta ma charakter kompensacyjny. Należy podkreślić za Wroną-Polańską
(2003), że mechanizmy represyjne w sytuacji przedłużania się choroby tracą swoją funkcję
adaptacyjną. Dzieje się tak z powodu uruchomienia się czynników poznawczych, które
utrudniają możliwość kontynuacji represjonowania lęku, w związku z czym konieczne jest
zastąpienie mechanizmu represji innymi strategiami. Prozdrowotną strategią, skuteczną
w zmaganiu się z napięciem, jest pozytywne przewartościowanie. Badania przeprowadzone
wśród chorych leczonych chemioterapią wykazały ujemną korelację pomiędzy natężeniem
efektów ubocznych chemioterapii a poziomem akceptacji choroby i strategią pozytywnego
przewartościowania (Dobrowolska, 2013). Jedną z bardziej powszechnych metod
stosowanych w leczeniu m.in. zaburzeń, których osiowym objawem jest lęk, jest
psychoterapia. Psychoterapia stosowana jest głównie w leczeniu zaburzeń zdrowia
psychicznego, jak również w przypadku zaburzeń somatycznych o podłożu psychogennym,
bywa też wykorzystywana w niektórych dziedzinach medycyny np. onkologii lub
dermatologii (Aleksandrowicz, Czabała, 2012). Psychoterapia to "sposób leczenia zaburzeń
zdrowia, polegający na oddziaływaniu jednej lub kilku osób na stan psychiczny chorego
w celu usunięcia zakłóceń przeżywania, będących przyczyną jego choroby" (Aleksandrowicz,
2004, s. 16).
Osobowość człowieka kształtuje się od poczęcia. Od momentu okresu prenatalnego
organizm ludzki uczy się reakcji na otaczający świat. Badania przeprowadzone na szczurach
wskazują, że potomstwo samic, które zostały mocno zestresowane w czasie ciąży jest bardziej
lękowe. W życiu dorosłym osobniki te w warunkach stresujących reagują stuporem - czyli
zahamowaniem reakcji, przejawiają problemy w uczeniu się nowych rzeczy, czy reagują
objawami jelitowymi. Lęk jest związany z ciałem migdałowatym, które w wyniku
doświadczenia stresu w okresie rozwoju płodowego zostaje zaprogramowane na wzmożone
jego odczuwanie. Odkąd dostępne jest neuroobrazowanie mózgu, stało się możliwe badanie
wpływu stresu na organizm ludzki. Uwarunkowania zdrowia psychicznego i somatycznego
40
dziecka są wieloczynnikowe, w tym istotną rolę odgrywa kondycja psychiczna matki w czasie
ciąży. Sporo badań pokazuje, że doświadczenie stresu w okresie życia płodowego człowieka
wiąże się z wytwarzaniem większej ilości glikokortykoidów w dorosłości. Skutkuje to
większym poziomem glikokortykoidów u osób w wieku 20-70 lat, w stosunku do osób, które
miały niższe stany wyjściowe glikokortykoidów po urodzeniu, większą podatnością na
choroby somatyczne (przykładowo: otyłość, cukrzycę insulinooporną, nadciśnienie, choroby
sercowo-naczyniowe) oraz zaburzenia psychiczne (przykładowo: zaburzenia lękowe, ADHD,
autyzm, depresję) (Sapolsky, 2010; Jośko , 2013 za: Jośko, 2016; Jośko, 2016). Osobowość
kształtuje się w rodzinie, to od panującej w niej emocjonalnej atmosfery zależy wykształcenie
tzw. podstawowego zaufania istotnego dla umiejętności pozytywnego wartościowania
doświadczanych wydarzeń życiowych (Makselon, 2018). Od wczesnego dzieciństwa istotne
jest wychowanie w rodzinie zapewniającej poczucie bezpieczeństwa i umożliwiającej rozwój
osobowości prozdrowotnej. Stabilna rodzina oparta na poczuciu bezpieczeństwa chroni przed
wykształceniem osobowości lękowej, która stanowi deficyt i predysponuje do choroby
(Wrona-Polańska, 2011). Zdaniem Spielbergera na kształtowanie się osobowości lękowej
przede wszystkim wpływa relacja pomiędzy dzieckiem a rodzicami, szczególne znaczenie
w kontekście rozwoju osobowości lękowej przypisywał sytuacjom karania (Wrześniewski,
Sosnowski, Matusik, 2002).
Podsumowując, lęk pojawia się przede wszystkim w sytuacjach nieznanych, nowych.
To on powoduje, że trudno jest przyjąć zmiany jakie pojawiają się w życiu, zazwyczaj
pierwszą reakcją jest negacja i odrzucenie owej zmiany. Dzieje się tak z powodu obawy przed
stratą kogoś, czegoś, celu, zagubieniem czy porażką (Marzano, 2013). Zmianą, zwykle nagłą,
jest choroba osoby bliskiej, szczególnie choroba nowotworowa. Choroba nowotworowa
prowadzi do zmian w funkcjonowaniu psychicznym i fizycznym chorego oraz osób mu
towarzyszących. Osoby wspierające pacjenta doświadczają niepewności związanej
z powrotem chorego do zdrowia, lęku dotyczącego zagrożenia życia bliskiej osoby.
Nowotwór zakłóca aktualny sposób funkcjonowania systemu rodzinnego, może prowadzić do
wystąpienia ostrego kryzysu lub jest dodatkowym czynnikiem zaburzającym w rodzinach,
w których już wcześniej były konfliktowe relacje (Krakowiak, Krzyżanowski, Modlińska,
2011; Wrona-Polańska, 1984). Odkryto, że choroby zagrażające życiu takie jak nowotwór
mogą być źródłem chronicznego stresu. U podłoża stresu leży lęk wynikający z diagnozy
choroby nowotworowej. Okazuje się, że lęk oraz procedura leczenia mogą w znacznie
większym stopniu powodować pogorszenie stanu zdrowia niż sama choroba (Kangas, Henry,
41
Bryant, 2005 za: Zimbardo, Gerrig 2012; Stanton, Revenson, Tennen, 2007 za: Zimbardo,
Gerrig 2012,).
2.4. Radzenie sobie ze stresem
Aktualnie w psychologii radzenie sobie ze stresem uważane jest za kluczowy element
sytuacji stresowej. W momencie doświadczenia stresu jednostka aktywizuje się do usunięcia
stresora i przywrócenia homeostazy. Wybór sposobu radzenia sobie ze stresem w znacznym
stopniu decyduje o poniesionych przez podmiot kosztach (Ratajczak, 2000). Radzenie sobie
może być ujmowane jako proces, strategia i styl (Heszen, 2013; Wrześniewski, 1996).
Radzenie sobie (coping) to „stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki,
mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań (demands),
ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby” (Lazarus i Folkman
1984, s. 141). Radzenie sobie rozumiane jako proces obejmuje całokształt działań podmiotu
ukierunkowanych na rozwiązanie sytuacji stresowej (Heszen, 2013; Heszen-Niejodek, 2005;
Wrześniewski, 2004). Proces radzenia sobie jest złożony, dynamiczny, może być rozległy
i zmienny w czasie. W trakcie przebiegu czasowego procesu radzenia sobie rozróżnia się
zwykle odrębne, pojedyncze aktywności, nazywane sposobami lub strategiami radzenia
sobie. Radzenie sobie trwa do czasu rozwiązania sytuacji stresowej. Na transakcję stresową
składają się trzy procesy: proces oceny poznawczej, proces emocjonalny i proces radzenia
sobie. Pierwotna ocena poznawcza rozpoczyna proces, którego przebieg i wyniki wpływają
na ocenę wtórną. Ocena poznawcza wywołuje określone emocje, które z kolei zmieniają
ogląd sytuacji. Ostatecznie umiejętność opanowania emocji w procesie radzenie sobie
determinuje przebieg i efekty tego procesu (Heszen, 2013; Heszen-Niejodek, 2005). Wrona-
Polańska (2011) wskazuje na różnice w rozumieniu pojęcia radzenia sobie i zmagania się.
Zarówno potocznie, jak również w literaturze specjalistycznej terminy jak radzenie sobie,
zmaganie się, czy działania zaradcze używane są zamiennie. "Radzenie sobie obejmuje
wysiłki zmierzające do rozwiązania realnie istniejącego problemu, a zmaganie to procesy
nastawione na zmianę percepcji problemu i nadanie mu innego sensu i znaczenia - gdy realne
rozwiązanie nie do końca jest możliwe - a pośrednio na zmianę samego siebie. Jest to
zmaganie z samym sobą np. w procesie choroby, wobec której bezradni pozostają nie kiedy
nie tylko lekarze, ale i medycyna" (Wrona-Polańska, 2011, s. 116). Zmaganie się wymaga
uruchomienia procesów wewnątrzpsychicznych, które w sytuacji, kiedy brak realnego
rozwiązania, prowadzą do zmiany percepcji sytuacji problemowej oraz samego siebie.
42
Wyróżnia się radzenie skoncentrowane na problemie (zadaniowe, instrumentalne) oraz
na emocjach. Pierwsze dotyczy wszystkich sposobów, które mają doprowadzić do
bezpośredniej konfrontacji ze stresorem, albo poprzez bezpośrednią aktywność albo
ukierunkowaną na rozwiązanie problemu. Szczególnie jest użyteczne w przypadku sytuacji
stresowych, które podlegają kontroli jednostki (Zimbardo, Gerrig, 2012). Rozwiązanie
problemu może być zrealizowane poprzez zmianę stresogennych okoliczności lub
koncentrację na Ja tj. wprowadzenie zmian w swoim zachowaniu (Terelak, Dzięgielewska,
2011).
Radzenie sobie zorientowane na emocje oznacza z kolei zmianę doznawanych emocji
i myśli. Jest szczególnie korzystne w przypadku stresorów będących poza wpływem kontroli
podmiotu. Wybór tego typu sposobu oznacza, że jednostka widzi niebezpieczeństwo dla
swojego dobrostanu i inicjuje działania, które mają je zminimalizować (Zimbardo, Gerrig,
2012). Regulacyjne radzenie sobie może prowadzić do redukcji obciążającego napięcia
emocjonalnego, które utrudnia działanie albo pobudzenia emocji mobilizujących do podjęcia
aktywności (Lazarus, Folkman, 1984).
Radzenie sobie skoncentrowane na emocjach i problemie może przyjmować różne
formy. Zarówno jedna, jak i druga funkcja radzenia sobie ma na celu albo wprowadzenie
zmian w sytuacji, likwidację lub usunięcie przyczyny trudności, albo poprawę stanu
emocjonalnego, czy eliminację trudnych emocji takich jak smutek, złość, gniew
wynikających z działania stresora. Poszczególne aktywności związane z funkcją zorientowaną
na emocje w psychologii klinicznej określa się jako mechanizmy obronne, przy czym
regulacyjne radzenie sobie obejmuje bardziej obszerną sferę aktywności. Według Lazarusa
sposoby radzenia sobie są stosowane świadomie i nieświadomie. W związku z tym można
mówić o kontinuum, na których umieszczone są zdrowe i nieprzystosowawcze sposoby
radzenia sobie oraz działania mieszczące się na granicy. Należy podkreślić, że mogą być
stosowane jednocześnie (Łosiak, 2012).
Skuteczne radzenie sobie ze stresem jest związane zarówno z kontrolą emocji jak
i podejmowanymi działaniami zaradczymi prowadzącymi do zmiany sytuacji na bardziej
korzystną dla osoby w niej uczestniczącej. Bez umiejętności zarządzania emocjami często nie
jest możliwe inicjowanie aktywności prowadzącej do zmiany stresującej sytuacji (Makowska,
Poprawa, 1996). Aby poradzić sobie ze stresem człowiek stosuje zarówno strategie
skoncentrowane na zadaniu oraz na regulacji emocji.
Trudno jednoznacznie określić, które strategie są najbardziej skuteczne z perspektywy
zdrowia oraz że są tylko warunkowane przez sytuację, ponieważ zależą również od
43
osobowościowej dyspozycji jednostki. Skuteczne będą strategie instrumentalne, strategie
racjonalne i irracjonalne, czyli wszystkie, które w rezultacie pozwalają na rozwiązanie
trudności (Wrona-Polańska, 2003, 2011). Rozwiązaniu problemu służą strategie poznawcze,
które umożliwiają spojrzenie na doświadczaną sytuację problemową i samego siebie z innej
perspektywy np. pozytywne przewartościowane, ale jak pokazały badania wśród osób
chorych na białaczkę wymagają aktywności wewnątrzpsychicznej i są charakterystyczne
tylko dla części chorych, nie mają charakteru uniwersalnego (Wrona-Polańska, 1991).
Styl radzenia sobie ze stresem określany jest jako względnie stała
i charakterystyczna osobowościowa dyspozycja jednostki uruchamiana do poradzenia sobie
ze stresorem (Strelau, Jaworowska, Wrześniewski, Szczepaniak 2009). Według
Wrześniewskiego (1996) styl radzenia sobie to względnie stała dyspozycja osobowościowa
do zmagania się ze stresem za pomocą określonych strategii. Heszen (2013, s. 100) definiuje
styl jako "...posiadany przez jednostkę, charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia
sobie z sytuacjami stresowymi".
Wymienia się dwa podejścia w rozumieniu stylu radzenia sobie. Pierwsze wywodzi się
z teorii psychoanalitycznej i jest związane z problematyką obronności percepcyjnej, styl tu
rozumiany jest jako pojedynczy wymiar, dyspozycja, czy cecha osobowości, drugie natomiast
przedstawia styl jako swego rodzaju układ dyspozycji (właściwości) jednostki (Wrona-
Polańska, 2003).
Klasyfikacja pierwsza opiera się na teorii psychoanalitycznej i bazuje na konstrukcie
represji-sensytyzacji (unikanie-zbliżanie do stresora). W podejściu psychoanalitycznym
represja i sensytyzacja rozumiane są jako mechanizmy obronne (Heszen-Niejodek, 1996).
Aktualnie charakterystyka stylów została poszerzona o zachowanie, czyli uwzględnienie
strategii behawioralnych (Heszen, 2013). W podejście oparte na dymensji: represja-
sensytyzacja wpisuje się koncepcja stylów radzenia sobie S. Miller. Miller (1990) rozróżnia
dwa style. W pierwszym przypadku styl dotyczy koncentracji uwagi na stresogennym bodźcu
i/lub własnej reakcji, oznacza on poszukiwanie, przetwarzanie, wykorzystywanie informacji
związanych ze stresorem. Drugi styl jest nazywany unikowym i wiąże się z odrzucaniem,
wypieraniem i zaprzeczaniem informacjom i reakcjom dotyczącym wydarzenia stresowego.
Style są heterogeniczne i każdy składa się z odmiennych poznawczo-behawioralnych strategii
radzenia sobie. Krohne (1993) mówi o czterech stylach radzenia sobie, które opierają się na
dwóch wymiarach: czujność i unikanie. Najbardziej adaptacyjny z nich to styl "nieobronny",
czyli ten o niskich wartościach w zakresie unikania i czujności, najmniej styl o wysokich
wartościach w wymienionych wymiarach, co skutkuje wysokim poziomem lęku.
44
Podejście drugie jest złożone i wielowymiarowe. W tym nurcie została opracowana
koncepcja Endlera i Parkera. Wyróżniają oni trzy style radzenia sobie: styl skoncentrowany
na zadaniu, styl skoncentrowany na emocjach i styl skoncentrowany na unikaniu. Ostatni
przybiera dwie dodatkowe formy tj.: angażowanie się w czynności zastępcze lub
poszukiwanie kontaktów towarzyskich (Endler, Parker, 1990). Dotychczas brak
jednoznacznych przesłanek przesądzających o większej efektywności, jednego stylu nad
innymi. W przypadku chorób somatycznych za korzystne uważa się zarówno sposoby
radzenie sobie zadaniowe, jak i unikowe. Przy czym istotna jest aktualna sytuacja osoby,
radzenie sobie konfrontacyjne jest użyteczne, gdy sytuacja podlega większej kontroli,
a unikowe w przypadku chorób chronicznych i nie rokujących na wyleczenie (Heszen-
Niejodek, 2000, 2004). W badaniach wykazano, że styl skoncentrowany na emocjach
w trudnej sytuacji ma charakter nieadaptacyjny (Klonowicz, Cieślak, 2004, Wrona-Polańska
2003, 2011).
Z badań Wrony-Polańskiej (2011) prowadzonych od lat 70. ubiegłego stulecia wśród
osób chorych na białaczkę wynika, że style i strategie realne, jak również zadaniowe, czy
skoncentrowane na unikaniu oraz skierowane na regulację emocji związane są ze skutecznym
zmaganiem się z chorobą. Dla zdrowia, jak wynika z powyższych badań, przede wszystkim
istotne są pozytywne emocje oraz aktywne, skuteczne działanie prowadzące do rozwiązania
trudności, poszukiwanie wsparcia oraz pozytywne przewartościowanie. Pozytywne
przewartościowanie wyzwala pozytywne emocje przez co mobilizuje do podjęcia aktywności
(wewnętrznej i zewnętrznej) w celu odzyskania zdrowia. Osoby chore, które nie potrafią
przewartościować swojej choroby nieskutecznie radzą sobie z stresem, kumulując negatywne
emocje, które stanowią zagrożenie dla ich życia i zdrowia. Problematyka regulacji emocji
w kontekście stresu była poruszana od dawna, głównie negatywnych, aktualnie wiele badań
koncentruje się wokół wzbudzania pozytywnych emocji i ich roli w radzeniu sobie ze
stresem oraz ich znaczenia dla wzmacniania zasobów jednostki (Heszen, 2013).
Antonovsky uważa, że style radzenia sobie ze stresem mogą być zróżnicowane,
istotny jest przede wszystkim dobór stylu do aktualnej sytuacji stresowej. Zachowanie takie
jest charakterystyczne dla osób o silnym poczuciu koherencji. Jednostka cechująca się
wysokim poczuciem koherencji jest w stanie ocenić i zdecydować, który sposób radzenia się
w danym momencie będzie najbardziej adekwatny i efektywny do poradzenia sobie ze
stresorem. Ważny jest elastyczny dobór strategii do rozwiązania problemu (Antonovsky,
1997).
45
Zakres pojęcia radzenia sobie ze stresem jest bardzo obszerny. Współcześnie wskazuje
się na radzenie sobie z uwzględnieniem kontekstu społecznego (np. pozyskiwanie wsparcia)
(Folkman, Moskowitz, 2004; Hobfoll 1998, 2006 za: Heszen, 2013), radzenie duchowe
(Kübler-Ross, 1972 za: Wrona-Polańska, 2011; Folkman, Moskowitz, 2004), czy radzenie
proaktywne ukierunkowane na przyszłe wydarzenie stresowe (Schwarzer, Knoll, 2003),
określane też jako zapobiegawcze czy profilaktyczne (Wrona-Polańska, 2011).
W kontekście zachowania zdrowia ważne jest twórcze radzenie sobie z problemem
(Wrona-Polańska, 2003, 2011), które zgodnie z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia (Wrona-
Polańska, 2003) zależy od posiadanych przez osobę zasobów. Twórcze radzenie oznacza
podejmowanie przez podmiot skutecznej aktywności na rzecz utrzymania lub odzyskania
zdrowia. Kluczowe znaczenie w procesie radzenia sobie mają zasoby, od których zależy
wynik oceny poznawczej sytuacji, a w rezultacie emocje podmiotu. Istotna w procesie
radzenia sobie jest elastyczność w doborze strategii do problemu. W tym rozumieniu
podkreśla się podmiotowy i indywidualny charakter przebiegu procesu radzenia. Od
możliwości jednostki (zasobów i deficytów) zależy rezultat transakcji stresowej - który może
być prozdrowotny lub zagrażający dla zdrowia.
Badania dotyczące problematyki radzenia sobie ze stresem przez osoby wspierające
chorych na nowotwór są nieliczne, tych dotyczących bezpośrednio osób bliskich chorych na
białaczkę nie znaleziono. Wyniki badań przeprowadzonych wśród mężczyzn wspierających
żony chore na raka piersi ukazały, że radzili sobie ze stresem głównie aktywnie (poszukiwali
informacji, podejmowali działania, rozmawiali o problemach czy poszukiwali wsparcia) oraz
represyjnie (poprzez stosowanie zaprzeczania i wypierania myśli czy uczuć), jak również
poprzez modlitwę (Hilton, Crawford, Tarko, 2000). Inne badania ukazały, że mężowie
w przypadku choroby żony radzili sobie poprzez takie strategie jak koncentracja na chorobie
żony i troska o utrzymanie normalnego trybu funkcjonowania rodziny (Zahlis, Shands, 1991).
Badania Kershaw i współpracowników przeprowadzone wśród kobiet chorych na nowotwór
piersi oraz osób ich wspierających ukazały, że osoby wspierające częściej niż chore kobiety
radzą sobie ze stresem poprzez sięganie po używki takie jak alkohol czy narkotyki, podczas
kiedy chore kobiety częściej korzystają ze wsparcia społecznego, pozytywnego
przewartościowania, wentylacji negatywnych emocji czy poczucia humoru. Aktywne
radzenie w przypadku chorych, jak i osób je wspierających, wiązało się z wyższą jakością
życia, a unikanie z niższą jakością życia (Kershaw, Northouse, Kritpracha, Schafenacker,
Mood, 2004).
46
Podsumowując, stres i radzenie sobie ze stresem można rozpatrywać również
z perspektywy korzyści dla zdrowia jednostki (Chodkiewicz, 2005; Jośko, 2007; Heszen,
2013; Wrona-Polańska, 2003, 2011, 2016). Proces radzenia sobie ze stresem to okazja do
rozwoju jednostki w obszarze wiedzy na temat siebie i świata, doświadczenia
prozdrowotnych skutków pozytywnych emocji, rozwoju zasobów, czy rozwoju osobistego
ujmowanego w literaturze jako wzrost potraumatyczny (Heszen, 2013). Dla zdrowia istotne
jest skuteczne zmaganie się ze stresem oraz wzmacnianie zasobów. Deficyty w zasobach oraz
nieskuteczne radzenie sobie ze stresem może prowadzić do choroby. Wzmacnianie zasobów
minimalizuje rozbieżność pomiędzy wymaganiami a możliwościami osoby (czyli stres), co
sprzyja zdrowiu człowieka. Zasoby okazują się mieć kluczowe znaczenie dla zdrowia
człowieka wpływają na nie w sposób bezpośredni i pośredni poprzez obniżenie poziomu
stresu, wzbudzanie pozytywnych emocji oraz mobilizację do aktywności na rzecz utrzymania
lub odzyskania zdrowia (Wrona-Polańska, 2003, 2011).
47
3. Sposoby rozumienia zdrowia
3.1. Model biomedyczny i biopsychospołeczny
Model biomedyczny opiera się na dualistycznej koncepcji psyche i soma. Leczenie
koncentruje się na stronie fizycznej pacjenta, pomijając psychikę, która zgodnie z założeniami
tego podejścia jest odrębna od ciała. Model biomedyczny opiera się na paradygmacie
ukierunkowanym patogenetycznie, bada przyczyny choroby. Wyrósł on z dualizmu
kartezjańskiego, w którym ciało i umysł traktowane są rozdzielnie (Sheridan, Radmacher,
1998).
Medycyna wschodu, praktyki lecznicze Indian opierają się natomiast na
uwzględnieniu wzajemnych relacji pomiędzy zdrowiem fizycznym i umysłem. W kulturze
Indian Navajo termin hozho odnosi się do harmonii w zakresie funkcjonowania umysłu,
rodziny, sztuki, rzemiosła, ciała i ducha. Choroba oznacza zaburzenie harmonii i wymaga jej
przywrócenia na różnych poziomach (Zimbardo, Gerrig, 2012).
Model biopsychospołeczny uwzględnia ciało, stan umysłu oraz otoczenie osoby.
Zdrowie w tym podejściu jest rozumiane jako zmienne i wielopłaszczyznowe. Dobrostan
jednostki rozpatrywany jest w kontekście fizycznym, psychicznym, duchowym, społecznym
i środowiskowym (Zimbardo, Gerrig, 2011; Wrona-Polańska, 2011). W tym obszarze wiele
wniosły doniesienia medycyny psychosomatycznej. W ramach, której odkryto, że nie każdy
patogen prowadzi do wystąpienia choroby. Stwierdzono, że wiele chorób ma podłoże
psychosomatyczne (Ader, 1980).
Przez długi okres zdrowie było rozpatrywane głównie z perspektywy modelu
biomedycznego, czyli w kontekście choroby i jedynie jego fizycznego wymiaru. W modelu
biomedycznym zdrowie oznacza brak choroby, a choroba brak zdrowia, w tym rozumieniu
zdrowie i choroba to kategorie odrębne (Cierpiałkowska, Sęk, 2016a). Aktualnie zdrowie
opisywane jest zwykle w kategoriach podejścia holistycznego, czyli rozumiane jest
systemowo. Zdrowie określa się jako dynamiczny proces zorientowany na przywracanie
ciągle zaburzanej homeostazy organizmu (Dolińska-Zygmunt, 2001). Proces ten zależny jest
od poziomu posiadanych przez osobę zasobów, jak również otoczenia, z którym jest ona
systemowo związana (Kowalski, Gaweł, 2007; Wrona-Polańska, 2011).
Traktowanie zdrowia jako braku choroby, charakterystyczne dla modelu
biomedycznego, skutkuje koncentracją na chorobie i jej objawach. Zdrowie wówczas oznacza
48
wyeliminowanie symptomów choroby (Puchalski, 1997). Zdrowie rozumiane w ten sposób
określa się jako negatywne. Aktualnie podkreśla się, że takie redukcjonistyczne spojrzenie na
problematykę zdrowia jest niewystarczające.
Nagły wzrost zachorowań na choroby cywilizacyjne (nowotwory i zawały)
spowodował potrzebę uwzględniania w rozumieniu zdrowia także aspektów: psychicznych,
społecznych, jak również duchowych (Wrona-Polańska, 2009). Ludzi nie można jedynie
pojmować w kategoriach zbioru narządów, ponieważ całość to coś więcej niż prosta suma jej
elementów (Aleksandrowicz, Duda, 1988).
Współcześni badacze sugerują, aby w obszarze ochrony zdrowia nastawić się na
modele obejmujące zdrowie jako podstawowy kierunek badań. Podkreślają, że koncentracja
na perspektywie salutogenetycznej może zaowocować poszerzeniem wsparcia
terapeutycznego (Zboralski i in., 2008).
Światowa Organizacja Zdrowia w 1948 roku zaproponowała, żeby zdrowie ujmować
jako dobrostan biopsychospołeczny, a nie tylko utożsamiać je z brakiem problemów natury
fizycznej. Definicja ta mieści się w obszarze pozytywnej koncepcji zdrowia (Heszen, Sęk,
2012). Ujęcie to spotkało się ze znaczną krytyką, głównie jako wadę wskazano traktowanie
zdrowia jako stanu, podczas gdy stale ulga ono zmianie i ma charakter dynamiczny (Wrona-
Polańska, 2003).
Słońska i Misiunia (1993, s. 68) zdrowie definiują jako: "poddająca się zmianom
zdolność człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych
i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska". Takie ujęcie
problemu to przykład traktowania zdrowia jako dyspozycji (zasobu, czy potencjału
zdrowotnego). Rozumienie to wynika z hipokratejskiej tradycji zgodnie, z którą zdrowie
rozpatrywane jest z punktu widzenia równowagi i zdolności prowadzenia mądrego życia.
Zdrowie, w tym rozumieniu, to zasób pozwalający jednostce na wielostronny rozwój oraz
sprostanie wymaganiom środowiska. To też zdolność do realizacji potrzeb oraz zadań
stawianych przez życie (otoczenie czy samego siebie). Tak pojmowane zdrowie to jeden
z zasadniczych zasobów umożliwiających osiągnięcie wysokiej jakości życia poprzez
optymalne funkcjonowanie, aktywne przystosowanie do otoczenia czy umiejętność życia
w harmonii (Wrona-Polańska, 2003, 2011). Wrona-Polańska (2003, s.97) wychodząc
z biopsychospołecznego paradygmatu uważa, że "zdrowie ma wielorakie uwarunkowania
i należy je rozpatrywać całościowo, systemowo, z uwzględnieniem jego podmiotowości jest
ono zawsze zdrowiem czyimś i opiera się na świadomej aktywności podmiotu jako kreatora
własnego zdrowia, który dąży do utrzymania dynamicznej równowagi w systemie człowiek-
49
otoczenie". W powyższym rozumieniu zdrowia zostaje ujęta złożoność relacji pomiędzy
jednostką a jej środowiskiem, co pozwala na rozpatrywanie zdrowia z perspektywy
psychologicznej teorii stresu (w podejściu zarówno relacyjnym, jak i systemowym) (Wrona-
Polańska, 2003).
Zdrowie można rozumieć z perspektywy subiektywnej i obiektywnej. Zdrowie
subiektywne inaczej określane jest jako poczucie zdrowia, samopoczucie czy percepcja
zdrowia. Ocena zdrowia obiektywnego opiera się na takich wskaźnikach jak objawy
somatyczne i psychiczne składające się na daną jednostkę chorobową - ocena medyczna stanu
zdrowia. Z perspektywy psychologicznej percepcja swojego zdrowia, czyli wiedza na jego
temat, znacząco wpływa i modyfikuje aktywności i zachowania podejmowane wobec
swojego zdrowia - ma większą siłę regulacyjną w stosunku do zdrowia obiektywnego
(Wrona-Polańska, 1983, 2003). Obserwowane są sytuacje, kiedy osoba mimo różnych
dolegliwości chorobowych wydaje się ich nie zauważać i ocenia swoje zdrowie jako dobre
mimo złych wyników medycznych - zjawisko to nazywane jest "paradoksem zdrowia",
zdarza się również, że osoba posiada zadowalające wyniki medyczne dotyczące własnego
zdrowia a uważa się za chorą - tzw. "paradoks choroby". To ocena subiektywna własnego
zdrowia wyznacza kierunek zachowań celowych na jego rzecz (Heszen, Sęk, 2012).
Zdrowie utożsamiane jest z wartością pozytywną, w kierunku, której człowieka
zmierza, choroba natomiast to wartość negatywna, której człowiek wystrzega się. Zdrowie
jako wartość postrzega się jakby na zewnątrz podmiotu, jako kategorię obiektywną
(Tomaszewski, 1976; Heszen, Sęk, 2012). Jednak aby zdrowie jak wartość wyznaczało
prozdrowotne zachowania, musi być wartością o charakterze autotelicznym - wartością
uwewnętrznioną, zinternalizowaną, a nie wartością obiektywną, na zewnątrz podmiotu
(Wrona-Polańska, 2011).
3.2. Podejście psychosomatyczne i somatopsychiczne a zdrowie
XX wiek obfitował w wiele przemian w zakresie pojmowania zdrowia człowieka.
Widoczne jest to szczególnie w obszarze rozumienia związku pomiędzy psychicznym
i somatycznym stanem człowieka. Zmiana podejścia do powyższej relacji spowodowała
rozwój dwóch kierunków badań naukowych tj. psychosomatycznego i somatopsychicznego.
Koncepcja psychosomatyczna skupia się na badaniu właściwości psychicznych
mogących stanowić etiologię chorób i warunkować ich przebieg. Najczęściej w literaturze
50
wśród psychicznych właściwości wymienia się cechy osobowości, sposoby reagowania, czy
doświadczone urazy. Takie rozumienie wydaje się niewystarczające.
Medycyna psychosomatyczna wywodzi się z koncepcji psychoanalitycznych, a jej
twórcami byli psychiatrzy. Aktualnie istotę medycyny psychosomatycznej stanowi założenie
o jedności biopsychospołecznej człowieka. Uznaje się, że przyczyny choroby są złożone,
wśród nich wymienia się czynniki psychospołeczne (Heszen, Sęk, 2012).
Już w starożytności wskazywano, że emocje mogą być przyczyną powstawania
chorób. M.in. Hipokrates i Galen podkreślali nierozłączność psychiki i ciała, podobne
koncepcje wysuwali Platon i Arystoteles (Ścigała, 2001). Hipokrates podkreślał: " By leczyć
ciało ludzkie, konieczna jest wiedza o całości zjawisk" (za: Markocka-Mączka, Grabowski,
Taboła, 2017, s. 171).
Aktualnie pojęcie psychosomatyki nie ma jednoznacznej definicji. Tylka (2010)
zaburzenia psychosomatyczne definiuje jako takie, których przyczyny, przebieg i leczenie
zdeterminowane są czynnikami psychicznymi i socjokulurowymi. Choroba
psychosomatyczna to dolegliwość dotycząca somatyki jednostki, a przyczyną jej pojawienia
się lub zaostrzenia są czynniki psychiczne (Jarosz, 1983).
Orientacja somatopsychiczna podkreśla wpływ jednostki chorobowej na
funkcjonowanie psychiczne osoby. Choroba zgodnie z tym kierunkiem może wpłynąć na
strukturę osobowości, nastrój, samoocenę, odporność człowieka chorego (Jennison, 1992).
Współczesna psychosomatyka uwzględnia prężnie rozwijającą się dyscyplinę jaką jest
psychoneuroimmuologia. Podejście to przede wszystkim bada związki pomiędzy układami:
neurofizjologicznym, hormonalnym oraz limfatycznym. Według wiedzy
neuroimmunologicznej optymalne działanie tych układów decyduje o odporności organizmu.
Psychoneuroimmunologia w zakresie układu immunologicznego głównie skupia się na
odporności fizjologicznej - jego podstawowej funkcji. Tę funkcję uważa się za kluczową przy
objaśnieniu przyczyn i mechanizmów chorób psychosomatycznych. Odporność dzieli się na
wrodzoną i nabytą. Tym co wpływa na zmiany w zakresie odporności jest pamięć
immunologiczna, ale również niespecyficzne i specyficzne czynniki psychologiczne. Wśród
niespecyficznych czynników wymienia się stres, a specyficznych negatywne emocje (lęk,
wrogość, agresja) oraz przewlekłe stany uczuciowe takie jak depresja (Ścigała, 2001).
Koncentracja na negatywnych emocjach może prowadzić do utraty odporności
i w konsekwencji do wystąpienia choroby lub jej zaostrzenia u już chorych (Wrona-Polańska,
2008).
51
3.3. Jakość życia a zdrowie
Jakość życia to pojęcie zróżnicowane interdyscyplinarnie. Istnieje wiele odmiennych
interpretacji w ramach nauk społecznych i medycznych jakości życia. Jakość życia wydaje się
złożonym, wieloaspektowym konstruktem wymagającym ujęcia z różnych perspektyw
teoretycznych. Zrozumienie subiektywnego poczucia jakości życia wymaga wiedzy w jaki
sposób obiektywne czynniki wpływają na ocenę swojego życia dokonywaną przez ludzi.
Również zrozumienie wpływu obiektywnych wskaźników na poczucie jakości życia związane
jest ze zrozumieniem wartości, którymi ludzie kierują się oraz wiedzy jak obiektywne
wskaźniki wpływają na doświadczenie dobrego samopoczucia (Paraskevi, 2013).
WHO definiuje jakość życia w następujący sposób: „Jakość życia to postrzeganie
przez jednostki ich pozycji w życiu, w kontekście kultury i systemu wartości w jakich żyją
oraz jej związku z indywidualnymi celami, oczekiwaniami, standardami i zainteresowaniami”
(WHO, 1997, str. 1). Jakość życia wg. WHO obejmuje: stan psychiczny i fizyczny jednostki,
przekonania, relacje społeczne, poziom niezależności, związek z otaczającym środowiskiem.
Klasyczna już definicja jakości życia Campbella opisuje to zjawisko w kategoriach
poziomu satysfakcji ze sfer życia takich jak rodzina, praca zawodowa, relacje sąsiedzkie oraz
towarzyskie, stan zdrowia, organizacja czasu wolnego oraz posiadanego wykształcenia, czy
powszechnych standardów obowiązujących w danej społeczności i ich wpływu na jakość
życia. Stopień satysfakcji z realizacji poszczególnych obszarów będzie generował wysokie
bądź niskie poczucie jakości życia (Campbell, 1981).
Jakość życia to pojęcie o szerokim zakresie, co rzutuje na jego wieloznaczność. Jakość
życia można utożsamiać z brakiem obciążeń, poziomem zadowolenia z życia oraz
zaspokojeniem potrzeb (Cierpiałkowska, Sęk, 2016b).
Jakość życia może być rozpatrywana subiektywnie i obiektywnie. Obiektywnie
rozpatrywana oznacza sumę warunków (wyznaczników) życia i aktywności osoby. Do
warunków tych zalicza się otoczenie fizyczne i społeczno-kulturowe danej jednostki. Jakość
życia pojmowana subiektywnie to rezultat oceny i przypisywania wartości ogólnej życiu, jak
i poszczególnym jego sferom. Jeżeli ocena ta ma wymiar bardziej poznawczy, wtedy określa
się ją poczuciem satysfakcji, jeśli bardziej emocjonalny to wskazuje raczej na poziom
zadowolenia z życia w ogóle i jego sfer (Cierpiałkowska, Sęk, 2016; Heszen, Sęk, 2008).
Rozróżnienie to jest szczególnie ważne, biorąc pod uwagę fakt, że ta sama sytuacja może być
różnie interpretowana i oceniana przez poszczególnych ludzi. Dzieje się tak ze względu na
podmiotowe uwarunkowania dokonywanych ocen, na co wpływa przede wszystkim
52
osobowość człowieka, to oznacza, że między obiektywnymi wskaźnikami a subiektywnym
poczuciem jakości życia (kategoria poznawczo-emocjonalna) występują złożone zależności
(Cierpiałkowska, Sęk, 2016b; Wrześniewski, 2009).
Psychoonkologia wiąże jakość życia głównie ze stanem zdrowia. Tak rozumiana
jakość życia dotyczy subiektywnego wartościowania bieżącej sytuacji życiowej w kontekście
doświadczanej choroby oraz wprowadzonego leczenia (de Walden-Gałuszko, 1997).
Nowotwór nie tylko wpływa na jakość życia chorego, ale również na rodzinę i bliskich
przyjaciół. Znaczenie choroby w odniesieniu do różnych aspektów jakości życia
wspierających jest znaczące, widoczne jest w każdej fazie choroby począwszy od diagnozy
i leczenia tzw. ostrej fazy (1-2 lat), poprzez okres remisji i nawrotu choroby, aż po okres
żałoby zwany fazą osierocenia (Kim, Given, 2008).
Badania przeprowadzone wśród osób opiekujących się chorymi na nowotwór
pokazują, że samoocena oraz stres związany z opieką nad osobą chorą były silnymi
predyktorami jakości życia wspierających. Mężczyźni byli bardziej skłonni oceniać
doświadczenie opieki nad chorym jako wzmacniające ich poczucie wartości. Dla dorosłych
córek sprawowanie opieki nad chorym na nowotwór rodzicem było bardziej stresujące niż dla
dorosłych synów (Kim, Baker, Spillers, 2007). Szczególne znaczenie w kontekście jakości
życia osób opiekujących się chorymi na nowotwór, jak pokazują badania, mają ekonomiczne
obciążenia, głównie utracony dochód w rodzinie. Ponadto dla poziomu jakości życia
wspierających znaczące były poważne zmiany życiowe z powodu choroby, niezdolność do
normalnego funkcjonowania, utrata oszczędności, zmiana planów dotyczących edukacji
(Yun i in., 2005). Wyższa jakość życia mężów opiekujących się żonami chorymi na
nowotwór piersi związana była z poczuciem niższego obciążenia chorobą, niższą
koncentracją na emocjonalnym radzeniu sobie ze stresem i wyższym poczuciem wsparcia
społecznego (Wagner, Bigatti, Storniolo, 2006).
Podobne obserwacje zostały poczynione w przypadku innych przewlekłych chorób
i ich wpływu na jakość życia bliskich. Nasilenie objawów atopowego zapalenia skóry u dzieci
wśród opiekunów skutkowało zmęczeniem, zaburzeniami snu oraz zwiększonymi nakładami
finansowymi (Teresiak, Czarnecka-Operacz, Jenerowicz, 2006). Opiekunowie osób chorych
na otępienie są narażeni na wystąpienie stanów depresyjnych i zaburzeń lękowych (Coon,
Evans, 2009; Witusik, Pietras, 2007). Opiekunowie osób starszych czynni zawodowo
zmagają się z obciążeniami psychicznymi i fizycznymi. Potrzeba połączenia codziennych
obowiązków z pracą zawodową powoduje napięcie emocjonalne, zmęczenie, obniżone
53
samopoczucie, poczucie osamotnienia. Dodatkowo konieczność opieki rzutuje na
subiektywną ocenę zdrowia wspierających, życie towarzyskie, czas wolny, czy relacje
rodzinne. Taka sytuacja może prowadzić do obniżenia ogólnej sprawności, a tym samym do
pojawienia się choroby (Perek-Białas, Stypińska, 2010). Badania kobiet opiekujących się
przewlekle chorymi ukazują, że osoby te doświadczają z racji pełnionych obowiązków
problemów natury somatycznej, głównie o charakterze bólowym,
stanów lękowych i depresyjnych, widoczny jest także negatywny wpływ roli opiekuna na ich
życie towarzyskie (Zysnarska, Wojnicz-Michera, Taborowska, Kołecki, Maksymiuk, 2010).
Jak wskazują wyniki badań prowadzonych wśród osób starszych, na ich poziom jakości życia
miały przede wszystkim wpływ takie aspekty jak: zdrowie, wsparcie społeczne, cechy
osobowości, istotne okazało się również środowisko, w którym przebywały (Kane, 2003).
Pojęcie jakości życia może być obszerne, ale również może dotyczyć jedynie pewnych
aspektów życia osoby (Kane, 2002).
3.4. Funkcjonalne ujęcie zdrowia
Zgodnie z koncepcją Heleny Wrony–Polańskiej (2003, 2011, 2016) zdrowie jest
funkcją twórczego radzenia sobie ze stresem. W przeciwieństwie do podejścia
patogenetycznego autorka przyjmuje orientację salutogenetyczną ukierunkowaną na zdrowie.
Zdrowie jest rozpatrywane w ujęciu holistyczno-funkcjonalnym, co wiąże się z rozumieniem
go w sposób systemowy uwzględniający jego złożoność i różne uwarunkowania.
Wrona-Polańska na podstawie badań osób zdrowych i chorych opracowała
Funkcjonalny Model Zdrowia opisujący predyktory zdrowia oraz sposoby w jaki wpływają
one na jego kształtowanie. Autorka modelu wskazuje na istotną rolę poziomu zasobów
w kontekście zdrowia. Podkreśla rolę zasobów biologicznych, podmiotowych poznawczych
i behawioralnych oraz sytuacyjnych (materialno-społecznych). Model został skonstruowany
w oparciu o teorię stresu Lazarusa i Folkman (1984), teorię zachowania zasobów
Hobfolla(1989), teorię salutogenezy Antonovsky'ego (1995) oraz teorię Twórczego
Rozwiązywania Problemów Nęcki (1994). Autorka założyła występowanie związku
pomiędzy stresem a zdrowiem oraz kierunek salutogenetyczny, czyli skoncentrowany na
poszukiwaniu psychologicznych mechanizmów i czynników prozdrowotnych (Wrona-
Polańska, 2011, 2016). Teoretyczny Model Zdrowia H. Wrony-Polańskiej przedstawia rycina
3.
54
Rycina 3. Teoretyczny Model Zdrowia
Źródło: H. Wrona-Polańska 2003, s. 100
Zasadniczym źródłem zdrowia w modelu jest osobowość prozdrowotna, czyli złożona
zmienna reprezentująca zasoby podmiotowe: poczucie koherencji, poczucie
spostrzeganej kontroli - związane z pozytywną oceną zdarzeń i sytuacji, a także kontrolę
wtórną - typu doznawania oraz pozytywną samoocenę. Osobowość prozdrowotna wpływa
trzema ścieżkami na zdrowie:
- ścieżka kompetencyjna wpływa poprzez skuteczne strategie i obrony, pozwala ocenić
trudność jako zadanie do rozwiązania, dodatkowo jest wspomagana przez zdrowy styl życia,
czyli zasoby podmiotowe behawioralne;
- ścieżka napięciowa – poziom zdrowia zależy w dużej mierze od przeżywanego stresu,
skuteczne rozwiązywanie problemów redukuje napięcie stresowe;
- ścieżka emocjonalna – ścieżka pozytywnych emocji, wspomagana przez osobowość
prozdrowotną, a zasilana przez zasoby materialne i sytuacyjne (Wrona-Polańska 2003, 2016).
SYTUACJA W PRACY
trudności/ osiągnięcia w pracy
KRYTYCZNE WYDARZENIA ŻYCIOWE
ZASOBY
PODMIOTOWE poznawcze:
poczucie koherencji, poczucie kontroli, samoocena, tożsamość JA
behawioralne:
zachowania promujące zdrowie, zdrowie w hierarchii wartości
B I O L O G I C Z
RADZENIE
STRATEGIE
OBRONY
OCENA
POZIOM STRESU / ZADOWOLENIA
Z PRACY
POZIOM ZDROWIA
SYTUACYJNE
MATERIALNE I
SPOŁECZNE
55
Badania osób po przeszczepie szpiku kostnego ujawniły czwartą ścieżkę dotyczącą
negatywnych emocji (rycina 4). Ścieżka ta stanowi zagrożenie dla zdrowia (przez
koncentrację na negatywnych emocjach, dodatkowo zasilaną poprzez styl skoncentrowany na
emocjach i osobowość lękową) (Wrona-Polańska, 2011, 2016).
Funkcjonalny Model Zdrowia (FMZ) wskazuje, że podstawową rolę w kreowaniu
zdrowia mają zasoby podmiotowe oraz skuteczne sposoby radzenia sobie
ze stresem. Wśród kluczowych zasobów wyróżnia się poczucie koherencji, samoocenę,
poczucie tożsamości oraz poczucie kontroli. Znaczenie dla zdrowia mają również zachowania
prozdrowotne, a wśród nich głównie pozytywne nastawienie psychiczne oraz świadoma
aktywność w tym obszarze. Dla zdrowia przede wszystkim istotne są pozytywne emocje,
takie jak poczucie zadowolenia z pracy, czy poczucie osiągnięć. Ścieżce pozytywnych emocji
towarzyszy przeświadczenie, że życie ma wartość oraz ważne są działania podejmowane na
rzecz zdrowia.
Radzenie sobie ze stresem w FMZ jest funkcją zasobów. Tym, co determinuje
radzenie sobie ze stresem jest ich poziom. Wyższy poziom zasobów wiąże się ze
stosowaniem zadaniowych strategii, koncentracją na rozwiązywaniu problemów,
pozytywnym przewartościowaniem oraz niższym poziomem stresu, jak również wyższą
satysfakcją z wykonywanego zadania. Stres rozumiany jest jako przeciwieństwo zdrowia.
Stres obrazuje dysproporcje między wymaganiami a możliwościami czyli zasobami jednostki.
Brak równowagi pomiędzy wymaganiami a zasobami, czyli wysoki poziom wymagań i niski
zasobów, prowadzi do wyższego poczucia stresu. Poziom stresu będzie wskaźnikiem zdrowia
lub choroby, co skutkuje niższym poziomem zdrowia człowieka. Zgodnie z FMZ procesy
radzenia sobie nie są bezpośrednią konsekwencją doświadczonego stresu, co oznacza, że
problem musi być oceniony przez podmiot w odniesieniu do dostępnych zasobów
podmiotowych i tylko taka jego ocena aktywuje proces radzenia sobie ze stresem (Wrona-
Polańska, 2003, 2011, 2017).
Zdrowie zgodnie z FMZ (Wrona-Polańśka, 2003, 2011, 2016a) jest procesem
dynamicznym. W modelu zdrowie jest funkcją twórczego radzenia sobie (dopasowanego do
oceny sytuacji i możliwości, którymi dysponuje osoba) poprzez uruchomienie zasobów.
Funkcja oznacza występowanie zależności pomiędzy zmiennymi. Zaznaczyć należy, że
zmiana jednej zmiennej powoduje zmianę w obrębie innych. Twórcze radzenie "oznacza
dobór i stosowanie skutecznych strategii i obron w celu rozwiązania problemu i regulacji
emocji" (Wrona-Polańska 2003, s. 96). Wyższy poziom zasobów sprzyja bardziej
skutecznym sposobom radzenia sobie ze stresem. Zasoby są czynnikiem buforującym
56
prowadzącym do zdrowia i wyzwalającym nadzieję. Z kolei deficyty w zasobach prowadzą
do nieskutecznego radzenia sobie ze stresem i nasilenia negatywnych emocji takich jak lęk.
Choroba w tym ujęciu jest funkcją nieskutecznego radzenia sobie ze stresem wynikającego z
deficytu w zakresie zasobów. Nieskuteczne radzenie sobie ze stresem oraz niski poziom
zasobów lub ich deficyty albo niemożność ich uruchomienia, skutkować będzie chorobą.
Sytuacja ta związana jest z doświadczaniem negatywnych emocji i wysokiego poziomu
stresu. Z FMZ wynika, że skuteczne radzenie sobie ze stresem oznacza rozwiązywanie
problemów oraz regulację emocji, na co wskazują strategie: rozwiązywania problemów,
poszukiwania wsparcia i pozytywnego przewartościowania. Dla zdrowia wydaje się być
szczególnie ważna strategia pozytywnego przewartościowania. Koncentracja na pozytywnych
aspektach wydarzenia pozwala poradzić sobie z negatywnymi emocjami oraz uwalnia
pozytywne emocje. Istotna jest zatem aktywność oraz strategia zadaniowego radzenia, jak
również regulowanie emocji przez zaprzeczanie lub odwracanie uwagi, poszukiwanie
kontaktów towarzyskich, relaks, wypoczynek, kontakt z naturą i kulturą. Formy te wzbudzają
pozytywne emocje, co skutkuje budowaniem przekonania, że życie ma sens i warto
podejmować wysiłek w celu rozwiązywania problemów życiowych, aby utrzymać zdrowie
(Wrona-Polańska, 2011). Kształtowanie zdrowia to przede wszystkim rozwój zasobów, które
stanowią jego podstawę. Dlatego też, tak istotne jest promowanie zdrowia już od
najmłodszych lat. Kształtowanie zasobów odbywa się w domu, jak również placówkach
oświatowych, w przedszkolu i szkole. Zasadnicze znaczenie wśród zasobów mają zasoby
podmiotowe, w tym przede wszystkich poczucie koherencji. Jego rozwojowi sprzyja
atmosfera spójności, równowaga pomiędzy obciążeniami i ich brakiem oraz uczestnictwo
w podejmowaniu decyzji. Tego typu wychowanie pozwala także na kreowanie w dziecku
innych zasobów takich jak poczucie kontroli i samooceny. Dla zdrowia bardzo ważne są także
zasoby behawioralne (zachowania prozdrowotne) oraz środowiskowe (sprzyjająca rodzina
i szkoła). Budowaniu i zachowaniu zdrowia sprzyja stałe pomnażanie zasobów, w taki sposób
aby można było odpowiedzieć pozytywnie na stawiane przez społeczeństwo wymagania
(Wrona-Polańska, 2009).
57
Rycina 4. Funkcjonalny Model Zdrowia (FMZ) badanych osób po transplantacji szpiku
Źródło: H. Wrona-Polańska 2011, s. 221.
Podsumowując, definiowanie zdrowia zmieniało się od postrzegania go w kategorii
braku choroby, po jego holistyczne rozumienie. Zdrowie w modelu biopsychospołecznym
ujmowane jest systemowo i utożsamiane z dynamicznym procesem skierowanym na
utrzymanie homeostazy (Dolińska-Zygmunt, 2001, Wrona-Polańska, 2003, 2011). Dla
58
zdrowia rozumianego z perspektywy salutogenetycznej istotne znaczenie mają procesy
regulacyjne, które pojawiają się w momencie oddziaływania na osobę stresorów, to od ich
działania zależy poziom zdrowia człowieka (Cierpiałkowska, Sęk, 2016a).
Psychoneuroimmunologia podkreśla zależność odporności fizycznej od czynników
psychologicznych. Tym co zagraża zdrowiu jest stres oraz negatywne emocje. Zdrowie
ujmowane w kategoriach dobrostanu, często bywa wiązane z poczuciem satysfakcjonującej
jakości życia (Cierpiałkowska, Sęk, 2016b). Według WHO na pojecie jakości życia składa
się: stan psychiczny i fizyczny człowieka, przekonania, relacje z innymi, poczucie
niezależności, związek z otoczeniem. Stopień zadowolenia z poszczególnych obszarów
będzie wyznaczał poziom jakości życia. Tym co warunkuje holistyczno-fukcjonalne zdrowie
jest poziom zasobów jednostki oraz skuteczne radzenie sobie ze stresem. Zdrowie w tym
znaczeniu jest funkcją skutecznego radzenia sobie ze stresem poprzez mobilizację zasobów
jednostki.
59
4. Zasoby podmiotowe
4.3. Poczucie koherencji
W kontekście psychologii zdrowia kluczową rolę pełni opracowana przez Aarona
Antonovsky'ego salutogentyczna koncepcja zdrowia. Antonovsky, w odróżnieniu od modelu
biomedycznego, zadał pytanie o przyczyny zachowania zdrowia mimo występowania
stresorów. Poczucie koherencji jest określane jako metazasób (Antonovsky, 1995;
Cierpiałkowska, Sęk, 2016; Heszen, Sęk, 2012; Poprawa, 2001), gdyż pozwala zarządzać
innymi zasobami. Poczucie koherencji jest kluczowe w kontekście radzenia sobie ze stresem
i zachowania zdrowia.
Zgodnie z koncepcją salutogentyczną naturalnym stanem jednostki jest chwiejna
równowaga. Jednostka w sposób ciągły wystawiona jest na działanie bodźców (stresorów), na
które reaguje i musi się do nich adaptować, tak żeby utrzymać dynamiczną równowagę
procesów życiowych na adekwatnym poziomie dla funkcjonowania (Antonovsky, 1995).
Antonovsky rozumie zdrowie i chorobę w kategoriach kontinuum (rycina 5). Krańce
kontinuum stanowi zdrowie i choroba, człowiek zajmuje jego zdaniem określoną pozycję
między biegunami (Cierpiałkowska, Sęk, 2016; Pasikowski, Sęk, 2001).
HE-----------*-------------------DE
poziom zdrowia X
Rycina 5. Kontinuum zdrowia i choroby [HE – zdrowie, DE – choroba]
Źródło: H. Sęk 2001, str. 24.
Na to czy osoba będzie przesuwać się w kierunku zdrowia czy choroby wpływają
cztery czynniki:
1) uogólnione zasoby odpornościowe
2) stresory
3) styl życia
4) poczucie koherencji.
60
Uogólnione zasoby odpornościowe to wszystkie biologiczne (fizyczne, biochemiczne,
genetyczne), psychologiczne (poznawcze, emocjonalne), materialne właściwości osoby, jak
również cechy społeczno-kulturowe (wsparcie społeczne, religia, sztuka), które sprzyjają
skutecznemu unikaniu lub radzeniu sobie ze stresorami (Antonovsky, 1995; Antonovsky,
1979).
Stresorami Antonovsky określa wymagania, dla których nie ma wypracowanych ani
automatycznych odpowiedzi i które są przyczyną stanu napięcia. Stresor w tym rozumieniu,
to każdy czynnik, który zaburza funkcjonowanie systemu. Niekoniecznie wprowadza on stres
i negatywny stan emocjonalny. Stresory także mogą być źródłem mobilizacji, energii
i rozwoju dla człowieka(Antonovsky, 1995; Antonovsky, 1979).
Styl życia w koncepcji Antonovsky'ego jest najmniej zdefiniowany. Przyczyną tego
jest fakt, że autor koncepcji jest przeciwny utożsamianiu zdrowia głównie ze stylem życia
jednostki. Jednakże wskazuje on również, że poziom zdrowia zależy też od zachowań
zdrowotnych, które mogą wzmacniać rozwój zasobów i poczucia koherencji (Antonovsky,
1995; Antonovsky, 1979).
Poczucie koherencji definiowane jest jako: „Ogólna orientacja człowieka wyrażająca,
w jakim stopniu człowiek ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że:
1) bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają
charakter strukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny, 2) ma dostęp do środków,
które mu pozwolą sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce, 3) wymagania te są dla
niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania” (Antonovsky, 1995, str. 34).
Poczucie koherencji składa się z trzech komponentów: poczucia zrozumiałości,
poczucia zaradności-sterowalności, poczucia sensowności (Antonovsky, 1995).
Poczucie zrozumiałości to zmienna poznawcza, która odnosi się do tego w jakim
stopniu jednostka odbiera napływające bodźce jako uporządkowane, spójne, zrozumiałe,
jasne. Silne poczucie zrozumiałości pozwala napotkaną informację, bez względu na to czy
jest pożądana czy nie, określić jako przewidywalną, to oznacza, że pojawiające się sytuacje
można zrozumieć i je przewidywać.
Zaradność inaczej określana jako sterowalność jest związana z postrzeganiem
dostępnych zasobów jako wystarczających do sprostania wymaganiom stawianym przez
napływające bodźce. Osobę, którą cechuje wysokie poczucie zaradności charakteryzuje
przekonanie, że wydarzeniom, które spotkają ją w życiu można zaradzić dzięki dostępowi do
wewnętrznych zasobów oraz tkwiącym w otoczeniu, aż po sacrum włącznie. To poznawczo-
instrumentalny komponent poczucia koherencji.
61
Sensowność to element poczucia koherencji, wyrażający się przekonaniem człowieka,
że życie ma sens, że przynajmniej część problemów i wymagań, które niesie życie warte jest
zaangażowania i wysiłku. Sensowność to wymiar emocjonalno-motywacyjny poczucia
koherencji (Antonvsky, 1997). Poczucie sensowności motywuje i stymuluje do poszerzenia
zrozumienia doświadczanego świata, w tym trudności oraz motywuje do podejmowania
aktywności na rzecz ich rozwiązania w przekonaniu, że warto podjąć wysiłek (Wrona-
Polańska, 2003). Poczucie sensu życia znacząco oddziałuje na kondycję psychofizyczną
podmiotu - wpływa integrująco przez co wzmacnia zasoby podmiotu (Mastalski, 2018).
Poszczególne elementy poczucia koherencji są ze sobą powiązane. Szczególne
znaczenie przypisuje się poczuciu sensowności. Kiedy jest ono wysokie, pozostałe
komponenty również mają wyższy poziom, kiedy jest niskie obserwuje się niższy poziom
także wśród pozostałych składowych poczucia koherencji (Heszen, Sęk, 2012).
Istotne znaczenie oprócz wyżej wymienionych składowych poczucia koherencji ma
wprowadzone przez autora koncepcji pojęcie granic. Granice oznaczają pewien obszar ważny
dla funkcjonowania i rozwoju danego człowieka. Obszar ten jest różnej wielkości
u konkretnej osoby. Zbyt wąskie granice nie sprzyjają wysokiemu poczuciu koherencji.
W obszarze granicznym powinny znaleźć się 4 dziedziny życia:
- życie emocjonalne osoby
- relacje z bliskim otoczeniem
- zasadniczy przedmiot działalności zawodowej
- treści egzystencjonalne (Antonovsky, 1995).
Czynnik granic wskazuje co dla danej osoby w życiu jest istotne. Znaczenie ma fakt,
czy jednostka posiada takie sfery życia, które mają dla niej szczególną subiektywną wartość.
Granice w ciągu życia mogą ulegać zmianom.
Poczucie koherencji zależy od charakteru pojawiających się zdarzeń życiowych,
a mianowicie od ich logiczności, poziomu równowagi w obszarze niedociążeń i przeciążeń,
jak również uczestnictwa w decyzjach (Piotrowski, 2010).
Duża liczba badań wskazuje na silny wpływ poczucia koherencji na zdrowie
i konstruktywne radzenie sobie ze stresem. Udowodniono także znaczenie poczucia
koherencji w zakresie utrzymania, ochrony i powrotu do zdrowia (Sęk, Pasikowski, 2001).
Przykładowo badania Guzińskiej, Dziedziul i Rudnik (2014), przeprowadzone wśród
pacjentek poddanych radioterapii, wykazały współwystępowanie wyższego poczucia
koherencji z wyższym poziomem jakości życia oraz z niższym subiektywnym poczuciem
choroby. Wysokie poczucie koherencji wiąże się z mobilizacją jednostki do działania.
62
W czasie tego działania aktywowane zostają zasoby poznawcze i kompetencje, które
pozwalają zmniejszyć wpływ stresorów lub ocenić je jako bodźce pozytywne lub obciążające,
ale o charakterze wyzwania. Ocena stresora jako wyzwania skutkuje skutecznym radzeniem
sobie ze stresem. Co przekłada się na brak występowania przewlekłego stresu, ubocznych
skutków zdrowotnych doświadczania stresu oraz wzrostem zasobów i silniejszym poczuciem
koherencji. W przypadku licznych i intensywnych stresorów, niskiego poczucia koherencji
i braku zasobów prawdopodobne jest, że napięcie przerodzi się w stres i negatywnie wpłynie
na zdrowie. Liczne badania empiryczne wskazują, że poczucie koherencji sprzyja zdrowiu
i radzeniu sobie ze stresem (Heszen, Sęk, 2012). Antonovsky poczucie koherencji określa
jako "orientację dyspozycyjną", na którą składają się doświadczenia osoby uwarunkowane
przez uogólnione zasoby odpornościowe. Zasoby te stanowią podstawę modelu oceny
i reakcji na bodźce. Osoby o silnym poczuciu koherencji względnie trwale postrzegają
rzeczywistość jako zrozumiałą, sterowalną i sensowną. To powoduje, że wydarzenia zwykle
nie są oceniane jako stresujące. Jeśli jednak konieczne jest uruchomienie procesu radzenia
sobie z nimi, to przekonanie o możliwości skorzystania ze skutecznych sposobów poradzenia
sobie oraz zasadności zaangażowania w ten proces skutkuje większym
prawdopodobieństwem pozytywnego rozwiązania niż u osób o niskim poczuciu koherencji
(Gruszczyńska, 2002).
4.1. Samoocena
Znaczącym zasobem intrapersonalnym sprzyjającym radzeniu sobie z trudnymi
wydarzeniami życiowymi jest pojęcie Ja i samoocena (Sheridan, Radmacher, 1998).
W skład Ja wchodzi: własne ciało, struktura Ja, tożsamość, zdolność i gotowość do
podejmowania decyzji, zachowań celowych i samokontroli. Ja to niezwykle złożona struktura
poznawcza obejmująca samowiedzę podmiotu. Można zatem przyjąć, że "Ja jest luźną
strukturą różnych ról i tożsamości społecznych, przekonań na własny temat i samoocen
oraz wartości i celów uznawanych za własne" (Wojciszke, Doliński, 2016, s. 316). Ja pełni
rolę regulacyjną, stanowi zatem centralny system kierujący zachowaniem i doświadczeniem
jednostki (Higgins, 1996). Ja jest złożone z wymiaru podmiotowego i przedmiotowego.
Wymiar podmiotowy dotyczy perspektywy z jakiej podmiot patrzy na siebie. Wyróżnia się
dwie perspektywy tj. przekonania i wyobrażenia człowieka na temat siebie oraz perspektywa
osób z otoczenia, szczególna rola osób znaczących (wyobrażenia podmiotu na temat tego jak
widzą go inni). Na wymiar przedmiotowy składa się Ja realne, Ja idealne oraz Ja
63
powinnościowe. Rozbieżność pomiędzy Ja realnym a idealnym skutkuje doświadczaniem
smutku, rozczarowania czy apatii. Rozbieżność z kolei między Ja realnym
a powinnościowym prowadzi do wystąpienia syndromu pobudzenia (wyzwala emocje takie
jak niepokój, poczuci winy, wstyd, strach) (Higgins, 1987). Samoocena w znacznej mierze
decyduje o motywacji człowieka. Jest zasadniczym komponentem poczucia Ja (Branden,
1988). Samoocenę można rozumieć jako względnie stałą i ogólną cechę (Wojciszke,
Doliński, 2016). Dobre mniemanie o sobie pozwala zorientować się w zajmowanej pozycji
społecznej, formułować wartościowe cele osobiste, stanowi ono także zabezpieczenie przed
lękiem i poczuciem bezradności (immunizacja) (Wojciszke, 2006). Wysoka samoocena wiąże
się z oczekiwaniami osiągnięć, te natomiast wpływają na większe zaangażowanie
i uzyskiwanie lepszych rezultatów wykonywanego zadania. Pozytywna samoocena sprzyja
wyższej jakości kontaktów społecznych (Wojciszke, Doliński, 2016). Pozytywna adekwatna
samoocena sprawia, że reakcje jednostki nawet w sytuacjach trudnych charakteryzują się
spokojem. Zawyżone lub zaniżone poczucie własnej wartości skłania człowieka do
wzmożonego poszukiwania informacji potwierdzających wartość osoby. Pożądane informacje
są źródłem pozytywnych emocji i mobilizują do działania, negatywne informacje wiążą się
zlękiem, poczuciem winy i demotywują. Pozytywna samoocena redukuje negatywne
konsekwencje stresu i wiąże się z dobrą kondycją psychiczną. Ważne jest, żeby samoocena
była stabilne. Niestabilna samoocena wiąże się z częstym przeżywaniem negatywnych
emocji, których konsekwencją może być choroba, z kolei zawyżona niestabilna samoocena
sprzyja obronnym i wrogim zachowaniom, które negatywnie wpływają na budowanie relacji
(Kernis, 2003). Samoocena jest ściśle związana z poczuciem szczęścia, niska predysponuje
w określonych okolicznościach do wystąpienia depresji. Wysoka samoocena sprzyja bardziej
optymistycznemu postrzeganiu skutków stresu czy innych wydarzeń. Wysokie poczucie
wartości jest czynnikiem pozwalającym na prognozowanie zdrowia i długowieczności
(Baumeister, Campbell, Krueger, Vohs, 2003). Badania Wrony-Polańskiej (1984) osób
chorych na białaczkę wskazały, że zawyżona samoocena oraz nierealistyczny, ale pozytywny
obraz siebie badanych prowadził do adaptacji do choroby poprzez akceptację siebie i swojego
cierpienia, co skutkowało bardziej efektywnym leczeniem i poprawą zdrowia.
Niska samoocena jak pokazują badania jest jedną z głównych przyczyn poczucia
osamotnienia wśród dzieci. Wyższe poczucie osamotnienia wiąże się także z nieśmiałością,
wycofaniem, wrażliwością, uległością, napięciem emocjonalnym i tendencją do obwiniania
siebie (Oleś, 2006). Konsekwencją może być wystąpienie stanów depresyjnych i pogorszenie
zdrowia. Badania nastolatków wykazały, że osoby z niską samooceną charakteryzowały się
64
słabszym zdrowiem psychicznym i fizycznym, słabszymi perspektywami ekonomicznymi
i wyższym poziomem przestępczych zachowań, w stosunku do młodzieży o wysokiej
samoocenie (Trześniewski i in., 2006). Poczucie wartości kształtuje się poprzez realizację
różnych celów życiowych. Dokonuje się to w wyniku porównania własnych możliwości
z systemem własnych standardów (Ja idealne) lub z osiągnięciami innych ludzi (Reykowski,
1976). Poziom samooceny zależy od rozbieżności pomiędzy ocenianymi elementami
a wzorcem, z którym osoba się porównuje (Tyszkowa, 1972).
Samoocenę można rozpatrywać na kilku wymiarach: wysoka-niska, adekwatna-
nieadekwatna, stała-niestała, pozytywna-negatywna. Równowaga osobowościowa, zdrowie
oraz twórcze działania jednostki wiążą się z pozytywną, wysoką i względnie stabilną
samooceną (Tyszkowa, 1972). W literaturze rozróżnia się samoocenę globalną i specyficzną.
W pierwszym przypadku dotyczy stosunku jednostki do własnej osoby, w drugim aktywności
jednostki w różnych dziedzinach życia (Marsh, 1996). Zgodnie z poznawczo-
doświadczeniową koncepcją Ja Epsteina osobowość składa się z dwóch kognitywnych
systemów przetwarzania informacji. Jeden, zwany racjonalnym, jest dostępny jednostce
(jawny), drugi natomiast określony doświadczeniowym, obejmuje procesy zachodzące na
poziomie nieświadomym dla osoby (Epstein, 1994, 2006). Systemy te przekładają się z kolei
na istnienie dwóch wewnętrznych rzeczywistości tj. jawnej i ukrytej dotyczącej siebie
i świata. Sposób zaspokajania przez jednostkę podstawowych potrzeb wpływa na przekonania
osoby na temat wyżej wymienionych aspektów rzeczywistości. Podstawowe potrzeby to
maksymalizowanie przyjemności i minimalizowanie bólu, potrzeba przynależności, potrzeba
utrzymania stabilnego i spójnego systemu pojęć oraz potrzeba podwyższania samooceny.
Znaczenie w zakresie zaspokajania potrzeb mają głównie doświadczenia z dzieciństwa, które
są silnie powiązane ze znaczącymi osobami, z którymi dziecko łączy bliska relacja. Od
stopnia w jakim potrzeby zostały zaspokojone zależy treść poglądów tworzonych przez
jednostkę na temat siebie i świata. W odpowiedzi na zaspokojenie poszczególnych potrzeb
kształtują się przekonania. W przypadku potrzeby maksymalizowania i minimalizowania bólu
budowane jest przekonanie nt. przyjaznego lub wrogiego świata. Stopień zaspokojenia
potrzeby przynależności decydował będzie o tym, jak jednostka będzie postrzegała innych
ludzi jako pomocnych i godnych zaufania lub jako zagrażających. Natomiast przekonanie, że
świat ma sens powstaje w wyniku zaspokojenia potrzeby utrzymania stabilnego i spójnego
systemu pojęć. Potrzeba podwyższania samooceny wiąże się z przekonaniem na temat
siebie, jednostka może oceniać siebie jako wartościową lub bezwartościową. To przekonanie
determinuje z kolei osąd jednostki na temat siebie jako osoby zasługującej na miłość,
65
kompetentnej, silnej i kierującej się moralnością, czy też osoby o cechach odwrotnych
(Epstein, 2003). Jednostka może reprezentować różne postawy względem obiektów
rzeczywistości, w tym również do własnego Ja. Samoocena jest tu rozumiana jako pozytywna
lub negatywna postawa w stosunku do globalnej oceny siebie (Rosenberg, Simmons, 1972).
Ujmując samoocenę w powyższy sposób określa się ją jako jawną tzn. dostępną świadomości
podmiotu, wynikającą z autorefleksji jednostki i mogącą być komunikowaną światu
zewnętrznemu (Porębiak, 2005). Badania wskazują na związek samooceny ze stanami
emocjonalnymi człowieka. Autorzy podkreślają związek wysokiej samooceny globalnej
z większą częstotliwością przeżywania afektu pozytywnego w stosunku do negatywnego.
Należy zaznaczyć, że samoocena pełni funkcję regulacyjną w zakresie zdrowia psychicznego
(Dzwonkowska, 2011; Wrona-Polańska, 2003, 2011). Badania Wrony-Polańskiej (2011)
wskazują, że nierealistyczna, czyli obronnie zawyżona samoocena pełni istotną rolę
w skutecznym radzeniu sobie ze stresem choroby białaczkowej, mającej do niedawna
charakter nieuleczalny. Samoocena jako regulator pełni funkcję motywującą
i pośredniczącą w zachowaniu podmiotu, dzięki temu zostaje utrzymana równowaga
i integracja w zakresie osobowości i relacji człowiek-świat, co służy kreowaniu zdrowia.
4.2. Poczucie kontroli
Samokontrola to jedna z głównych funkcji Ja. Jak wskazują badania, jest jednym
z zasadniczych predyktorów sukcesu życiowego. Samokontrola wydaje się być ograniczonym
zasobem. Podlega krótkoterminowemu wyczerpaniu w wyniku pierwotnej konieczności jej
zastosowania, nawet jeśli kolejne działania wymagające samokontroli nie są ze sobą
spokrewnione (Baumeister i in., 2007). Badania podłużne przeprowadzone na grupie 1000
dzieci od urodzenia do 32 roku życia wskazują, że wyższa samokontrola w dzieciństwie jest
predyktorem zdrowia fizycznego, braku uzależnień, dobrej sytuacji finansowej oraz braku
problemów z prawem. W innych badaniach przebadano 500 par rodzeństwa, okazało się, że
gorsze wyniki osiągały osoby o niższej samokontroli, nawet pochodzące z tej samej rodziny
(Terrie, 2011). Poczucie umiejscowienia kontroli wiąże się z podejmowaniem zachowań
zdrowotnych i stosowaniem używek wśród młodzieży. Wykazano, że zewnątrzsterowność
wiąże się z podejmowaniem zachowań antyzdrowotnych (Strzelecki, Cybulski, Strzelecka,
2009).
66
1 Poczucie kontroli i samokontroli spełnia ważną funkcję w radzeniu sobie ze stresem
i budowaniu zdrowia, przesądzając o regulacji stosunków człowieka ze środowiskiem
zewnętrznym (Wrona-Polańska, 2003). Wyróżnia się kontrolę poznawczą, behawioralną
i decyzyjną. Kontrola poznawcza jest związana z wiedzą jednostki na temat własnych stanów,
jak również jej środowiska. Wiedza ta ma prowadzić do redukcji niepewności poprzez
interpretację wydarzeń oraz poczucie władzy nad światem oparte
o rozumienie rzeczywistości, związków między zdarzeniami, otoczenia i innych ludzi oraz
przewidywania przyszłości. Kontrola behawioralna, czyli przekonanie jednostki o możliwości
wpływu na otoczenie i dokonywanie w nim zmian. Kontrola decyzyjna dotyczy możliwości
wyboru alternatywnych form działania (Averill, 1973; Kofta, 2001). Rotter (1975)
przedstawił kontrolę jako zgeneralizowane oczekiwania osoby, dotyczące kar i nagród
(wzmocnień), które są następstwem specyficznego zachowania w określonej sytuacji.
Zgodnie z teorią społecznego uczenia się, jednostka w ciągu swojego życia gromadzi
powtarzające się doświadczenia, które wiążą się z wykształconym przekonaniem na temat
relacji między zachowaniami, a występującymi po nich wzmocnieniami. W wyniku tego
jednostka wyucza się, gdzie należy umieszczać przyczyny owych doświadczeń, w niej samej,
czy w sytuacjach zewnętrznych. Jednostki zewnątrzsterowne przyjmują, że nie mają wpływu
na swoje życie, które jest zależne od losu, świata, przeznaczenia, ogólnie czynników
zewnętrznych. Wyniki badań wskazują, że częstsze wykonywanie badań profilaktycznych
i stosowanie się do zaleceń lekarskich wiąże się z zewnętrznym poczuciem kontroli,
natomiast angażowanie się w codzienne praktyki zdrowotne i przestrzeganie zasad zdrowego
żywienia jest charakterystyczne dla osób o wewnętrznym poczuciu kontroli. Osoby
wewnątrzsterowne uważają, że ich los jest zależny od nich, dlatego też noszą w sobie
przekonanie, że warto podejmować wysiłek, żeby realizować postawione sobie cele. Rotter
kontrolę traktował jako konstrukt jednowymiarowy (Rotter, 1966). Badania wskazują, że
wewnętrzne poczucie kontroli wiąże się z wyższą samooceną, wyższym poziomem aspiracji
oraz wyższą oceną prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu. Widoczna też u osób
wewnątrzsterownych jest większa niezależność, aktywność, bardziej skuteczne radzenie
sobie z problemami i bardziej efektywne poszukiwanie informacji sprzyjających rozwiązaniu
trudności (Drwal, 1995; Ryan, Deci, 2000). Konsekwencją poczucia braku kontroli jest
bezradność, zagubienie, zniechęcenie i poczucie beznadziejności (Sęk, 1991.). Wewnętrzne
poczucie kontroli wiązane jest z przyjmowaniem większej odpowiedzialności za swoje
zdrowie, co przekłada się na jego wyższy poziom (Borys, 2010). Ponadto badania wykazały,
że wewnętrzne poczucie kontroli sprzyja podejmowaniu działań zaradczych przeciw
67
chorobom i wypadkom. Osoby prowadzące zdrowy styl życia są bardziej aktywne
prozdrowotnie, odczuwają większą odpowiedzialność za swoje zdrowie i są mniej skłonne
wierzyć we wpływ przypadku (Kościelak, 2010).
2 Istotnym wkładem w zakresie badania poczucia kontroli jest propozycja Bryanta.
Autor ten na podstawie syntezy koncepcji kontroli pierwotnej, wtórnej oraz kontroli zdarzeń
odczuwanych jako pozytywne lub negatywne, wyróżnił cztery mechanizmy kontroli.
Mianowicie mechanizm: unikania, zmagania się, utrzymywania oraz doznawania.
Mechanizmy te umożliwiają sprawowanie kontroli nad zdarzeniami, nad emocjami, które są
rezultatem zdarzeń, jak również kontroli nad własnymi emocjami, które mogą być pozytywne
lub negatywne. Unikanie mieści się w ramach kontroli pierwotnej i uruchamiane jest
w momencie oceny sytuacji jako negatywnej i podjęcia decyzji o wprowadzeniu zmian.
Zmaganie się to mechanizm kontroli wtórnej związany z klasyfikacją zdarzeń jako
negatywnych, związany z przeświadczeniem o konieczności zmian w zakresie wewnętrznych
odczuć, sądów i umiejętności. Utrzymywanie znajduje się w obszarze kontroli pierwotnej
i dotyczy świadomości podmiotu o osobistych zdolnościach i możliwościach zmiany
otoczenia w celu osiągnięcia pozytywnych zdarzeń. Mechanizm doznawania to wynik
kontroli wtórnej, odnosi się do doświadczania pozytywnych zdarzeń i sytuacji, w rezultacie
przeżywania pozytywnych emocji (Bryant, 1989). Zdaniem Bryanta utrzymywanie
i doznawanie w istotny sposób kształtują zdrowie psychiczne. Natomiast zmaganie się
i doznawanie umożliwiają sprawowanie kontroli behawioralnej i poznawczej (Bryant,
Veroff, 1984).
Poczucie kontroli jest ważne przede wszystkim, wtedy kiedy podmiot musi
zareagować w sytuacjach nowych, obciążających, trudnych czy niepewnych, ogólnie
określanych jako stresogenne. W sytuacjach znanych, powtarzalnych, kiedy zachowanie jest
automatyczne, świadomość kontroli danej sytuacji nie jest istotna w takim stopniu, jak
dotyczy to sytuacji zagrażającej. Przykładowo w sytuacji zagrożenia, kiedy jednostka
dysponuje wysokim poczuciem kontroli, rezultatem może być potraktowanie sytuacji jako
wyzwania, co w konsekwencji spowoduje zmniejszenie poziomu lęku charakterystycznego
dla tego typu wydarzeń (Folkman, Lazarus, 1980). Poczucie kontroli to zasób niezwykle
istotny w zakresie zachowania zdrowia psychicznego i fizycznego. Poczucie kontroli jest
ważnym zasobem mającym wpływ na podejmowane działania przez osobę w tym
obszarze. W sytuacji kiedy człowiek zostaje pozbawiony kontroli przez niespodziewany
i krótkotrwały okres wówczas intensywnie próbuje ją odzyskać. Zwykle pojawia się reakcja
68
gniewu, odebrana możliwość wydaje się jeszcze bardziej atrakcyjna i podejmowane są próby
jej odzyskania i ogólnie uzyskania kontroli nad sytuacją. W momencie kiedy brak możliwości
kontroli przedłuża się w czasie może pojawić się stan wyuczonej bezradności (Wojciszke,
2001).
Utrata kontroli przez jednostkę nad własnym zachowaniem i jego rezultatami została
określona prawie pół wieku temu przez M. Seligmana (1975) jako wyuczona bezradność.
Początkowo podmiot podejmuje aktywność na rzecz odzyskania sprawowania kontroli,
jednocześnie w jego zachowaniu obserwowana jest uległość i bierność. Zjawisko wyuczonej
bezradności wiąże się z deficytami na poziomie poznawczym, emocjonalnym
i wolicjonalnym. W pierwszym przypadku występują zaburzenia w zakresie rejestrowania
(przyswajania) i przetwarzania informacji, m.in. problemy z pamięcią, uwagą czy
myśleniem. W drugim z odczuwaniem emocji pozytywnych, przeważają negatywne
o pasywnym charakterze takie jak: smutek i stany depresyjne.
W trzecim dominuje wycofanie z działania, brak motywacji do podjęcia wysiłku w celu
zmiany sytuacji w wyniku poczucia braku kontroli nad wynikami podejmowanego
zachowania (Seligman, 1967). Przejściowe trudności u większości osób nie powodują stresu.
Zagrożenie pojawia się przede wszystkim w momencie, kiedy stres ma charakter stały.
Przewlekłe przeciążenie doprowadza do wykształcenia przeświadczenia o braku o możliwości
jego kontroli, jak również jego nieprzewidywalności. Do takich niepewnych warunków
trudno się adaptować, co skutkuje wyuczoną bezradnością (Mietzel, 2001).
4.4. Wsparcie społeczne
Przyjaciele i znajomi w znacznym stopniu wpływają na poczucie szczęścia człowieka,
prawdopodobnie nawet w większej mierze niż współmałżonek. Zakłada się, że jest to
związane z tym, że relacje z osobami tej samej płci są wzorcowe. Szczęście, pozytywne
uczucia i zdrowe zachowania są z dużą intensywnością przekazywane w sieciach
społecznych. Aż o 25% wzrasta szansa na szczęście jednostki, jeśli posiada ona w swoim
otoczeniu szczęśliwego przyjaciela (Flower, Christakis, 2008). Można zatem wnioskować, że
podobnie jest w przypadku pozostałych, w tym negatywnych emocji, przekonań i zachowań
ludzie przejmują je wzajemnie od siebie.
Badania Pennebakera (1990) wykazały, że zwierzanie się innym sprzyja zdrowiu
człowieka. Osoby, które ujawniają swoje emocje, sekrety i krzywdy względem samych siebie
69
i innych mają sprawniej reagujący układ immunologiczny, lepiej funkcjonują psychicznie
i rzadko chorują. O mechanizmie katharsis mówił już Freud.
Pojęcie wsparcia społecznego jest wieloznaczne. Można je rozpatrywać jako:
a) antycypowaną pomoc dla podmiotu lub grupy w stresogennej sytuacji, z którą trudno
poradzić sobie indywidualnie;
b) postawę obejmującą udzielanie pomocy innym osobom w powrocie do równowagi
psychicznej lub przeciwdziałania jej utracie;
c) informacje zwrotne dające poczucie, że jest się szanowanym, obdarzonym
zainteresowaniem oraz uczestnikiem konkretnej sieci interakcji, którą łączą wzajemne
zobowiązania;
d) zasoby pochodzące od innych lub możliwość wzajemnej ich wymiany (Kirenko, Byra,
2008).
Wsparcie społeczne "jako zasób ma charakter funkcjonalny, zależy od zasobów
podmiotowych, a realizowane jest w relacjach z ludźmi, dlatego często jest zaliczane do
zasobów społecznych. Stanowi pomost między zasobami podmiotowymi i społecznymi
w zmaganiu się ze stresem" (Wrona-Polańska, 2011, s. 139).
W literaturze rozróżnia się najczęściej wsparcie strukturalne i funkcjonalne oraz
wsparcie otrzymywane i spostrzegane.
Wsparcie strukturalne jest rozumiane jako dostępność sieci społecznych, które poprzez
kontakty społeczne, więzi i przynależność stają się pomocne dla człowieka w sytuacjach
trudnych. W tym ujęciu wsparcie społeczne jest definiowane jako "obiektywnie istniejące i
dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia
więzi, kontaktów społecznych, przynależności, pełnią funkcję pomocną wobec osób
znajdujących się w trudnej sytuacji (...), czyli działają na rzecz dobra swoich członków" (Sęk,
Cieślak, 2011, s. 15).
Wsparcie społeczne w ujęciu funkcjonalnym jest rozpatrywane jako dynamiczna
interakcja społeczna podejmowana w sytuacji stresowej. Podczas interakcji następuje
jednokierunkowa lub dwukierunkowa wymiana informacji, stanów emocjonalnych, sposobów
działania czy środków materialnych. Mówi się w tym przypadku o osobie wspierającej,
poszukującej, odbierającej albo otrzymującej wsparcie. Interakcja ta ma na celu redukcję
stresu, zaradzenie sytuacji problemowej w wyniku wytworzenia poczucia przynależności,
wzajemności, bliskości, bezpieczeństwa i nadziei. Ze względu na treści podlegające wymianie
podczas interakcji społecznej opisuje się różne rodzaje wsparcia: emocjonalne, informacyjne,
instrumentalne, materialne (rzeczowe) i duchowe. Wsparcie emocjonalne to pomoc oparta na
70
relacji w ramach, której przekazywane są emocje uspokajające oraz okazywana jest troska,
akceptacja oraz zainteresowanie stanem drugiej osoby. Osoby wspierane w interakcji mają
możliwość redukcji napięcia i negatywnych stanów emocjonalnych. Odpowiednie wsparcie
wzbudza uczucie nadziei w osobie wspieranej. Wsparcie informacyjne (poznawcze) polega na
wymianie informacji pozwalających lepiej zrozumieć doświadczany problem czy
okoliczności. W ten rodzaj wsparcia wpisane są również komunikaty dotyczące efektywności
podejmowanych czynności zaradczych oraz wymiana doświadczeń pomiędzy osobami
z podobnymi przeżyciami. Wsparcie instrumentalne obejmuje informacje o określonych
metodach działania (wymiana sposobów radzenia sobie, uzyskiwania informacji czy środków
materialnych). Wsparcie rzeczowe inaczej nazywane materialnym opiera się na pomocy
finansowej, rzeczowej, materialnej, to również wszelkie fizyczne formy pomocy dla
potrzebujących. Wsparcie polegające na pomocy w sytuacji cierpienia duchowego
dotyczącego sensu życia i cierpienia określane jest duchowym (Heszen, Sęk, 2012; Sęk,
Cieślak, 2011).
Wsparcie spostrzegane to wiedza i przekonania podmiotu na temat możliwości
otrzymania pomocy (instytucje, miejsca, osoby) w trudnej sytuacji oraz jego dostępności,
czyli poczucie wsparcia. Percepcyjne ujmowanie wsparcia dotyczy rodzaju i ilości
otrzymywanej pomocy (Sęk, Cieślak, 2011), określane również aktualnym wsparciem
(Goodwin, Costa, Adonu, 2004). W tym podejściu wsparcie jest rozumiane jako struktura
poznawcza, a nie cecha interakcji, opiera się na poczuciu podmiotu bycia wspieranym przez
osoby z otoczenia (Ratajczak, 1994), czy przekonaniu o dostępności wsparcia (poczucie braku
dostępności będzie rozumiane jako deficyt) (Heszen, Sęk, 2012). Człowiek, który poszukuje
wsparcia kieruje się do osób z bliższego i dalszego otoczenia. Sieć interakcji społecznych
osoby przekłada się na sieć wsparcia społecznego (Ratajczak, 1994). Badania ostatnich lat
pokazują, że psychologiczna odporność na stres, zdrowy styl życia oraz wsparcie społeczne są
silnie powiązane z długością telomerów i wydaje się, że czynniki te mogą chronić jednostkę
przed skutkami stresu w postaci skracania się telomerów (Puterman, Epel, 2012). Sieć
wsparcia tworzy zatem system wzmacniający psychofizyczny dobrostan podmiotu (Turska,
2008). Wyjaśniając oddziaływanie wsparcia społecznego w sytuacji stresu pomocne są dwa
sposoby rozumienia, pierwszy oparty na efekcie głównym (bezpośrednim), drugi na efekcie
buforowym (Sęk, Cieślak, 2011).
W pierwszym ujęciu zakłada się, że wsparcie działa bezpośrednio na stresory.
Pomimo doświadczania stresu, wsparcie korzystnie wpływa na funkcjonowanie człowieka,
daje mu poczucie przynależności. Zaznacza się także profilaktyczne działanie wsparcia
71
bezpośredniego, jednostka dzięki niemu może unikać w przyszłości sytuacji problemowych
(Łosiak, 2012; Sęk, 1997).
Hipoteza buforowa mówi, że wsparcie może minimalizować negatywne skutki stresu.
Jest to rezultat zmiany percepcji zaistniałej sytuacji, wsparcie daje poczucie zaradności
osobie, w konsekwencji jej samoocena wzrasta (Sęk, Cieślak, 2011). Wsparcie w tym
przypadku spełnia rolę ochronną, może być rozumiane jako czynnik buforujący niekorzystne
skutki oddziaływania stresu (Ślebarska, 2010).
W literaturze przedmiotu rodzina jest podawana jako czołowe źródło wsparcia
(Kawczyńska-Butrym, 1994) szczególnie w sytuacji choroby (Kurowska, Kościelna, 2008).
W chorobie wsparcie może pełnić rolę pozytywną i negatywną. Jak wskazują badania
przeprowadzone wśród kobiet chorych na raka piersi, wiele pośród nich zgłasza deficyty
w zakresie wsparcia emocjonalnego (głównie dotyczące osoby męża, kolejno lekarzy
i duchownych, kolegów z pracy, przyjaciół i pielęgniarek). Osoby te deklarowały poczucie
braku zrozumienia ze strony bliskich, rozluźnienia relacji z powodu choroby i oddalenia
emocjonalnego od wspierających, potrzebę ciepła i podmiotowego traktowania. Ciekawy jest
fakt, że 20% badanych twierdziło, że są wspierane emocjonalnie w nadmiarze, głównie przez
rodzinę. Zarzucały im nadopiekuńczość przejawiająca się w nadmiernym zainteresowaniu ich
stanem psychicznym i fizycznym, co kolidowało z pojawiającą się czasową potrzebą
samotności i spokoju (Rębiałowska-Stankiewicz, 2004). Funkcjonowanie w rodzinie może
być ważnym czynnikiem wspierającym, ale także źródłem stresu. Fakt ten nabiera
szczególnego znaczenia jeśli pod uwagę bierze się perspektywę, że człowiek jest związany
z życiem (kontekstem) rodzinnym od narodzin aż do śmierci (Plopa, 2005).
Podsumowując, dla zdrowia ważna jest możliwość nawiązywania wspierających
relacji społecznych, ale też uczestniczenia w nich, szczególnie istotne jest wsparcie
spostrzegane. To na ile osoba czuje, że jest wspierana przez innych będzie przekładało się na
jej poczucie zdrowia oraz radzenie sobie w stresowej sytuacji. Poczucie wsparcia wzmacnia
poczucie zdrowia i stanowi swego rodzaju potencjał do skutecznego radzenia sobie ze
stresem. Wsparcie w trudnej sytuacji może być pomocne w zachowaniu zdrowia lub powrocie
do niego. Rodzina to ważne źródło wsparcia, szczególnie w sytuacji choroby, kiedy osoby
utożsamiają się z bliską osobą i doświadczają podobnych emocji, w sytuacji wysokiego
poziomu lęku, zarówno u osób wspierających jak również chorych trudne jest wzbudzenie
pozytywnych ważnych dla zdrowia emocji takich jak nadzieja (Wrona-Polańska, 2011).
72
4.6. Poczucie własnej skuteczności
Istotne znaczenie w kontekście rezultatów podejmowanych czynności w ramach
aktywności zdrowotnej ma poczucie skuteczności, poczucie zagrożenia i formułowane
oczekiwania (Dolińska-Zygmunt, 2000).
Według Bandury (1986) podejmowane zachowania są zależne od oczekiwań
dotyczących ich rezultatu oraz poczucia własnej skuteczności. Wymienia trzy składowe
o charakterze poznawczym, które razem prowadzą do powstania intencji zmiany zachowania
tj.
1) przekonanie, że dana sytuacja jest zagrażająca,
2) przekonanie o tym, że wprowadzenie zmiany zachowania zminimalizuje znacząco
niebezpieczeństwo,
3) przekonanie o dysponowaniu odpowiednimi kompetencjami umożliwiającymi podjęcie
aktywności.
Decyzja o zmianie zachowania zależy od bilansu strat i korzyści wynikających
z wprowadzenia zmiany.
Znaczącym determinantem zachowań zdrowotnych jest poczucie własnej
skuteczności. Na poczucie własnej skuteczności składają się doświadczenia życiowe
dotyczące umiejętności postrzegania związków między zachowaniem a jego efektami,
doświadczenia pośrednie związane z obserwacją zachowania innych osób i wyciąganiem
wniosków w kontekście swoich predyspozycji, informacje zwrotne na temat swoich
zdolności, ocena pobudzenia fizjologicznego w danej sytuacji oraz własnej możliwości jej
kontrolowania. Poczucie skuteczności ma istotne znaczenie podczas określenia celu
aktywności, wytrwałości w jego realizowaniu, jak i atrybucji przyczyn osiągnięć
i niepowodzeń powziętych oraz planowanych czynności (Bandura, 1977, 2007).
Poczucie własnej skuteczności, jak wskazuje dostępna literatura, może być
rozpatrywane na trzech poziomach zmiany zachowania, dlatego też wskazuje się na różne
rodzaje poczucia własnej skuteczności. Można znaleźć podział własnej skuteczności na:
1) poczucie własnej skuteczności podczas inicjowania zachowania,
2) poczucie własnej skuteczności podczas utrzymywania zachowania,
3) poczucie własnej skuteczności w czasie unikania nawrotów.
Poczucie skuteczności podczas inicjowania zachowania wiąże się z pozytywnymi
przekonaniami dotyczącymi możliwości zmiany zachowania. Przekonanie, że realne jest
pokonanie przeciwności na drodze do celu towarzyszy zarówno w czasie inicjowania, jak
73
i utrzymywania zachowania. Przekonanie to prowadzi do odczuwania pozytywnych emocji
w wyniku postrzegania danej sytuacji jako wyzwania. Własna skuteczność podczas unikania
nawrotów uwidacznia się w przekonaniu osoby, że nawet w sytuacji powrotu do dawnych
szkodliwych zachowań jest ona w stanie ukierunkować swoją aktywność na dojście do
wyznaczonego celu. Ważne, że te trzy rodzaje własnej skuteczności nie muszą ze sobą
współwystępować, co oznacza, że silne poczucie skuteczności na jednym etapie
niekoniecznie będzie wiązało się z równie wysoką skutecznością na kolejnym etapie
osiągania celu (Łuszczyńska, Schwarzer, 2008). Poczucie skuteczności pozwala na dokonanie
właściwej oceny sytuacji oraz na skuteczne radzenie sobie z trudnościami (Dolińska, 2000).
4.5. Styl życia i zachowania zdrowotne a zdrowie
Rozwój cywilizacji jest silnie związany z pojawieniem się chorób przewlekłych, które
jak wskazują badania są w znacznym stopniu zdeterminowane przez styl życia oraz
środowisko człowieka. W wyniku powyższej sytuacji nastąpił rozwój działań
profilaktycznych i promocyjnych w obszarze ochrony zdrowia.
Klasyczne już doniesienia Lalonde'a w postaci raportu "A new prospective on the
health of Canadians " opublikowane w 1974 roku wskazują, że opieka medyczna nie jest
najważniejszym czynnikiem w zakresie ochrony zdrowia. Raport sugeruje, że są cztery pola
zdrowia: opieka zdrowotna, dziedziczenie, środowisko i styl życia. W tym najbardziej
znaczący w kontekście zachowania zdrowia, jest styl życia i środowisko. Wyniki przedstawia
rycina 6 (Lalonde, 1974).
3
Rycina 6. Pola zdrowia na podstawie raportu Lalonde'a .
Źródło: opracowanie własne wg. Lalonde 1974.
Styl życia 53%
Środowisko21%
Opieka zdrowotna
10%
Geny16%
74
4 Raport ten zwrócił uwagę, podobnie jak The Black Report opracowany w 1980 r.
w Wielkiej Brytanii, że ważne determinanty zdrowia mieszczą się poza opieką zdrowotną.
Idee te zostały również wyrażone w deklaracji WHO Alma-Ata. W 1986 roku podczas
Konferencji Promocji Zdrowia w Ottawie zwrócono uwagę, że promocja zdrowia ma
zasadnicze znaczenia dla osiągnięcia celów zdrowotnych na całym świecie. W ten sposób
w konsekwencji WHO sformułowało cel "Zdrowie dla wszystkich w 21 wieku" co oznacza,
że każda osoba powinna osiągnąć swój pełny potencjał zdrowia (Irvine, Elliot, Wallace,
Crombie, 2006).
Opublikowanie powyższych raportów wiązane jest z początkiem paradygmatu
socjoekologicznego, który utożsamiany jest również z narodzinami koncepcji nowego
zdrowia publicznego, jak również promocji zdrowia (Kickbusz, 2003). Podejście to akcentuje
potrzebę rozpoznania społecznych źródeł zachowań zdrowotnych w relacji do wzorów
codziennego funkcjonowania. Paradygmat wskazuje, że ich odkrycie może stanowić klucz do
zrozumienia przyczyn zachowań ryzykownych, jak również prozdrowotnych. Dodatkowo
zwrócił uwagę na fakt występowania nierówności społecznych w zakresie zdrowia.
Podkreślono, że osoba w zależności od pozycji zajmowanej w społeczeństwie ma różny
dostęp do służby zdrowia, wśród czynników społecznych zostały wymienione: płeć, dochód,
wykształcenie czy wiek. Przede wszystkim paradygmat ten uwidacznia, nie tyle nierówny
dostęp do opieki zdrowotnej ze względu na status społeczny, co możliwość realizowania
zdrowego stylu życia (Słońska, 2010).
Sęk (2008, str. 543) definiuje styl życia jako "charakterystyczny dla jednostki system
zachowań zdrowotnych uwarunkowanych cechami temperamentu, wiedzą, uogólnionymi
poglądami i przekonaniami na temat świata, życia i własnej osoby, kompetencjami, systemem
wartości i indywidualnymi doświadczeniami w zakresie zdrowia oraz zmiennymi społeczno-
kulturowymi".
Psychologiczne czynniki warunkujące zdrowy styl życia nazywa się ogólnie
"odpornością na stres". Pojęcie to dotyczy skutecznego radzenia sobie ze stresem, co
przekłada się na rozumienie sytuacji stresujących w kategoriach wyzwania. Ważny jest
optymizm, poczucie własnej kontroli, poczucie koherencji oraz pozytywne relacje
z otoczeniem (Rogowska, Wojciechowska-Maszkowska, Adamska, 2006).
Styl życia w rozumieniu socjologicznym można opisać jako określoną przestrzeń,
kategorię kultury, w ramach której porusza się osoba znajdująca się na danym poziomie
w schemacie stratyfikacji społecznej. Na styl życia składają się również zachowania werbalne
i niewerbalne, na podstawie, których inni mogą utożsamić jednostkę z daną grupą społeczną.
75
To także sposoby radzenia sobie z trudnościami, niebezpieczeństwami i wymaganiami świata
(Korporowicz, 2004) .
Prozdrowotny styl życia to celowe czynności podejmowane przez człowieka w celu
pomnożenia swojego potencjału zdrowotnego oraz wykluczenia działań niesprzyjających mu.
Działania prozdrowotne są bardzo zróżnicowane, nie ma jasności, które są ważniejsze, używa
się pojęcia prozdrowotne style życia, termin ten podkreśla ich zróżnicowane układy. Ogólnie
wśród zachowań prozdrowotnych można wyróżnić cztery grupy:
1) zachowania związane głównie ze zdrowiem (troska o ciało i najbliższe środowisko, ruch,
świadomy sposób żywienia, dbałość o sen i odporność),
2) zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym (skuteczne radzenie sobie
ze stresem i umiejętność jego unikania, zdolność brania i dawania wsparcia społecznego),
3) zachowania prewencyjne (badania profilaktyczne, samokontrola w zakresie zdrowia,
prozdrowotne zachowania w życiu codziennym oraz na poziomie życia seksualnego),
4) niepodejmowanie zachowań ryzykownych (unikanie używek - palenia tytoniu i alkoholu,
unikanie nadmiaru leków i innych środków psychoaktywnych) (Woynarowska, 2013).
Istnieje wiele definicji zachowań zdrowotnych. Puchalski pisze, że określenie
zachowania zdrowotne cechuje złożoność i różnorodność, zatem trudno zdefiniować ogólne
jego znaczenie (Puchalski, 1990).
Zagadnienie zachowań zdrowotnych należy aktualnie do głównych obszarów
badawczych w wielu dyscyplinach naukowych m.in. w psychologii, medycynie, pedagogice,
socjologii. Jest to wynik aktualnej wiedzy o ich wpływie na zdrowie człowieka. Jak twierdzą
niektórzy autorzy, można zapobiec występowaniu wielu chorób jedynie poprzez zmianę
zachowań (Targowski, Stankiewicz-Choroszucha 2005).
W psychologii zdrowia najczęściej odwołuje się do rozumienia zachowań
zdrowotnych jako prozdrowotnych i antyzdrowotnych oraz intencjonalnych czynności
zdrowotnych. Prozdrowotne zachowania to takie, które sprzyjają zachowaniu i powrotowi do
zdrowia, antyzdrowotne natomiast zagrażają mu i mogą prowadzić do choroby, określa się je
jako ryzykowne. Podejście to ujmuje zachowania zdrowotne w oparciu o wiedzę obiektywną
(dane epidemiologiczne i medyczne) przedstawiającą ich zależność ze zdrowiem. Zależność
ta może być pośrednia i bezpośrednia (Heszen, Sęk, 2012).
Związek bezpośredni dotyczy subiektywnie odczuwanego wpływu danego
zachowania na samopoczucie (zdrowie osoby). Wpływ pośredni zachowań interpretuje się
różnorako. Może wiązać się z czynnościami, które poprawiają samopoczucie psychiczne
przez co również oddziałują na fizyczne lub odwrotnie np. poprzez zadbanie o porządek
76
w swoim otoczeniu. Pośredni związek może także przybrać formę odroczoną w czasie
i ukrytą. Jest to zależność obiektywna np. podejmowanie aktywności fizycznej, która
korzystnie wpływa na sylwetkę, jednocześnie pozytywnie oddziałuje na pracę organizmu,
który staje się bardziej odporny. Istotny jest fakt, że prozdrowotne i antyzdrowotne schematy
zachowań mogą być przekazywane w toku socjalizacji, co będzie skutkować powielaniem ich
przez kolejne pokolenia. Mówi się wówczas o aspekcie społeczno-kulturowym tychże
zachowań (Heszen, Sęk, 2012).
Zachowania celowe związane ze zdrowiem na ogół są podejmowane w przełomowych
momentach - rozwojowych lub realnego zagrożenia chorobą (Chodkiewicz, 2005).
Zasadnicze znaczenie ma przede wszystkim przekonanie osoby o wadze danego zachowania
dla zdrowia. Przekonania te są powiązane z doświadczeniem, wiedzą, osobowością oraz
stanem zdrowia jednostki (Heszen, Sęk, 2012).
W literaturze przedmiotu zachowania zdrowotne określane są także jako zachowania
promujące zdrowie. Termin ten podkreśla znaczenie ukierunkowania działań przez osobę na
budowanie potencjałów zdrowia, czyli zasobów sprzyjających zdrowiu w znaczeniu
behawioralnym. Takie zachowania przybierają formę intencjonalnej i świadomej decyzji,
przekładającej się na funkcjonowanie człowieka tak, aby utrzymywać i wzmacniać swoje
zdrowie (Wrona-Polańska, 2003).
Badania dowiodły, że zachowania zdrowotne stanowią jeden z głównych elementów
stylu życiu oraz wyznaczników poziomu zdrowia u młodzieży studiującej (Buławska, Talaga,
Lubińska-Żądło, 2005; Pietryga-Szkarłat, 2017).
Reasumując, kluczowe znaczenie dla zdrowia oraz zmagania się ze stresem ma
poczucie koherencji, które traktowane jest jako metazasób. Według Antonovsky'ego (1995)
dla zachowania zdrowia ważna jest zdolność zachowania równowagi procesów życiowych
w momencie oddziaływania na niego stresorów. Zasobem, który sprzyja kreowaniu zdrowia
jest samoocena, która reguluje zachowanie człowieka i pozwala na utrzymanie równowagi
i integracji osobowości oraz relacji człowiek - otoczenie (Wrona-Polańska, 2011). Codzienne
zachowania podejmowane na rzecz swojego zdrowia wiążą się z wewnętrznym poczuciem
kontroli. Osoby z wewnętrznym poczuciem kontroli charakteryzuje przeświadczenie
o wpływie na swoje życie i gotowość do podejmowania wysiłku w celu osiągania celów.
Poczucie kontroli, podobnie jak poczucie skuteczności przekłada się na bardziej efektywne
zmaganie się ze stresem przez co sprzyja zdrowiu człowieka. W sytuacji stresu szczególne
77
znaczenie ma poczucie wsparcia ze strony innych, czyli przekonanie o możliwości
i dostępności uzyskania wsparcia (Sęk, Cieślak, 2011). Wyższe poczucie wsparcia wzmacnia
zdrowie człowieka. W kontekście utrzymania zdrowia ważna jest promocja w społeczeństwie
prozdrowotnego stylu życia. Podsumowując, zasoby stanowią potencjał osoby do
uruchomienia zewnętrznej i wewnątrzpsychicznej aktywności mającej na celu utrzymanie
zdrowia.
78
CZĘŚĆ EMPIRYCZNA
79
5. Przebieg badań
5.1. Teoretyczny model badania
Model badawczy opiera się na Funkcjonalnym Modelu Zdrowia (FMZ) Heleny
Wrony-Polańskiej (Wrona-Polańska, 2003, s. 209). FMZ wskazuje na szczególną rolę
zasobów w radzeniu sobie z trudną sytuacją. W oparciu o FMZ zakłada się występowanie
związku pomiędzy poziomem zdrowia osób bliskich wspierających chorych na białaczkę,
sposobami radzenia sobie ze stresem oraz poziomem zasobów podmiotowych.
Z praktyki klinicznej wynika, że pomocy w zakresie radzenia sobie wymaga nie tylko
pacjent, ale również jego bliscy. W ramach badań prowadzonych wśród chorych na białaczkę
zaobserwowano, że duże problemy w obszarze radzenia sobie z zaistniałą sytuacją choroby
zgłaszają także bliscy pacjenta. Stąd też wynikała motywacja do przeprowadzenia badań
w ramach niniejszej rozprawy. Celem pracy było poznanie psychologicznych mechanizmów
i uwarunkowań zdrowia osób bliskich wspierających chorych na białaczkę. W oparciu
o uzyskane wyniki sformułowano wnioski aplikacyjne użyteczne w udzielaniu wsparcia
i pomocy psychologicznej dla osób bliskich wspierających chorych na białaczkę.
Podjęte badania miały stanowić możliwości weryfikacji zastosowania Funkcjonalnego
Modelu Zdrowia Heleny Wrony-Polańskiej (2003) do badania osób bliskich wspierających
chorych na białaczkę w celu wyjaśnienia psychologicznych mechanizmów zdrowia tych osób.
W pracy zostało przyjęte założenie, że zdrowie osób bliskich wspierających chorych
na białaczkę warunkowane jest przez stosowanie skutecznych sposobów radzenia sobie ze
stresem. Efektywne sposoby radzenia sobie stresem z punktu widzenia zdrowia powinny
zapewnić niższy poziom stresu i wyższy poziom zdrowia.
Zdrowie zgodnie z FMZ jest funkcją twórczego radzenia sobie. Twórcze radzenie
sobie ze stresem wiąże się zgodnie z holistyczno-funkcjonalnym modelem zdrowia Heleny
Wrony-Polańskiej (2003, 2011) ze stosowaniem dostosowanych do oceny poznawczej
i elastycznych sposobów radzenia sobie, sprzyjających rozwiązaniu problemu, gdzie istotną
rolę odgrywają zasoby jednostki. Przyjęty w pracy model badawczy przedstawiono na rycinie
7.
80
Rycina 7. Dostosowany do celów niniejszej pracy Model Zdrowia i jego uwarunkowań Źródło: opracowanie własne na podstawie H. Wrony-Polańskiej 2003, s. 100.
5.2. Pytania i hipotezy badawcze
W odniesieniu do powyższego modelu pojawia się następujące pytanie badawcze:
Jakie psychologiczne mechanizmy decydują o skutecznym radzeniu sobie ze stresem
i utrzymaniu zdrowia przez osoby wspierające chorych na białaczkę?
Zgodnie z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia Heleny Wrony-Polańskiej (2003, 2011)
przyjęto założenie, że zdrowie oznacza przeciwieństwo stresu.
Za Wroną-Polańską (2003, s. 101) przyjęto, że "zdrowie ... jest funkcją twórczego,
a zarazem skutecznego radzenia sobie ze stresem (funkcja jest tutaj rozumiana w sensie
matematycznym jako zależność między zmiennymi, przy czym zmiana jednej wartości
pociąga za sobą zmianę innej)". Jak wynika z Funkcjonalnego Modelu Zdrowia skuteczne
radzenie sobie ze stresem uwarunkowane jest przez zasoby podmiotowe i sytuacyjne, które
również bezpośrednio wpływają na zdrowie (Wrona-Polańska, 2003).
81
Na podstawie Funkcjonalnego Modelu Zdrowia Wrony-Polańskiej (2003, 2011)
przyjęto następujące hipotezy badawcze:
Hipoteza pierwsza (H1):
Zdrowie osób bliskich wspierających chorych na białaczkę jest funkcją skutecznego
radzenia sobie ze stresem.
(H1/1) Wyższy poziom zdrowia wiąże się z niższym poziomem przeżywanego stresu.
(H1/2) Wyższy poziom zdrowia wiąże się ze skutecznym radzeniem sobie ze stresem
tj. wyższym poziomem stylu skoncentrowanego na zadaniu i niższym stylu
skoncentrowanego na emocjach.
Hipoteza druga (H2):
Skuteczne radzenie sobie ze stresem przez osoby bliskie wspierające chorych na
białaczkę jest funkcją zasobów podmiotowych.
(H2/1) Wyższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się z niższym poziomem stresu.
(H2/2) Wyższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się ze skutecznym radzeniem sobie
tj. stosowaniem stylu radzenia sobie skoncentrowanego na zadaniu. Niższy poziom zasobów
podmiotowych wiąże się ze stosowaniem stylu skoncentrowanego na emocjach.
Hipoteza trzecia (H3):
Wyższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się z wyższym poziomem zdrowia
osób bliskich wspierających chorych na białaczkę.
Bliskie osoby pacjentów chorujących na białaczkę doświadczają szczególnego rodzaju
stresu, z którym radzą sobie w różny sposób w zależności od indywidualnej percepcji sytuacji
oraz osobowych możliwości, czyli zasobów. Zgodnie z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia
Wrony-Polańskiej (2003, 2011) osoby charakteryzujące się wysokim poziomem zasobów
będą skutecznie radziły sobie z ową trudną sytuacją i odznaczały się wyższym poziomem
zdrowia.
82
5.3. Zmienne i ich operacjonalizacja
W celu zweryfikowania hipotez zostały wyszczególnione następujące zmienne:
Zmienna wyjaśniana: Zdrowie
Zmienne wyjaśniające: Poziom stresu
Style radzenia sobie ze stresem
Poczucie koherencji
Poczucie kontroli
Samoocena
Lęk dyspozycyjny
Poczucie samoskuteczności w radzeniu sobie z chorobą
osoby bliskiej
Poczucie wsparcia ze strony innych
Wskaźnik czasu jaki upłynął od diagnozy choroby bliskiej osoby
Zakłada się dwukierunkowość związków pomiędzy wymienionymi zmiennymi.
Do badania zdrowia została wykorzystana operacyjna definicja zdrowia Wrony-
Polańskiej (Wrona-Polańska, 2003 s.116) składająca się z siedmiu wskaźników tworzących
ogólną zmienną zdrowie. W niniejszych badaniach wykorzystano pięć wskaźników zdrowia:
poczucie zdrowia, poczucie spokoju, poczucie jakości życia, poczucie braku zmęczenia,
udział w życiu społecznym. Wymienione wskaźniki składają się na ogólną zmienną zdrowie.
W grupie badanej nie było możliwe określenie zdrowia obiektywnego z powodu braku
dostępu do tego typu danych np. informacji medycznych. Dlatego też w celu określenia
zdrowia posłużono się wyżej wymienionymi wskaźnikami. Wskaźniki te zostały uprzednio
zweryfikowane empirycznie przez Wronę-Polańską (2003), wykazano wówczas ich zasadną
i istotną funkcję w holistycznym rozumieniu zdrowia.
Przyjęte w pracy wskaźniki tworzą ogólną zmienną zdrowie, pomiędzy wskaźnikami
zdrowia przeprowadzono analizę interkorelacji, która wykazała, że wskaźniki wiążą się ze
sobą w sposób istotny statystycznie (tabela 6).
Zgodnie z przyjętym za podstawę teoretyczną Funkcjonalnym Modelem Zdrowia
wskaźnikiem stresu jest lęk. W związku z powyższym za Wroną-Polańską (2011) poziom
83
stresu w badanej grupie był oceniany na podstawie wyników skali X-1 (lęk - stan) Inwentarza
STAI.
Pozostałe zmienne (style radzenia sobie oraz zasoby) zostały zmierzone za pomocą
dostępnych narzędzi badawczych. Poczucie wsparcia ze strony innych, poczucie
samoskuteczności, subiektywny poziom stresu (mierzony skalą szacunkową) oceniono na
podstawie wywiadu standaryzowanego.
W celu lepszego zrozumienia omawianej problematyki w pracy dokonano analizy
jakościowej. Materiał do analizy jakościowej został zebrany za pomocą wywiadu
standaryzowanego.
W tabeli 1 przedstawiono badane zmiennie oraz sposób ich operacjonalizacji.
84
Tabela 1. Zmienne i ich operacjonalizacja
Zakres tematyczny Grupa zmiennych Zmienne Narzędzia badawcze
Poczucie zdrowia
Poczucie spokoju
Poczucie jakości
życia
Poczucie braku
zmęczenia
Zdrowie Zdrowie
Udział w życiu
społecznym
Wywiad
standaryzowany
- wynik sumaryczny
oraz w odrębnych
skalach służących do
badania wskaźników
zdrowia
Poziom stresu Poziom stresu STAI - wynik w skali
X-1 (lęk jako stan)
Stres
Subiektywny
poziom stresu
Subiektywny
poziom stresu
Wywiad
standaryzowany - wynik
w skali szacunkowej
Styl zadaniowy
Styl emocjonalny
Styl unikowy
Angażowanie się w
czynności zastępcze
Style radzenia
sobie ze stresem
Style radzenia
sobie ze stresem
Poszukiwanie
kontaktów
towarzyskich
CISS - wyniki
w skalach
kwestionariusza
Poczucie koherencji
Poczucie
zrozumiałości
Poczucie zaradności
Poczucie
koherencji
Poczucie
sensowności
SOC - 29 - wynik
sumaryczny oraz
w odrębnych skalach
kwestionariusza
Poczucie kontroli
Unikanie
Zmaganie się Utrzymywanie
Poczucie kontroli
Doznawanie
Kwestionariusz
Spostrzegania Kontroli
Własnego Życia F.
Bryanta - wynik
sumaryczny oraz
w odrębnych skalach
kwestionariusza
Poczucie
wsparcia ze
strony innych
Poczucie wsparcia
ze strony innych
Wywiad
standaryzowany
- wynik sumaryczny
Poczucie
samoskuteczności
w radzeniu sobie
z chorobą osoby
bliskiej
Poczucie
samoskuteczności
w radzeniu sobie z
chorobą osoby
bliskiej
Wywiad
standaryzowany
- wynik sumaryczny
(w tym wynik w skali
szacunkowej)
Lęk
dyspozycyjny
Lęk dyspozycyjny STAI - wynik w skali
X-2 (lęk jako cecha)
Zasoby i deficyty
Samoocena Samoocena SES - wynik ogólny
w skali
85
5.4. Procedura badawcza
Badania były przeprowadzone indywidualnie wśród osób dorosłych wspierających
chorych na białaczkę Katedry i Kliniki Hematologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium
Medicum oraz podopiecznych Fundacji Urszuli Smok "Podaruj życie". Badaniem zostały
objęte osoby bliskie (rodzina pacjenta), które wspierały pacjentów z diagnozą białaczki,
pacjentów przygotowywanych do przeszczepu szpiku kostnego oraz pacjentów po zabiegu
przeszczepienia szpiku kostnego. Badania były prowadzone od stycznia 2016 roku do maja
2017 roku. Badania wiązały się z wieloma trudnościami m.in. z tym, że dostęp osób badanych
był problematyczny, ze względu na ich niską dostępność.
Badania miały charakter indywidualny i anonimowy. Każda osoba otrzymywała
informację o badaniu, a po wyrażeniu zgody na udział w nim informację o możliwości
uzyskania zwrotnej relacji dotyczącej wyników badań. Przebadano 100 osób. Zestaw
kwestionariuszy obejmował sześć technik badawczych. Wypełnianie arkuszy przeciętnie
zajmowało 50 minut. Podstawową metodę badań stanowił wywiad standaryzowany, który
trwał do 60 minut.
5.5. Techniki badawcze
5.5.1. Techniki do badania zdrowia
Wywiad standaryzowany
Wywiad standaryzowany skonstruowany został w oparciu o Kwestionariusz Wydarzeń
Stresowych (KWS) H. Wrony–Polańskiej (2003 s. 308-312). Wywiad służył do badania
zdrowia obejmującego 5 wskaźników zdrowia tj.: poczucie zdrowia, poczucie spokoju,
poczucie jakości życia, poczucie braku zmęczenia, udział w życiu społecznym. Ponadto
wywiad został użyty do zebrania informacji dotyczących oceny własnej samoskuteczności
w radzeniu sobie z chorobą osoby bliskiej, poczucia wsparcia ze strony innych, poziomu
stresu, jak również zmiennych demograficznych i biograficznych (płeć, wiek, czas jaki
upłynął od diagnozy choroby u bliskiej osoby, sytuacja zdrowotna badanych). Badani byli
także proszeni o dokończenie zdań dotyczących rozumienia zdrowia, stresu, choroby. Skale
szacunkowe wykorzystane w badaniu zostały zaczerpnięte z KWS Wrony-Polańskiej
(2003). Wywiad wraz z kluczem zamieszczono w aneksie (załącznik 1 i 1a). Uzyskana wyniki
z wywiadu zostały opracowane ilościowo i jakościowo.
86
Skala służąca do badania zdrowia jest zbudowana z 5 podskal badających:
1. Poczucie zdrowia – składa się z 7 pytań obejmujących subiektywne
poczucie zdrowia i wskaźniki fizyczne zdrowia.
- jedno pytanie ma postać skali, której krańce oznaczają odpowiednio: chory
- zdrowy. Pod stwierdzeniami znajdują się cyfry w porządku wzrastającym od 1 do
10. Cyfry 1 i 10 oznaczają skrajne nasilenie cechy. Badany ma zaznaczyć, w którym
miejscu aktualnie się znajduje, jednocześnie jest proszony o uzasadnienie swojego
wyboru;
- pozostałe itemy to pytania jednokrotnego wyboru np.: „Jak oceniasz swój obecny
stan zdrowia?”.
2. Poczucie spokoju – składa się z 3 pytań:
- jedno pytanie ma charakter dziesięciostopniowej skali szacunkowej. Krańce skali
oznaczone zostały następująco: nerwowy – spokojny. Badany był proszony
o zaznaczenie na linii cyfry, która jego zdaniem odzwierciedla najlepiej jego obecny
stan, jak również proszono o uzasadnienie swojego wyboru;
- pozostałe itemy to pytania jednokrotnego wyboru np. „Jak często doświadczasz
uczucia spokoju?”.
3. Poczucie jakości życia – zawiera 2 pytania:
- jedno pytanie ma charakter skali szacunkowej, gdzie krańce skali oznaczają: oceniam
swoje życie jako nieudane – oceniam swoje życie jako satysfakcjonujące. Badana
osoba jest proszona o zaznaczenie na skali cyfry, która najlepiej odzwierciedla jej
aktualny stan oraz uzasadnienie swojego wyboru;
- drugie pytanie jest jednokrotnego wyboru.
4. Poczucie braku zmęczenia – na pomiar tego wskaźnika składają się 4 pytania
- jedno w postaci skali szacunkowej – której krańce oznaczają:
odczuwam zmęczenie – jestem wypoczęty;
- pozostałe pytania są jednokrotnego wyboru np. „Czy odczuwasz aktualnie większe
zmęczenie niż zwykle?”.
87
5. Udział w życiu społecznym - obejmuje 4 pytania - jedno to skala szacunkowa,
a pozostałe to itemy jednokrotnego wyboru np. "Jak często spotykasz się ze
znajomymi?".
Uzyskany dla narzędzia badającego poczucie zdrowia na podstawie wyników badanej
grupy współczynnik alfa-Cronbacha wyniósł ,813.
5.5.2. Techniki do badania poziomu stresu i radzenia sobie ze stresem
Inwentarz Stanu i Cechy lęku (ISCL- STAI) C. D. Spilbergera, J. Strelau, M. Tysarczyk
i K. Wrześniewskiego - skala X-1
Do określenia przeżywanego stresu wśród osób wspierających chorych na białaczkę
użyto skali lęku X-1 Inwentarza Stanu i Cechy lęku (ISCL) służącej do pomiaru lęku jako
stanu. Skala X-1 zawiera 20 twierdzeń.
Budowa STAI opiera się na rozróżnieniu między lękiem jako przejściowy
i uwarunkowany sytuacyjnie stan jednostki, a lękiem cechą. Lęk jako stan charakteryzuje się
dużą zmiennością jest to spowodowane oddziaływaniem różnego rodzaju czynników
zagrażających. Właściwości psychometryczne techniki są zadowalające (Sosnowski,
Wrześniewski, Jaworowska, Fecenec, 2006).
Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych (CISS) Norman S. Endler,
James D.A Parker
Kwestionariusz CISS N.S. Endlera i J.D.A. Parkera, w adaptacji J. Strelau,
A. Jaworowskiej, K. Wrześniewskiego, P. Szczepaniaka (2009) służy do diagnozowania
stylów radzenia sobie ze stresem. Składa się z 48 pozycji dotyczących różnych zachowań
ludzi w sytuacjach stresowych. Badany określa na pięciostopniowej skali Likerta
częstotliwość, z jaką podejmuje określone działania. Każda ze skal składa się z 16 pozycji
i pozwala uzyskać od 16 do 80 punktów. Wyniki ujmowane są na trzech skalach dotyczących
stylu skoncentrowanego na zadaniu (SSZ), stylu skoncentrowanego na emocjach (SSE), stylu
skoncetrowanego na unikaniu (SSU) mogącego przyjmować dwie formy tj. angażowanie się
w czynności zastępcze (ACZ) oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich (PKT).
88
5.5.3. Techniki do badania zasobów
Skala SES
Skala Samooceny SES została skonstruowana w 1965 roku przez M. Rosenberga. Jest
popularnym narzędziem służącym do pomiaru samooceny globalnej. Polska adaptacja Skali
Samooceny została przeprowadzano przez I. Dzwonkowska, K. Lachowicz-Tabaczek,
M. Łagunę (2008). Skala zbudowana jest z 10 twierdzeń. Osoba badana ma zadanie
ustosunkować się do poszczególnych twierdzeń na skali 4-stopniowej, czy zgadza się
z poszczególnym stwierdzeniem czy też nie.
Ogólny wynik skali stanowi suma punktów uzyskanych w poszczególnych
twierdzeniach i waha się od 1 punktu (krańcowo zaniżona samoocena) do 40 punktów
(samoocena maksymalna).
Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29) A. Antonovky’ego.
Poczucie koherencji zbadano za pomocą kwestionariusza SOC-29. Kwestionariusz
obejmuje 29 pytań, które odnoszą się do różnych aspektów życia. Poczucie koherencji jest
orientacją człowieka, która wg. Antonovsky'ego jest kluczowa dla zachowania i pomnażania
zdrowia. Zadaniem osoby badanej jest ustosunkowanie się do stwierdzeń na 7-stopniowej
skali, przy czym krańce skali oznaczają: 1- nigdy nie mam takiego poczucia, 7- zawsze mam
takie poczucie.
Kwestionariusz Orientacji Życiowej obejmuje trzy podskale:
- poczucia zrozumiałości (PZR), skala ta zawiera 11 pytań i pozwala na uzyskanie od 11
punktów do 77 punktów,
- poczucia zaradności (PZ), składa się z 10 pytań i pozwala na uzyskanie od 7 punktów do 70
punktów,
- poczucie sensowności (PS), zawiera 8 pytań i pozwala na uzyskanie od 8 punktów do 56
punktów.
Suma wyników poszczególnych podskal składa się ogólny poziom koherencji
Maksymalna ilość punktów możliwa do uzyskania wynosi 203 punkty (Antonovsky, 1995).
89
Inwentarz Stanu i Cechy lęku (ISCL- STAI) C. D. Spilbergera, J. Strelau, M. Tysarczyk
i K. Wrześniewskiego - skala X-2
Do pomiaru lęku jako cechy zastosowano skalę X-2 Inwentarza Stanu i Cechy lęku
(ISCL-STAI). Skala ta pozwala określić poziom lęku dyspozycyjnego. Niski jego poziom
rozpatrywany jest w kategoriach zasobu, wysoki natomiast deficytu.
Lęk jako cecha rozumiany jest jako względnie stała dyspozycja wewnętrzna jednostki
do reagowania na obiektywnie niegroźne sytuacje jako zagrażające. Podkreślano wyuczony
charakter lęku i wiązano go z wczesnym okresem dzieciństwa, a przede wszystkim relacją
między dzieckiem i rodzicami (Wrześniewski, Sosnowski, Jaworowska, Fecenec, 2011).
Kwestionariusz Spostrzegania Kontroli Własnego Życia F. Bryanta
Kwestionariusz Spostrzeganej Kontroli Własnego Życia F. Bryanta (1989) składa się
z 15 pytań, do których badany ma ustosunkować się na skalach szacunkowych (4,5 i 7
punktowych). Metoda zwiera 4 podskale oparte na 4 czynnikowym modelu spostrzeganej
kontroli Bryanta:
- unikanie
- zmaganie się
- utrzymywanie
- doznawanie.
Polska wersja została opracowana przez Instytut Psychologii Stosowanej UJ.
Poczucie wsparcia ze strony innych
Pięć pozycji wywiadu standaryzowanego służyło do diagnozy poczucia wsparcia ze
strony innych. Obliczony współczynnik rzetelności alfa-Cronbacha wyniósł 0,690. Analiza
ilościowa została uzupełniona przez analizę jakościową czterech itemów (w celu wywiad
zawierał dodatkowe 3 pytania). Celem analizy jakościowej było poznanie źródeł wsparcia
oraz oczekiwań osób bliskich wspierających chorych na białaczkę. Treść pozycji, klucz
i liczba możliwych do uzyskania wyników została umieszczona w aneksie (załącznik 1 i 1a).
Poczucie własnej skuteczności w zmaganiu się chorobą osoby bliskiej
Do oceny poczucia własnej skuteczności w zmaganiu się z chorobą osoby bliskiej
służyły trzy pozycje wywiadu standaryzowanego. Obliczony współczynnik rzetelności alfa-
Cronbacha wyniósł 0,695. Jeden item miał postać skali szacunkowej, osoby badane były
proszone o podanie uzasadnienia dokonanego wyboru na skali, uzyskane wyniki zostały
90
opracowane jakościowo. Treść pozycji, klucz i liczbę możliwych do uzyskania wyników
zamieszczono w aneksie (załącznik 1 i 1a ).
5.6. Opis zastosowanej statystycznej analizy danych
Przedmiotem przeprowadzonych analiz statystycznych było zweryfikowanie
przyjętego w badaniach modelu zdrowia osób bliskich wspierających chorych na białaczkę.
Model został oparty na Funkcjonalnym Modelu Zdrowia Wrony-Polańskiej (2003, 2011),
który stanowił podstawę teoretyczną niniejszej pracy.
Charakterystyki zmiennych dokonano na podstawie wyników stenowych. Dla
zmiennych, które nie posiadały norm (poczucie zdrowia, poczucie spokoju, poczucie braku
zmęczenia, udział w życiu społecznym, poczucie jakości życia, poczucie kontroli, poczucie
koherencji, poczucie wsparcia, poczucie samoskuteczności) wyniki przeliczono na steny
według kryteriów podanych przez Brzezińskiego. W przypadku niektórych zmiennych, jako
uzupełnienie wyników ilościowych, przeprowadzono analizę jakościową.
W związku z tym, że rozkład zmiennych odbiegał od normalnego do weryfikacji
postawionych hipotez zastosowano współczynnik korelacji rang Spearmana (test
nieparametryczny). Rozkład normalności sprawdzano za pomocą testu Shapiro-Wilka oraz
testu Kołomogorowa-Smirnowa. Model badawczy został sprawdzony za pomocą regresji
liniowej wielokrotnej metodą wprowadzania. Przed zastosowaniem analizy regresji uprzednio
zweryfikowano czy dane spełniają założenia umożliwiające jej wykonanie. Wyniki
testowania założeń ujawniły, że dane spełniają kryteria pozwalające na wykorzystanie modelu
regresji. Według Bedyńskiej i Książek (2012) analiza regresji radzi sobie z zakłóceniami
w zakresie normalności rozkładu.
Do statystycznej analizy danych użyto pakietu Statistica oraz SPSS.
5.7. Charakterystyka badanej grupy
Badaniami objęto 100 osób wspierających chorych na białaczkę, 68 osób przebadano
na terenie Katedry i Kliniki Hematologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum
podczas odwiedzin osób chorych, pozostałe 32 osoby uczestniczące w badaniu to podopieczni
Fundacji Urszuli Smok "Podaruj życie". 56 badanych to osoby, których bliscy przeszli zabieg
transplantacji szpiku, w przypadku pozostałych osób tj. 44 - bliscy byli w trakcie leczenia
91
białaczki, przed kwalifikacją lub zabiegiem przeszczepienia. Statystki opisowe
i charakterystykę grupy badanej ze względu na płeć, wiek, czas radzenia sobie z chorobą
osoby bliskiej, relacje z osobą chorą przedstawia tabela 2 i 3.
Tabela 2. Wartości statystyk opisowych w badanej grupie zmiennych: wiek i czas jaki upłynął od diagnozy choroby osoby bliskiej
Średnia Mediana Odchylenie
standardowe
Wynik
minimalny
Wynik
maksymalny
Wiek (lata) 47,22 47 13,58 21 77
Czas jaki upłynął od diagnozy
choroby osoby
bliskiej
(miesiące)
26,32 21 25,53 0,8 72
Tabela 3. Charakterystyka grupy badanej ze względu na płeć i charakter relacji z osobą chorą
Płeć Kobiety: 66 osób
Mężczyźni: 34 osoby
Charakter relacji z osobą chorą Współmałżonek: 37 osób
Partner: 6 osób
Rodzic: 30 osób
Dziecko: 16 osób
Rodzeństwo: 11 osób
W grupie badanej przeważały kobiety (66 osób). Średnia wieku wynosiła 47 lat przy
odchyleniu standardowym 13,58. Wskaźnik czasu zmagania się z chorobą osoby bliskiej
wyniósł średnio 2 lata przy odchyleniu standardowym 25,53. Najczęściej osoby wspierały
współmałżonka (37 osób) lub rodzica (30 osób).
92
6. Wyniki badań własnych
6.1. Charakterystyka zdrowia i jego wskaźników
6.1.1. Zdrowie osób badanych - ogólna zmienna zdrowie
Ogólna zmienna zdrowia została zooperacjonalizowany za pomocą 5 wskaźników tj.
poczucia zdrowia, poczucia spokoju, poczucia jakości życia, poczucia braku zmęczenia,
udziału w życiu społecznym. Każdy ze wskaźników zdrowia został opisany przez wynik
ogólny, na który składały się poszczególne pozycje kwestionariusza oraz wynik zmierzony na
skali szacunkowej. Suma wskaźników zdrowia stanowiła ogólną zmienną zdrowie osób
bliskich wspierających chorych na białaczkę.
Wartości podstawowych statystyk opisowych dla zmiennej zdrowie i jej wskaźników
zamieszczono w tabeli 4.
Tabela 4. Podstawowe statystyki opisowe dla ogólnej zmiennej zdrowie i jej wskaźników -
wyniki surowe
Średnia Mediana Odchylenie
standardowe
Wynik
minimalny
Wynik
maksymalny
Ogólna
zmienna
zdrowie
51,62 43,00 27,41 20 119
Poczucie
zdrowia
22,10 22,00 4,85 10 36
Poczucie
spokoju
11,94 12,00 3,22 6 20
Poczucie
jakości życia
6,98 8,00 2,57 2 12
Poczucie
braku
zmęczenia
12,58 11,00 4,00 5 25
Udział
w życiu
społecznym
9,23 9,50 2,87 3 19
93
Wyniki w zakresie ogólnej zmiennej zdrowie rozkładają się proporcjonalnie. 1/3
badanych ocenia swoje zdrowie jako wysokie. Wyniki ilustruje tabela 5.
Tabela 5. Rozkład wyników dla ogólnej zmiennej zdrowie - wyniki stenowe
Poziom
wyniku
Steny Procent badanych
Niski 1-4 30%
Średni 5-6 36%
Ogólna zmienna zdrowie
Wysoki 7-10 34%
Tabela 6 ilustruje współczynniki korelacji pomiędzy zmienną zdrowie, a jej
wskaźnikami.
Tabela 6. Współczynniki korelacji pomiędzy zmienną zdrowie a jej wskaźnikami
Wskaźniki zdrowia Zdrowie
Poczucie zdrowia ,827**
Poczucie spokoju ,724**
Poczucie jakości życia ,699**
Poczucie braku zmęczenia ,773**
Udział w życiu społecznym ,674**
N=100, p ≤ 0,01 (test dwustronny)
Na podstawie uzyskanych wyników (współczynnika korelacji pomiędzy wskaźnikami
zdrowia a ogólną zmienną zdrowie) można stwierdzić, że największy udział w ogólnym
wskaźniku zdrowia w grupie badanej ma poczucie zdrowia oraz poczucie braku zmęczenia,
natomiast najmniejszy - udział w życiu społecznym (tabela 6).
Tabela 7. Współczynniki korelacji pomiędzy wskaźnikami zdrowia
Zmienne Poczucie
zdrowia
Poczucie
spokoju
Poczucie
jakości życia
Poczucie braku
zmęczenia
Udział w życiu
społecznym
Poczucie
zdrowia
Poczucie
spokoju
,541**
Poczucie
jakości życia
,488** ,420**
Poczucie braku
zmęczenia
,591** ,396** ,403**
Udział w życiu
społecznym
,413** ,465** ,482** ,450**
N=100, p ≤ 0,01 (test dwustronny)
94
Przeprowadzone korelacje wykazały istnienie statystycznie istotnych związków
pomiędzy wszystkimi wskaźnikami zdrowia (tabela 7).
Kolejno w celu pogłębienia wyników oraz lepszego rozumienia mierzonej zmiennej
zdrowie dokonano analizy metafor odnoszących się do zdrowia. Rezultaty analizy
przedstawiono poniżej.
Stwierdzenia osób wspierających chorych na białaczkę stanowiące zakończenie zdania
"Zdrowie jest jak ...." wskazują, że zdrowie w grupie badanej wiązane jest z:
• najcenniejszą i najważniejszą wartością umożliwiającą realizację celów osobistych
i zawodowych (46 % badanych) (zdrowie jest jak ... "najcenniejszy skarb", "wartość,
której nie można przecenić", "jest najważniejsze w życiu", "jest jak życie", "najlepsza
rzecz niezbędna do życia"),
• stanem zmiennym i łatwym do stracenia (32% badanych) (zdrowie jest jak .... "jak
bańka na wodzie, dziś jest, a jutro go nie ma", "wielka niewiadoma", "jak gołąb
siedzący na parapecie, jest, a za chwilę go nie ma", "ruletka", "coś o co trudno dbać"),
• szczęściem (22% badanych) (zdrowie jest jak.... "szczęście", "narkotyk", "szczęście,
bez niego nie ma radości").
Odpowiedzi osób będące dokończeniem zdania "Moje zdrowie ..." zostały podzielone
na następujące grupy odnoszące się do aktualnego stanu zdrowia osób wspierających
chorych na białaczkę jako:
• stan nie dający satysfakcji (44% badanych) (Moje zdrowie ... "nie jest dobre",
"mogłoby być lepsze", "zaczyna się sypać", "nie jest zadowalające", "martwi mnie",
"słabe", "wisi na włosku"),
• stan dający satysfakcję (31% badanych) (Moje zdrowie ... "jest w dobrej formie",
"pozwala mi normalnie funkcjonować", "jest zadowalające", "ogólnie-dobre"),
• stan niezależny od kontroli jednostki (25% badanych) (Moje zdrowie ... "nie zawsze
zależy ode mnie", "niewiadoma", "jak huśtawka - zależy od pogody").
1/3 badanych zaznaczyła dodatkowo w zakończeniu zdania, że ich zdrowie stanowi
dla nich dużą wartość (Moje zdrowie ... "jest bardzo dla mnie ważne", "to mój skarb",
"jest na wagę złota", "jest najważniejsze, bo kto będzie zajmował się rodziną", "to moje
życie").
95
Badano również czy i w jaki sposób zmieniło się zainteresowanie zdrowiem osób
wspierających chorych na białaczkę od czasu diagnozy choroby u osoby bliskiej. Osoby
badane proszono o uzasadnienie wybranej odpowiedzi - wyniki przedstawiono w tabeli 8.
1/3 badanych deklaruje, że zainteresowanie zdrowiem wzrosło od momentu zachorowania
bliskiej osoby. Głównym powodem wzrostu zaangażowania w sprawy zdrowotne jest
niepokój dotyczący możliwości zachorowania lub chęć zachowania zdrowia na dobrym
poziomie, aby można było wspierać bliską chorą osobę. Wzrost ten objawia się
u większości osób badanych głównie na poziomie poznawczym - myśli o swoim zdrowiu,
nie znajduje natomiast odzwierciedlenia w podejmowanych przez osoby badane
zachowaniach na rzecz zdrowia. U podobnej ilości osób zainteresowanie zdrowiem
zmalało, głowie z powodu braku czasu, czy koncentracji na bliskiej chorej osobie.
Tabela 8. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "Moje zainteresowanie swoim zdrowiem od
momentu zachorowania bliskiej mi osoby: ..."
Odpowiedź Uzasadnienie wyboru odpowiedzi Procent
badanych
WZROSŁO -
zaczęłam/ąłem
bardziej interesować się stanem swojego
zdrowia i dbać o nie
"...ze strachu, że nie wytrzymam
kondycyjnie", "...strach przed chorobą",
"...chcę być w formie dla córki", "...jestem
potrzebny córce", "...obserwuję siebie,
zrobiłam badania ze strachu przed chorobą, bo
mam żyć dla syna",
"...chce być zdrowy by wspierać bliską mi
osobę", "...gdy są jakieś symptomy idę do
lekarza, wcześniej tak nie robiłam",
"...bardziej obawiam się o zdrowie", "...boję się o swoje zdrowie"
35%
NIE ZMIENIŁO SIĘ -
wcześniej dbałem na
takim samym
poziomie
"....nie chcę myśleć, że coś mogłoby mi się stać, wolę nie widzieć jak mi coś jest",
"...wydaje mi się, że dobrze troszczę się o
siebie", "... nie widzę potrzeby zmiany", "...
nic mi nie jest, dbam jak zawsze", "...czasem
lepiej nie wiedzieć - zawsze tak uważałem",
"...wystarczy tak jak dbam", "... jedna choroba
w rodzinie to aż dość, boję się sprawdzać",
"...teraz zajmuję się żoną"
36%
ZMALAŁO-
mniej dbam o swoje
zdrowie
"...przestało mieć wartość, liczy się zdrowie
brata", "...brak czasu", "...nie mam czasu, dużo
obowiązków", "...bo nie mam czasu dla siebie,
teraz zajmuję się mężem","...nie mam czasu
dla siebie - chory tato, rodzina, praca", "...nie
interesuję się za bardzo sobą"
29%
96
W przypadku kiedy osoba deklarowała, że jej zainteresowanie zdrowiem wzrosło
równocześnie proszona była o podanie działań na rzecz swojego zdrowia, które ten wzrost
odzwierciedlają. Osoby badane wskazywały, że:
• częściej niż wcześniej myślą o swoim zdrowiu (15%)
• w sytuacji gorszego samopoczucia fizycznego starają się od razu zażyć środki
farmakologiczne (11%)
• częściej korzystają z konsultacji lekarskich (6%)
• starają się lepiej odżywiać (5%)
• podejmują aktywność fizyczną (6%).
6.1.1.1. Poczucie zdrowia - wskaźnik zdrowia
Wyniki dotyczące poczucia zdrowia wśród osób wspierających chorych na białaczkę
przedstawia tabela 9. Ponad 2/3 badanych osób odznacza się dobrym i bardzo dobrym
poczuciem zdrowiem.
Tabela 9. Rozkład wyników dla zmiennej poczucie zdrowia wskaźnika ogólnej zmiennej
zdrowie - wyniki stenowe
Poczucie zdrowia - wynik
ogólny
Poczucie zdrowia -
wynik ze skali
szacunkowej
Poziom wyniku Steny Procent badanych Procent badanych
Niski 1-4 29% 20%
Średni 5-6 37% 46%
Poczucie
zdrowia -
wskaźnik
zdrowia Wysoki 7-10 34% 34%
Jednym z pytań służących do badania poczucia zdrowia była skala szacunkowa.
W celu zobrazowania wyników ze skali szacunkowej przeprowadzono analizę jakościową
wypowiedzi badanych. Wypowiedź stanowiła uzasadnienie wyboru oceny poziomu poczucia
zdrowia. W nawiasie przy wypowiedziach zamieszczono wyniki uzyskane na skali
szacunkowej.
Osoby badane, które deklarowały na skali szacunkowej wysoki poziom zdrowia
podawały jednocześnie następującą argumentację: "Bo nic mi nie dolega oprócz anemii" (7),
"Nie mam objawów - problem z sercem, ale mało znaczący w stosunku co choroby żony" (7),
"Mam dolegliwości, ale zażywam leki i ich nie odczuwam"(7), "Niestety dopadły mnie już
97
pewne choroby, ale nie poddaję się im i wciąż staram się żyć jak człowiek zdrowy. Mimo
bólu chodzę do pracy, opiekuję się mamą, ja to jestem zdrowy jak patrzę na nią" (8),
"Ponieważ jestem osobą zdrową, ale cierpię na nadciśnienie i przyjmuje lekarstwa dwa razy
dziennie" (9), "Badam się co roku i jestem zdrowy." (10), "Dobrze się czuję nic mi nie
dolega" (10).
Powyższe wypowiedzi wskazują, że niektóre osoby badane oceniały wysoko swój
poziom zdrowia mimo odczuwanych dolegliwości fizycznych. Badani uzasadniali swoje
wysokie oceny zachowaną sprawnością fizyczną i brakiem trudności mimo występowania
objawów somatycznych choroby. Osoby badane prawdopodobnie w obliczu choroby
nowotworowej osoby bliskiej bagatelizują doświadczane dolegliwości. Wysoki poziom
zdrowia wiązany też był przez badanych z ogólnym dobrym samopoczuciem.
O średnim poziomie zdrowia świadczyły następujące wypowiedzi: "Posiadam kilka
chorób przewlekłych. Często muszę wykonywać badania, korzystać z wizyt kontrolnych,
monitorować stan zdrowia" (5), "Mam chory kręgosłup, jestem po operacji tarczycy i mam
rozregulowane hormony" (5), "Mam dyskopatię kręgosłupa i problemy ze sercem" (5),
"Ciągła praca, brak urlopu, stres, nadwaga. Trudno czuć się zdrowym" (6), "Ponieważ
borykam się z kilkoma chorobami przewlekłymi np. z endometriozą" (6).
Wypowiedzi te wskazują, że osoby badane średni poziom zdrowia wiążą z nadmiarem
obowiązków, stresem oraz chorobami przewlekłymi lub ich skutkami. Często osoba badana,
która deklarowała średni poziom zdrowia doświadczała uciążliwych objawów fizycznych.
Niski poziom zdrowia charakteryzowany był poprzez takie wypowiedzi jak: "Choruję
od 4 lat na serce. Ciągle muszę się oszczędzać i uważać. Mam niską odporność
i często zapadam na przeziębienia. To bardzo ogranicza mnie zawodowo i towarzysko" (2),
"Ze względu na liczne schorzenia m.in. migotanie przedsionków, schorzenia reumatologiczne
i urologiczne. Mało wychodzę z domu, bo stresuję się, że muszę mieć dostęp do toalety" (4),
"Jestem po 5 operacjach. Dodatkowo zażywam leki antydepresyjne. To powoduje, że trudno
aktywnie zajmować się domem i dziećmi" (3), "Leczę się na chorobę wieńcową, mam
przerost w klatce piersiowej co powoduje jej ucisk, to może doprowadzić do śmierci. Czeka
mnie operacja. Ponadto mam inne schorzenia reumatyczne i neurologiczne. Na serce leczę się
od 16 lat. Nie mogę podjąć pracy" (1).
98
Powyższe wypowiedzi wskazują na szereg problemów fizycznych i psychicznych
w obszarze zdrowia. Osoby badane, które zaznaczały na skali szacunkowej niski poziom
zdrowia doświadczają często wielu schorzeń jednocześnie oraz trudności w zakresie
funkcjonowania społecznego i zawodowego. Dolegliwości, z którymi zmagają się osoby
z niskim poziomem zdrowia w znaczący sposób ograniczają je w aktywnym pełnieniu ról
społecznych.
Zastanawiający jest fakt, że trzydzieści sześć osób, które oceniło poziom zdrowia na
skali szacunkowej jako dobry lub bardzo dobry jednocześnie, w odpowiedzi na odrębne
pytanie w wywiadzie, wskazały na występowanie u nich obecnie w sytuacji zmęczenia od
dwóch do czterech objawów somatycznych, emocjonalnych lub poznawczych takich jak:
bóle głowy, brak apetytu, problemy ze snem, nerwowość i drażliwość, poczucie niepokoju,
problemy z koncentracją, problemy z pamięcią, bóle kręgosłupa, bóle żołądka. Trzydzieści
badanych spośród tych osób podało, że aktualnie często odczuwa zmęczenie. Wyniki te
wskazują na występowanie rozbieżności - z jednej strony zapewnienie o wysokim poczuciu
zdrowia, z drugiej ujawnienie symptomów sugerujących stan choroby. Nasuwa się pytanie
o przyczynę tej rozbieżności.
6.1.1.2. Poczucie spokoju - wskaźnik zdrowia
Wyniki badań wskaźnika poczucia spokoju przedstawia tabela 10. 2/3 spośród
badanych ocenia, że doświadcza spokoju na poziomie przeciętnym i wysokim, 1/3 natomiast
określiła siebie jako niespokojnych. Wyniki na skali szacunkowej są bardzo zbliżone do
wyników dla ogólnej zmiennej poczucie spokoju. Krańce skali szacunkowej oznaczały:
1 - ludzie nerwowi, 10 - ludzie spokojni.
99
Tabela 10. Rozkład wyników dla zmiennej poczucie spokoju wskaźnika ogólnej zmiennej
zdrowie - wyniki stenowe
Poczucie spokoju -
wynik ogólny
Poczucie spokoju -
wynik ze skali
szacunkowej
Poziom wyniku Steny Procent badanych Procent badanych
Niski 1-4 34% 35%
Średni 5-6 38% 37%
Poczucie
spokoju -
wskaźnik
zdrowia Wysoki 7-10 28% 28%
Wysoki poziom spokoju odzwierciedlają stwierdzenia typu: "Wiele już w życiu
przeżyłam i nauczyłam się z dystansem patrzeć na przeciwności losu. Mam wybór czy
podejść do danej sytuacji ze spokojem, czy denerwować się. Staram się doceniać i szukać
pozytywów w tym co mnie spotyka (10)", "Mam bezpieczeństwo ekonomiczne i jestem
zadowolony z życia (9)", "W tym momencie jestem spokojna, to się zmienia. Staram się
pracować nad swoim opanowaniem. Wyciszam się i sprawiam sobie przyjemności (8)",
"Ponieważ jestem kierownikiem zespołu, wyciszam się często i staram się pozytywnie
kierować emocjami, by nie wprowadzać w środowisku pracy zamętu
i nieprzewidywalności. Lubię spokój i staram się tak współpracować z innymi, żeby było go
jak najwięcej. Zauważyłem, że praca jest wówczas dużo efektywniejsza (7)".
Osoby badane wysoki poziom spokoju wiązały z opanowaniem, czyli umiejętnością
zarządzania swoimi emocjami. Istotne dla zachowania spokoju okazuje się też poczucie
bezpieczeństwa finansowego, umiejętność dystansowania się oraz odczuwania pozytywnych
emocji w sytuacjach stresowych. Kluczowe dla zachowania spokoju jest pozytywne
przewartościowanie tj. umiejętność szukania i dostrzegania pozytywnych aspektów
przeżywanych trudności, ich opracowywania i rozumienia jako pojawiającego się wyzwania.
Takie podejście mobilizuje do działania i podjęcia próby poradzenia sobie w danej sytuacji
życiowej. Zwraca uwagę również tendencja do określenia poczucia spokoju jako swego
rodzaju stanu będącego w dyspozycji jednostki i podlegającego świadomej kontroli.
Średni poziom spokoju opisują następujące wypowiedzi badanych: "W zależności od
sytuacji czasami podchodzę do problemu bardzo spokojnie, a czasami bardzo nerwowo.
Jestem wrażliwą osobą (6)", "Nadmiar pracy i obowiązków powodują szybką męczliwość
i brak cierpliwości. Czasami jestem wybuchowy (6)", "Niepewność związana z chorobą
męża, dużo obowiązków w domu, stres, zmęczenie powoduje, że jestem częściej nerwowa
100
(5)", "Bardzo emocjonalnie podchodzę do wszystkich sytuacji, które wpisane są w życie
codzienne, rodzinne i zawodowe. Bardzo się denerwuję i przeżywam, ale na zewnątrz tego
nie pokazuję. Inni postrzegają mnie jako spokojną (5)", "Jestem osobą nie do końca
spokojną, ponieważ mam chorego męża (5)".
Średni poziom spokoju wiązany jest z wydarzeniami, które są postrzegane przez
badanych jako będące poza ich kontrolą (choroba bliskiej osoby, nadmiar pracy
i obowiązków) lub predyspozycją osobowościową do postrzegania rzeczywistości w sposób
nadmiernie emocjonalny rozumiany jako koncentracja na negatywnych emocjach. Wyraźnie
zaznacza się brak przekonania, że trudnościom można zaradzić, co rodzi poczucie
niepewności i przekłada się na odczuwanie większego niepokoju. W wypowiedziach
badanych zaznacza się poczucie ambiwalencji w zakresie umiejętności panowania nad sobą
i kontroli swoich emocji.
Niski poziom spokoju obrazują wypowiedzi: "Jestem osobą bardzo nerwową, trudno
mi panować nad emocjami. Mam sporo obowiązków zawodowych i rodzinnych. Martwię się
o syna, czy wyzdrowieje (4)", "Przejmuję się tym co będzie dalej, czy podołam temu
wszystkiemu co przyniesie następny dzień. Mąż zapomina się nieraz, nie poznaje mnie. Ma
sporo ograniczeń w związku z chorobami. Boję się co będzie dalej. Czasem czuję się winna
za to co jest (3)", "Ciągły lęk przed utratą zdrowia i życia swojego lub bliskich (3)", "Od
półtora roku borykamy się z mężem z ostrą białaczką szpikową (2)", "Ostatnio w moim życiu
było sporo trudnych sytuacji: ciąża i skomplikowany poród oraz choroba ojca (białaczka
i leczenie chemioterapią). Często czuję złość i smutek, że to mnie spotyka (2)".
Na podstawie powyższych wypowiedzi można stwierdzić, że osoby badane z niskim
poczuciem spokoju doświadczają znacznego napięcia emocjonalnego jak również deficytów
w zakresie umiejętności kierowania emocjami oraz poczucia sprawczości w tym obszarze.
Nerwowość wiążą z nadmiarem stresogennych sytuacji, głównie związanych z chorobą osoby
bliskiej. Osoby badane odczuwające niski poziom spokoju są emocjonalnie przeciążone,
w ich przeżyciu dominuje lęk, któremu nie potrafią przeciwdziałać. Charakterystyczne jest
doświadczanie negatywnego afektu, który może blokować podjęcie aktywności w celu
odreagowania i zmniejszenia napięcia przez osoby z wysokim poziomem niepokoju.
101
6.1.1.3. Poczucie jakości życia - wskaźnik zdrowia
2/3 badanych osób uzyskało niskie i przeciętne wyniki w zakresie poczucia jakości
życia. Wyniki dla zmiennej poczucie jakości życia ilustruje tabela 11.
Tabela 11. Rozkład wyników dla zmiennej poczucie jakości życia wskaźnika ogólnej
zmiennej zdrowie - wyniki stenowe
Poczucie jakości życia -
wynik ogólny
Poczucie jakości
życia - wynik ze
skali szacunkowej
Poziom wyniku Steny Procent badanych Procent badanych
Niski 1-4 34% 36%
Średni 5-6 40% 44%
Poczucie jakości
życia -
wskaźnik
zdrowia Wysoki 7-10 26% 20%
Jedno pytanie dotyczące poczucia jakości życia było mierzone za pomocą skali
szacunkowej, gdzie jeden koniec oznaczał "ludzie nie odczuwający satysfakcji z życia",
a drugi "ludzie odczuwający satysfakcję z życia". Badani byli proszeni o podanie
uzasadnienia swojego wyboru dokonanego na skali szacunkowej.
Wysoki poziom poczucia jakości życia odzwierciedlały następujące wypowiedzi:
"Staram się żyć w zgodzie ze sobą, naturą, robić to co lubię, wychowałam 3 dzieci,
wybudowałam dom, kocham rodzinę, czuję, że jestem spełnioną osobą (10)", "Mam
wspaniałą rodzinę, nie mam powodów zbytnio do narzekań (10)", "Bo mam fajne życie, które
lubię, radość w domu, fajna praca - staram się realizować marzenia (9)", "Mam udaną
rodzinę, dobrą pracę i dobre warunki bytowe. Cieszę się z małych rzeczy (8)", "Choroba męża
mnie martwi, ale na szczęście cieszą mnie dzieci, praca i drobne przyjemności (7)".
Wysokie poczucie jakości życia osoby badane wiązały z zadowoleniem z codziennego
życia, realizacją planów życiowych i zawodowych. Wyższe poczucie jakości życia wiąże się,
jak wynika z wypowiedzi, z satysfakcjonującymi relacjami rodzinnymi, dającą zadowolenie
pracą i dobrymi warunkami materialnymi. Dla wysokiego poczucia jakości życia znacząca
jest również umiejętność wzbudzania i doświadczania pozytywnych emocji - optymistyczne
nastawienie, bycie sobą oraz poczucie realizacji celów.
O średnim poziomie poczucia jakości życia świadczą sformułowania takie jak:
"Często nie wychodzi mi to co zaplanuję, o wiele prostych spraw muszę walczyć i starać się
102
(6)", "Odczuwam satysfakcję z osiąganych sukcesów w pracy, chociaż często czuję
zmęczenie i nie zawsze potrafię się z nich cieszyć. Nie mam satysfakcji z życia osobistego,
bliscy krytykują moje działania na polu prac domowych (6)", "Stan zdrowia mojego męża
powoduje, że trudno mi czerpać radość. Staram się całkiem nie przejmować tym, bo wiem, że
to negatywnie wpłynie na męża. Czasami cieszę się, że mam wyjście na Uniwersytet
Trzeciego Wieku (6"), "Mała ilość wolnego czasu odbiera satysfakcję, ale bliscy mi ją oddają
(5)", "Nie jestem bardzo zadowolona z życia (ciężka praca, brak wsparcia, chory syn),
ale mam sens życia i nadzieję (5)".
Wypowiedzi osób badanych odznaczających się średnim poziomem jakości życia
charakteryzuje ambiwalencja. Z jednej strony badani wskazują na poczucie zmęczenia, brak
wsparcia, brak poczucia sprawstwa oraz chorobę bliskiej osoby. Te aspekty wpływają na
niską satysfakcję z życia. Z drugiej strony starają się czerpać radość z codzienności i nadawać
sens swojemu życiu. Podejmują wysiłek, aby osiągnąć równowagę i satysfakcję w swoim
życiu.
Osoby zaznaczające niskie poczucie jakości życia argumentują swój wybór
następująco: "Brak bezpośrednio wpływu na pewne nieszczęśliwe zdarzenia jak choroba (4)",
"Jestem przemęczona, obciążona sprawami innych, sama też choruję. Moje życie nie ma już
znaczenia (3)", "Trzeba się cieszyć każdym dniem i korzystać na ile można. Trudno jednak
teraz czuć przyjemność i zadowolenie. Nadmiar obowiązków i wyjazdy z żoną na leczenie są
bardzo obciążające (2)", "Jestem bardzo zmęczona fizycznie, choroba syna, wiele
obowiązków. Jest ciężko, nie ma powodów do radości (1)".
Wypowiedzi te świadczą o doświadczeniu przez osoby badane znacznego obciążenia
psychofizycznego związanego z opieką nad bliską chorą osobą, dominacji w przeżyciu
negatywnych emocji oraz poczucia braku kontroli nad wydarzeniami. W wyniku
przewlekłego zmęczenia fizycznego i psychicznego pojawia się obniżenie energii i poczucie
braku sensu życia, w konsekwencji badani doświadczają niskiego poczucia jakości swojego
życia.
103
6.1.1.4. Poczucie braku zmęczenia - wskaźnik zdrowia
Większość badanych w zakresie poczucia braku zmęczenia uzyskała przeciętne
i niskie wyniki. Szczegółowe wyniki w zakresie poczucia braku zmęczenia wśród osób
badanych ilustruje tabela 12.
Tabela 12. Rozkład wyników dla zmiennej poczucie braku zmęczenia wskaźnika ogólnej
zmiennej zdrowie - wyniki stenowe
Poczucie braku
zmęczenia - wynik
ogólny
Poczucie braku
zmęczenia - wynik ze
skali szacunkowej
Poziom wyniku Steny Procent badanych Procent badanych
Niski 1-4 39% 41%
Średni 5-6 33% 32%
Poczucie braku
zmęczenia -
wskaźnik zdrowia Wysoki 7-10 28% 27%
Jednym z itemów mierzących poczucie braku zmęczenia była skala szacunkowa. Jej
krańce odpowiednio oznaczały 1 - ludzie zmęczeni, 10 - ludzie wypoczęci. Uzyskane wyniki
przedstawia tabela 12.
Wyniki ze skali szacunkowej obrazują poniższe wypowiedzi osób badanych.
Osoby, które deklarowały na skali szacunkowej, że czują się wypoczęte wypowiadały się
następująco: "Moja praca mnie nie męczy (10)", "Czasem odczuwam zmęczenie, głównie po
pracy, ale w czasie wolnym staram się wyjechać z rodziną na łono natury i odpocząć (9)",
"Czuję się lepiej w porównaniu do początku choroby córki. Teraz są chwile, kiedy potrafię się
już zrelaksować (8)","Nadmiar obowiązków (praca, dzieci, opieka nad żoną) nie pozwala
całkiem odpocząć (7)".
Wypowiedzi te raczej świadczą o odczuwaniu zmęczenia, przy czym badane osoby
wskazywały na pozytywne aspekty w obszarze zawodowym lub
korzystne zmiany w stosunku do wcześniejszego stanu, które aktualnie minimalizują uczucie
zmęczenia. Osoby, które oceniały siebie jako wypoczęte jednocześnie podejmowały
aktywność prowadzącą do relaksu i regeneracji sił.
Badani, którzy odczuwali zmęczenie na przeciętnym poziomie wypowiadali się
następująco: "Zostałam sama z tym wszystkim, brak opiekunki dla syna, zmęczenie, wczesne
godziny wstawania, by naszykować dla syna, gdy będę w pracy (6)", "Jestem zmęczona
104
życiem w biegu, pomiędzy domem, szkołą moich córek, pracą i szpitalem (6)", "Czasem mam
ochotę spać cały dzień, nie myśleć o niczym, choroba żony jest męcząca (5)", "Ocena sytuacji
(lęk o życie taty) nie pozwala się zrelaksować i bardzo obciąża (5)", "Męczy mnie huśtawka
związana ze stanem zdrowia mojego męża, męczą mnie pobyty w szpitalu i poradni (5)".
Powyższe wypowiedzi ujawniają, że przyczyną przeciętnego zmęczenia wśród
badanych jest przede wszystkim poczucie nadmiaru obowiązków, pośpiech w codziennych
działaniach, niepewność i lęk związany z chorobą bliskiej osoby.
Niskie wyniki w zakresie poczucia braku zmęczenia, czyli bardzo duże poczucie
zmęczenia wyraża się w poniższej argumentacji: "Opieka nad ciężarną żoną
i dzieckiem, plus częste wizyty u chorego taty w szpitalu oddalonym o 50 km i praca
przekładają się na moje duże zmęczenie (4)", "Jestem zmęczona chorobą męża, ta sytuacja
trwa długo i wymaga bycia w pogotowiu, nie wiadomo co się wydarzy (3)", "Doświadczam
uczucia ciągłego zmęczenia i złego samopoczucia od czasu, kiedy spadły na mnie wszystkie
obowiązki (2)", "Głównym powodem jest stres (choroba męża, praca, opieka nad dziećmi)
odbierający siłę fizyczną. Gdybym mogła to chętnie spałabym cały czas (1)".
Powyższe wypowiedzi jednoznacznie świadczą o wysokim poziomie zmęczenia osób
badanych. Głównym powodem odczuwania zmęczenia są liczne zobowiązania związane ze
wsparciem bliskich chorych osób. Wypowiedzi te wskazują także na przeżywanie stanu
napięcia emocjonalnego wynikającego z konieczności bycia w gotowości oraz poczucia
obciążenia dużą ilością obowiązków. W sytuacji wymagającej permanentnej aktywności
i czujności naturalne wydaje się poczucie przeciążenia fizycznego i psychicznego. Skutkiem
owego zaangażowania emocjonalnego i fizycznego może być wyczerpanie organizmu (brak
snu, utrata energii, stany lękowe i depresyjne) prowadzące do zaburzenia równowagi na
poziomie somatycznym i psychicznych, w rezultacie może dojść do pojawienia się choroby.
6.1.1.5. Udział w życiu społecznym - wskaźnik zdrowia
Wyniki dla zmiennej udział w życiu społecznym obrazuje tabela 13. Wyniki
świadczą o aktywnym udziale badanych w życiu społecznym - ponad połowa osób ocenia, że
uczestniczy w życiu społecznym na średnim i wysokim poziomie. Niepokojący wydaje się
fakt, że ponad 1/3 badanych jest bierna w zakresie podejmowania aktywności społecznej.
105
Tabela 13. Rozkład wyników dla zmiennej udział w życiu społecznym wskaźnika ogólnej
zmiennej zdrowie - wyniki stenowe
Udział w życiu
społecznym - wynik
ogólny
Udział w życiu
społecznym - wynik
ze skali szacunkowej
Poziom wyniku Steny Procent badanych Procent badanych
Niski 1-4 37% 36%
Średni 5-6 38% 37%
Udział w życiu
społecznym -
wskaźnik
zdrowia Wysoki 7-10 25% 27%
Analiza jakościowa wypowiedzi uzasadniających dokonanie danego wyboru na skali
szacunkowej została zamieszczona poniżej.
Badani, którzy oceniali siebie jako osoby aktywnie uczestniczące w życiu społecznym
wypowiadali się następująco: "Staram się spędzać czas z rodziną i znajomymi, to ważne dla
mnie. Jest to trudne, bo aktualnie mam dużo obowiązków zawodowych i rodzinnych.
Natomiast kontakt z ludźmi to dla mnie źródło radości i odprężenia (10)", "Bo jestem
aktywna - właściwie ciągle między ludźmi w domu i pracy. Lubię rozmawiać z ludźmi i ich
słuchać. Jestem ich ciekawa i wydarzeń społecznych. To daje mi siłę, która chroni mnie przed
załamaniem i pozwala działać (9)", "Lubię wychodzić z domu i spędzać czas w miejscach
publicznych, zawsze to było dla mnie istotne. Mówią, że mnie wszędzie pełno i coś w tym
jest. Cieszę się, kiedy mogę wyjść, to mnie odrywa od trudnych spraw i pozwala zmienić
patrzenie na nie (8)", "Szczególnie teraz, kiedy mama jest chora kontakt z innymi i wyjście
dużo mi daje i pozwala nabrać nadziei (7)".
Powyższe wypowiedzi ujawniają, że udział w życiu społecznym to źródło
pozytywnych emocji takich jak radość i nadzieja, jak również okazja do relaksu
i możliwości zdystansowania się do problemu. Aktywność społeczna wiązana jest
z poczuciem wewnętrznej siły, która pozwala zachować optymizm i mobilizuje do
podejmowania działań zaradczych. Udział w życiu społecznym rozumiany jest jako
nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów z innymi ludźmi. Zwraca uwagę fakt, że osoby,
które oceniają udział w życiu społecznym jako wysoki postrzegają go jako wynik świadomej
decyzji o inicjowaniu i utrzymywaniu aktywnej postawy w tej sferze swojego życia.
Wypowiedzi powyższe ujawniają, że udział w życiu społecznym stanowi dla badanych
wysoko cenioną wartość życiową.
106
Na średni poziom zmiennej udział w życiu społecznym wskazują wypowiedzi typu:
"Raczej jestem aktywna społecznie. Chociaż od czasu choroby męża znacznie ograniczyłam
kontakty z ludźmi - brakuje mi czasu (6)", "Bo tak średnio teraz u mnie ze spotkaniami
i wyjściami z domu. Życie w biegu, sporo obowiązków w pracy i trudno to wszystko
pogodzić. Żałuję, że brak mi czasu, bo zawsze było przyjemnie, gdzieś pójść czy spotkać się
z kimś (6)", "Od kiedy jeżdżę do kliniki do taty to średnio angażuję się w życie społeczne.
Szkoda, bo to dawało mi radość i rozluźnienie. Teraz bardziej napięty jestem (5)", "Rzadko
wychodzę gdzieś, bo wszyscy dziś zabiegani, każdy nie ma czasu. Dawniej to było jakoś
inaczej, często spotykaliśmy się ze znajomymi i rodziną. Teraz kiedy żona chora to więcej
czasu spędzam tylko z nią (5)".
Średni udział w życiu społecznym w ocenie badanych to wynik braku czasu
i nadmiaru obowiązków. Większość osób badanych ograniczenie aktywności społecznej
wiąże z chorobą osoby bliskiej i wynikających z tej sytuacji ograniczeniem czasowym, a być
może i emocjonalnym. Stąd też większa koncentracja na życiu rodzinnym i zawodowym niż
na czynnym udziale w życiu społecznym.
O niskim poziomie udziału w życiu społecznym świadczą następujące wypowiedzi:
"Raczej jestem osobą, która unika innych ludzi. Wolę spędzać czas w domu z rodziną.
Szczególnie teraz kiedy mąż jest chory, to mam jakieś poczucie winy jak pomyślę, że on jest
sam a ja gdzieś wychodzę (4)", "Nie mam czasu, dom, dzieci, obowiązki, chora mama.
Głównie zajmuję się domem po pracy. Źle się czuje poza domem (3)", "Bardzo przeżywam
każdą chwilę, kiedy nie mogę być blisko syna. Martwię się, bo nie wiem co będzie dalej. Nie
myślę nawet o tym, żeby być aktywna społecznie (2)", "Czuję się winna, kiedy nie mogę być
i pomagać mężowi. Dlatego każdą chwilę staram się poświęcić jemu i dzieciom, to się
pogłębiło odkąd mąż zachorował. Przeraża mnie, że mogłoby go nie być (1)".
Dla wypowiedzi osób, które swój udział w życiu społecznym oceniają jako niski
charakterystyczne jest przeżywanie podejmowania aktywności społecznej w kategoriach
poczucia winy w stosunku do bliskiej chorej osoby. Wydaje się, że stała obecność przy
chorym jest rozumiana jako swego rodzaju zobowiązanie, poświęcenie, a wszelka zmiana czy
próba jej podjęcia w tym obszarze jest traktowana jako zagrożenie dla relacji rodzinnej.
Z powodu pełnego zaangażowania we wsparcie osoby chorej badani rezygnują z aktywności
społecznej. Przeciwnie do osób oceniających swój udział w życiu społecznym jako wysoki,
107
osoby bierne kontakt społeczny postrzegają jako źródło negatywnych emocji i dyskomfortu
psychicznego.
Podsumowując przedstawiona analiza otrzymanych wyników ujawniła, że 2/3 osób
ocenia swoje zdrowie na wysokim lub średnim poziomie. Analiza jakościowa ukazała, że 1/2
osób swój aktualny stan zdrowia ocenia jako nie dający satysfakcji, 1/3 osób wskazała, że
zainteresowanie ich zdrowiem wzrosło od momentu diagnozy choroby u osoby bliskiej, dla
większości badanych deklaracja ta oznacza bardziej intensywne myślenie o swoim zdrowiu,
czy korzystanie z farmakoterapii. Również 1/3 osób podała, że ich zdrowie stanowi dla nich
ogromną wartość. Część osób badanych deklarujących dobre lub bardzo dobre zdrowie
doświadcza często zmęczenia oraz różnych symptomów somatycznych i psychicznych
w sytuacji zmęczenia. Wydaje się, że osoby badane nie postrzegają doświadczanych objawów
jako sygnału występujących problemów w obszarze ich zdrowia.
6.1.2. Sytuacja zdrowotna bliskich osób wspierających chorych na białaczkę
2/3 badanych osób ma medyczną diagnozę choroby. 51 spośród tych osób uważało,
że ich choroba związana jest ze stresem, którego doświadczyli w wyniku wystąpienia
białaczki u osoby bliskiej. Wyniki obrazuje wykres 1.
Podobne wyniki uzyskano w badaniach przeprowadzonych wśród opiekunów osób
chorych po udarze mózgu, gdzie 47% osób podało, że częściej chorują odkąd podjęli opiekę
(Morawska, Gutysz-Wojnicka, 2008).
Wykres 1. Sytuacja zdrowotna osób badanych
0 10
20 30
40 50 60 70
Liczba osób
1 2
Diagnoza choroby Brak diagnozy
Sytuacja zdrowotna
108
6.3. Poziom stresu osób wspierających chorych na białaczkę
Poziom stresu został określony na podstawie wyników uzyskanych przez badanych na
skali X-1 Kwestionariusza STAI (za Wroną-Polańską, 2011).
Tabela 14. Podstawowe statystyki opisowe dla zmiennej poziom stresu
Średnia Odchylenie
standardowe Mediana
Wartość minimalna
Wartość maksymalna
Poziom stresu 45,5 9,8 44,5 23 69
Tabela 15 ilustruje rozkład wyników dla zmiennej poziom stresu wśród osób
badanych. Ponad połowa osób objętych badaniem doświadczała wysokiego poziomu stresu.
Tabela 15. Rozkład wyników dla zmiennej poziom stresu - wyniki stenowe
Poziom stresu
Poziom wyniku Steny Procent badanych
Niski 1-4 7%
Średni 5-6 41%
Poziom stresu
Wysoki 7-10 52%
Dodatkowo poziom stresu zbadano skalą szacunkową. Większość badanych oceniła
swój poziom stresu jako wysoki lub średni. Uzyskane wyniki przedstawia tabela 16.
Tabela 16. Rozkład wyników poziomu stresu ze skali szacunkowej - wyniki stenowe
Poziom stresu - wynik ze skali szacunkowej
Poziom wyniku Steny Procent badanych
Niski 1-4 14 %
Średni 5-6 41 %
Poziom stresu -
skala szacunkowa
Wysoki 7-10 45 %
Badani zostali poproszeni o uzasadnienie swojego wyboru na skali szacunkowej.
Wysoki poziom stresu obrazują następujące sformułowania: "Ciągła gonitwa, brak pieniędzy,
uczucie samotności (10)", "Stres to nie tylko choroba męża, ale również praca
i inne obowiązki (9)", "Trudno w sytuacji choroby bliskiej osoby nie mieć stresu (9)",
"Opieka nad żoną, rozwój niemowlęcia, niesatysfakcjonujące wyniki taty to wpływa na
stres (8)". "Jestem zestresowana co będzie z chorobą męża i moją, czy zdołam to wszystko
109
unieść (8)", "Myśl o chorobie męża nie pozwala mi na relaks (8)", "Brak czasu, choroba,
bezradność (7)", "Stres w pracy i w domu (7)".
W opisie źródła wysokiego poziomu stresu dominuje jako główny czynnik
doświadczenie choroby bliskiej osoby. Zwraca także uwagę poczucie bezradności
i samotności oraz niepewność, co do dalszego przebiegu choroby i swojej zdolności do
poradzenia sobie z ową sytuacją. Stresorem jest także przeciążenie obowiązkami, brak czasu
oraz trudności finansowe.
Średni poziom stresu ilustrują wypowiedzi typu: "Stres jest wpisany w moją pracę
i relacje rodzinne. Jednak często przebywam w domu sama i czytając książki, oglądając filmy
potrafię się zrelaksować (5)", "Czasem się stresuje, a czasem "biegam". Nie mam czasu na
stres (5)", "Stres z powodu choroby męża. Zadowolenie jak coś uda się zrobić, zadowolenie
z pozytywnych wyników badań (5)", "Choroba córki i troska o córkę i zięcia (6)",
"Zmęczenie fizyczne sytuacją (6)", "Choroba i jej konsekwencje (6)".
Osoby odczuwające stres na średnim poziomie wiążą go, podobnie jak badani
odczuwający wysoki jego poziom, z chorobą osoby bliskiej. Ponadto wskazują na pracę
i relacje rodzinne, które postrzegają jako stresogenne. W odróżnieniu od osób odczuwających
wysoki poziom stresu, osoby deklarujące jego średni poziom wskazują na podejmowanie
czynności służących redukowaniu napięcia takich jak: aktywność fizyczną, czytanie czy
umiejętność dostrzegania pozytywnych aspektów trudnej sytuacji. Podejście do stresu przez
osoby badane uwzględniające sposoby redukcji napięcia pozwala zrównoważyć oddziałujące
na nich czynniki stresogenne.
Niski poziom stresu badani opisywali następująco: "Ostatnio często wyjeżdżam
i wypoczywam (1)", "Nie myślę o niczym ważnym, nie mam nic do zrobienia (2)", "Raczej
nie myślę o tym co złe, skupiam się na tym co się udaje, jak mi źle to popłaczę, powiem co mi
przeszkadza, coś zrobię dla siebie i jest lepiej (3)", "Dbam o siebie, swoje ciało, ćwiczę,
dobrze się odżywiam, chodzę na spacery, myślę pozytywnie (3)", "Staram się przeznaczać
czas na to co lubię: działka, hobby, spotkania z rodziną, więc stres jest gdzieś za mną (4)",
"Rozmawiam z bliskimi o problemach, ale i o dobrych rzeczach, dbam o siebie, staram się
szukać pozytywów nawet w takiej sytuacji jak ta (4)" .
110
Analiza wypowiedzi wskazuje, że niskiemu poziomowi stresu sprzyja umiejętność
organizowania czasu na wypoczynek, realizację zainteresowań, czy spotkania z bliskimi.
Przeciwdziała stresowi pozytywne nastawienie i odreagowanie negatywnych emocji, jak
również szczera komunikacja.
Analiza swobodnych wypowiedzi ujawniła, że głównym źródłem stresu badanych
była:
• choroba osoby bliskiej - 65 %
• lęk dotyczący pogorszenia stanu zdrowia osoby bliskiej - 52%
• trudności finansowe - 49%
• przeciążenie obowiązkami domowymi i zawodowymi - 47%
• problemy zdrowotne - 41%
• brak czasu dla siebie - 37%.
Powyższe dane wskazują, że głównym źródłem stresu dla osób badanych jest choroba
osoby bliskiej, jak również niepokój związany możliwością pogorszenia jej stanu zdrowia.
Czynnikiem stresującym jest także poczucie nadmiaru obowiązków domowych
i zawodowych, trudności finansowe i problemy zdrowotne osób wspierających chorych na
białaczkę.
Zastanawiano się, jak osoby badane postrzegają chorobę osoby bliskiej. Wynik ten
tym bardziej jest interesujący, że ponad 1/2 badanych wymieniła ją jako źródło stresu.
W związku z tym proszono o dokończenie zdania "Sytuacja choroby bliskiej mi osoby jest dla
mnie...". Odpowiedzi podzielono na 4 grupy - tabela 17.
111
Tabela 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie: " Sytuacja choroby bliskiej mi osoby jest dla
mnie..."
Uzasadnienie wyboru odpowiedzi Procent badanych
SYTUACJA
NIESPODZIEWANA
Sytuacja choroby osoby bliskiej jest dla mnie:
"...czasem nierzeczywista, nierealna",
"...zaskoczeniem przygnębiającym
i niezrozumiałym", "... wielkim wyzwaniem
i stresem, bo niespodziewana", "...ogromnym
zaskoczeniem, tak jakby poza mną",
"...nierealna, jak sen", "szokiem... -
dlaczego?", "ciągłym pytaniem, czy naprawdę ona na to choruje"
21%
SYTUACJA
DAJĄCA
MOŻLIWOŚĆ
ROZWOJU
OSOBISTEGO
I RELACYJNEGO
Sytuacja choroby osoby bliskiej jest dla mnie:
"... szansą na poprawę relacji", "...
wzmocnieniem więzi", "... najważniejszą na
świecie, ale staramy się żyć normalnie - to
możliwość dawania sobie bliskości", "...
wyzwaniem i trudną szkolą życia"
"... nauką, cierpliwością i dawaniem sobie rady
w trudnych sytuacjach w życiu", "... jest
ważna, ale stawiająca mnie na baczność przed
wyzwaniami jakie stawia życie", "... złym
przeżyciem i wielką nauką dla mnie", "...
wymagająca, abym szła dalej i rozwijała się",
"... pozwala nam lepiej siebie zrozumieć i poznać","... pokazuje co najważniejsze
w życiu, nigdy wcześniej nie mieliśmy tak
dobrej relacji z mężem", ”... próbą siły"
16%
SYTUACJA
TRUDNA -
OBCIĄŻAJĄCA
PSYCHOFIZYCZNIE
Sytuacja choroby osoby bliskiej jest dla mnie:
"... wielkim wyzwaniem, obciążeniem
i stresem", "... kolejnym trudnym wyzwaniem,
z którym często ciężko jest się uporać", "...
wielką traumą", "... trudna, druzgocąca
i dołująca", "... nieprzyjemna bardzo", ".... jest
dla mnie zmartwieniem, jest stresująca
i trudna", "... chciałabym pomóc, ale jestem
bezradna i to bardzo trudne dla mnie",
"...bardzo trudną sytuacją, bo z taką chorobą dotychczas nie spotkałam się", "... ciosem", "...
ciężka i bardzo przygnębiająca", "... przykra -
wspólne z nim dźwiganie krzyża", "...bardzo
stresująca i blokująca plany życiowe",
"...przygnębiająca", "...tragicznym
przeżyciem", "... dużym cierpieniem ze
względu na jej cierpienie"
49%
INNE
Sytuacja choroby osoby bliskiej jest dla mnie:
"...przejawem zwykłego życia", "... ciężka, ale
nie dołująca", "... priorytetem każdego dnia",
"... znana", "... bardzo ważna"
14%
112
Większość osób postrzega chorobę osoby bliskiej jako sytuację trudną (1/2 badanych),
1/6 badanych traktuje ją jako szansę na rozwój osobisty oraz w relacjach rodzinnych.
6.4. Radzenie sobie ze stresem przez osoby wspierające chorych na białaczkę
Wartości podstawowych statystyk opisowych dla zmiennej style radzenia sobie ze
stresem przedstawia tabela 18, rozkład wyników stenowych umieszczono w tabeli 19.
Tabela 18. Podstawowe statystyki opisowe dla zmiennej style radzenia sobie ze stresem -
wyniki surowe
Średnia Odchylenie
standardowe
Mediana Wynik
minimalny
Wynik
maksymalny
Styl
skoncentrowany na
zadaniu
57,5 9,5 59,5 30 80
Styl
skoncentrowany na
emocjach
41,3 10,2 40,0 16 68
Styl
skoncentrowany na
unikaniu
39,3 8,8 39,0 17 58
Angażowanie się w
czynności zastępcze
16,7 4,9 16,0 8 30
Poszukiwanie
kontaktów
towarzyskich
15,2 3,5 16,0 6 24
Tabela 19. Rozkład wyników dla zmiennej style radzenia sobie ze stresem - wyniki stenowe
Poziom wyniku - wartości stenowe
Niski
1-4
Średni
5-6
Wysoki
7-10
Procent badanych Procent badanych Procent badanych
Styl skoncentrowany
na zadaniu 36% 35% 29%
Styl skoncentrowany
na emocjach 30% 36% 34%
Styl skoncentrowany
na unikaniu 52% 30% 17%
Angażowanie się w czynności zastępcze
41% 43% 16%
Poszukiwanie
kontaktów towarzyskich 40% 46% 14%
W badanej grupie dominuje styl skoncentrowany na emocjach na średnim
i wysokim poziomie (70%). 1/2 badanych charakteryzuje niski poziom stylu
113
skoncentrowanego na unikaniu, a 2/3 osób badanych niski lub średni poziom stylu
skoncentrowanego na zadaniu.
Podsumowując 1/2 badanych doświadcza wysokiego poziomu stresu. Głównym
źródłem stresu podawanym przez osoby badane jest choroba osoby bliskiej. Połowa badanych
sytuację choroby osoby bliskiej postrzega jako trudną i obciążającą. W zakresie stylów
radzenia sobie u większości osób (70%) dominuje styl emocjonalny na średnim lub wysokim
poziomie, połowa osób uzyskała niskie wyniki w zakresie stylu unikowego.
6.5. Zasoby podmiotowe
Wartości podstawowych zmiennych opisujących zasoby znajdują się w tabeli 20.
Rozkład wyników opisujących wartości stenowe zasobów znajduje się w tabeli 21 i tabeli 22.
Tabela 20. Podstawowe statystyki opisowe dla zmiennych opisujących zasoby
- wyniki surowe
Średnia Odchylenie
standardowe
Mediana Wynik
minimalny
Wynik
maksymalny
Poczucie koherencji 133,5 22,38 135,58 73 177
Poczucie
zrozumiałości
44,3 9,13 44,5 18 63
Poczucie
sensowności
41,1 7,86 41,0 16 56
Poczucie zaradności 48,1 9,0 48,0 18 68
Poczucie kontroli 53,18 7,85 54,0 28 68
Unikanie 9,09 1,74 9,0 4 13
Zmaganie się 9,95 2,29 10,0 3 17
Utrzymywanie 14,98 3,42 15,0 6 22
Doznawanie 19,16 3,88 20,0 4 25
Poczucie wsparcia 9,09 2,87 9,0 3 17
Poczucie
samoskuteczności
6,44 2,06 7,0 5 20
Lęk dyspozycyjny 44,01 8,84 44,0 21 60
Samoocena 29,15 4,9 29,0 17 40
114
Tabela 21. Rozkład wyników dla zmiennych opisujących zasoby - wyniki stenowe
Poziom wyniku - wartości stenowe
Niski
1-4
Średni
5-6
Wysoki
7-10
Procent badanych Procent badanych Procent badanych
Poczucie koherencji 27% 47% 26%
Poczucie
zrozumiałości 30% 37% 33%
Poczucie sensowności 29% 39% 32%
Poczucie zaradności 30% 38% 32%
Poczucie kontroli 26% 41% 33%
Unikanie 30% 26% 44%
Zmaganie się 25% 30% 40%
Utrzymywanie 22% 45% 33%
Doznawanie 26% 38% 36%
Poczucie wsparcia 31% 53% 16%
Poczucie
samoskuteczności
32% 48% 20%
Lęk dyspozycyjny 9% 41% 50%
Tabela 22. Rozkład wyników dla zmiennej samoocena - wyniki stenowe
Poziom wyniku Steny Procent badanych
Bardzo niski 1-2 12%
Niski 3-4 26%
Średni 5-6 35%
Wysoki 7-8 18%
Samoocena
Bardzo wysoki 9-10 9%
Wyniki wskazują, że u połowy badanych poczucie koherencji jest na przeciętnym
poziomie. 1/3 badanych uzyskała niskie wyniki w zakresie tej zmiennej i jej komponentów.
Wyniki uzyskane przez osoby wspierające chorych na białaczkę w zakresie poczucia
kontroli ukazują, że poczucie kontroli większości osób badanych jest na poziomie
przeciętnym. 1/4 osób uzyskała niskie wyniki w zakresie ogólnego poczucia kontroli. Można
wnioskować, że bliskie osoby wspierające chorych na białaczkę charakteryzuje poczucie
kontroli na poziomie średnim lub wysokim. Dla około 2/5 badanych osób charakterystyczna
jest kontrola o typie unikania oraz zmagania się na wysokim poziomie. Badani stosują
115
kontrolę poprzez unikanie negatywnych zdarzeń oraz zmaganie się z sytuacjami trudnymi.
Kontrola o typie unikania pozwala zminimalizować doznawanie negatywnych emocji.
1/3 osób bliskich wspierających chorych na białaczkę uzyskała niskie wyniki
w zakresie poczucia wsparcia ze strony innych (tabela 21). Analiza wypowiedzi osób
badanych wskazuje, że najczęściej o swoich problemach rozmawiają z rodziną i przyjaciółmi.
1/5 badanych nie rozmawia o swoich problemach z innymi osobami (tabela 23). W aktualnej
sytuacji większość badanych oczekiwałaby wsparcia ze strony współmałżonka lub przyjaciół,
kilkanaście osób deklarowało potrzebę pomocy ze strony psychologa (tabela 24). Ponad 1/2
badanych osób podała, że obecnie doświadcza głównie pomocy w postaci wsparcia
emocjonalnego ze strony bliskich, a 1/3 pomocy w codziennych obowiązkach (tabela 26).
Badane osoby oczekiwałyby przede wszystkim wsparcia emocjonalnego, pomocy
w codziennych obowiązkach oraz pomocy materialnej (tabela 25). Rodzina i przyjaciele to
główne źródło wsparcia dla osób wspierających chorych na białaczkę.
Tabela 23. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "Z kim najczęściej rozmawiasz o swoich
problemach?"
Odpowiedź Procent badanych
Żoną/mężem 55%
Partnerką/partnerem 15%
Przyjaciółką/przyjacielem 45%
Rodzicem 20%
Dzieckiem 35%
Psychologiem 9%
Księdzem 5%
Z nikim 20%
Tabela 24. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "Czyjej pomocy oczekiwałabyś/oczekiwałbyś w aktualnej sytuacji? "
Odpowiedź Procent badanych
Żony/męża 60%
Partnerki/partnera 10%
Przyjaciółki/przyjaciela 48%
Psychologa 11%
Instytucji 5%
Innego 6%
Żadnego 4%
116
Tabela 25. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "Jakiej pomocy oczekiwałabyś/oczekiwałbyś w
aktualnej sytuacji od bliskich?"
Odpowiedź Procent badanych
Wsparcia emocjonalnego 45%
Pomocy w codziennych
obowiązkach 48%
Wsparcia informacyjnego 12%
Pomocy materialnej 30%
Inne 14%
Tabela 26. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "W jaki sposób bliscy obecnie Ci pomagają?"
Odpowiedź Procent badanych
Wspierają emocjonalnie 59 %
Pomagają w codziennych
obowiązkach 33%
Informacyjnie 25%
Materialnie 28%
Inne 17%
Najwięcej osób uzyskało niskie (1/3) i przeciętne (1/2) wyniki w zakresie poczucia
samoskuteczności w zmaganiu się z chorobą osoby bliskiej (tabela 21). Jednym z itemów
mierzących poczucie samoskuteczności w zmaganiu się z chorobą osoby bliskiej była skala
szacunkowa, której krańce odpowiednio oznaczały 1-Nieskuteczne radzenie sobie z chorobą
bliskiej osoby, 10-Skuteczne radzenie sobie z chorobą osoby bliskiej. Ciekawych wyników
dostarcza analiza jakościowa wypowiedzi stanowiących uzasadnienie wyboru dokonanego na
skali szacunkowej.
Osoby wspierające chorych na białaczkę o wysokim poczuciu samoskuteczności
w radzeniu sobie z chorobą osoby bliskiej argumentowały swój wybór na skali szacunkowej
w następujący sposób: "Znajduje w sobie dużo siły, żeby pomagać mężowi w chorobie, wiem,
że ta siła udziela się mężowi (10)", "Wiem i wierzę, że jest to tylko stan przejściowy i że za
kilka miesięcy minie i będzie zdrowa" (9)", "Trudno pogodzić się z ciężką chorobą, ale
podchodzę racjonalnie do tematu. Wierzę w możliwości współczesnej medycyny oraz
w Opatrzność Bożą (8)", "Wiem, że damy radę i wszystko będzie dobrze, jakkolwiek
117
zakończy się - ufam, że tak ma być i staram się robić co mogę (8)", "Pogodziłem się z tym
i zamiast się załamywać staram się w jakikolwiek sposób pomóc osobie chorej (7)".
Przekonanie o skuteczności w radzeniu sobie z chorobą osoby bliskiej wiąże się
z nadzieją i optymistycznym nastawieniem co do przebiegu leczenia i powrotu do zdrowia
osoby bliskiej. Jak również akceptacją tej sytuacji oraz emocji z nią związanych przy
jednoczesnym traktowaniu jej jako możliwości do wyzwolenia w sobie siły i udzielenia
wsparcia osobie chorej.
O przeciętnym poczuciu skuteczności w radzeniu sobie się z chorobą osoby bliskiej
świadczą poniższe sformułowania: "W niektórych sytuacjach jestem bezradny i nie wiem co
robić (6), "Nie bardzo umiem się w tym odnaleźć, raz wydaje mi się, że wiem co robić,
a następnym razem tracę grunt pod nogami (6)", "Wierzę w całkowite wyzdrowienie, ale
bardzo martwię się jak długo to potrwa i czy podołam (5)", "Bardzo przeżywam chorobę
żony, ale nigdy bym jej nie zostawił w potrzebie (5)", "Raz radzę sobie, a kolejno załamuję
się i tak w kółko (5)".
Przeciętne poczuciu samoskuteczności w radzeniu sobie z chorobą osoby bliskiej
wiąże się z ambiwalentnym przekonaniem na temat zdolności i możliwości poradzenia sobie
z wymaganiami jakie niesie sytuacja choroby osoby bliskiej.
Osoby badane z niskim poczuciem skuteczności w radzeniu sobie z chorobą bliskiej
osoby wypowiadały się następująco: "Nie mogę nie myśleć o chorobie córki, trudno mi
przyjąć, że to ją spotkało, nie wiem co robić (4)", "Brak mi doświadczenia i wiedzy, nigdy nie
byłam w takiej sytuacji, nie wiem co robić (4)", "Wypieram fakt choroby na ile się da, ale ona
jest, mam poczucie, że nie umiem pomóc (3)", "Bo to szok - nie wiem co dalej, nie wiem jak
pomóc (2)", "Brak pielęgniarki lub opiekunki, problemy z rehabilitacją, która jest skuteczna
dopiero prywatnie, ale kosztowna. Jestem przeciążona i pełna obaw jak to będzie, sama nie
wiem co mam robić (2)", "Bo czuję bezradność (2)".
Powyższe wypowiedzi wskazują, że dla osób z niskim poczuciem skuteczności
w radzeniu sobie z chorobą osoby bliskiej charakterystyczne jest poczucie bezradności,
niepokoju związanego z rokowaniem w chorobie, brak wiedzy oraz poczucie wyczerpania,
jak również trudność związana z akceptacją choroby osoby bliskiej.
118
Wyniki w zakresie lęku jako cechy u większości osób badanych są one na poziomie
wysokim i przeciętnym. Niski poziom lęku dyspozycyjnego traktowany jest jako zasób,
natomiast wysoki jako deficyt. Połowa osób wspierających chorych na białaczkę ma
predyspozycję do postrzegania wydarzeń w życiu jako zagrażających tj. lękowego sposobu
reagowania (tabela 21).
Osoby wspierające chorych na białaczkę w większości uzyskały średnie wyniki
w zakresie poziomu samooceny. Ponad 1/3 badanych charakteryzuje jej bardzo niski lub niski
poziom. Wyniki ilustruje tabela 22.
Podsumowując, przedstawione wyniki wskazują, że u przeważającej części osób
większość zasobów lokuje się na średnim poziomie. Inaczej jest w przypadku lęku
dyspozycyjnego - ponad połowa osób badanych odznacza się jego wysokim poziomem.
Należy również zaznaczyć, że około 1/3 osób bliskich wspierających chorych na białaczkę
charakteryzuje niskie poczucie koherencji, kontroli, poczucie wsparcia, samoskuteczności
w zmaganiu się z chorobą osoby bliskiej oraz niska samoocena.
6.6. Zmienne a płeć badanych osób
W kolejnym kroku sprawdzono czy płeć różnicuje badane zmienne, w tym celu
zastosowano test U Manna-Whitney'a. Wyniki, które okazały się istotne statystycznie
przedstawiono w tabeli 26 oraz na rycinach, pozostałe wyniki zamieszczono w aneksie (tabela
42, załącznik 2).
Tabela 27. Badane zmienne a płeć
Zmienna Płeć Średnia Mediana Odchylenie
standardowe Z p
M 36,06 36 8,51 Styl skoncentrowany na
unikaniu K 40,95 40 8,52 -2,62 0,009
M 13,44 14 3,74 Poszukiwanie kontaktów
towarzyskich K 16,03 16 3,12 -3,15 0,002
M 10,88 10 2,21 Zmaganie się
K 9,47 10 2,21 2,35 0,019
M 10,12 10 2,84 Udział w życiu społecznym
K 8,77 9 2,81 2,19 0,029
M 14,62 14 4,36 Poczucie braku zmęczenia
K 11,62 11 3,40 3,37 0,001
K- kobiety, M- mężczyźni
119
Analiza przeprowadzona przy użyciu testu U Manna-Whitneya wykazała, iż płeć jest
czynnikiem istotnie różnicującym uzyskiwane wartości na skalach: poczucie braku
zmęczenia, udział w życiu społecznym, styl skoncentrowany na unikaniu oraz poszukiwanie
kontaktów towarzyskich, kontrola o typie zmagania się. Wyliczone mediany oraz średnie
arytmetycznych wskazują, iż mężczyźni charakteryzowali się wyższymi wartościami na
skalach poczucie braku zmęczenia, udział w życiu społecznym oraz kontrola o typie zmagania
się, natomiast kobiety uzyskiwały wyższe wyniki dla skal styl skoncentrowany na unikaniu
oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich.
Rycina 8. Płeć a styl skoncentrowany na unikaniu
Rycina 9. Płeć a styl skoncentrowany na unikaniu o charakterze poszukiwania kontaktów towarzyskich
120
Rycina 10. Płeć a poczucie braku zmęczenia (wskaźnik zdrowia)
Rycina 11. Płeć a udział w życiu społecznym (wskaźnik zdrowia)
Rycina 12. Płeć a kontrola o typie zmagania
121
7. Stres i radzenie sobie ze stresem a zdrowie osób wspierających
chorych na białaczkę
Zgodnie z przyjętymi założeniami wynikającymi z Funkcjonalnego Modelu Zdrowia
H. Wrony-Polańskiej przystąpiono do weryfikacji hipotezy pierwszej (H1) zakładającej, że
wyższy poziom zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę wiąże się z:
(H1/1) z niższym poziomem przeżywanego stresu,
(H1/2) ze skutecznym radzeniem sobie ze stresem tj. wyższym poziomem stylu
skoncentrowanego na zadaniu i niższym stylu skoncentrowanego na emocjach.
W tym celu obliczono współczynniki korelacji rang Spearmana. Przeprowadzono
także analizę regresji wielokrotnej metodą wprowadzania w celu określenia predyktorów
zdrowia.
7.1. Zdrowie a stres
Wyniki analizy korelacji dotyczące związku pomiędzy zmienną zdrowie i jej
poszczególnymi wskaźnikami a zmienną obrazującą poziom stresu u osób bliskich
wspierających chorych na białaczkę zamieszczono w tabeli 28.
Tabela 28. Współczynniki korelacji pomiędzy zmienną zdrowie i jej wskaźnikami a stresem
Zmienne Ogólna
zmienna
zdrowie
Poczucie
zdrowia
Poczucie
spokoju
Poczucie
jakości
życia
Poczucie
braku
zmęczenia
Udział w życiu
społecznym
Poziom
stresu
-0,549** -0,419** -0,417** -0,445** -0,399** -0,439**
N=100, ** p ≤ 0,01 (test dwustronny)
Jak wynika z tabeli 28 poziom stresu ujemnie koreluje ze wszystkimi wskaźnikami
zdrowia, jak również ze zdrowiem ogólnym. Jak przewidywano wyższy poziom stresu
negatywnie wiąże się z wyższym poczuciem zdrowia. Niższy poziom przeżywanego stresu
sprzyja wyższemu poczuciu zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę.
Powyższe analizy potwierdzają hipotezę H1/1 dotyczącą związku pomiędzy niższym
poziomem stresu a poziomem zdrowia osób badanych. Im niższy poziom przeżywanego
stresu przez osoby wspierające chorych na białaczkę tym wyższy poziom ich zdrowia.
122
Doświadczany przez osoby bliskie wspierające chorych na białaczkę stres negatywnie wiąże
się ze zdrowiem oraz jego wskaźnikami. Najsilniejsze i statystycznie istotne związki
o znaku ujemnym występują pomiędzy zdrowiem (rs= -0,549), poczuciem jakości życia
(rs= -0,445), udziałem w życiu społecznym (rs= -0,439) a poziomem stresu. Niższy poziom
stresu sprzyja wyższemu poczuciu jakości życia osób wspierających chorych na białaczkę
oraz ich aktywnemu uczestnictwu w życiu społecznym. Wyższy poziom stresu może
prowadzić do izolowania się, niższego poczucia jakości życia i słabszego zdrowia. Przewlekły
stres zagraża zdrowiu uderzając w jego różne wymiary (głównie fizyczny, psychiczny oraz
społeczny).
W celu pogłębienia wniosków postawiono pytanie badawcze, dotyczące związku
pomiędzy stylami radzenia sobie ze stresem a zmienną stres. Uzyskane wyniki przedstawiono
w tabeli 29 (analiza korelacji) oraz tabeli 30 (analiza regresji).
Tabela 29. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi style radzenia sobie
ze stresem a poziomem stresu u osób bliskich wspierających chorych na białaczkę
Zmienne Poziom stresu
Styl skoncentrowany na zadaniu -0,355*
Styl skoncentrowany na emocjach 0,415**
Styl skoncentrowany na unikaniu -0,127
Angażowanie się w czynności zastępcze -0,070
Poszukiwanie kontaktów towarzyskich -0,225*
N=100, ** p ≤ 0,01 (test dwustronny)
N=100, * p ≤ 0,05 (test dwustronny)
Stres pozytywnie wiąże się ze stylem skoncentrowanym na emocjach (rs=0,415).
Predyspozycja osobowościowa do koncentracji na negatywnych emocjach i/lub myślenia
życzeniowego bez podjęcia działania prowadzącego do poszukiwania rozwiązania w sytuacji
stresowej powoduje narastanie napięcia, a w konsekwencji zagraża zdrowiu. Przeciwdziała
stresowi styl zadaniowy (rs= -0,355) oraz poszukiwanie kontaktów towarzyskich (rs= -0,225).
Wyniki wskazują na występowanie pomiędzy zmiennymi słabej zależności, ale istotnej
statystycznie. Pozytywną funkcję w radzeniu sobie ze stresem choroby osoby bliskiej pełni
instrumentalne traktowanie występujących trudności oraz poszukiwanie kontaktów
towarzyskich rozumiane jako poszukiwanie wsparcia. Zadaniowe podejście do problemu
skupiające się na opracowaniu rozwiązania problemu oraz poszukiwanie kontaktów
towarzyskich (wsparcia) sprzyja obniżeniu napięcia emocjonalnego.
123
Kolejno przeprowadzono analizę regresji dla poziomu stresu osób wspierających
chorych na białaczkę względem stylów radzenia sobie (tabela 30).
Tabela 30. Podsumowanie regresji liniowej dla stylów radzenia sobie ze stresem jako
predyktorów stresu
Współczynniki
niestandaryzowane
Współczynniki
standaryzowane
B Błąd
standardowy
Beta t Istotność
(Stała) 47,177 9,195 5,131 0,000
Styl
skoncentrowany
na zadaniu
-0,112 0,122 -0,112 -0,919 0,361
Styl
skoncentrowany
na emocjach
0,276 0,101 0,301 2,727 0,008
Styl
skoncentrowany
na unikaniu
-0,336 0,265 -0,324 -1,267 0,209
Angażowanie
się w czynności
zastępcze
0,270 0,359 0,143 0,751 0,455
Poszukiwanie
kontaktów
towarzyskich
0,197 0,451 0,081 0,438 0,663
R= 0,380 R^2 = 0,145 Popraw. R2 = 0,095
F (5,86) = 2,909 p< 0,018 Błąd std. oszacowania: 8,366
Predyktorem stresu u osób wspierających chorych na białaczkę okazał się styl
skoncentrowany na emocjach (β = 0,301, p = 0,008). Im wyższa predyspozycja do radzenia
sobie w sytuacji stresu poprzez koncentrację na emocjach tym wyższy poziom stresu.
Zespół zmiennych wprowadzonych do modelu wyjaśnia około 15% wariancji zmiennej
poziom stresu (R² = 0,145). Model jest dopasowany do zmiennych F (5,86)= 2,909 p< 0,018.
Zastanawiano się także czy i w jaki sposób poziom zdrowia oraz poziom stresu jest
zależny od czasu jaki upłynął od wystąpienia choroby u osoby bliskiej, uzyskane wyniki
przedstawiono w tabeli 31.
124
Tabela 31. Współczynniki korelacji pomiędzy wskaźnikiem czasu jaki upłynął od diagnozy
choroby u osoby bliskiej a zdrowiem i stresem u osób wspierających chorych na białaczkę
N=100, ** p ≤ 0,01 (test dwustronny)
N=100, * p ≤ 0,05 (test dwustronny)
Wyniki w tabeli 31 wskazują na występowanie słabych, ale statystycznie istotnych
związków pomiędzy wskaźnikiem czasu jaki upłynął od diagnozy choroby u osoby bliskiej
a poziomem zdrowia oraz poziomem stresu u osób wspierających chorych na białaczkę.
Obserwuje się, że im dłuższy czas od diagnozy choroby u osoby bliskiej:
• tym niższy poziom zdrowia osób wspierających,
• tym niższe poczucie jakości życia osób wspierających,
• tym niższy poziom spokoju,
• tym wyższy poziom stresu.
Podsumowując analiza korelacji pozwoliła potwierdzić sformułowane w pracy
hipotezy - stresowi przeciwdziała instrumentalne radzenie sobie oraz poszukiwanie
kontaktów towarzyskich. Wzmaga poziom stresu u osób wspierających bliskich chorych na
białaczkę styl emocjonalny. Styl emocjonalny okazał się predyktorem stresu. W zmaganiu się
ze stresem oprócz aktywnego skoncentrowanego na zadaniu radzenia sobie, konieczna jest
regulacja emocji oraz umiejętność wzbudzania pozytywnych emocji mobilizujących do
działań na rzecz swojego zdrowia. Koncentracja na negatywnych emocjach oraz nieskuteczne
radzenie sobie ze stresem choroby bliskiej osoby może stanowić zagrożenie dla zdrowia osób
wspierających bliskich chorych na białaczkę.
Zmienne Ogólna
zmienna
zdrowie
Poczucie
zdrowia
Poczucie
braku zmęczenia
Poczucie
spokoju
Udział
w życiu
społecznym
Poczucie
jakości
życia
Poziom
stresu
Czas od
diagnozy
choroby
-,390** -,170 -,114 -,352** -,173 -,404** ,337*
125
7.2. Zdrowie a style radzenia sobie ze stresem
W celu określenia związku pomiędzy stylami radzenia sobie ze stresem a zdrowiem
przeprowadzono analizy korelacyjne. Wyniki zamieszczono w tabeli 32.
Tabela 32. Współczynniki korelacji pomiędzy zmienną zdrowie i jej wskaźnikami a stylami
radzenia sobie ze stresem
Zmienne Ogólna
zmienna
zdrowie
Poczucie
zdrowia
Poczucie
spokoju
Poczucie
jakości
życia
Poczucie
braku
zmęczenia
Udział
w życiu
społecznym
Styl
skoncentrowany
na zadaniu
0,392** 0,329* 0,170 0,255* 0,174 0,257**
Styl
skoncentrowany
na emocjach
-0,363** -0,304** -0,353* -0,368** -0,378** -0,272**
Styl
skoncentrowany
na unikaniu
0,117 0,041 0,171 0,050 -0,016 0,263**
Angażowanie się w czynności
zastępcze
0,016 -0,031 0,159 -0,056 -0,119 0,162
Poszukiwanie
kontaktów
towarzyskich
0,467** 0,278** 0,244* 0,309* 0,139 0,503**
N=100, ** p ≤ 0,01 (test dwustronny)
N=100, * p ≤ 0,05 (test dwustronny)
Przedstawione wyniki ukazują dodatni związek istotny statystycznie pomiędzy
radzeniem instrumentalnym oraz poszukiwaniem kontaktów towarzyskich a poziomem
zdrowia badanych. Koncentracja na emocjach ujemnie koreluje z ogólną zmienną
zdrowie, jak również z jej wskaźnikami. Poszukiwanie kontaktów towarzyskich pozytywnie
wiąże się ze zdrowiem, udziałem w życiu społecznym oraz poczuciem jakości życia.
Wyniki wskazują na występowanie pozytywnego związku pomiędzy radzeniem sobie
skoncentrowanym na zadaniu a ogólną zmienną zdrowie oraz ujemnego związku pomiędzy
stylem skoncentrowanym na emocjach a ogólną zmienną zdrowie, tym samym hipoteza H1/2
została potwierdzona. Wyniki ukazały także, że styl unikowy o charakterze poszukiwania
kontaktów towarzyskich dodatnio wiążą się ze zdrowiem. Traktowanie trudności jako zadania
do rozwiązania oraz dystansowanie się do problemu poprzez kontakt z innymi osobami
sprzyja wyższemu poziomowi zdrowia wśród osób wspierających chorych na białaczkę.
Kontakt z innymi ludźmi często jest źródłem wsparcia i wyzwala pozytywne emocje, przez co
sprzyja wyższemu poczuciu zdrowia. Zdrowiu osób badanych sprzyja też unikanie
126
koncentracji na negatywnych emocjach. Koncentracja na negatywnych emocjach wzmaga
napięcie emocjonalne, co w konsekwencji negatywnie oddziałuje na zdrowie.
W celu sprawdzenia czy style radzenia sobie ze stresem są predyktorami zdrowia
przeprowadzono analizę regresji. Uzyskane wyniki ilustruje tabela 33.
Tabela 33. Podsumowanie analizy regresji dla stylów radzenia sobie ze stresem jako
predyktorów zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę
Współczynniki
niestandaryzowane
Współczynniki
standaryzowane
B Błąd
standardowy
Beta t Istotność
(Stała) 63,765 12,896 4,944
0,000
Styl
skoncentrowany
na zadaniu
-0,010 0,173 -0,006 -0,056 0,955
Styl
skoncentrowany
na emocjach
-0,362 0,131 -0,276 -2,762
0,007
Styl
skoncentrowany
na unikaniu
-0,332 0,383 -0,209 -0,866 0,389
Angażowanie się w czynności
zastępcze
0,149 0,519 0,052 0,288 0,774
Poszukiwanie
kontaktów
towarzyskich
1,664 0,652 0,444 2,552 0,012
R= 0,475 R^2= 0,226 Popraw. R2= 0,183
F(5,90)= 5,254 p< 0,000 Błąd std. oszacowania: 12, 141
Analiza regresji ujawniła, że zdrowie osób wspierających chorych na białaczkę
wyjaśniają dwie zmienne tj. styl skoncentrowany na emocjach (β = -0,276, p = 0,007) i styl
skoncentrowany na unikaniu o charakterze poszukiwania kontaktów towarzyskich
(β = 0,444, p = 0,012). Przy czym styl skoncentrowany na emocjach ma wpływ negatywny,
a poszukiwanie kontaktów towarzyskich pozytywny.
Współczynnik determinacji wielokrotnej R²=0,226% co sugeruje, że około 23%
zdrowia ogólnego osób badanych wyjaśniane jest przez style radzenia sobie. Model jest
dopasowany do zmiennych F(5,90)=5,254 p< 0,000.
127
Podsumowując, czynnikiem niekorzystnym dla zdrowia osób wspierających chorych
na białaczkę jest koncentracja na negatywnych emocjach, która prowadzi do wzrostu napięcia
poprzez myślenie życzeniowe oraz kumulację emocji takich jak złość, czy poczucie winy.
Koncentracja na negatywnych emocjach może prowadzić do obniżenia poziomu zdrowia osób
badanych. Dla zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę istotny okazuje się styl
skoncentrowany na unikaniu o typie poszukiwania kontaktów towarzyskich, rozumiany jako
poszukiwanie wsparcia. Wsparcie ze strony najbliższych, możliwość odreagowania napięcia
związanego z chorobą osoby bliskiej poprzez kontakt z innymi ludźmi, okazuje się być
szczególnie ważna dla zdrowia osób badanych. Poszukiwanie kontaktów towarzyskich jest
źródłem pozytywnych emocji, daje możliwość odwrócenia uwagi od choroby osoby bliskiej,
a przez to wzbudzenia bardziej optymistycznego nastawienia do sytuacji, w której znajdują
się osoby bliskie wspierające chorych na białaczkę.
128
8. Zasoby podmiotowe a stres i radzenie sobie ze stresem u osób
wspierających chorych na białaczkę
Kolejno podjęto się weryfikacji hipotezy (H2) opartej na Funkcjonalnym Modelu
Zdrowia H. Wrony-Polańskiej (2003, 2011) zakładającej, że:
Skuteczne radzenie sobie ze stresem przez osoby bliskie wspierające chorych na białaczkę
jest funkcją zasobów podmiotowych.
(H2/1) Wyższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się z niższym poziomem stresu.
(H2/2) Wyższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się z bardziej skutecznym radzeniem
sobie tj. stosowaniem stylu radzenia sobie skoncentrowanego na zadaniu. Niższy poziom
zasobów podmiotowych wiąże się ze stosowaniem stylu skoncentrowanego na emocjach.
W celu weryfikacji hipotezy H2 obliczono współczynnik korelacji Spearmana
pomiędzy posiadanymi przez osoby bliskie wspierające chorych na białaczkę zasobami
a poziomem przeżywanego przez nich stresu i stylami radzenia sobie ze stresem. W celu
pogłębienia analiz i wyłonienia predyktorów stresu wykonano analizę regresji.
8.1. Zasoby podmiotowe a poziom stresu
Wyniki dotyczące związku pomiędzy poziomem stresu a zasobami ilustruje tabela 34.
Tabela 34. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi zasoby a stresem
Zmienne Poziom stresu (STAI X-1)
Poczucie koherencji -0,483**
Poczucie zrozumiałości -0,397**
Poczucie zaradności -0,343**
Poczucie sensowności -0,508**
Poczucie kontroli -0,304**
Unikanie -0,260**
Zmaganie się -0,268**
Utrzymywanie -0,214**
Doznawanie -0,157
Lęk dyspozycyjny 0,654**
Poczucie samoskuteczności -0,398**
Poczucie wsparcia -0,195
Samoocena -0,481**
N=100, ** p ≤ 0,01 (test dwustronny)
129
Otrzymane współczynniki korelacji pomiędzy zasobami a poziomem stresu u osób
bliskich wspierających chorych na białaczkę ukazują, że wyższy poziom zasobów
podmiotowych wiąże się z niższym poziomem stresu osób badanych. Wyniki te potwierdzają
hipotezę (H2/1), że wyższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się z niższym poziomem
stresu. Ujemne zależności występują pomiędzy większością zasobów podmiotowych
a poziomem stresu osób wspierających chorych na białaczkę. Brak związku zaobserwowano
pomiędzy poczuciem wsparcia ze strony innych oraz kontrolą o typie doznawania i poziomem
stresu osób badanych. Wysoka dodatnia korelacja występuje pomiędzy lękiem
dyspozycyjnym a poziomem stresu u osób bliskich wspierających chorych na białaczkę.
Wysoki poziom stresu dodatkowo wzmacniany przez lęk dyspozycyjny stanowi poważne
zagrożenie dla zdrowia osób badanych. Lęk jako cecha osobowości predysponuje do
wyolbrzymiana doświadczanych trudności życiowych lub postrzegania sytuacji neutralnych
jako zagrażających, co sprzyja narastaniu i kumulacji negatywnych emocji, w sytuacji
stresowej, takiej jak choroba nowotworowa bliskiej osoby, będzie to dodatkowy czynnik
nasilający przeżywane napięcie. .
Najbardziej przeciwdziała stresowi wśród osób bliskich wspierających chorych na
białaczkę silne poczucie koherencji (rs= -0,483), a w szczególności poczucie sensowności
(rs= -0,508) i zrozumiałości (rs= -0,397). Osoba dzięki tym składowym poczucia koherencji
potrafi zrozumieć i nadać sens trudnemu wydarzeniu, jakim jest choroba nowotworowa osoby
bliskiej. Białaczka stanowi dla bliskich osób, jak i samego chorego, źródło ogromnego stresu.
Wysokie poczucie zrozumiałości i sensowności wyzwala nadzieję i siłę do poradzenia sobie
z sytuacją choroby osoby bliskiej. Osobie o silnym poczuciu koherencji łatwiej jest zmagać
się ze stresem choroby nowotworowej bliskiej osoby, wynika to głównie z umiejętności
nadania sensu i zrozumienia celowości trudnych wydarzeń, które występują w życiu
człowieka.
Oprócz poczucia koherencji, przeciwdziała stresowi poczucie kontroli (rs= -0,304).
Świadomość możliwości sprawowania kontroli nad negatywnymi wydarzeniami sprzyja
ograniczeniu poziomu przeżywanego stresu. Daje większą pewność, że można oddziaływać
i być aktywnym w obliczu trudnej sytuacji jaką jest choroba osoby bliskiej i zmian w życiu
osobistym i zawodowym z niej wynikających.
Wyraźny pozytywny związek występuje również pomiędzy samooceną (rs= -0,481)
i stresem. Wyższy poziom samooceny sprzyja obniżeniu przeżywanego stresu u badanych
osób.
130
Kolejno w celu wyłonienia predyktorów stresu przeprowadzono analizę regresji.
Rezultaty przeprowadzonych równań regresji zamieszczono w tabeli 35.
Tabela 35. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów
stresu u osób wspierających chorych na białaczkę
Współczynniki
niestandaryzowane
Współczynniki
standaryzowane
B Błąd
standardowy
Beta t Istotność
(Stała) 24,497 13,016 1,882 0,063
Poczucie
koherencji
-0,129 0,058 -0,294 -2,226 0,028
Samoocena 0,294 0,237 0,149 1,241 0,218
Poczucie kontroli 0,066 0,144 0,054 0,457 0,649
Lęk
dyspozycyjny
0,631 0,132 0,560 4,766 0,000
Poczucie
samoskuteczności
-0,390 0,286 -0,124 -1,349 0,181
Poczucie
wsparcia
0,373 0,299 0,112 1,248 0,215
R= 0,663 R^2= 0,440 Popraw. R2= 0,403
F(6,90)= 11,780 p< 0,000 Błąd std. oszacowania: 7,419
Wyniki przedstawione w tabeli 35 wskazują, że predyktorem stresu u osób
wspierających chorych na białaczkę jest lęk dyspozycyjny (β=0,560, p=0,000). Im wyższa
dyspozycja osobowościowa do przeżywania lęku w sytuacjach obiektywnie niezagrażających
tym wyższy poziom stresu. Wyraźnie stresowi przeciwdziała poczucie koherencji (β=-0,294,
p=0,028). Oznacza to, że wyższy poziom poczucia koherencji oraz niższy lęku
dyspozycyjnego sprzyjają obniżeniu poziomu stresu wśród osób bliskich wspierających
chorych na białaczkę. Model okazał się dopasowany do zmiennych F(6,90)= 11,780 p< 0,000,
wyjaśnia 44% (R²=0,440) wariancji zmiennej stres.
8.2. Zasoby podmiotowe a style radzenia sobie ze stresem
Tabela 36 ilustruje wyniki analizy korelacji dotyczące związku pomiędzy zasobami
podmiotowymi a stylami radzenia sobie ze stresem u osób wspierających chorych na
białaczkę.
131
Tabela 36. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi zasoby a stylami
radzenia sobie ze stresem u osób wspierających chorych na białaczkę
Zmienne Styl
zadaniowy
Styl
emocjonalny
Styl
unikowy
Angażowanie
się w czynności
zastępcze
Poszukiwanie
kontaktów
towarzyskich
Poczucie
koherencji
0,420** -0,611** 0,092 -0,073 0,360**
Poczucie
zrozumiałości
0,288** -0,647** 0,050 -0,124 0,275**
Poczucie
zaradności
0,326** -0,516** 0,120 -0,036 0,316**
Poczucie
sensowności
0,484** -0,412** 0,051 -0,049 0,337**
Poczucie kontroli 0,342** -0,468** 0,155 -0,012 0,433**
Unikanie 0,241* -0,336** 0,072 -0,005 0,296**
Zmaganie się 0,297** -0,528** 0,075 0,086 0,174
Utrzymywanie 0,224* -0,244* 0,046 -0,093 0,259**
Doznawanie 0,210* -0,268** 0,197* 0,009 0,412**
Lęk dyspozycyjny -0,321** 0,619** -0,128 -0,019 -0,336**
Poczucie
samoskuteczności
0,369** -0,490** 0,105 -0,087 0,333**
Poczucie
wsparcia
0,356** -0,115 0,031 -0,135 0,346**
Samoocena 0,391** -0,463** 0,244* 0,026 0,405**
N=100, ** p ≤ 0,01 (test dwustronny)
N=100, * p ≤ 0,05 (test dwustronny)
Wyniki przedstawione w tabeli 36 ukazały, że:
• większość badanych zasobów pozytywnie wiążą z instrumentalnym radzeniem sobie.
Wyjątek stanowi lęk dyspozycyjny (wysoki jego poziom rozumiany jest jako deficyt),
który ujemnie wiąże się ze stylem zadaniowym (rs=-0,321). Najsilniejszy pozytywny
związek występuje pomiędzy poczuciem koherencji (rs=0,420) oraz poczuciem
sensowności (rs=0,484) a stylem skoncentrowanym na zadaniu,
• zasoby negatywnie wiążą się ze stylem skoncentrowanym na emocjach, poza lękiem
dyspozycyjnym ((rs=0,619) (w tym przypadku występuje silny dodatni związek). Jak
wskazują uzyskane wyniki lęk dyspozycyjny zdecydowanie wiąże się z koncentracją
na emocjach.
W związku z powyższym uzyskane wyniki (tabela 36) pozwalają na sformułowanie
twierdzenia, że hipoteza H2/2 została potwierdzona. Hipoteza H2/2 zakładała, że wyższy
poziom zasobów wiąże się ze stosowaniem bardziej skutecznego zmagania się ze stresem tj.
132
stosowaniem stylu radzenia sobie skoncentrowanego na zadaniu. Natomiast stosowanie stylu
skoncentrowanego na emocjach wiąże się z niższym poziomem zasobów podmiotowych.
Otrzymane wyniki (tabela 36) ujawniły również istotne pozytywne związki pomiędzy
zasobami a stylem unikowym o charakterze poszukiwania kontaktów towarzyskich.
Obserwuje się, że najsilniej, z badanych zasobów z poszukiwaniem kontaktów towarzyskich
wiąże się samoocena, ogólne poczucie kontroli oraz kontrola o typie doznawanie.
W kolejnym kroku testowano modele zmiennych, od których zależą poszczególne
style radzenie sobie ze stresem u osób wspierających chorych na białaczkę. Wyniki
przeprowadzonej analizy przedstawiono w tabeli 37. Model regresji dla zasobów
podmiotowych jako predyktorów stylu unikowego o charakterze angażowanie się
w czynności zastępcze okazał się nieistotny statystycznie.
Tabela 37. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów
stylu skoncentrowanego na zadaniu
Współczynniki
niestandaryzowane
Współczynniki
standaryzowane
B Błąd
standardowy
Beta t Istotność
(Stała) 30,344 13,028 2,329 0,022
Poczucie
koherencji
0,085 0,058 0,211 1,473 0,144
Samoocena 0,008 0,237 0,005 0,035 0,972
Poczucie kontroli 0,178 0,146 0,155 1,215 0,228
Lęk
dyspozycyjny
-0,095 0,132 -0,092 -0,717 0,475
Poczucie
samoskuteczności
0,269 0,295 0,091 0,911 0,365
Poczucie
wsparcia
0,702 0,296 0,234 2,371 0,020
R= 0,663 R^2= 0,440 Popraw. R2= 0,403
F(6,87)= 7,765 p< 0,000 Błąd std. oszacowania: 7,271
Styl skoncentrowany na zadaniu wyjaśniany jest przez poczucie wsparcia ze strony
innych (β=0,234, p=0,020). Im wyższe poczucie wsparcia u osób wspierających chorych na
białaczkę, tym częstsza koncentracja na instrumentalnym radzeniu sobie ze stresem. Wartość
dla skorygowanego R² wynosi 0,440, co oznacza, że zmienne wprowadzone do modelu
wyjaśniają styl skoncentrowany na zadaniu w 44%. Model jest dopasowany do zmiennych
F(6,90)=11,780 p< 0,000.
133
Tabela 38. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów
stylu skoncentrowanego na emocjach
Współczynniki
niestandaryzowane
Współczynniki
standaryzowane
B Błąd
standardowy
Beta t Istotność
(Stała) 41,800 11,843 3,529 0,001
Poczucie
koherencji
-0,143 0,052 -0,338 -2,730 0,008
Samoocena -0,169 0,214 -0,089 -0,787 0,433
Poczucie kontroli -0,005 0,132 -0,005 -0,041 0,967
Lęk
dyspozycyjny
0,460 0,120 0,422 3,821 0,000
Poczucie samoskuteczności
-0,137 0,265 -0,045 -0,515 0,608
Poczucie
wsparcia
0,547 0,273 0,170 2,004 0,048
R= 0,719 R^2= 0,518 Popraw. R2= 0,485
F(6,88)= 15,739 p< 0,000 Błąd std. oszacowania: 6,710
Wyniki zamieszczone w tabeli 38 ujawniają, że styl emocjonalny u osób
wspierających chorych na białaczkę silnie zależy od lęku dyspozycyjnego (β=0,422,
p=0,000) i jak również jest wspierany przez poczucie wsparcia ze strony innych (β=0,170,
p=0,048). Koncentracja na emocjach (głównie negatywnych) jest w znacznym stopniu
wzmacniana przez lęk-cechę, czyli dyspozycję do lękowego sposobu reagowania na
doświadczane sytuacje życiowe. Ponadto styl emocjonalny zasilany jest przez poczucie
wsparcia ze strony innych. Negatywnym predyktorem stylu emocjonalnego jest poczucie
koherencji (β= -0,338, p=0,008). Model, jak wskazuje wartość R² 0,518, wyjaśnia 51%
wariancji zmiennej stylu skoncentrowanego na emocjach. Model okazał się dopasowany do
zmiennych F (6,88)=15,739 p < 0,000.
134
Tabela 39. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów
stylu skoncentrowanego na unikaniu
Współczynniki
niestandaryzowane
Współczynniki
standaryzowane
B Błąd
standardowy
Beta t Istotność
(Stała) 14,751 15,381 0,959 0,340
Poczucie koherencji -0,108 0,071 -0,269 -1,514 0,134
Samoocena 0,607 0,283 0,337 2,144 0,035
Poczucie kontroli 0,209 0,173 0,187 1,206 0,134
Lęk dyspozycyjny 0,131 0,156 0,128 0,843 0,402
Samoskuteczność 0,443 0,341 0,154 1,299 0,197
Poczucie wsparcia -0,104 0,349 -0,034 -0,297 0,767
R= 0,297 R^2= 0,088 Popraw. R2= 0,027
F (6,89)= 1,432 p< 0,211 Błąd std. oszacowania: 8,661
Analiza regresji zamieszczona w tabeli 39 wykazała, że istotnym predyktorem dla
stylu skoncentrowanego na unikaniu u osób wspierających chorych na białaczkę jest
samoocena (β=0,337, p=0,035). Wysoka samoocena zasila u osób badanych predyspozycję
do unikania myślenia i przeżywania sytuacji stresowej, jaką niewątpliwie jest choroba
białaczkowa osoby bliskiej. Pozytywna samoocena sprzyja unikaniu koncentracji na
negatywnych emocjach i mobilizuje do podejmowania aktywności wyzwalających pozytywne
przeżycia emocjonalne. Zatem wyższa samoocena sprzyjałaby unikaniu koncentracji na
stresorze i negatywnych reakcjach emocjonalnych poprzez podejmowanie działań, które
odwracają uwagę od stresora i wzbudzają pozytywne emocje.
Tabela 40. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów
stylu poszukiwanie kontaktów towarzyskich
Współczynniki
niestandaryzowane
Współczynniki
standaryzowane
B Błąd
standardowy
Beta t Istotność
(Stała) -0,201 5,300 -0,038 0,970
Poczucie
koherencji
-0,008 0,023 -0,054 -0,366 0,715
Samoocena 0,175 0,089 0,245 1,957 0,053
Poczucie kontroli 0,121 0,060 0,268 2,018 0,046
Lęk dyspozycyjny 0,028 0,054 0,070 0,523 0,602 Samoskuteczność 0,279 0,176 0,162 1,586 0,116
Poczucie wsparcia 0,212 0,120 0,172 1,763 0,602
R = 0,532 R^2 = 0,283 Popraw. R2 = 0,236
F(6,93) = 6,107 p< 0,000 Błąd std. oszacowania: 3,099
135
Wyniki analizy regresji zamieszczonej w tabeli 40 ujawniły, że pozytywnym
predyktorem stylu unikowego o charakterze poszukiwania kontaktów towarzyskich jest
samoocena (β=0,245, p=0,053) oraz poczucie kontroli (β=0,268, p=0,046). Model jest
dopasowany do zmiennych F(6,93)=6,107 p<0,000, wprowadzone do modelu zmienne
wyjaśniają 28% wariancji zmiennej poszukiwanie kontaktów towarzyskich.
Podsumowując, przedstawione powyżej analizy statystyczne stwierdza się, że wyższy
poziom zasobów sprzyja stosowaniu stylu skoncentrowanego na zadaniu, z kolei ich deficyt
potęgowany przez lęk dyspozycyjny prowadzi do koncentracji na negatywnych emocjach.
Jak wskazują uzyskane wyniki, poczucie wsparcia jest pozytywnym istotnym predyktorem
stylu instrumentalnego, jak również stylu skoncentrowanego na emocjach. Kierunek
powyższej zależności w przypadku poczucia wsparcia jako pozytywnego predykatora stylu
skoncentrowanego emocjonalnego jest odmienny od założonego. W związku z powyższym
nasuwa się wyjaśnienie zaobserwowanych zależności, że poczucie wsparcia ze strony innych
może pełnić rolę regulacyjną w stosunku do przeżywanych emocji. Należy uwzględnić, że
choroba białaczkowa osoby bliskiej budzi wiele intensywnych emocji, często o znaku
ujemnym. Możliwość skorzystania ze wsparcia rodziny czy przyjaciół może potęgować
koncentrację na emocjach, ale jednocześnie stanowi okazję do ich ponownego przeżycia,
ekspresji i opracowania poznawczego. Wsparcie w tym znaczeniu jako zasób może mieć
charakter bufora (Wrona-Polańska, 2011, Sęk, 2011), który poprzez intensyfikację
koncentracji na przeżyciach emocjonalnych związanych z chorobą osoby bliskiej prowadzi
do ich odreagowania i minimalizacji napięcia i uruchomienia aktywności w celu poradzenia
sobie ze stresorem. Odreagowanie, nazwanie i zrozumienie tego co się przeżywa
w konsekwencji może sprzyjać adaptacji do zaistniałej sytuacji i pozwolić na poszukiwanie
aktualnie możliwego aktywnego rozwiązania problemu poprzez poznawcze jego
przekształcenie lub zmianę sytuacji. Wyniki wskazują, że poczucie wsparcia mobilizuje
rodzinę do radzenia zadaniowego. Z kolei u osób z dominującym stylem emocjonalnym
poczucie wsparcia wzmacnia koncentrację na negatywnych emocjach w tym lęk.
136
9. Zasoby podmiotowe a zdrowie osób wspierających chorych na
białaczkę
W niniejszym rozdziale podjęto się sprawdzenia hipotezy H3 - opartej na
Funkcjonalnym Modelu Zdrowia (FMZ) H. Wrony-Polańskiej - zakładającej, że:
H3 Wyższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się z wyższym poziomem zdrowia osób
bliskich wspierających chorych na białaczkę.
W celu weryfikacji postawionej hipotezy obliczono współczynnik korelacji rang
Spearmana pomiędzy zmienną zależną zdrowie ogólne i jej wskaźnikami a zmiennymi
opisującymi zasoby osób wspierających chorych na białaczkę. Kolejno przeprowadzono
analizę regresji metodą wprowadzania w celu wyłonienia predyktorów zdrowia.
Tabela 41. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi zasoby
a zdrowiem osób wspierających chorych na białaczkę
Ogólna
zmienna
zdrowie
Poczucie
zdrowia
Poczucie
braku
zmęczenia
Poczucie
spokoju
Udział
w życiu
społecznym
Poczucie
jakości
życia
Poczucie koherencji 0,505** 0,292** 0,373** 0,379** 0,415** 0,658**
Poczucie
zrozumiałości
0,421** 0,183 0,312** 0,274** 0,390** 0,547**
Poczucie zaradności 0,356** 0,204** 0,214** 0,279* 0,246** 0,535**
Poczucie
sensowności
0,331** 0,301** 0,334** 0,426** 0,380** 0,611**
Poczucie kontroli 0,487** 0,367** 0,285** 0,256* 0,355** 0,657**
Unikanie 0,383** 0,329** 0,156 0,317** 0,211* 0,453**
Zmaganie się 0,241** 0,188 0,240* 0,182 0,253** 0,069
Utrzymywanie 0,404** 0,339** 0,243* 0,150 0,255* 0,588**
Doznawanie 0,313** 0,203* 0,206* 0,069 0,241* 0,532**
Lęk dyspozycyjny -0,616** -0,477** -0,393** -0,455** -0,504** -0,500**
Poczucie
samoskuteczności
0,414** 0,348** 0,334** 0,274* 0,387** 0,226*
Poczucie wsparcia 0,561** 0,513** 0,307** 0,395** 0,443** 0,470**
Samoocena 0,433** 0,281** 0,237* 0,314** 0,414** 0,445**
N=100, ** p ≤ 0,01 (test dwustronny)
N=100, * p ≤ 0,05 (test dwustronny)
137
Jak wskazują wyniki analizy korelacji zamieszczone w tabeli 41:
• większość wykazanych związków pomiędzy zmiennymi ma charakter dodatni. Inaczej
jest w przypadku lęku dyspozycyjnego, który ujemnie wiąże się ze zdrowiem, jak
również z jego wskaźnikami. Co oznacza, że im wyższy poziom lęku dyspozycyjnego
tym niższy poziom zdrowia, jak również poczucia zdrowia, poczucia braku
zmęczenia, poczucia spokoju, udziału w życiu społecznym oraz poczucia jakości życia
wśród osób bliskich wspierających chorych na białaczkę,
• poczucie wsparcia ze strony innych, poczucie koherencji oraz poczucie kontroli
najsilniej pozytywnie wiążą się z ogólną zmienną zdrowie,
• silny związek występuje pomiędzy poczuciem koherencji i wszystkimi jego
składowymi, jak również poczuciem kontroli oraz kontrolą o typie utrzymywania
i zmagania a poczuciem jakości życia osób bliskich wspierających chorych na
białaczkę,
• poczucie wsparcia silnie wiąże się z poczuciem zdrowia badanych (wskaźnikiem
ogólnej zmiennej zdrowie).
Wyniki zamieszczone w tabeli 41 potwierdzają hipotezę H3, że wyższy poziom
zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę wiąże się z wyższym poziomem
zasobów podmiotowych (niższym lęku dyspozycyjnego).
Aby pogłębić analizy statystyczne dotyczące zdrowia osób wspierających chorych na
białaczkę względem zasobów podmiotowych w celu wyłonienia predyktorów zdrowia
zastosowano analizę regresji. Wyniki analizy regresji przedstawia tabela 42.
138
Tabela 42. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów
zdrowia
Współczynniki
niestandaryzowane
Współczynniki
standaryzowane
B Błąd
standardowy
Beta t Istotność
(Stała) 54,461 15,886 3,429 0,001
Poczucie
koherencji
0,017 0,070 0,029 0,237 0,814
Samoocena -0,192 0,289 -0,073 -0,666 0,507
Poczucie kontroli 0,321 0,180 0,194 1,787 0,077
Lęk
dyspozycyjny
-0,564 0,160 -0,375 -3,522 0,001
Poczucie
samoskuteczności
0,626 0,358 0,146 1,748 0,084
Poczucie
wsparcia
1,244 0,367 0,281 3,391 0,001
R= 0,724 R^2 = 0,524 Popraw. R2 = 0,491
F (6,88) = 16,123 p< 0,000 Błąd std. oszacowania: 8,976
Analiza równań regresyjnych ujawniła (tabela 42), że istotnym ujemnym predyktorem
zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę spośród zasobów jest lęk dyspozycyjny
(β= -0,375, p=0,001), a dodatnim poczucie wsparcia ze strony innych (β=0,281, p=0,001). Im
niższa predyspozycja do postrzegania sytuacji życiowych jako zagrażających i wyższe
poczucie wsparcia ze strony innych, tym wyższe poczucie zdrowia u osób bliskich
wspierających chorych na białaczkę.
Model okazał się dopasowany do zmiennych F (6,88)=16,123 p<0,000. Współczynnik
determinacji wielokrotnej R² wynosi 0,524 co oznacza, że zmienne, które zostały
uwzględnione w modelu wyjaśniają około połowy zmiennej zdrowie.
Podsumowując zasoby podmiotowe pełnią znaczącą funkcję w zakresie utrzymania
zdrowia przez osoby badane. Wysokie poczucie koherencji pozwala postrzegać chorobę
osoby bliskiej jako sytuację, którą można zrozumieć i nadać jej sens,
a tym samym nie dopuścić do tego, aby napięcie wynikające z choroby przerodziło się
w przewlekły stres. Poczucie kontroli pierwotnej i wtórnej pozwala zachować wewnętrzną
równowagę, głównie w wyniku pozytywnego waloryzowania zdarzeń stresowych. Najsilniej
139
dodatnio ze zdrowiem badanych koreluje kontrola pierwotna o typie utrzymywania oraz
kontrola wtórna o typie doznawania. Dla zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę
istotne jest poczucie wsparcia, które może być źródłem pozytywnych emocji, poprzez
przekonanie o możliwości uzyskania oraz realną możliwość otrzymania zrozumienia
i wsparcia ze strony rodziny czy przyjaciół. Zagrażający dla zdrowia osób bliskich
wspierających chorych na białaczkę jest wysoki poziom lęku dyspozycyjnego.
140
10. Dyskusja i wnioski z badań
Jak wskazują dane zamieszczone w części teoretycznej liczba zachorowań na choroby
nowotworowe stale wzrasta (GUS, 2018, Stewart, Wild, 2014, WHO, 2018). Choroby
nowotworowe stanowią realne zagrożenia dla dobrostanu osoby chorej, ale również jej
bliskich. Jedną z bardziej specyficznych i nieprzewidywalnych chorób jest białaczka,
białaczka dotyczy całego organizmu chorego, inaczej niż w przypadku nowotworów
zlokalizowanych, kiedy nowotwór umiejscowiony jest w konkretnym narządzie. Obserwacja
życia codziennego, jak również praktyka kliniczna pokazuje, że pomimo postępu medycyny
i pozytywnych prognoz dotyczących leczenia chorób nowotworowych, u chorego oraz jego
osób bliskich występuje trudność w adaptacji do nowej sytuacji jaką jest choroba bliskiej
osoby. Dlatego też podjęto badania mające na celu określenie psychologicznych
mechanizmów i uwarunkowań zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę. Należy
podkreślić, że badania mają charakter eksploracyjny. Z przeglądu literatury wynika, że
chroniczne schorzenie jednego członka rodziny zazwyczaj powoduje zmiany w systemie
wartości całej rodziny. W literaturze wskazuje się, że choroba jednej osoby w rodzinie silnie
oddziałuje na pozostałe bliskie osoby. Sprawowanie opieki nad osobą przewlekle chorą jest
przyczyną długotrwałego stresu, określanego również jako "brzemię rodziny", czy
„obciążenie rodziny" (de Barbaro, 1992; Kawula, Brągiel, Janke, 2007; Gaugler, Kane,
Langlois, 2010). Systemy rodzinne posiadają wiele mechanizmów umożliwiających
przystosowanie do sytuacji stresowej, w momencie kiedy sytuacja jest wysoce stresująca
mechanizmy te ulegają przeciążeniu (de Barbaro, 1999). Poziom obciążenia osoby
wspierającej zależy w znacznej mierze od stanu osoby chorej (jej funkcjonowania
psychofizycznego), jak również możliwości osoby sprawującej opiekę (umiejętności
zmagania się ze stresem, poczucia wsparcia społecznego, stanu psychicznego)
(Grabowska-Fudala,Jaracz, 2006). Należy mieć na uwadze fakt, że w świadomości społecznej
choroba nowotworowa nadal funkcjonuje jako choroba o niepewnym rokowaniu, przez to
diagnoza raka u osoby bliskiej wiąże się z doświadczeniem przez osoby wspierające
wysokiego poziomu stresu psychologicznego (Kruk-Zagajewska, Kuśnierkiewicz, Szmeja,
Golusiński, 1997). Jak wskazują dane z literatury wysoki poziom stresu, szczególnie
przewlekłego, bezpośrednio zagraża zdrowiu (Wrona-Polańska, 2003, 2011).
Celem pracy było określenie psychologicznych mechanizmów, które w sytuacji
licznych stresorów związanych z chorobą osoby bliskiej, pozwolą na zachowanie zdrowia
141
przez osoby bliskie wspierające chorych na białaczkę. Równolegle będą sprzyjać adaptacji do
nowej sytuacji i wiązać się z redukcją kosztów psychologicznych związanych
z towarzyszeniem choremu poprzez mobilizację zasobów i poprawę funkcjonowania
jednostki oraz rodziny w nowej, trudnej sytuacji sytuacji.
Podstawę teoretyczną podjętych badań stanowił Funkcjonalny Model Zdrowia (FMZ)
Wrony-Polańskiej (2003, 2011). Zgodnie z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia "zdrowie jest
funkcją twórczego radzenia sobie ze stresem, poprzez mobilizację zasobów,
a skuteczne strategie z punktu widzenia zdrowia to: rozwiązywanie problemów, pozytywne
przewartościowanie, poszukiwanie wsparcia i niekoncentrowanie się na emocjach" (Wrona-
Polańska 2011, s. 143). Twórcze radzenie sobie ze stresem wiąże się zgodnie z holistyczno-
funkcjonalnym modelem zdrowia Heleny Wrony-Polańskiej (2003, 2011) ze stosowaniem
dostosowanych do oceny poznawczej sytuacji elastycznych sposobów radzenia sobie
sprzyjających rozwiązaniu problemu, gdzie istotną rolę odgrywają zasoby jednostki. Model
ten wskazuje na szczególną rolę zasobów w radzeniu sobie z trudną sytuacją. Stres
rozpatrywany jest jako odwrotność zdrowia w rozumieniu funkcjonalnym, czyli jako rezultat
deficytu w zasobach uniemożliwiającego zrównoważenie aktualnie doświadczanych przez
jednostkę wymagań. W tym rozumieniu stres oznacza rozbieżność pomiędzy możliwościami
osoby, a wymaganiami. Wymagania mogą być zewnętrzne lub wewnętrzne, możliwości to
zasoby (podmiotowe i społeczne) posiadane przez jednostkę. Zgodnie z salutogenetycznymi
założeniami Funkcjonalnego Modelu Zdrowia to od poziomu zasobów będzie zależał
charakter transakcji stresowej, tj. czy będzie wpływała pozytywnie czy negatywnie na
zdrowie. Kluczowa dla zdrowia zgodnie z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia (2003, 2011)
jest osobowość prozdrowotna i jej składowe, czyli zasoby podmiotowe (poczucie koherencji,
samoocena, poczucie kontroli). Zasoby w sposób bezpośredni i pośredni (poprzez poziom
stresu i sposoby radzenia sobie) prowadzą do zdrowia.
Wyniki przeprowadzonych badań dają możliwość udzielenia odpowiedzi na
postawione w pracy pytanie: Jakie psychologiczne mechanizmy decydują o skutecznym
radzeniu sobie ze stresem i utrzymaniu zdrowia przez osoby wspierające chorych na
białaczkę? Kluczowe było znalezienie odpowiedzi jakie predyktory prowadzą do zdrowia
u osób wspierających chorych.
W celu odpowiedzi na to pytanie na podstawie Funkcjonalnego Modelu Zdrowia
Heleny Wrony-Polańskiej (2003, 2011) skonstruowano model teoretyczny zdrowia i jego
uwarunkowań oraz sformułowano hipotezy badawcze. Za Wroną-Polańską (2003) przyjęto
142
w pracy, że zdrowie ma charakter wielowymiarowy. Podstawą holistyczno-funkcjonalnego
ujęcia zdrowia jest relacja pomiędzy człowiekiem i jego otoczeniem. Zdrowie jest procesem
obejmującym utrzymywanie dynamicznej równowagi pomiędzy zewnętrznymi wymaganiami
a możliwościami sprostania im przez człowieka. Proces równoważenia zależy w znacznym
stopniu od świadomej aktywności podejmowanej przez osobę (kreatora zdrowia) na rzecz
zdrowia oraz od jej możliwości, czyli zasobów. Człowiek kreuje zdrowie poprzez dbanie
o jego poziom, ochronę, podejmowanie działań w celu jego rozwoju.
W modelu badawczym szczególną rolę przypisano zasobom podmiotowym
(tj. poczuciu koherencji, poczuciu kontroli, samoocenie, poczuciu wsparcia, poczuciu
samoskuteczności oraz niskiemu poziomowi lęku dyspozycyjnego), które pośrednio
i bezpośrednio warunkują zdrowie. Zasoby okazują się szczególnie istotne w sytuacji trudnej,
kiedy występuje nasilenie stresu i osoba podejmuje wysiłek w kierunku znalezienia w sobie
zasobów, takich które będą użyteczne w poradzeniu sobie z problemem (Hobfoll, 2006; Law,
2013; Wrona-Polańska 2003). Ponadto model badawczy obejmował poziom stresu oraz style
radzenia sobie z nim. Przeprowadzone badania pozwoliły na jego weryfikację i określenie
psychologicznych uwarunkowań zdrowia.
Do badania zdrowia przyjęto operacyjną definicję zdrowia Wrony-Polańskiej (2003)
obejmującą siedem wskaźników zdrowia, w pracy przyjęto pięć wskaźników: poczucie
zdrowia, poczucie spokoju, poczucie jakości życia, poczucie braku zmęczenia, udział
w życiu społecznym. Suma wszystkich wskaźników składała się na ogólną zmienną zdrowie.
Poziom stresu, style radzenia sobie i zasoby podmiotowe (poczucie koherencji,
samoocena, poczucie kontroli, lęk dyspozycyjny, poczucie własnej skuteczności
w radzeniu sobie z chorobą osoby bliskiej, poczucie wsparcia ze strony innych) stanowiły
zmienne wyjaśniające, zmienna wyjaśniana to zdrowie i jej wskaźniki.
Podstawową metodą badań był opracowany na potrzeby pracy wywiad
standaryzowany. Metoda ta została skonstruowana w oparciu o Kwestionariusz Wydarzeń
Stresowych Heleny Wrony-Polańskiej (2003). Wywiad służył do diagnozy poziomu ogólnej
zmiennej zdrowie i jej wskaźników. Ponadto w badaniach zastosowano techniki
kwestionariuszowe. Badania miały charakter indywidualny.
Grupę badaną stanowiło 100 osób bliskich wspierających chorych na białaczkę,
w tym 66 kobiet i 34 mężczyzn.
Analiza zebranego materiału miała charakter jakościowy i ilościowy. Opracowanie
jakościowe danych pozwoliło poznać sposób traktowania zdrowia oraz jego wskaźników
przez badanych, jak również dostarczyło interesujących informacji na temat sposobu
143
przeżywania stresu i choroby osoby bliskiej przez osoby wspierające chorych na białaczkę.
Kluczowe w badaniach było uzyskanie odpowiedzi na pytanie dotyczące mechanizmów
sprzyjających skutecznemu radzeniu sobie ze stresem i utrzymaniu zdrowia. W tym celu
przeprowadzono analizę korelacji (służącą weryfikacji postawionych hipotez) oraz
analizę regresji.
Wyniki ujawniły, że około 1/3 osób badanych odznacza się bardzo dobrym zdrowiem.
Według prawie połowy osób badanych zdrowie jest najcenniejszą wartością, która umożliwia
człowiekowi realizację celów osobistych, jak również zawodowych. 2/5 osób swoje zdrowie
określiło jako niezadawalające. 1/3 osób badanych podała, że zainteresowanie ich zdrowiem
zmalało od momentu zachorowania bliskiej osoby. Jak podaje literatura opiekunowie osób
przewlekle chorych często przestają troszczyć się o swoje zdrowie i podejmują zachowania
antyzdrowotne (mniejsza ilość snu, gorsza jakość pożywienia, mniej aktywności fizycznej
i brak wypoczynku) (Rachel, Datka, Zyss, Zięba, 2014). U osób, które deklarowały wzrost
zainteresowania swoim zdrowiem, wzrost ten nie przekładał się na zachowania przez nich
podejmowane. Ciekawym rezultatem badań jest fakt, że część badanych na skali szacunkowej
oceniła swoje zdrowie jako dobre lub bardzo dobre, natomiast fakt ten, jak pokazała analiza
jakościowa, nie znajdował odzwierciedleni w podawanych przez osoby badane
uzasadnieniach wyboru na skali, badani równolegle wskazywali na występowanie objawów
somatycznych i psychicznych w sytuacji zmęczenia. 1/3 osób uczestniczących w badaniu
podała, że aktualnie odczuwa zmęczenie. Istotnie różnicującym czynnikiem zmienną poczucie
braku zmęczenia okazała się płeć. Mężczyźni odczuwalni niższy poziom zmęczenia niż
kobiety.
Flaskerund i współpracownicy (2000) donoszą, że osoby opiekujące się chorymi na
nowotwór mają wyższy poziom niepokoju, złości i częściej cierpią z powodu zaburzeń snu
w porównaniu ze wspierającymi chorych na AIDS i demencję. Doniesienia te pozostają
spójne z uzyskanymi wynikami badań własnych. Dlatego wydaje się, że istotnym zasobem
w kontekście radzenia sobie ze stresem w sytuacji wspierania chorej osoby jest poczucie
samoskuteczności w zmaganiu się z chorobą bliskiej osoby. Wyniki przeprowadzonych badań
ujawniły, że ponad połowa badanych ma niskie bądź przeciętne poczucie skuteczności
w zmaganiu się z chorobą osoby bliskiej. Osoby badane z niskim poczuciem
samoskuteczności w radzeniu sobie z chorobą podawały, że czują się bezradne wobec
choroby osoby bliskiej i brak im wiedzy jak postępować w tej sytuacji. Fakt ten jest
niepokojący, ponieważ zgodnie z doniesieniami z literatury, jednostki, które nie wierzą, że są
w stanie poradzić sobie z zagrożeniem, doświadczają silnego i przewlekłego stresu (Nwosu,
144
Nwanguma, Onyebuchi, 2016; Schwarzer, Jerusalem, 1995). Tym bardziej istotne wydaje się
zrozumienie wyżej opisanych rozbieżności w uzyskanych wynikach w zakresie oceny
poziomu zdrowia na skali szacunkowej oraz uzasadnień wyboru dokonanego na skali
i zgłaszanych przez badanych objawów somatycznych i psychicznych w sytuacji zmęczenia.
Wyniki opisane powyżej wskazują, że osoby wyżej oceniają swoje zdrowie niż wskazują na
to ich uzasadnienia oraz doświadczane objawy zmęczenia. Można przypuszczać, że osoby
wspierające chorych na białaczkę poprzez porównywanie swojego stanu zdrowia do sytuacji
choroby osoby bliskiej mają tendencję do bagatelizowania, negowania odczuwanych
problemów zdrowotnych. Częstym argumentem było twierdzenie, że w porównaniu do
choroby bliskiej osoby doświadczane trudności zdrowotne są mało znaczące.
O powyższym świadczy wypowiedź jednego badanego, który wysoko ocenił swoje zdrowie:
"Czym jest moje złe samopoczucie w obliczu białaczki mojej mamy? Boli mnie często głowa
i kręgosłup. Ale patrząc na mamę to jestem zdrowy". Nasuwa się hipoteza, że być może
badani deklarujący bardzo dobre i dobre zdrowie percypują siebie jako osobę, która w obliczu
choroby członka rodziny jest zdrowa lub jest zobowiązana do zachowania zdrowia oraz
sprawności mimo odczuwanego dyskomfortu na poziomie fizycznym i psychicznym. To na
osobach zdrowych (wspierających) często spoczywa odpowiedzialność, w sytuacji choroby
członka rodziny, za zapewnienie rodzinie bezpieczeństwa finansowego i emocjonalnego oraz
utrzymanie dotychczasowego rytmu życia rodzinnego. W związku z tym chcą postrzegać
siebie jako osobę zdrową mimo przejawów złego samopoczucia. Można zdefiniować takie
osoby, jako zatracone we wspieraniu chorego, wyraźna wówczas jest koncentracja na zdrowiu
osoby bliskiej, przy jednoczesnym zaniedbywaniu swojego zdrowia. Psychologicznym
mechanizmem wyjaśniającym fakt, że badani wyżej oceniali swoje zdrowie niż
wskazywałyby na to ich wypowiedzi oraz doświadczane objawy, jest obronne zaprzeczanie
swoim dolegliwościom w obliczu choroby bliskiej osoby. Zaprzeczanie powadze
doświadczanych objawów może pełnić rolę mobilizującą osoby wspierające do utrzymania
sprawności i aktywności w podejmowanych rolach społecznych, jednakże zaprzeczanie i brak
reakcji na doświadczane dolegliwości niosą ze sobą poważne ryzyko konsekwencji
zdrowotnych związane ze znacznym pogorszeniem stanu zdrowia i związanymi z tym
ograniczeniami. Potocznie, jak również w literaturze, można spotkać się z określeniem
opiekunów jako tzw. ukrytych pacjentów. Towarzyszenie osobie chorej, niejednokrotnie - na
co wskazują również przeprowadzone badania w ramach niniejszej pracy - to sytuacja
stresowa o charakterze przewlekłym, potencjalnie zagrażająca zdrowiu osób wspierających.
Jak wskazują doniesienia z literatury u opiekunów mogą pojawić się takie choroby jak:
145
nadciśnienie, zespół jelita wrażliwego, migrena, choroby serca, choroba wrzodowa, bóle
w krzyżowym odcinku kręgosłupa, nowotwór. Ponadto obserwuje się zmienność nastroju,
nasilenie wcześniej istniejących chorób, bóle stawowe i mięśniowe (Kawczyńska-Butrym,
2001). Jak pokazały badania wśród osób chorych na subiektywną ocenę własnego zdrowia
i choroby, mają wpływ zniekształcenia poznawcze w obszarze percepcji swojego stanu
zdrowia będące wynikiem uruchomienia mechanizmów represyjnych w celu poradzenia sobie
z przeżywanym lękiem (Wrona-Polańska, 1985, 1989).
Ponad połowa badanych uzyskała wysokie lub przeciętne wyniki na skali do mierzenia
lęku jako stanu (Kwestionariusz STAI X-1), za Wroną-Polańską (2011) w pracy przyjęto lęk-
stan jako wskaźnik poziomu stresu osób bliskich wspierających chorych na białaczkę. Analiza
jakościowa ujawniła, że głównym źródłem stresu podawanym przez osoby badane jest
choroba bliskiej osoby, chorobę osoby bliskiej połowa osób badanych postrzega jako
trudną/obciążającą. Jedną z przyczyn wysokiego poziomu stresu, mogą być predyspozycje
osobowościowe, wysoki poziom lęku dyspozycyjnego badanych. Wysoki poziom lęku jako
cechy to dodatkowy czynnik utrudniający funkcjonowanie osób wspierających chorych,
trudno udzielać wsparcia choremu członkowi rodziny, jak również koncentrować się na
pozytywnych emocjach, kiedy w przeżyciu dominują głównie negatywne emocje, które mogą
udzielać się również choremu. Wyjaśnieniem wysokiego poziomu stresu, może być też fakt,
że przebieg i leczenie białaczki jest ogromnie stresogenne i wiąże się z szeregiem ograniczeń
i restrykcji dla chorego i jego bliskich. Białaczki bezpośrednio zagrażają zdrowiu i życiu
pacjenta, ich przebieg jest nieprzewidywalny (Basak, 2016; Rzepecki, 2013; Wrona-Polańska,
2011, 2016a). Nadzieję na wyzdrowienie, daje możliwość przeprowadzenia transplantacji
szpiku kostnego lub komórek macierzystych, niestety metoda ta wiąże się z licznymi
ograniczeniami, które powodują, że przeżywa ok. 50% leczonych osób (Hołowiecki, 2006).
W związku z tym wysoce niepewne jest czy leczenie doprowadzi do wyzdrowienia, czy
nastąpi nawrót choroby. Leczenie chorych na białaczkę wymaga od pacjentów, ale też ich
rodzin przejścia przez "śmiercionośny tunel nadziei", przejście to wiąże się z niewiadomą jaki
będzie wynik leczenia oraz co czeka chorego i jego bliskich potem (Wrona-Polańska, 2011).
Badania przeprowadzone wśród rodziców dzieci chorych na nowotwór wskazują, że
diagnoza, hospitalizacja, leczenie, niepokój związany z powrotem do zdrowia, śmierć innych
chorych, trudności materialne, problemy zawodowe oraz silne emocje osoby wspierającej
i pozostałych członków w rodzinie oddziałują w znacznym stopniu urazowo (Baran, 2009).
Podobnych wniosków dostarczyły badania przeprowadzone wśród opiekunów osób po
146
operacji kardiologicznej. Okazało się, że około 6 miesięcy po operacji, to u osób
wspierających diagnozowano podwyższony poziom lęku i depresji (Brouwers i in., 2015).
Rodzina w literaturze przedstawiana jest jako sieć wzajemnych interakcji pomiędzy jej
członkami (de Barbaro, 2004). W tym rozumieniu jakakolwiek zmiana u jednego członka
rodziny będzie wpływać na pozostałe osoby w systemie. Choroba nowotworowa znacząco
dezorganizuje funkcjonowanie systemu rodzinnego, zaburzając go lub prowadząc do ostrego
kryzysu. Jak wynika z badań, relacje w rodzinie odgrywają znaczącą rolę wspierającą dla
chorych, jednakże w przypadku istniejących konfliktów w rodzinie, choroba może być
dodatkowym czynnikiem zaburzającym (Wrona-Polańska, 1984). Lęk osób wspierających
może być również potęgowany przez społeczny negatywny obraz nowotworu (rak=śmierć)
(Cobb, 1959; Nęcki-Górniak, 1999; Wrona-Polańska, 1985, 1999, 2011). Badania Donovan,
Jalleh i Jones (2003) wykazały, że samo słowo "rak" jest źródłem negatywnych emocji.
Dodatkowym źródłem lęku osób wspierających chorych na białaczkę jest niepewność
związana z tym jakie zachowania są właściwe wobec chorego (Wrona-Polańska,
Kaczmarska, 2018). Skutkiem przeciążenia może być opisywany w literaturze zespół stresu
opiekuna (Caregiver Stress Syndrome), określany też jako wypalenie. Wspieranie osób
cierpiących na różne choroby, w tym nowotwory, jest postrzegane jako chroniczny czynnik
stresogenny. Wspierający często odczuwają negatywne skutki psychologiczne, fizyczne
i behawioralne zaangażowania w opiekę nad osobą chorą, które rzutują na ich zdrowie
i codzienne funkcjonowanie. Osoby wspierające niejednokrotnie stają w obliczu wyboru
pośród konkurujących ze sobą priorytetów. Doświadczają wielu jednoczesnych stresujących
zdarzeń oraz przedłużającego się przewlekłego napięcia. Wówczas mogą pojawić się objawy
odczuwane za pośrednictwem układu odpornościowego i autonomicznego. Szczególnie jest
to widoczne zjawisko wśród opiekunów osób chorujących na nowotwory układu
krwiotwórczego, których przebieg często bywa intensywny i nieprzewidywalny (Bevans,
Sternberg, 2012). Badania wśród osób sprawujących opiekę nad chorym na nowotwór
ukazują, że wysoki poziom stresu opiekuna wiąże się z młodym wiekiem chorej osoby,
objawami osoby chorej, młodym wiekiem wspierającego oraz braku satysfakcji
z otrzymywanego wsparcia (w tym emocjonalnego) (Dumont i in. 2006).
Analiza wyników uzyskanych przez osoby badane, ukazała, że wyniki w zakresie
badanych zasobów rozkładają się dosyć proporcjonalnie, zwraca uwagę wysoki poziom lęku
dyspozycyjnego u badanych oraz niskie i przeciętne poczucie wsparcia i samoskuteczności.
Wyniki badań wśród wspierających chorych na nowotwory wskazują, że opiekunowie, którzy
147
nie mają swojej sieci wsparcia są narażeni na wystąpienie choroby (Pitceathly, Maguire,
2003). Wysoki lęk dyspozycyjny może stanowić poważne zagrożenie dla zasobów osób,
a szczególnie samooceny (Wrona-Polańska, 2011). Jeśli sytuacja stresowa nałoży się na
wysoki poziom lęku jako cechy to skutkiem może być kumulacja negatywnych emocji
i wzrost poziomu stresu.
Weryfikacja hipotezy pierwszej dotyczyła sprawdzenia istnienia związku pomiędzy
poziomem zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę a poziomem stresu i radzeniem
sobie ze stresem. Założono, że wyższy poziom zdrowia osób bliskich wspierających chorych
na białaczkę wiąże się z niższym poziomem stresu oraz ze skutecznym radzeniem sobie tzn.
stosowaniem stylu skoncentrowanego na zadaniu, natomiast niższy poziom zdrowia ze
stosowaniem stylu skoncentrowanego na emocjach.
Uzyskane wyniki analizy korelacji pozwoliły potwierdzić hipotezę pierwszą. Ukazały,
że wyższy poziom zdrowia wiąże się z niższym poziomem stresu i radzeniem
instrumentalnym oraz z niższym poziomem stylu skoncentrowanego na emocjach. Wyższemu
poziomowi zdrowia badanych sprzyja też styl skoncentrowany na unikaniu o charakterze
poszukiwania kontaktów towarzyskich. Styl ten jak wynika z literatury sprzyja utrzymaniu
zdrowia wśród osób zdrowych (Wrona-Polańska, 2003), ale też chorych (Heszen-Niejodek,
2000, 2004; Wrona-Polańska, 2011, 2016). Badacze wskazują styl skoncentrowany na
zadaniu, jako adaptacyjny, bo służący podjęciu aktywności i zmianie sytuacji (Watson, 2000;
Wrona-Polańska, 2003, 2011, 2016a), radzenie instrumentalne, zdolność do poznawczego
przeformułowania i nadawania znaczenia obniża lub jest związane z niższym poziomem
problemów zdrowotnych (Aldwin, Yancura 2004). Jednakże jak podkreślał Antonovsky
(1995) problem ma charakter instrumentalny i emocjonalny, dlatego też aktywność musi być
jednocześnie skierowana na zadaniowe rozwiązanie trudności oraz regulację emocji. Jak
zauważono w części teoretycznej w literaturze przedmiotu brak jednak jednoznacznych
przesłanek przesądzających o większej efektywności jednego stylu nad drugim.
W celu określenia predyktorów zdrowia przeprowadzono analizę regresji, która
ujawniła dwa istotne predyktory zdrowia tj. styl skoncentrowany na emocjach oraz styl
unikowy o charakterze poszukiwania kontaktów towarzyskich. Przy czym styl
skoncentrowany na emocjach wiąże się negatywnie, natomiast poszukiwanie kontaktów
towarzyskich pozytywnie ze zdrowiem osób wspierających chorych na białaczkę. Dla
zachowania zdrowia istotne będzie unikanie koncentracji na negatywnych emocjach, które
148
sprzyjają kumulacji napięcia i zagrażają zdrowiu. Potwierdzają tę zależności także wyniki
badań prowadzonych wśród chorych z białaczką po przeszczepie szpiku kostnego, jak
również badania młodzieży uzdolnionej muzycznie (Curyło-Sikora, Wrona-Polańska, 2018;
Wrona-Polańska, 2011, 2016a). Zdrowiu osób wspierających chorych na białaczkę służy styl
unikowy o charakterze poszukiwania kontaktów towarzyskich. Poszukiwanie wsparcia wśród
rodziny czy przyjaciół wzmacnia zdrowie osób wspierających chorych na białaczkę, kontakt
z innymi może stymulować pozytywne emocje, które z kolei obniżają napięcie związane ze
stresem. Jak wskazuje literatura przedmiotu w sytuacji choroby poszukiwanie kontaktów
społecznych sprzyja dystansowaniu się do chorobowych symptomów oraz myśli na temat
choroby. W rezultacie wzmożone angażowanie się w poszukiwanie kontaktów z innymi
prowadzi do pozyskania wsparcia społecznego (Heszen, 2013).
Jak wykazały dalsze analizy korelacyjne, przeprowadzone w ramach podjętej
rozprawy, stosowanie stylu skoncentrowanego na emocjach przez osoby bliskie wspierające
chorych na białaczkę wiąże się z wyższym poziomem stresu. Stresowi przeciwdziała styl
skoncentrowany na zadaniu oraz styl unikowy o charakterze poszukiwania kontaktów
towarzyskich. Analiza regresji ujawniła, że istotnym pozytywnym predyktorem stresu jest
styl skoncentrowany na emocjach. Im niższy poziom negatywnego afektu, koncentracji na
własnych przeżyciach, rozmyślania o problemie, obwiniania się tym niższe napięcie stresowe.
Dla utrzymania spokoju i obniżenia stresowego pobudzenia ważna będzie umiejętność
niekoncentrowania się na negatywnych emocjach, jak również odreagowania ich czy
poznawczego opracowania.
W pracy poszukiwano związku pomiędzy czasem jaki upłynął od diagnozy choroby
u osoby bliskiej a poziomem zdrowia i stresu osób wspierających chorych na białaczkę.
Przeprowadzona analiza korelacji wskazała na słabe, ale istotne związki w tym
obszarze. Dłuższy czas od diagnozy ujemnie koreluje z poczuciem zdrowia, a dodatnio
z poczuciem przeżywanego stresu. Choroba chroniczna w znacznym stopniu prowadzi do
zmian w obrębie życia zawodowego i osobistego samych chorych, ale również osób
wspierających, rodzi niepewność dotyczącą przyszłości, związaną z lękiem o zdrowie osób
chorych. Długotrwały stan napięcia wpływa negatywnie na jakość życia chorego oraz osób go
wspierających. Czas jest wpisany w pojęcie choroby przewlekłej. Charakterystyczne jest, że
choroba przewlekła staje się częścią życia chorego i jego bliskich na czas nieokreślony,
w odróżnieniu od ostrego, nagłego schorzenia. Może być powodem bólu i cierpienia,
osamotnienia oraz zmian w obrębie tożsamości (Ostrowska, 2008).
149
Kolejno podjęto się sprawdzenia drugiej hipotezy, która zakładała, że skuteczne
radzenie sobie ze stresem przez osoby bliskie wspierające chorych na białaczkę jest funkcją
zasobów. Założono, że wyższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się z niższym
poziomem stresu i stosowaniem stylu radzenia sobie skoncentrowanego na zadaniu.
Natomiast niższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się ze stosowaniem stylu
emocjonalnego.
Analizy korelacyjne przeprowadzone pomiędzy zasobami a poziomem stresu oraz
stylami radzenia sobie ze stresem osób wspierających chorych na białaczkę, pozwoliły na
potwierdzenie hipotezy drugiej. Wyższy poziom zasobów podmiotowych wiąże się z niższym
poziomem stresu osób badanych i skutecznym radzeniem sobie.
Wyniki przeprowadzonych badań wśród osób bliskich wspierających chorych na
białaczkę ujawniły najsilniejszy negatywny związek pomiędzy poczuciem koherencji
(szczególnie poczuciem sensowności) i samooceną a poziomem stresu badanych. Antonovsky
wprowadził pojęcie poczucia koherencji w celu opisania charakterystyki jednostki
zachowującej zdrowie, nawet w skrajnie niekorzystnej sytuacji psychologicznej (Cieciuch,
2010). Powyższy uzyskany w pracy wynik jest zgodny z doniesieniami z literatury, które
dowodzą, że silne poczucie koherencji ujemnie wiąże się z negatywną oceną stresu,
depresją, lękiem, czy obniżonym nastrojem (Sęk, Ścigała, 1996). Silne poczucie koherencji,
jak wynika z badań, chroni człowieka przed negatywnymi konsekwencjami stresu (Heszen-
-Niejodek, 1997). Z kolei badania Pasikowskiego (2000) wykazały, że silne poczucie
koherencji sprzyja ocenianiu stresujących wydarzeń i bodźców jako mniej obciążających.
Ponadto osoby odznaczające się silnym poczuciem koherencji mają tendencję do oceniania
trudnych sytuacji w kategoriach wyzwania, ocena taka mobilizuje do podjęcia aktywności.
Jak wynika z literatury poczucie koherencji, jako metazasób, istotnie wpływa na zdrowie
(Antonovsky, 1995). Wiąże się z bardziej efektywnym korzystaniem z zasobów
odpornościowych w sytuacji stresu i traktowaniem stresorów jako wyzwania i możliwości do
samorozwoju (Wrona-Polańska, 2011). Z kolei poczucie sensu życia istotnie wiąże się
z podejmowanymi strategiami radzenia sobie w zagrażającej sytuacji, posiadaniem bliskich
relacji z ludźmi, satysfakcją z życia oraz przekonaniem o swoich zdolnościach
(Szymanowska, 1992). Jak wskazuje wynik analizy korelacji stres negatywnie wiąże się
z samooceną badanych. Według Wrony-Polańskiej (2011) wysoka samoocena stanowi źródło
pozytywnych emocji, które przekładają się na przekonanie osoby o możliwości rozwiązania
trudnej sytuacji.
150
Poziom stresu u osób wspierających chorych na białaczkę był potęgowany przez lęk
dyspozycyjny, czyli predyspozycję osobowościową do postrzegania wydarzeń jako
zagrażających, wysoki poziom lęku dyspozycyjnego był rozpatrywany w kategoriach
deficytu, natomiast niski zasobu. Analizy regresji ujawniły, że pozytywnym predyktorem
stresu jest lęk dyspozycyjny, a przeciwdziała stresowi poczucie koherencji, co pozostaje
w zgodzie z danymi z literatury (Sęk, Pasikowski, 2001; Wrona-Polańska, 2003, 2011, 2016,
2017). Wynik ten wydaje się bardzo ważny, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że
choroba białaczkowa ze względu na nieprzewidywalny charakter jest czynnikiem wysoce
stresogennym. Jeśli na wysoki poziom stresu dodatkowo nałoży się czynnik osobowościowy
w postaci wysokiego lęku dyspozycyjnego to uzasadnione wydaje się twierdzenie, że osoby
wspierające szczególnie wymagają pomocy psychologicznej, bo nie radzą sobie w stresowych
sytuacjach i poprzez swoje zachowanie mogą być dodatkowym źródłem stresu dla chorego.
Wówczas nie tylko sytuacja jest źródłem stresu/lęku, ale także dyspozycja osobowościowa,
która potęguje stres/lęk. Wysoki poziom stresu, przede wszystkim u osób lękowych, stanowi
zagrożenie dla ich zdrowia, a także zdrowia osób chorych. Jeśli osoby wspierające
doświadczają wysokiego poziomu stresu, to można przypuszczać, że również osoby chore,
zwłaszcza osoby lękowe. Jak wynika z przeprowadzonych badań duża część osób
wspierających chorych na białaczkę odznaczała się wysokim lękiem dyspozycyjnym.
Analizy korelacyjne wykazały, że wyższy poziom zasobów wiąże się z radzeniem
skoncentrowanym na zadaniu, najsilniejsze związki wystąpiły pomiędzy poczuciem
koherencji, poczuciem sensowności, samoskuteczności i samooceną a instrumentalnym
radzeniem. Wyższy poziom zasobów (głównie poczucie kontroli o typie doznawania oraz
samoocena) zasila także styl skoncentrowany na unikaniu o charakterze poszukiwania
kontaktów towarzyskich. Kontakt z drugim człowiekiem sprzyja wyzwalaniu pozytywnych
emocji, pozytywnemu przewartościowaniu trudnych wydarzeń, a przez to chroni przed
konsekwencjami zdrowotnymi długotrwałego stresu, jakim może być choroba osoby bliskiej.
Badania wśród mężczyzn wspierających żony chore na nowotwór pokazały, że rozmowa
z innymi wspierającymi przekładała się na bardziej skuteczne radzenie sobie oraz służyła
rozładowaniu negatywnych emocji (Zahlis, Shands, 1991). Poczucie kontroli oraz samoocena
sprzyja poszukiwaniu kontaktów towarzyskich przez osoby wspierające chorych na białaczkę.
Silne poczucie kontroli cechuje dojrzałość emocjonalna, spójność i równowaga w obrębie
struktur poznawczych. Takie poczucie kontroli umożliwia osiąganie celów życiowych, jak
również chroni przed nadmierną kumulacją napięcia (Wrona-Polańska, 2003). Jak wykazały
przeprowadzone analizy w ramach niniejszej rozprawy niskie poczucie koherencji (również
151
zrozumiałości) i kontroli, niska samoocena oraz słabe poczucie skuteczności w radzeniu sobie
z chorobą osoby bliskiej wiążą się ze stosowaniem stylu skoncentrowanego na emocjach
przez osoby bliskie wspierające chorych na białaczkę. Niski poziom przekonania o własnej
skuteczności, w potencjalnie zagrażających sytuacjach, wiąże się z wyższym poziomem
odczuwanego napięcia (Bandura, 2007). Powyższe twierdzenie wydaje się spójne
z uzyskanymi w pracy wynikami wskazującymi na występowanie istotnego statystycznie
związku pomiędzy niskim poczuciem samoskuteczności w radzeniu sobie z chorobą osoby
bliskiej a wyższym poziomem stylu skoncentrowanego na emocjach. Zdaniem Bandury
(2011) na podstawie przekonania o własnej skuteczności bardziej trafnie można przewidzieć
przyszłe zachowanie człowieka niż na podstawie jego dotychczasowych osiągnięć, czy
deklaracji dotyczących jego umiejętności bądź poziomu realizacji zadania. Tym co
w znacznym stopniu przesądza o tym jak osoba czuje, myśli, jakie podejmuje zachowanie
oraz jaką ma motywację jest wiara w swoją skuteczność (Bańka, 2005). Przekonanie
o własnej skuteczności zmagania się w sytuacjach stresowych wiąże się z poziomem lęku
i depresji (Bandura, 1989). Niskie poczucie skuteczności w radzeniu sobie ze stresem może
powodować wzrost napięcia lękowego i utrudniać wykonanie zadania (Galla, Wood, 2012).
Wyniki przeprowadzonych w pracy analiz korelacyjnych ujawniły, że lęk dyspozycyjny
pozytywnie wiąże się ze stylem skoncentrowanym na emocjach, negatywnie zaś wiąże się
ze stylem zadaniowym i poszukiwaniem kontaktów towarzyskich.
W celu określenia predyktorów stylów radzenia sobie ze stresem zastosowano analizę
regresji. Wyniki regresji ujawniły, że istotnym dodatnim predyktorem stylu
skoncentrowanego na zadaniu jest poczucie wsparcia ze strony innych, zaś stylu
emocjonalnego pozytywnym predyktorem jest lęk dyspozycyjny oraz poczucie wsparcia ze
strony innych, a ujemnym poczucie koherencji. Styl zadaniowy oznacza podejmowanie
aktywności w celu rozwiązania sytuacji stresowej lub jej zmianę poprzez poznawcze
opracowanie, styl emocjonalny charakteryzuje się koncentracją na sobie i negatywnych
emocjach przejawiającą się w skłonności do fantazjowania i myślenia życzeniowego, których
celem jest likwidacja lub minimalizacja napięcia wynikającego z sytuacji stresowej,
wielokrotnie jednak efekt jest odwrotny i napięcie wzrasta (Strelau, Jaworowska,
Wrześniewski, Szczepaniak, 2009). Kierunek w przypadku poczucia wsparcia jako
predyktora stylu skoncentrowanego na emocjach okazał się odmienny od zakładanego.
Uzyskane wyniki wskazują, że poczucie wsparcia sprzyja stylowi radzenia
skoncentrowanemu na zadaniu oraz na emocjach. Wynik ten wydał się zastanawiający
i interesujący, szczególnie, że zasób w postaci poczucia wsparcia ze strony innych okazał się
152
pozytywnym predyktorem stylu emocjonalnego, a spodziewano się związku odwrotnego.
W związku z tym można postawić hipotezę, co już zaznaczono wcześniej, że poczucie
wsparcia ze strony innych może pełnić rolę regulacyjną w stosunku do przeżywanych emocji.
Świadomość możliwości skorzystania ze wsparcia innych osób (przyjaciół, rodziny lub
innych osób) z jednej strony może wzmacniać koncentrację na negatywnych przeżyciach
emocjonalnych, z drugiej zaś może stanowić okazję do ich wyrażenia i przepracowania,
a w konsekwencji obniżenia napięcia. Wsparcie może być buforem lub nasilać emocje, ale do
pewnego momentu, po to, żeby podjąć działanie, albo uruchomić mechanizmy represyjne
w celu obniżenia lęku. W tej sytuacji wysokie emocje dają znać, że trzeba podjąć działanie
w kierunku redukcji napięcia. Poczucie wsparcia w przypadku osób wspierających chorych na
białaczkę z jednej strony wspiera aktywne działania zmierzające do poradzenia sobie
z sytuacją stresową, z drugiej wzmacnia koncentrację na emocjach, które jak wynika ze
specyfiki choroby białaczkowej oraz jej złożonego i trudnego leczenia, mogą być szczególnie
silne zarówno u osób wspierających, jak i samych chorych. Sytuacja choroby nowotworowej
rodzi przede wszystkim wysokie emocje.
Samoocena okazała się pozytywnym predyktorem stylu unikowego oraz stylu
unikowego polegającego na poszukiwaniu kontaktów towarzyskich. Oprócz samooceny
istotnym dodatnim predyktorem stylu unikowego o charakterze poszukiwania kontaktów
społecznych jest też poczucie kontroli. Jak wynika z literatury wyższa samoocena często
wiąże się z dyspozycją do doświadczania pozytywnych emocji (Dzwonkowska, Lachowicz-
Tabaczek, Łaguna, 2008). Pozytywna samoocena sprzyja unikaniu koncentracji na
negatywnych emocjach i mobilizuje do podejmowania aktywności wyzwalającej pozytywne
emocje, jaką może być kontakt z innymi ludźmi. Wyniki te są zbieżne z wynikami badań
Wrony-Polańskiej (Wrona-Polańska 1989, 1991, 2007) prowadzonymi wśród chorych
z białaczką leczonych tradycyjnie. Badania osób chorych na białaczkę pokazały regulacyjną
rolę samooceny w zmaganiu się pacjenta z chorobą. Wydaje, że wyższa samoocena wiąże się
z unikaniem koncentracji na stresorze (jakim jest choroba nowotworowa osoby bliskiej) oraz
na negatywnych emocjach poprzez podejmowanie aktywności, która sprzyja odwracaniu
uwagi od stresora i wzbudza pozytywne emocje. Dlatego też właściwa wydaje się hipoteza, że
wysoka samoocena oraz poczucie kontroli sprzyja inicjowaniu przez osoby wspierające
chorych na białaczkę poszukiwania kontaktu z innymi, kontakty towarzyskie z kolei
pozwalają na odreagowanie napięcia oraz często są źródłem pozytywnych emocji.
W przypadku osób wspierających chorych na białaczkę, w obliczu uzyskanych wyników
153
wskazujących na wysoki poziom doświadczanego przez nich stresu, odwracanie uwagi od
choroby bliskiej osoby wydaje się szczególnie korzystne dla ich zdrowia. Unikanie, głównie
poprzez nawiązywanie kontaktów interpersonalnych, stwarza możliwość zdystansowania się
do choroby osoby bliskiej i może sprzyjać doświadczeniu pozytywnego afektu.
Otrzymane wyniki badań w zakresie wyznaczników stylów radzenie sobie są zgodne
z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia Wrony-Polańskiej (2003, 2011). Wszystkie trzy style
biorą udział w radzeniu sobie ze stresem choroby własnej (Wrona-Polańska, 2011), jak
wskazują wyniki badań własnych również ze stresem choroby osoby bliskiej. Wyraźnie
wyniki wskazują, że posiadanie wsparcia mobilizuje rodzinę do podjęcia aktywności na rzecz
odzyskania zdrowia osoby bliskiej, czyli wzmacnia styl zadaniowy. Natomiast u osób
z dominującym stylem emocjonalnym i lękowych posiadanie wsparcia jeszcze bardziej
potęguje ich lęk. Natomiast pozytywna samoocena wzmacnia styl unikowy, czyli odsuwanie
myślenia o chorobie poprzez szukanie pozytywnych emocji, kontakt z innymi osobami,
kontakt z przyrodą, czy sztuką. Wyniki dotyczące wsparcia pokazują, że poczucie wsparcia,
jako zasób, ma charakter złożony, generalnie wzmacnia istniejącą tendencję. U osób
zadaniowych mobilizuje do działania, natomiast u lękowych poczucie bycia wspieranym staje
się dodatkowym źródłem lęku (por. Wrona-Polańska, 2011).
Dalsze analizy zmierzały do weryfikacji trzeciej hipotezy zakładającej, że wyższy
poziom zasobów podmiotowych wiąże się z wyższym poziomem zdrowia osób bliskich
wspierających chorych na białaczkę.
Wyniki przeprowadzonej analizy korelacji ukazały, że zdrowie osób badanych wiąże
się z posiadanymi przez nich zasobami. Większość związków w tym obszarze była
pozytywna, z wyjątkiem związku pomiędzy lękiem dyspozycyjnym a zdrowiem i jego
wskaźnikami. Najsilniej pozytywnie ze zdrowiem wiązało się poczucie wsparcia ze strony
innych, poczucie koherencji i kontroli. Uzyskane dane pozwoliły potwierdzić trzecią hipotezę,
która pozostawała w całkowitej zgodności z podstawą teoretyczną pracy tj. Funkcjonalnym
Modelem Zdrowia H. Wrony-Polańskiej (2003, 2011, 2016a).
Analiza regresji wykazała, że im wyższe poczucie wsparcia ze strony innych, tym
wyższe zdrowie osób wspierających chorych na białaczkę. Negatywnym predyktorem
zdrowia badanych okazał się lęk dyspozycyjny. Wysoki lęk dyspozycyjny jako tendencja do
lękowego postrzegania rzeczywistości obniża poziom zdrowia badanych. Zasobem, który
wzmacnia zdrowie osób wspierających chorych na białaczkę jest poczucie wsparcia ze strony
154
innych osób. W literaturze często wskazuje się wsparcie społeczne jako zasób chroniący
dobrostan człowieka oraz sprzyjający jego zdrowiu poprzez obniżanie poziomu stresu, czy
wspieranie procesów adaptacji (Pennebakera, 1990; Wrona-Polańska, 2011; Sęk 2011).
Reasumując, uzyskane wyniki pozwoliły na sformułowanie wyjaśnień dotyczących
psychologicznych mechanizmów i uwarunkowań zdrowia osób wspierających chorych na
białaczkę. Badania osób wspierających chorych na białaczkę wykazały, że najistotniejsze
w kontekście utrzymania zdrowia i radzenia sobie ze stresem są posiadane przez jednostkę
zasoby podmiotowe. Powyższy wynik badań jest zgodny z przyjętym za podstawę
teoretyczną Funkcjonalnym Modelem Zdrowia Wrony-Polańskiej (2003, 2011). Jak wskazuje
literatura dla zdrowia zagrażająca jest koncentracja na negatywnych emocjach i deficyty
w zasobach, a szczególnie lęk dyspozycyjny. Skutkiem negatywnych emocji oraz
stresogennych relacji w rodzinie jest osobowość lękowa. Osobowość lękowa stanowi deficyt
zagrażający zasobom podmiotowym jednostki oraz skutecznemu radzeniu sobie ze stresem.
W rezultacie może prowadzić do utraty zdrowia. Dla zachowania zdrowia i powrotu do niego
istotna jest mobilizacja zasobów, podejmowanie aktywności służącej uwalnianiu
negatywnych emocji, w celu uniknięcia ich kumulacji, a także wyzwalanie i podtrzymywanie
pozytywnych emocji (Wrona-Polańska, 2011). Pozytywne emocje jak pokazały badania
Fredrickson i Levenson (1998) pełnią funkcję ochronną przed zagrożeniami wynikającymi
z doświadczania emocji negatywnych, w sytuacji pobudzenia układu sercowo-naczyniowego
emocje pozytywne względnie szybko pozwalają powrócić do jego optymalnego
funkcjonowania, zależności tej nie zaobserwowano wśród osób, u których wzbudzano emocje
negatywne lub wystawiano na oddziaływanie czynnika o charakterze neutralnym. Negatywne
emocje, takie jak wrogość, gniew, czy lęk poprzez długotrwałą aktywację układu sercowo-
naczyniowego mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia człowieka.
Ważne dla zachowania zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę okazuje się
wysokie poczucie koherencji, pozytywna samoocena, silne i stabilne poczucie kontroli oraz
poczucie wsparcia ze strony innych, jak również poczucie skuteczności w zmaganiu się
z chorobą osoby bliskiej. Szczególnie istotne dla zdrowia, zgodnie z teorią salutogenezy, jest
poczucie koherencji. To osobisty metazasób, który kieruje pozostałymi uogólnionymi
zasobami człowieka. Według Anonovsky'ego stanowi "klucz do zdrowia". Zmienna ta
pozytywnie wpływa na stan zdrowia i radzenie sobie ze stresem (Heszen, Sęk, 2012). Jak
wskazują badania, niskie poczucie koherencji ogranicza umiejętność korzystania
155
z dostępnych zasobów wewnętrznych i zewnętrznych w sytuacji radzenia sobie z chorobą
(Sheridan, Radmacher, 1998). Badania Wrony-Polańskiej (2003) ujawniły związek poczucia
koherencji ze zdrowiem, szczególnie poczucia zaradności i sensowności. Badaczka wyciąga
konkluzje, że poczucie zaradności i sensowności (tj. przekonanie o własnych możliwościach
radzenia sobie z trudnościami oraz poczucie sensu życia) sprzyjają skutecznemu radzeniu,
a przez to stają się źródłem pozytywnych emocji, w konsekwencji podnoszą jakość życia
i pozwalają zachować zdrowie.
Sprawowanie bezpośredniej opieki nad chorym na nowotwór jest sytuacją wysoce
stresogenną narażającą osoby wspierające na utratę zdrowia (Wen i in., 2012; Penson,
Dignan, Canellos, Picard, Lynch, 2000; Pinquart, 2003), co potwierdzają również badania
własne osób wspierających chorych na białaczkę, połowa badanych doświadcza wysokiego
poziomu stresu. Wnioski z wyżej przytoczonych badań wydają się spójne z wynikami
przeprowadzonej w pracy analizy jakościowej, która wskazała, że część osób bliskich
wspierających chorych na białaczkę charakteryzuje tendencja do negowania odczuwanych
objawów somatycznych i psychicznych, co w konsekwencji może prowadzić do obniżenia lub
utraty zdrowia. Badania w tym obszarze wymagałyby pogłębienia w celu szczegółowego
wyjaśnienia zauważonych tendencji. Niepokojącą informacją płynącą z badań jest to, że spora
część badanych odczuwa wysoki poziom zmęczenia. Wyniki uzyskane w zakresie poziomu
poczucia zmęczenia osób wspierających chorych na białaczkę są zbieżne z badaniami kobiet
opiekujących się przewlekle chorymi, duża część z nich doświadcza chronicznego
zmęczenia, ponad połowa cierpi na bezsenność mimo odczuwanego zmęczenia
(Zysnarksa, Wojnicz-Michera, Taborowska, Kołecki, Maksymiuk, 2010). Podobne wyniki
uzyskano wśród opiekunów osób po udarze mózgu, osoby te podawały, że częściej niż przed
rozpoczęciem opieki odczuwają zmęczenie, doskwiera im brak snu oraz rezygnują z realizacji
swoich potrzeb (Morawska, Gutysz-Wojnicka, 2008). 2/3 badanych osób bliskich
wspierających chorych na białaczkę ma medyczną diagnozę choroby. 1/2 spośród tych osób
uważała, że pojawienie się choroby związane jest ze stresem, którego doświadczyli od
momentu wystąpienia białaczki u osoby bliskiej. Podobnie jak opiekunowie osób chorych po
udarze mózgu - 47% osób podało, że częściej chorują odkąd podjęli opiekę (Morawska,
Gutysz-Wojnicka, 2008). Interesujący wydaje się fakt, że 1/3 osób badanych zadeklarowała,
że od momentu diagnozy białaczki u bliskiej osoby ich zainteresowanie zdrowiem wzrosło.
Jednakże wzrost ten głównie objawia w większym nasileniu myśli na temat swojego zdrowia,
czyli nie przekłada się na wzrost podejmowanych zachowań prozdrowotnych.
156
Wyższy poziom zdrowia osób badanych, jak pokazały analizy, wspierany jest przez
styl skoncentrowany na zadaniu, czyli podejmowanie różnych aktywności (również
poznawczych) w celu rozwiązania trudnej sytuacji oraz styl unikowy o charakterze
poszukiwania kontaktów towarzyskich. Zdrowiu osób wspierających chorych na białaczkę
sprzyja wysoki poziom zasobów podmiotowych (głównie poczucie wsparcia, poczucie
koherencji oraz poczucie kontroli). Wysoki poziom zasobów (przede wszystkim poczucia
koherencji, w tym poczucie sensowności oraz wysoka samoocena) przeciwdziała stresowi
osób wspierających chorych na białaczkę. Wysoki poziom zasobów umożliwia pozytywną
ocenę siebie, swoich możliwości oraz doświadczanych wydarzeń i wspiera zdolność do
wyzwalania w sobie pozytywnych emocji, co prowadzi do skutecznego radzenia sobie
z problemami opartego na podejściu zadaniowym, pozytywnym przewartościowaniu
i umiejętnemu korzystaniu ze wsparcia osób z otoczenia (Wrona-Polańska, 2011). Przyczyną
choroby może być długotrwały brak kontaktów społecznych, samotność czy stres społeczny.
W literaturze wskazuje się na związki pomiędzy wsparciem społecznym, stresem
i zmaganiem się. Spostrzegana dostępność zasobów częściowo decyduje o ocenie poznawczej
sytuacji stresowej (Knoll, Schwarzer, 2004).
Wyniki badań dostępnych w literaturze sugerują, że pomoc w opracowaniu
problemów emocjonalnych osobom wspierającym chorych na nowotwór może mieć
korzystne skutki w postaci odnalezienia sensu w doświadczeniu udzielania wsparcia osobie
chorej oraz budowaniu wspierających relacji rodzinnych (McMillan i in., 2006; Toseland,
Blanchard, McCallion, 1995). W konsekwencji rezultatem wspierających interwencji może
być poprawa jakości życia opiekunów, zarówno w czasie stawiania diagnozy, leczenia, jak
i w późniejszym okresie choroby osoby bliskiej (Kim, Kashy, Spillers, Tekla 2010). Wiliams
(2007) na podstawie badań wśród opiekunów osób po przeszczepie szpiku kostnego określił
potencjalne wspierające czynniki w roli opiekuna, takie jak: zaangażowanie, dbanie o siebie,
negocjacja ról i zarządzanie swoimi oczekiwaniami. Wspierająco może również oddziaływać
docenienie wkładu opiekuna, udzielenie konkretnej informacji dotyczącej sprawowani opieki
oraz umożliwienie nawiązania relacji opartej o poczucie bezpieczeństwa z innymi
opiekunami.
Z podjętymi badaniami w ramach niniejszej rozprawy wiążą się pewne ograniczenia,
grupa była dosyć homogeniczna, przeważały w grupie kobiety, jak wskazuje literatura rolę
osoby wspierającej/opiekuna chorego sprawują głównie kobiety (por. Krawczyk-
Wasielewska, Mojs, Skorupska, Keczmer i in., 2016; Mikołajczyk-Lerman, 2011; Zysnarska,
Wojnicz-Michera, Taborowska i in., 2010). To może ograniczać możliwość uogólnienia
157
wyników badań na inne populacje osób wspierających chorych na nowotwór lub z innymi
chorobami przewlekłymi. Otrzymane wyniki badań wymagałyby w związku z powyższym
potwierdzenia wśród innych populacji, a przede wszystkim osób wspierających chorych na
inne rodzaje chorób nowotworowych.
Kolejnym ograniczeniem może być fakt, że badania były przeprowadzone w trakcie
jednego pomiaru, warto byłoby przeprowadzić badania podłużne, żeby przede wszystkim
sprawdzić w jaki sposób zmienia się poziom zdrowia osób wspierających chorych na
białaczkę oraz zmaganie się ze stresem. Na tym etapie pracy, badania podłużne nie były
możliwe do zrealizowania, głównie ze względu na ograniczony i trudny dostęp do osób
wspierających na białaczkę. Mógłby to być dalszy kierunek badań.
Przeprowadzone badania mają charakter eksploracyjny, zwykle badaną grupę
stanowią osoby chorujące, natomiast niewiele jest doniesień na temat badań dotyczących osób
wspierających chorych na nowotwory. W obliczu narastającego problemu społecznego jakim
są choroby nowotworowe, podjęta w pracy problematyka oraz uzyskane wyniki badań wydają
szczególnie potrzebne i użyteczne społecznie. Dostarczają wielu istotnych wniosków
dotyczących zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę oraz wyznaczają w tym
obszarze kolejne kierunki badań. Jak zaznaczono wcześniej badania dotyczące
psychologicznej sytuacji osób wspierających chorych na nowotwór są nieliczne. Analiza
dostępnej literatury ukazuje, że choroba osoby bliskiej, od diagnozy poprzez leczenie, to
ogromne obciążenie dla bliskich, mobilizujące sposoby radzenia sobie w celu sprostania
trudnościom jakie niesie choroba. Nasuwa się konkluzja, że warto kontynuować badania
uwzględniając możliwość włączenia do badań innych czynników, które mogą być
wyznacznikiem zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę. Jak wskazują otrzymane
wyniki, za Wroną-Polańską (2003, 2011, 2016a), można sformułować stwierdzenie, że osią
zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę jest stres. Należy podkreślić, że jego
wysoki poziom zaburza równowagę w systemie człowiek-otocznie. Poziom stresu
wzmacniany jest przez styl emocjonalny, który prowadzi do koncentracji na negatywnych
emocjach, przez to ich kumulacji, co zagraża utrzymaniu zdrowia, ale także utrudnia powrót
do niego. Sytuacja choroby osoby bliskiej jest złożona i obciążająca, bliscy chorzy osób
wspierających potrzebują wsparcia, natomiast wspierający, żeby mogli go udzielać muszą
w pierwszej kolejności sami poradzić sobie z tym stresogennym dla nich doświadczeniem.
W radzeniu sobie ze stresem, jak pokazały długoletnie badania Wrony-Polańskiej m.in. wśród
osób po transplantacji szpiku, ważne są skuteczne sposoby radzenia oraz umiejętność
pozytywnego przewartościowania. Należy podkreślić, że tylko nieliczne osoby potrafią
158
aktywnie w sposób poznawczy opracować stres, zależy to od posiadanych przez nich
zasobów.
W kontekście uzyskanych wyników badań należy zaznaczyć potrzebę budowania
i wzmacniania zasobów oraz skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem u osób bliskich
wspierających chorych na białaczkę. Wyniki przeprowadzonych badań pozwalają na
sformułowanie odpowiedzi na postawione w pracy pytanie badawcze dotyczące
psychologicznych mechanizmów zdrowia - zdrowie osób wspierających warunkowane jest
przez stosowanie skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem, gdzie ważne są zasoby.
Wniosek ten jest zgodny z przyjętymi w pracy założeniami opartymi o Funkcjonalny Model
Zdrowia (Wrona-Polańska, 2003, 2011) dotyczącymi psychologicznych uwarunkowań
zdrowia osób bliskich wspierających chorych na białaczkę. Efektywne radzenie sobie
skoncentrowane na zadaniu i unikaniu wiąże się z niższym poziomem stresu oraz wyższym
poziomem zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę. Zasadniczą rolę w procesie
radzenia sobie ze stresem oraz budowaniu zdrowia osób bliskich chorych na białaczkę pełnią
zasoby. Zgodnie z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia zdrowie jest funkcją twórczego
radzenia sobie ze stresem opierającego się na stosowaniu dostosowanych do oceny
poznawczej oraz elastycznych sposobów radzenia sobie, gdzie podstawowe znaczenie mają
zasoby jednostki o charakterze podmiotowym i tkwiącym w środowisku osoby. W życiu stres
i jego wskaźnik - lęk wiążą się z funkcją obronną organizmu. Brak tego wskaźnika
prowadziłby do braku możliwości obrony przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi,
w konsekwencji do autodestrukcji. Stres jest ważnym sygnałem, że zdrowie osoby jest
zagrożone, w tej sytuacji ważna jest umiejętność zmagania się z nim (Wrona-Polańska, 2011).
Dlatego tak ważne będę wszelkie oddziaływania ukierunkowane na kształtowanie
i wzmacnianie zasobów oraz skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem u osób
wspierających chorych na białaczkę.
10.1 Wnioski aplikacyjne
Wyniki badań są zgodne z Funkcjonalnym Modelem Zdrowia Wrony-Polańskiej
(2003), wnioski z przeprowadzonych badań mogą być zastosowane w praktyce
psychologicznej. Badania, dostarczają cennych dla praktyki informacji, ponieważ ukazują
psychologiczne mechanizmy zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę.
159
W celu profilaktyki i promocji zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę
ważne jest:
1. Umożliwienie odreagowania kumulowanego napięcia i negatywnych emocji, aby nie
prowadziły do narastania stresu wśród osób wspierających chorych na białaczkę.
2. Wzmacnianie zasobów podmiotowych osób wspierających chorych na białaczkę, głównie
poczucia koherencji (poczucia sensowności), poczucia kontroli, poczucia własnej
skuteczności w radzeniu sobie z chorobą osoby bliskiej, jak również umiejętności korzystania
ze wsparcia innych.
3. Umożliwienie i upowszechnienie możliwości korzystania z pomocy psychologicznej przez
osoby wspierające chorych na białaczkę.
4. Tworzenie grup wsparcia dla osób wspierających chorych na białaczkę - pozwalających na
budowanie sieci wsparcia, wymianę doświadczeń oraz rozwój poczucia przynależności.
5. Tworzenie programów edukacyjnych dostarczających wiedzy na temat choroby oraz roli
osób wspierających w procesie zdrowienia osoby bliskiej, służących zminimalizowaniu
napięcia wynikającego z niewiedzy w tym obszarze i lęku dotyczącego rokowania
w chorobie. Dzięki czemu osoby wspierające będą mogły rozwijać swoje kompetencje
w zakresie dbania o swoje zdrowie i swoich bliskich.
6. Edukacja psychologów i zespołu medycznego w zakresie potrzeby i zasadności udzielania
pomocy i wsparcia dla osób wspierających chorych na białaczkę.
Szczególnie ważną rolę w procesie utrzymania zdrowia u osób wspierających chorych
na białaczkę odgrywają zasoby podmiotowe. Zgodnie z założeniami Funkcjonalnego Modelu
Zdrowia Wrony-Polańskiej (2003, 2011) zasoby w sposób bezpośredni i pośredni warunkują
zdrowie jednostki. Dlatego istotne będą oddziaływania psychologiczne, uwzględniające
indywidualne możliwości i potrzeby, prowadzące do rozwoju i wzmocnienia zasobów
podmiotowych osób wspierających chorych na białaczkę. To od zasobów zależą skuteczne
sposoby radzenia sobie w sytuacji stresu. Wyniki badań własnych ukazały, że osoby
wspierające chorych na białaczkę narażone na wysoki poziom stresu. Człowiek jako kreator
zdrowia, dzięki posiadanym zasobom i sposobom radzenia sobie nawet w sytuacjach
ekstremalnych ma możliwość poradzenia sobie i zachowania zdrowia, to od podmiotowych
160
możliwości osoby zależy, w którym kierunku będzie się przesuwać na kontinuum choroba -
zdrowie (Wrona-Polańska, 2011, 2016a). Ważna także w sytuacji stresu jest umiejętność
dystansowania się do sytuacji problemowej poprzez kontakty z innymi, wzbudzanie
pozytywnych emocji, w tym nadziei na korzystne rozwiązanie trudnej sytuacji, aktywność
kulturalna (korzystanie z wszelkich dóbr kultury poprzez muzykę, sztukę, literaturę) oraz
wszelkie inne prozdrowotne aktywności sprzyjające zdrowiu jednostki poprzez zachowania
wzmacniające kondycję psychofizyczną (optymalną dietę, odpowiedni wypoczynek czy
aktywność fizyczną).
Istotna w obszarze promocji zdrowia będzie zmiana stereotypu myślenia wśród
społeczeństwa na temat chorób nowotworowych. Stereotyp myślenia o chorobach
nowotworowych wiąże się z silnym lękiem przed chorobą, co często przekłada się na
postrzeganie chorych i ich rodzin jako naznaczonych przez los. Skuteczne poradzenie sobie
z lękiem jest kluczowe w zakresie wyzwolenia pozytywnych emocji oraz pobudzenia do
podjęcia aktywności na rzecz swojego zdrowia (Wrona-Polańska, 2011).
Ważne dla promocji zdrowia będą też wszelkie oddziaływania na poziomie
systemowym (makro- i mikrostruktur społecznych) oraz współpraca różnych środowisk
w zakresie promowania zdrowego stylu życia obejmującego kształtowanie i wzmacnianie
zasobów biologicznych, poznawczych, behawioralnych, społecznych oraz duchowych. To od
człowieka zależy poziom jego zdrowia, dlatego tak ważna jest promocja zdrowia od
najmłodszych lat, poprzez budowanie świadomości i odpowiedzialności wśród rodziców,
nauczycieli oraz innych podmiotów zajmujących się edukacją i wsparciem młodych ludzi na
temat możliwości człowieka w zakresie kreowania swojego zdrowia. Te osoby mają wpływ
poprzez swoje działania na rozwijanie zasobów podmiotowych młodych ludzi, jak również
skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem, które zapobiegają kumulacji napięcia
stresowego, a przez to chronią przed zachorowaniem.
161
Bibliografia
Adam, T.C., Epel, E.S. (2007). Stress, eating and reward system. Psychology & Behavior, 91,
449-458.
Ader, R. (1980). Psychosomatic and psychoimmunologic research. Psychosomatic Medicine.
42, 307-321.
Aldwin, C.M., Yancura, L.A. (2004). Coping and health: A comparison of the stress and
trauma literatures. W: P.P. Schnurr, B.L. Green (red.). Trauma and health: Physical
health consequences of exposure to extreme stress (s. 99 - 125). Washington:
American Psychological Association.
Aleksandrowicz, J., Duda, H. (1988). U progu medycyny jutra. Warszawa: PZWL.
Aleksandrowicz, J.W. (2004). Psychoterapia. Poradnik dla pacjentów. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Aleksandrowicz, J.W, Czabała, J.Cz. (2012), Podstawy psychoterapii. W: J. Wciórka,
S. Pużyński, J. Rybakowski (red.), Psychiatria. T.3, Metody leczenia, zagadnienia
etyczne, prawne, publiczne, społeczne (256-268). Wrocław: Elsevier & Partner.
Antonovsky, A. (1979). Health, Stress and Coping: New Perspectives on Mental and Physical
Well-Being. San Francisco: Jossey-Bass.
Antonovsky, A. (1997). Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. W: I. Heszen-
Niejodek, H. Sęk (red.), Psychologia zdrowia (s. 206-231). Warszawa: PWN.
Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie
zachorować. Warszawa: Wydawnictwo Fundacja IPN.
Antoszewska, B. (2006). Dziecko z chorobą nowotworową - problemy psychopedagogiczne.
Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Averill, J.R. (1973). Personal Control Over Aversive Stimuli And Its Relationship To Stress,
Psychological Bulletin, 4, 286-303.
Bandura, A. (1977). Self-efficacy: towards a unifying theory of behavioral change.
Psychological Review, 84, 191 - 215.
Bandura, A. (2007). Teoria społecznego uczenia się. Warszawa: PWN.
Bandura, A. (2011). Social cognitive theory. W: P.A. van Lange, A.W. Kruglanski, E.T.
Higgins (red.), Handbook of social psychological theories (s. 349–373). Londyn:
Sage.
Bańka, A. (2005). Poczucie samoskuteczności: konstrukcja i struktura czynnikowa Skali
Poczucia Samoskuteczności w Karierze Międzynarodowej. Warszawa: Instytut
162
Rozwoju Kariery.
Baran J. (2009). Zastosowanie koncepcji stresu traumatycznego w badaniach dzieci
z chorobami nowotworowymi i ich rodziców. Psychoonkologia, 1-2, 28-32.
Basak, G. W, Paluszewska, M. (2016). Ostra białaczka szpikowa. W: G.W. Basak,
J. Dwilewicz-Trojaczek, W. W. Jędrzejczak (red.), Hematologia. Kompendium (s. 65-
76). Warszawa: PZWL.
Baumeister, R.F., Campbell, J.D., Krueger, J.I., Vohs, K. D. (2003). Does High Self-Esteem
Cause Better Performance, Interpersonal Success, Happiness, or Healthier Lifestyles?
Psychological Science in the Public Interest., 4 (1), 1-44.
Baumeister, R. F., Vohs, K.D., Tice, D.M. (2007). The strength model of self-control. Current
Directions in Psychological Science December, 16, 6351-355.
Bedyńska, S., Książek, M. (2012). Statystyczny drogowskaz 3. Praktyczny przewodnik
wykorzystania modeli regresji oraz równań strukturalnych. Warszawa: Wydawnictwo
Akademickie Sedno.
Beszczyńska, B. (2007). Molekularne podstawy zaburzeń psychicznych wywołanych stresem.
Postępy Hig Med Dosw, 61, 690-701.
Bevans, M., Sternberg, E.M. (2012). Caregiving burden, stress, and health affects among
family caregivers of adult cancer patients. Jama, 307 (4), 398-403.
Bętkowska-Korpała, B., Gierowski, J. K. (2007). Psychologia lekarska w leczeniu chorych
somatycznie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Branden, N. (1988). How to raise your self-esteem. New York: Bantam Book.
Boyle, P., Levin, B. (2008). World Cancer Report 2008. Lyon: International Agency for
Research on Cancer.
Borys, B. (2010). Zasoby zdrowotne w psychice człowieka. Health resources in the human
psyche. Forum Medycyny Rodzinnej, 4 (1), 44-52.
Brouwers, C., Denollet, J., Caliskan, K., de Jonge, N., Constantinescu, A., Yuon,g Q., Kaan,
A., Pedersen, S. (2015). Psychological distress in patients with a left ventricular assist
device and their partners: An exploratory study. European Journal of Cardiovascular
Nursing, 14 (1), 53–62.
Bryant, F., Veroff, J. (1984). Dimensions of Subjective Mental Health in American Men and
Women. Journal of Health and Social Behavior, 25 (2), 116-135.
Bryant, F. (1989). A four-factory model of perceived control: avoiding, coping, abtaining and
savoring. Journal of personality, 4, 773-797.
163
Budziszewska, B.K., Piucińska-Macoch, R, Sułek, K, Stępień, A. (2005). Psychologiczne
problemy rodziny pacjentów z chorobami nowotworowymi krwi w koncepcji
systemowej. Acta Haematologica Polonica, 36 (3), 317-325.
Buławska, K., Talaga, S., Lubińska-Żądło, B. (2005). Analiza zachowań zdrowotnych wśród
młodzieży studiującej pielęgniarstwo i fizjoterapię. Zdrowie Publiczne, 115, 307-311.
Calado, R.T., Young, S.N. (2009) Telomere Diseases. The new England journal of medicine
361, 2353-2365.
Campbell, A. (1981). The sense of well-being in America: Recent patterns and trends. NY:
McGraw-Hill.
Chodkiewicz, J. (2005). Psychologia zdrowia. Wybrane zagadnienia. Łódź: Wyższa Szkoła
Humanistyczno-Ekonomiczna.
Cieciuch, J. (2010). Nadzieja jako moderator związku poczucia koherencji z preferencjami
wartości. Kwartalnik Naukowy, 2 (2), 25–38.
Cierpiałkowska, L., Sęk, H. (2016). Teoretyczne i metodologiczne podstawy psychologii
klinicznej. W: L. Cierpiałkowska, H. Sęk. (red.), Psychologia kliniczna (37-48).
Warszawa: PWN.
Cierpiałkowska, L., Sęk, H. (2016). Pojęcia normy, normalności i zdrowia.
W: L. Cierpiałkowska, H. Sęk. (red.), Psychologia kliniczna (50-60).
Warszawa: PWN.
Cobb, B. (1959). Emotional problems of adult cancer patients. J. Amer. Geriat. Soc., 7, 274-
285.
Cobb, B. (1972). Rak. W: J.F. Garrett, E.B. Levine (red.), Praktyka psychologiczna
w rehabilitacji inwalidów (169-190). Warszawa: PZWL.
Cohen, M.M., Wellisch, D.K. (1978). Living in libido: psychological intervention in families
with cancer patient. AM J Psychother, 32, 561-571.
Coon, D., Evans, B. (2009). Empirically Based Treatments for Family Caregiver Distress:
What Works and Where Do We Go from Here? Geriatric Nursing. 30, 6, 426-436.
Curyło-Sikora, P., Wrona-Polańska, H. (2018). Zdrowie młodzieży uzdolnionej muzycznie w
kontekście radzenia sobie z tremą. Psychologia Rozwojowa, 23, 1, 89-101.
de Barbaro, B. (1992). Brzemię rodziny w schizofrenii. Próba ujęcia systemowego. Kraków:
Sekcja Psychoterapii Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.
de Barbaro, B. (1999). Wprowadzenie do systemu rozumienia rodziny. Kraków:
164
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
de Barbaro, B. (2004). Between the psychiatric diagnosis and “the family diagnosis”.
Arch Psych Psychoter, 3, 77-88.
de la Roca-Chiapas, J.M., Barbosa-Sabanero, G., Martínez-García, J.A. et al. (2016). Impact
of stress and levels of corticosterone on the development of breast cancer in rats.
Psychol Res Behav Manag, 9: 1–6.
de Walden-Gałuszko, K. (1992). Wybrane zagadnienia psychoonkologii i psychotanatologii.
Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
de Walden- Gałuszko, K. (1994). Jakość życia - rozważania ogólne. W: K. de Walden-
Gałuszko, M. Majkowicz (red.), Jakość życia w chorobie nowotworowej (s. 13-39).
Gdańsk: Uniwersytet Gdański.
de Walden- Gałuszko, K. (1997). Ocena jakości życia uwarunkowana stanem zdrowia.
W: J. Meyza (red.), Jakość życia w chorobie nowotworowej (s. 77-82). Warszawa:
Centrum Onkologii.
de Walden-Gałuszko, K. (2000). Psychoonkologia. Kraków: Polskie Towarzystwo
Psychiatryczne.
de Walden-Gałuszko, K. (2002). Zespół lękowy u chorych w stanie terminalnym. Polska
Medycyna Paliatywna, 1, 1.
de Walden-Gałuszko, K., Kaptacz, A. (2005). Pielęgniarstwo w opiece paliatywnej
i hospicyjnej. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
de Walden-Gałuszko, K. (2011). Psychoonkologia w praktyce klinicznej. Warszawa:
Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Didkowska J., Wojciechowska U., Zatoński W. (2009). Prognozy zachorowalności
i umieralności na nowotwory złośliwe w Polsce do 2025. Warszawa: Centrum
Onkologii Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie,
pobrane z: http://onkologia.org.pl/publikacje/ (10.04.2015).
Dobrowolska, M. (2013). Wybrane zasoby psychologiczne pacjentek chorych na raka jajnika
a stopień nasilenia skutków ubocznych chemioterapii. Psychoonkologia, 2, 56-61.
Donovan, R.J., Jalleh G., Jones S.C. (2003). The word ‘cancer’: reframing the context to
reduce anxiety arousal. Aust. NZJ. Public Health, 27 (3), 291–293.
Dolińska-Zygmunt, G. (2000). Podmiotowe uwarunkowania zachowań promujących zdrowie.
Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
165
Dolińska- Zygmunt, G. (2001). Teoretyczne podstawy refleksji o zdrowiu. W: G. Dolińska-
Zygmunt (red.), Podstawy psychologii zdrowia (s. 33-68). Wrocław: Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego.
Dorfmüller, M., Dietzfelbinger, H. (2011). Psychoonkologia. Diagnostyka − metody
terapeutyczne. Wrocław: Elsevier Urban & Partner.
Drwal, R. Ł. (1995). Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane zagadnienia
i techniki. (red. P. Brzozwski, współpraca: P. Oleś), Warszawa: PWN.
Dumont, S., Turgeon, J., Allard, P., Cagnon, P., Charbonneau, C., Vezina, L. (2006). Caring
for a loved one with advanced cancer: determinants of psychological distress in
family. Journal of Palliative Medicine. 9, 4, 912-921. Pobrane
z: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16910806 (22.09.2018).
Dzwonkowska, I., Lachowicz-Tabaczek, K., Łaguna, M. (2008). Samoocena i jej pomiar.
Polska adaptacja skali SES M. Rosenbrega. Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych.
Dzwonkowska, I. (2011). Współczucie wobec samego siebie (self-compasion) jako moderator
wpływu samooceny globalnej na afektywne funkcjonowanie ludzi. Psychologia
Społeczna, 1, 67-79.
Epel, E.S, Blackburn, E.H, Lin, J, i in. (2004). Accelerated telomere shortening in response to
life stress. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of
America. 101 (49), 17312-17315.
Endler, N.S., Parker, J.D.A. (1990). Multidimensional assessment of coping: A critical
evaluation. Journal of Personality and Social Psychology, 58, 844-854.
Epstein, S. (1994) Integration of the cognitive and psychodynamic unconscious. Am. Psychol.
49, 709-724.
Epstein, S. (2003). Cognitive-experiential self-theory of personality. W: T. Millon, M. J.
Lerner (red.), Comprehensive Handbook of Psychology, Volume 5: Personality and
Social Psychology (s. 159-184). NJ: Wiley & Sons.
Epstein, S. (2006). Conscious and unconscious self-esteem from the perspective of
CognitiveExperiential Self-Theory. W: M.H. Kernis (red.), Self-Esteem: Issues and
answers (s. 69-76). New York: Psychology Press.
Flaskerund, J.H., Carter, P.A., Lee, P. (2000). Distressing emotions in female caregivers of
people with AIDS, age-related dementias, and advanced-stage cancers. Perspectives in
Psychiatric Care, 36, 121–130.
166
Flower, J.H., Christakis, N.A. (2008). The dynamic spread of happiness in a large social
network. British Medical Journal, 337, 2338, 1-9.
Folkman, S. (2008). The case for positive emotions in the stress process. Anxiety, stress, and
coping, 21, 3-14.
Folkman, S., Moskowitz, J.T. (2004). Coping: Pitfalls and promise. Annual Review of
Psychology, 55, 745-774.
Folkman, S., Moskowitz, J.T. (2007). Positve affect and meaning-focused coping during
significant psychological stress. W: M. Hewstone, HJ. Schut i wsp. (red). The scope
of social psychology. Theory and application (193-208). New York: Psychology Press.
Folkman, S., Lazarus, R. S. (1980). An analysis of coping behavior on a midle-aged
community sample. J. Health Soc. Beh., 21, 219-239.
Fredrickson, B. L., Levenson, R. W. (1998). Positive emotions speed recovery from the
cardiovascular sequelae of negative emotions. Cognition and emotion, 12, 2, 191-220.
Pobrane z: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3156608/ (12.11.2016).
Fredrickson, B. L., Tugade, M. M., Waugh, Ch. E., Larkin, G. R. (2003). What good are
positive emotions in crises? A prospective study of resilience and emotions following
the terrorists attacks on the United States on September 11th. 2001 Journal of
Personality and Social Psychology, 84, 365-376.
Gabbard, G. O. (2011). Długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna. Wprowadzenie.
Kraków: Wydawnictwo Uniwerstytetu Jagiellońskiego.
Gaugler, J. E., Kane, R. A.; Langlois, J. (2000). Assessment of family caregivers. W: R.L.
Kane, R.A. Kane (red.). Assessing older persons: Measures, meaning, and practical
applications (s. 320-359). New York: Oxford University Press.
Galla, B. M., Wood, J. J. (2012). Emotional self-efficacy moderates anxiety- related
impairments in math performance in elementary school-age youth. Personality and
Individual Differences, 52, 2, 118-122, pobrane z:
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0191886911004417?via%3Dihub
(13.10.2017)
Giebel, S. (2015). Wskazania do autologicznego i allogenicznego przeszczepiania komórek
krwiotwórczych w hematologii. W: A. Dmoszyńska, T. Robak, I. Hus (red.) Podstawy
hematologii (391-404). Lublin: Wydawnictwo Czelej.
Główny Urząd Statyczny Notatka informacyjna Warszawa 27.01.2015, pobrane
z: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ (1.07.2017).
167
Goodwin R., Costa P., Adonu J. (2004), Social support and its concequences: "Positive" and
"deficiency" values and their implications for support and self-esteem. British Journal
of Social Psychology, 43, 465-474.
Grabowska-Fudala, B., Jaracz, K.(2006). Obciążenie osób sprawujących opiekę nad chorymi
po przebytym udarze mózgu - wyniki wstępne. Udar Mózgu, 8, 41–47.
Gruszczyńska, E. (2002), Poczucie koherencji a ocena pierwotna w sytuacji stresu
egzaminacyjnego. W: I. Heszen-Niejodek, J. Mateusiak (red.), Konteksty stresu
psychologicznego (41-57). Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego.
Grzegołowska-Klarkowska, H.J. (1986). Mechanizmy obronne osobowości. Warszawa: PWN.
Guzińska, K., Dziedziul, J., Rudnik, A. (2014). Psychologiczne uwarunkowania jakości życia
pacjentek poddanych radioterapii w odniesieniu do stopnia zaawansowania choroby
i wieku. Psychoonkologia, 2, 51-58.
Herold, G. (2003). Medycyna Wewnętrzna - repetytorium dla studentów medycyny i lekarzy.
Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Hellmann, A., Prejzner, W. (2001). Białaczki - rozpoznawanie i leczenie. Przewodnik
Lekarza. 4, 10, 14-21.
Herold, G., (2008). Medycyna wewnętrzna tom 1-2 - repetytorium dla studentów medycyny
i lekarzy. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Heszen-Niejodek, I. (1996). Stres i radzenie sobie - główne kontrowersje. W: I. Heszen-
Niejodek, R. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne
i metodologiczne (s. 12-43). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Heszen-Niejodek, I. (1997). Psychologia zdrowia jako dziedzina badań i zastosowań
praktycznych. W: I. Heszen-Niejodek, H. Sęk (red.) Psychologia zdrowia: praca
zbiorowa (21-39). Warszawa: PWN.
Heszen-Niejodek I. (2000). Radzenie sobie z chorobą - przegląd zagadnień. W: I. Heszen-
Niejodek (red.), Jak żyć z chorobą, a jak ją pokonać (s. 13-31). Katowice:
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Heszen-Niejodek, I. (2004). Styl radzenia sobie jako indywidualna zmienna wpływająca na
funkcjonowanie w sytuacji stresowej. W: J. Strelau (red.), Osobowość a ekstremalny
stres (s.238-263). Gdańsk: GWP.
Heszen-Niejodek, I. (2005). Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: J. Strealu
(red.), Psychologia. Podręcznik Akademicki T. 3, Jednostka w społeczeństwie i elementy
psychologii stosowanej (465–492). Gdańsk: GWP.
168
Heszen, I. (2013). Psychologia stresu. Korzystne i niekorzystne skutki stresu
życiowego. Warszawa: PWN.
Heszen, I., Sęk, H. (2008). Zdrowie i stres. W: J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia.
Podręcznik akademicki t.2 (701-734), Gdańsk: GWP.
Heszen, I., Sęk, H. (2012). Psychologia zdrowia. Wznowienie wydania 1. Warszawa: PWN.
Higgins, E. T. (1987). Self discrepancy: A theory relating self and affect. Psychological
Review, 94, 3, 319-340.
Higgins, E. T. (1996). The “self digest”: Self knowledge serving selfregulatory functions.
Journal of Personality and Social Psychology, 71, 6, 1062-1083.
Hilton, B.A., Crawford, J.A., Tarko, M.A. (2000). Men’s perspective on individual and family
coping with their wives’ breast cancer and chemoterapy. West. J. Med., 22, 438–459.
Hobfoll, S.E. (2006). Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. Gdańsk:
GWP.
Holmes, T.H., Rahe, R.H. (1967). The social Readjustment Rating Scale. Journal of
Psychosomatic Research, 11, 213-218.
Hołowiecki, J. (2006). Przeszczepienie szpiku kosntego i komórek krwiotwórczych z krwi
obwodowej w nowotworach. W: M. Krzakowski (red.), Onkologia kliniczna.
Warszawa: BORGIS, Wydawnictwo Medyczne.
Irvine, L., Elliott , L., Wallace, H., Crombie,, I.K. (2006). A review of major influences on
current public health policy in developed countries in the second half of the 20th
century. Perspectives in Public Health March, 126, 2, 73-78.
Jabłoński, M., Lebiedowicz, H., Dudek, D., Zięba, A., Skotnicki, A.B. (2003), Depressive
disorders in leukemia. Psychiatria Polska, 37, 799-809.
Jakubowska-Winecka, A., Włodarczyk, D. (2007). Psychologia w praktyce medycznej.
Warszawa: PZWL.
Janicki, K. (2001). Hematologia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PWZL.
Jarosz, M. (1983). Psychologia lekarska. Warszawa: PZWL.
Jennison, K.M. (1992). The impact of stressful life events and social support on drinking
among older adults: A general population survey. International Journal of Aging and
Human Development, 35, 2, 99–123.
Jośko, J. (2007). Stres w chorobach przewlekłych. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie
PZWL.
169
Jośko, J. (2011). Pozytywne emocje siłą sprawczą zdrowienia. Probl Hig Epidemiol, 92 (3),
374-376.
Jośko, J. (2016). Traumatyczne przeżycia matki ciężarnej a zdrowie jej dziecka. Dziecko
krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 5, 3. Pobrano
z: https://dzieckokrzywdzone.fdds.pl/index.php/DK/article/view/566 (4.11.2018).
Juczyński, Z. (2009). Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa:
Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Kane, R.A. (2002). Quality of life. W: L. Breslow (red.), Encyclopedia of Public Health (t.3,
1003-1006). NY: Macmillan Reference USA.
Kane, R.A. (2003). Definition, measurment, and morrelates of quality of life in nursing
homes: toward a reasonable practice, research, and policy agenda. The Gerontologist,
43 (special edition II), 28-36.
Kawczyńska-Butrym, Z. (1994). Wprowadzenie do problematyki wsparcia.
W: Z. Kawczyńska-Butrym (red.). Wsparcie społeczne w zdrowiu i w chorobie (s. 7-
10).Warszawa: Centrum Metodyczne.
Kawczyńska-Butrym, Z. (2001). Rodzina - zdrowie - choroba. Koncepcja i praktyka
pielęgniarstwa rodzinnego. Lublin: Czelej.
Kawczyńska-Butrym, Z. (2008). Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełnosprawność,
starość. Lublin: Wydawnictwo Makmed.
Kawula S., Brągiel J., Janke, A.W. (2007). Pedagogika rodziny. Obszary i panorama
problematyki. Toruń: Wyd. Adam Marszałek.
Kernis, M.H. (2003). Toward a Conceptualization of Optimal Self-Esteem. Psychological
Inquiry Copyright, 14, 1, 1–26.
Kershaw, T., Northouse, L., Kritpracha, Ch., Schafenacker, A., Mood, D. (2004). Coping
strategies and quality of life in women with advanced breast cancer and their family
caregivers. Psychology &Health, 19, 2, 139-155.
Kępiński A. (1977). Lęk. PZWL, Warszawa: PZWL. .
Kępiński, A. (1986). Psychopatologia nerwic. Warszawa: PZWL.
Kickbusz, I. (2003). The contribution of the World Health Organization to a new public
health and health promotion. Journal of Public Health, 93, 383 - 388.
Kim, Y., Kashy, D.A., Spillers, R.L., Tekla, V.E. (2010). Needs assessment of family
caregivers of cancer survivors: three cohorts comparison. Psychooncology, 19, 6,573 -
82.
170
Kim, Y., Baker, F., Spillers, R.L., (2007). Cancer Caregivers' Quality of Life: Effects
of Gender, Relationship and Appraisal. Journal of Pain and Symptom Management.
34, 3, 294 - 304.
Kim, Y., Given, B.A. (2008). Quality of life of family caregivers of cancer survivors. Across
the trajectory of the illness. Cancer. 112, 11, 2556 - 2568.
Kirenko, J., Byra, S. (2008). Zasoby osobiste w chorobach psychosomatycznych. Lublin:
Wydawnictwo UMCS.
Knoll, N., Schwarzer, R. (2004). Prawdziwych przyjaciół ... Wsparcie społeczne, stres,
choroba i śmierć. W: H. Sęk, Cieślak, R. Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (29 - 48).
Warszawa: PWN.
Klonowicz, T., Cieślak, R. (2004). Neurotyczność i radzenie sobie ze stresem w sytuacji
zagrożenia. W: J. Strelau (red.), Osobowość a ekstremalny stres (s. 281-298). Gdańsk:
GWP.
Kofta, M. (2001). Poczucie kontroli, złudzenia na temat siebie, a adaptacja psychologiczna
W: M. Kofta, T. Szustrowa (red.). Złudzenia, które pozwalają żyć (s. 199-225).
Warszawa: PWN.
Kowalski, M., Gaweł, A. (2007). Zdrowie, wartość, edukacja. Kraków: Impuls.
Kościelak, R. (2010). Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności
w zdrowiu i chorobie. Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls".
Krakowiak, P., Krzyżanowski, D., Modlińska, A. (2011). Przewlekle chory w domu. Gdańsk:
Fundacja Hospicyjna.
Krajowy Rejestr Nowotworów (2013). Białaczki (C91-95). Pobrano z:
http://onkologia.org.pl/k/epidemiologia/ (01.09.2019).
Krawczyk-Wasielewska, A, Mojs, E., Skorupska, E., Keczmer, P., Grobelny, B., Warchoł-
Biedermann, K., Wojciechowska, W., Samborski, W. (2016). Psychodemograficzny
profil opiekunów sprawujących pieczę nad chorymi z demencją w Polsce.
Pielęgniarstwo Polskie, 1, 59, 13-17.
Krohne, H.W. (1993). Vigilance and cognitive avoidance as concepts in coping research.
W: H.W. Krohne (red.), Attention and avoidance. Strategies in coping with
aversiveness (s. 19-50). Seatlle, WA: Hogrefe & Huber.
Kruk-Zagajewska, A., Kuśnierkiewicz, M., Szmeja, Z., Golusiński, W. (1997). Postawy
rodziny wobec chorych onkologicznie. Psychoonkologia, 1, 47-50.
Korporowicz, L. (2004). Konsumpcja doznań w społeczeństwie transformacji.
W: M. Marody (red). Zmiana czy stagnacja?(81-87). Warszawa: Scholar.
171
Kubacka-Jasiecka, D., Wrona-Polańska, H. (1981). Obrona przed lękiem a koncepcja samego
siebie pacjentów z chorobą nowotworową. Zeszyty Naukowe UJ, Prace
Psychologiczno-Pedagogiczne, 33, 113-136.
Kulpa, M., Owczarek, K., Stypuła-Ciuba, B. (2013). Przystosowanie psychiczne do choroby
nowotworowej a jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia u chorych
onkologicznych. Medycyna Paliatywna, 5, 106–113.
Kurowska, K., Kościelna, H. (2008). Orientacja życiowa a wsparcie społeczne u osób
z kolostomią wyłonioną z powodu raka jelita grubego. Współczesna Onkologia, 12,
228-233.
Lalonde, M. (1974). A new perspective on the health of Canadians. A working document.
Government of Canada: Ottawa.
Lambley, P. (1994). Psychologia raka. Jak zapobiegać jak przeżyć. Warszawa: Książka
i Wiedza.
Law, B. (2013). Career management – place, space and social enclaves. Journal ofthe
National Institute of Career Education and Counselling, 31, 3–8.
Lazarus, RS. (1993). Coping theory and research: Past, present and future. Psychosomatic
Medicine, 55, 234-247.
Lazarus, R.S., Folkman S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer-Verlag.
Liszka-Kisielewska, B. (2001). Rozmowy z chorym - znaczenie informacyjne i terapeutyczne.
W: Grajcarek A. (red.) Sztuka rozmowy z chorym. Kraków: Ad Vocem.
Leach, O. A., van Boxel, G. I., (2016). Choroby wewnętrzne. Wrocław: Edra Urban and
partner.
Legieć, W. (2016). Charakterystyka różnych metod przeszczepiania komórek
krwiotwórczych, W: A. Dmoszyńska, M. Cioch (red.) Leczenie nowotworów układu
krwiotwórczego (219-225). Kraków: Medycyna Praktyczna.
Lelonek, B., Cieślik, A., Kamusińska E. (2013). Problematyka stresu w chorobie
nowotworowej. Problemy pielęgniarstwa, 21, 1, 128-136.
Lewandowski K., Sacha T., Żołnierowicz J., Warzocha K. (2013). Przewlekła białaczka
szpikowa W: K. Warzocha (red.) Przewlekła białaczka szpikowa 1. Czasopisma
Hematologia. Gdańsk: Via Medica.
Łosiak, W. (2012). Psychologia stresu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Łośgraf.
Łuszczyńska, A., Schwarzer, R. (2008). Od ogólnych do specyficznych przekonań o własnej
skuteczności. W: J.M. Brzeziński, L. Cierpiałkowska (red.). Zdrowie i choroba.
Problemy teorii, diagnozy, praktyki (47-61). Gdańsk: GWP.
172
Makowska, H., Poprawa, R. (1996). Radzenie sobie ze stresem w procesie budowania
zdrowia. W: G. Dolińska-Zygmunt (red.), Psychologia zdrowia (67-100). Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Makselon, J. (2018). Nadzieja w promocji zdrowia. W: H. Wrona-Polańska, A. Skotnicki
(red.), Psychologia w promowaniu zdrowia. Muzyka - sztuka - media (s. 117 - 122).
Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP.
Malińska, M. (2013). Prezenteizm - zjawisko nieefektywnej obecności w pracy. Medycyna
Pracy, 64 (3).
Markocka-Mączka, K., Grabowski, K., Taboła, R. (2017). Holistyczne podejście do pacjenta.
W: E. Dybińska, M. Szpringer, R. Asienkiewicz (red.). Profilaktyka i edukacja
zdrowotna (171-180). Lublin: NeuroCentrum.
Marsh, H.W. (1996). Positive and negative global self-esteem: A substantively meanningful
distinction or artifactors? Journal of Personality and Social Psychology, 70, 810-819.
Marzano, M. (2013). Oblicza lęku. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Maslach, Ch. (1978). The client role in staff burn‐out. Journal Social Issues, 34, 4, 111–
124.
Maslach, Ch. (2004). Wypalenie - w perspektywie wielowymiarowej. W: H. Sęk
(red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie (s. 13-31). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Mastalski, J. (2018a), Duchowe i pedagogiczne aspekty relacji chorego z osobami
wspierającymi. Psychoonkologia (w druku).
Mastalstaki, J. (2018b). Duchowe aspekty zdrowia w kontekście cywilizacyjnych wyzwań
i zagrożeń. W: H. Wrona-Polańska, A. Skotnicki (red.), Psychologia w promowaniu
zdrowia. Muzyka - sztuka - media (s. 31-50). Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP.
Mayerscough, P.R., Ford, M. (2001). Jak rozmawiać z pacjentem. Gdańsk: GWP.
McMillan, S.C., Small, B.J., Weitzner, M., Schonwetter, R., Tittle, M., Moody, L., Haley,
W.E. (2006). Impact of coping skills intervention with family caregivers of hospice
patients with cancer: a randomized clinical trial. Cancer, 106, 1, 214-222.
McWilliams, N. (2009). Diagnoza psychoanalityczna. Gdańsk: GWP.
Mietzel, G. (2001). Wprowadzenie do psychologii. Podstawowe zagadnienia. Gdańsk: GWP.
Mikołajczyk-Lerman, G. (2011). Kobiety i ich niepełnosprawne dzieci. Acta Universitatis
Lodziensis. Folia Sociologica, 39, 73-90.
173
Miller, S. M. (1990). To see or not see: Cognitive informational styles in the coping process.
W: M. Rosebaum (red.), Learned resourcefulness (95-129). New York: Springer-
Verlag.
Moorey, S., Greer, S. (2003). Cognitive behaviour therapy for people with cancer. New York:
Oxford University Press.
Morawska, J.M., Gutysz-Wojnicka, A. (2008). Problemy opiekunów chorych po udarze
mózgu, Udar Mózgu. Problemy Interdyscyplinarne, 10, 2, 83-90.
Nęcki, Z., Górniak, L. (1999). Przekonania i postawy społeczne wobec chorób
nowotworowych. W: D. Kubacka-Jasiecka, W. Łosiak (red.), Zmagając się z chorobą
nowotworową (100-122). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Nwosu, K.C., Nwanguma, V.C. Onyebuchi, G.C. (2016). Parenting styles, test anxiety, and
self-efficacy of secondary school students in Nigeria: Lessons from Nigerian
sociocultural context. Education Research Journal, 6, 2, 32–41.
Oleś, M. (2006). Psychologiczna charakterystyka dzieci o wysokim i niskim poczuciu
osamotnienia. Roczniki Psychologiczne, 09, 1, 121-140.
Ostoja-Zawadzka, K. (1994). Żałoba w rodzinie. W: de Barbaro B. (red.) Wprowadzenie do
systemowego rozumienia rodziny (91-96). Kraków: Collegium Medicum.
Ostrowska, A. (2008). Doświadczenie czasu w chorobie W: Wrona-Polańska H.(red.),
Zdrowie, stres, choroba w wymiarze psychologicznym (229-237). Kraków: Impuls.
Pakalska-Korcala, A, Zdrojewski, T, Piwoński, J. (2006). Stres i niskie wsparcie społeczne
jako psychospołeczne czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Kardiol Pol,
64, 80- 86.
Paraskevi, T. (2013). Quality of Life: Definition and Measurement. Europe's Journal of
Psychology. 9,1, 150–162.
Parkinson, B., Colman, A.M. (1999). Emocje i motywacja. Poznań: Zysk i S-ka
Wydawnictwo.
Pasikowski, T. (2000). Stres i zdrowie. Podejście salutogenetyczne. Wydawnictwo Fundacji
Humaniora, Poznań.
Pennebaker, J.W. (1990). Opening Up: The Healing Power of Confiding in Others. New
York: Morrow.
Penson, R.T., Dignan, F.L., Canellos, G.P., Picard, C.L., Lynch, T.J. (2000). Burnout: caring
for the caregivers. The Oncologist, 5, 5, 425-434. Pobrano:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11040279 (11.12.2018).
174
Perek-Białas, J., Stypińska, J. (2010). Łączenie pracy i opieki nad osobą starszą – wpływ na
jakość życia opiekuna. W: D. Kałuża, P. Szukalski (red.), Jakość życia seniorów
w XXI wieku. Ku aktywności (s. 136-148). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego. Pobrano z: http://repozytorium.uni.lodz.pl:8080/xmlui/handle/11089/3526
(17.08.2017).
Pettingale, K.W., Morris, T., Grees, S., i Haybittle, J.L. (1985). Mental attitudes to cancer: An
additional prognostic factor. Lancet, 8431, 750 - 751.
Pietryga-Szkarłat, B. (2017). Wiedza o zdrowiu i poczucie koheracji jako wyznaczniki
zachowań zdrowotnych młodzieży studiującej (praca doktorska).
Pietrzyk, A. (2006). Ta choroba w rodzinie. Psycholog o raku. Kraków: Oficyna Wydawnicza
"Impuls".
Pietrzyk, A. (2010). Poznawcze funkcjonowanie pacjenta onkologicznego przed
chemioterapią i po chemioterapii. Kierunki pomocy medycznej i pozamedycznej
w odzyskiwaniu sprawności umysłowej. Analizy przypadków dwojga studentów –
kobiety i mężczyzny. Psychoonkologia, 1, 29–35.
Pinquart, M. (2003). Differences between caregivers and noncaregivers in psychological
health and physical health: meta-analysis. Psychology and aging, 18, 2, 250-267.
Pobrano: https://www.researchgate.net/publication/10691251 (12.11.2017).
Piotrowski, A. (2010). Stres i wypalenie zawodowe funkcjonariuszy Służby Więziennej.
Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Pitceathly, C., Maguire, P. (2003). The psychological impact of cancer on patients' partners
and other key relatives. European Journal of cancer, 39, 11, 1517-1524. Pobrano
z: https://www.ejcancer.com/article/S0959-8049(03)00309-5/fulltext (21.08.2018).
Plopa, M. (2005). Psychologia rodziny. Teoria i badania. Elbląg: Wydawnictwo Elbląskiej
Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej.
Podolak-Dawdziak, M., Sacha, T. (2013). Choroby układu krwiotwórczego. W: P. Gajewski
(red.), Choroby wewnętrzne na podstawie interny Szczeklika (s. 810-875). Kraków:
Medycyna Praktyczna.
Polskie Towarzystwo Onkologiczne (2014). Obecny Stan Zwalczania Nowotworów w Polsce.
Pobrane z: https://pto.med.pl/content/download/7709/84400/file/Obecny_Stan.pdf
(21.07.2018).
Porębiak, M. (2005). Samoocena jawna i utajona: model dwuskładnikowy. Nowiny
Psychologiczne, 2, 93-105.
175
Porębiak, M. (2012). Zaburzenia i problemy psychiczne pacjentów onkologicznych.
Pobrane z: https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/choroby/70085 (10.08.2018).
Popławska, L. (2011). Przewlekła białaczka limfocytowa - chłoniak z małych limfocytów B.
W: J. Walewski (red.), Nowotwory układu chłonnego (s. 79-92). Warszawa: Centrum
Medyczne Kształcenia Podyplomowego.
Poprawa, R. (2001). Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. W: G. Dolińska-Zygmunt
(red.), Podstawy psychologii zdrowia (s. 103-141). Wrocław: Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego.
Potrykowska, A., Strzelecki, Z., Szymborski, Janusz Witkowski, J. (2014). Zachorowalność
i umieralność na nowotwory a sytuacja demograficzna Polski. Warszawa:
Rządowa Rada Ludnościowa.
Puchalski, K. (1990). Zachowania związane ze zdrowiem jako przedmiot nauk
socjologicznych. Uwagi wokół pojęcia. W: A. Gniazdowski (red.), Zachowania
zdrowotne. Zagadnienia teoretyczne, próba charakterystyki zachowań zdrowotnych
społeczeństwa polskiego (s. 23-57). Łódź: Instytut Medycyny Pracy.
Puchalski, K. (1997). Zdrowie w świadomości społecznej. Łódź: Instytut Medycyny Pracy
im. prof. J. Nofera.
Puterman, E., Epel, E. (2012). An Intricate Dance: Life Experience. Multisystem Resiliency,
and Rate of Telomere Decline Throughout the Lifespan. Social and Personality
Psychology Compass, 6, 11, 807-825.
Rachel, W., Datka, W., Zyss, T., Zięba, A. (2014). Obciążenie opiekunów pacjentów
z otępieniem w chorobie Alzheimera. Gerontologia Polska, 22, 1, 14-23.
Ratajczak, Z. (1994). Wsparcie społeczne w środowisku pracy a stres i jego skutki zdrowotne.
W: Z. Ratajczak (red.), Psychologiczna problematyka wsparcia społecznego
i pomocy (s. 57-79). Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Ratajczak, Z. (2000), Stres - radzenie sobie - koszty psychologiczne. W: I. Heszen-Niejodek,
Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne
(s. 65-86). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Reiche, E.M.V., Nunes, S.O.V., Morimoto, H.K. (2004). Stress, depression, the immune
system, and cancer. Lancet Oncol., 5, 10, 617-25.
Reykowski, J. (1976). Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności.
W: T. Tomaszewski (red.), Psychologia (s. 566-628). Warszawa: PWN.
176
Rębiałowska-Stankiewicz, M. (2004). Wsparcie społeczne w chorobie nowotworowej piersi.
W: Kuchcińska M. (red). Zdrowie człowieka i jego edukacja gerontologiczna (s. 87-
93). Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.
Riemann, F. (2005). Oblicza lęku. Studium z psychologii lęku. Kraków: Wydawnictwo
WAM.
Rocznik Demograficzny 2018, Główny Urząd Statystyczny, pobrano
z: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/ (28.11.2018).
Rosenberg, M., Simmons, R.G. (1972). Black and White Self-Esteem: The Urban School
Child. Washington: American Sociological Association.
Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of
reinforcement. Psychological Monographs: General and Applied, 80, 1–28.
Rotter, J. B. (1975). Some problems and misconceptions related to the construct of internal
versus external control of reinforcement. Journal of Consulting and Clinical
Psychology, 43, 1, 56-67.
Rogowska, A., Wojciechowska-Maszkowska, B., Adamska, S. (2006). Osobowość a styl
życia osób zróżnicowanych pod względem aktywności fizycznej. W: S. Zagórny
(red.), Kultura fizyczna jako element nowego stylu życia (s. 107-119). Opole: PO.
Ryan, R. M., Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic
motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55, 68–78.
Rzepecki, P. (2013). Przeszczepianie krwiotwórczych komórek macierzystych.
W: P. Rzepecki, W. Skrzyński, M. Olszewska-Szopa (red.), Wspólnie damy radę.
Chemioterapia, przeszczepianie krwiotwórczych komórek macierzystych (31-122).
Warszawa: Medical Education Sp. z o.o.
Sankowska, M. Kauc, L. (2000). Transplantacja szpiku i transplantacja krwi obwodowej.
Poradnik pacjenta. Warszawa: Medigen.
Sapolsky, R. M. (2010). Dlaczego zebry nie mają wrzodów? Psychofizjologia stresu.
Warszawa: PWN.
Sheridan, C.L., Radmacher, S.A. (1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego
modelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo
Psychologiczne.
Sharpe, M., Strong, V., Allen, K. (2004). Major depression in outpatients attending a regional
cancer center: screening and unmet treatment needs. Br J Cancer, 90, 314-20.
177
Schwarzer, R., Jerusalem, M. (1995). Generalized self-efficacy scale. W: J. Weinman,
S. Wright, M. Johnston (red.), Measures in health psychology: A user’s portfolio
(s. 35-38). Windsor: NFER-Nelson.
Schumacher, K., Beck, C.A., Marren, J.M. (2006). Family caregivers: caring for older adults,
working with their families. Am J Nurs., 106, 40-9.
Seligman, M.E.P., Maier S.F. (1967). Failure to escape traumatic shock. Journal of
Experimental Psychology, 74 , 1-9.
Seligman, M.E.P., (1975). Helplessness: On depression, development and death. San
Francisco: Freeman.
Seligman, M.E.P. (1995). The optimistic child. Boston: Houghton Mifflin.
Seligman, M.E.P., Walker, E.F., Rosenhan, D.L. (2011). Psychopatologia. Poznań:
Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Seyle, H. (1977). Stres okiełznany. Warszawa: PIW.
Sęk, H. (1991). Twórczość i kompetencje życiowe a zdrowie psychiczne. Poznań:
Wydawnictwo UAM.
Sęk, H. (1997). Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu. W: D. Kubacka-Jasiecka,
A. Lipowska-Teutsch (red.). Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej
(159-169). Kraków: Wydawnictwo ALL.
Sęk, H., Pasikowski, T. (2001). Zdrowie, stres, zasoby. Poznań: Wydawnictwo Fundacji
Humaniora.
Sęk, H. (2005). Zdrowie behawioralne. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik
akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej (s. 533-
553). Gdańsk: GWP.
Sęk, H. (2011). Rola wsparcia społecznego w sytuacjach stresu życiowego. O dopasowaniu
wsparcia do wydarzeń stresowych. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.) Wsparcie społeczne
stres i zdrowie (s. 49-67), Warszawa: PWN
Sęk, H., Cieślak R. (2011). Wsparcie społeczne - sposoby definiowania, rodzaje
i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne W: H. Sęk, R. Cieślak (red.)
Wsparcie społeczne stres i zdrowie (s. 11-28), Warszawa: PWN.
Sęk, H., Ścigała, I. (1996). Stres i radzenie sobie w modelu salutogenetycznym.
W: I. Heszen- -Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu: problemy
teoretyczne i metodologiczne (s. 133-150). Katowice: Wydawnictwo UŚ.
178
Sheridan, Ch., Radmacher, S. (1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego
modelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP.
Shin, K.J., Lee, Y.J., Yang, Y.R., Park, S., Suh, P.G., Follo, M.Y., Cocco, L., Ryu, S.H.
(2016). Molecular mechanisms underlying psychological stress and cancer. Current
Pharmaceutical Design, 22, 16, 2389-402.
Schwarzer, R. Knoll, N. (2003). Positive coping: Mastering demands and searching for
meaning. W: S. J. Lopez, C. R. Snyder (red.), Positive psychological assessment:
A handbook of models and measures (s. 393-403). Wachington, DC: American
Psychological Association.
Siemiński, M., Nitka-Siemińska, A., Nyka, W.M. (2007). Zespół wypalenia. Forum
Medycyny Rodzinnej, 1, 1, 45-49.
Skotnicki, A.B., Nowak, W.S. (1998). Podstawy hematologii dla studentów i lekarzy.
Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna.
Skrzyński, W. (2013). Życie - jedyne, niepowtarzalne... W: P. Rzepecki, W. Skrzyński,
M. Olszewska-Szopa (red.), Wspólnie damy radę. Chemioterapia, przeszczepianie
krwiotwórczych komórek macierzystych (s. 7-20). Warszawa: Medical Education
Sp. z o.o.
Ścigała, E. (2001). Psychoneuroimmunologia jako dziedzina współczesnej psychosomatyki
W: L. Cierpiałkowska, H. Sęk (red.), Psychologia kliniczna i psychologia zdrowia.
Wybrane zagadnienia (s. 33-60). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Ślebarska, K. (2010). Wsparcie społeczne a zaradność człowieka w sytuacji bezrobocia:
studium konfrontatywne. Katowice: "Śląsk" Wydawnictwo Naukowe.
Słońska, Z., Misiunia, M. (1993). Promocja zdrowia. Słownik podstawowych terminów.
Warszawa: Agencja Promo-Lider.
Słońska, Z. (2010). Rozwój i stan pojęcia "Promocja zdrowia". W: K. Popielski,
M. Skrzypek, E. Albińska (red.), Zdrowie i choroba w kontekście psychospołecznym
(s. 213-225). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Stewart B., Wild C. (2014). World Cancer Report 2014. Lyon: International Agency for
Research on Cancer. Pobrano z: http://publications.iarc.fr/Non-Series-
Publications/World-Cancer-Reports/World-Cancer-Report-2014 (25.05.2016).
Świętochowski, W. (2015). Choroba przewlekła w systemie rodziny. W: I. Janicka,
H. Liberska (red.) Psychologia rodziny (387-409). Warszawa: PWN.
179
Simmons BL, Nelson DL. (2007). Eustress at work: Extending the holistic Stress Model
W: D.L. Nelson, C.L. Cooper (red.) Positive organizational behavior: Accentuating
the positive at work (40-54). London: SAGE.
Sosnowski, T. (1977). Lęk jako stan i jako cecha w ujęciu Charlesa D. Spielbergera. Przegląd
Psychologiczny, 2, 349–360.
Sosnowski, T., Wrześniewski, K., Jaworowska, A., Fecenec, D. (2006). Inwentarz Stanu
i Cechy Lęku (STAI). Polska Adaptacja. Podręcznik. Warszawa: PTP.
Strelau, J., Doliński, D. (2008). Psychologia. Podręcznik akademicki. t. 2. Gdańsk: GWP.
Strelau, J., Jaworowska, A., Wrześniewski, K., P. Szczepaniak, P. (2009). Kwestionariusz
radzenia sobie w sytuacjach stresowych. CISS. Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Strzelecki W., Cybulski M. , Strzelecka M. (2009). Rola poczucia umiejscowienia kontroli
w kształtowaniu wybranych zachowań zdrowotnych adolescentów. Nowiny Lekarskie,
78, 1, 18-22.
Szczeklik, A. (2006). Choroby wewnętrzne. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna.
Szymona, K. (2008). Zaburzenia nerwicowe a poczucie koherencji. Czynniki chroniące przed
zachorowaniem. Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-
Ekonomicznej.
Szymanowska, A. (1992). Psychospołeczne uwarunkowania poczucia sensu życia. Studia
z Psychologii, 4, 63-132.
Świętochowski, W. (2015). Choroba przewlekła w systemie rodziny. W: I. Janicka,
H. Liberska (red.) Psychologia rodziny (s. 387–409). Warszawa: PWN.
Targowski, M., Stankiewicz-Choroszucha, B. (2005). Globalne zagrożenie zdrowia. Zdrowie
Publiczne, 115, 425-427.
Terelak, J., Dzięgielewska, J. (2011). Strategie radzenia sobie ze stresem a skuteczność terapii
uzależnień alkoholików. Seminare. Poszukiwania naukowe, 29, 105-122.
Teresiak, E., Czarnecka-Operacz, M., Jenerowicz, D. (2006). Wpływ nasilenia stanu
zapalnego skóry na jakość życia rodzinnego chorych na atopowe zapalenie skóry. Post
Dermatol Alergol, XXIII, 6, 249–257.
Terrie, A.M., Arseneaultb, L., Belskya, D., Dicksonc, N., Hancoxc, R.J., Harrnigtona,
H. Houtsa, R., Poultonc, R., Robertsd, B.W., Rossa, S., Searse, M.R., Thomsong,
W.M, Caspia, A. (2011). A gradient of childhood self-control predicts health,
wealth, and public safety. Current Issue, 108, 7, 2693-2698.
180
Toseland, R.W., Blanchard, C.G. McCallion P. (1995). A problem solving intervention for
caregivers of cancer patients. Social Science & Medicine, 40, 4, 517-528.
Trzebiatowska, I. (2000). Zaburzenia psychiczne w chorobie nowotworowej.
W: K. de Walden-Gałuszko (red.), Psychoonkologia (s. 71-81). Kraków:
Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego.
Trześniewski, K.H., Donnellan M. B., Moffit, T. E., Robins R.W., Poulton, R., Caspi,
A. (2006). Low self-esteem during adolescence predicts poor health, criminal
behavior, and limited economic prospects during adulthood. Developmental
Psychology, 42, 2, 381-390.
Turska, E. 2008. Rola wsparcia społecznego w sytuacji długotrwałego bezrobocia.
W: Z. Ratajczak (red.) Przedsiębiorczość społeczna a walka z bezrobociem. Problemy
społeczne (119-141). Warszawa: Wydawnictwo Akademickie "ŻAK".
Tylka, J., (2010). Podejście psychosomatyczne w wyjaśnianiu przyczyn i ustalenia sposobów
terapii zaburzeń zdrowia. Family Medicine & Primary Care Review 12, 1, 97-103.
Tyszkowa, M. (1972). Problemy psychologicznej odporności u dzieci i młodzieży. Warszawa:
Nasza Księgarnia.
Vaillant, G.E. (1971). Theoretical hierarchy of adaptive ego mechanism. Archive of General
Psychiatry, 24, 107 - 118.
Wagner, Ch. D., Bigatti, S.M., Storniolo, A.M. (2006). Quality of life of husbands of woman
witch breast cancer. Psycho-Oncology. 15, 2, 93-179.
Watson, D. (2000). Mood and Temperament. New York: Guilford Press.
Wen, A., Gatchell, G., Tachibana, Y., et al. (2012). A palliative care educational intervention
for frontline nursing home staff: the impress project. J Gerontol Nurs, 38, 10, 20–25.
Winch, B. (2014). Komunikacja z rodziną pacjenta chorego onkologicznie. Curr. Gynecol.
Oncol. 12, 2, 155-171.
Williams, L.A. (2007). Whatever it takes: Informal caregiving dynamics in blood and
marrow transplantation. Oncology Nursing Forum, 34, 379–387.
Wirsching, M. (1994). Wokół raka. Gdańsk: GWP.
Witusik, A., Pietras, T. (2007). Lęk i depresja u opiekunów osób chorych na otępienie –
badania pilotażowe. Psychogeriatria Polska, 4,1, 1-60.
Wojciszke, B. (2006). Człowiek wśród ludzi - zarys psychologii społecznej. Warszawa:
Scholar.
Wojciszke, B. (2001). Psychologia Społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
181
Wojciszke, B., Dolińśki D. (2016). Psychologia społeczna. W: D. Doliński, J. Strelau (red.)
Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2 (294 - 447). Gdańsk: GWP.
World Health Organization. (1997). WHOQOL: Measuring quality of life. Division of Mental
Health and Prevention of Substance Abuse. Programme on Mental Health. WHOQOL
Group. Pobrano z: http://www.who.int/mental_health/media/68.pdf (12.11.2016).
World Health Organization (2018). Cancer. Pobrano z: https://www.who.int/news-room/fact-
sheets (10.10.2018).
Woynarowska, B. (2013). Edukacja zdrowotna Podręcznik akademicki. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wrona-Polańska, H. (1983). Zmiana obrazu samego siebie i adaptacja do choroby
u pacjentów z leukemią, praca doktorska. Kraków: Biblioteka UJ.
Wrona-Polańska, H. (1984). Zmiany obrazu samego siebie u pacjentów z chorobą
białaczkową. Zeszyty Naukowe UJ, Prace psychologiczne, 1, 137-161.
Wrona-Polańska H. (1985). Poziom lęku a czas trwania choroby u chorych na białaczkę.
Polski Tygodnik Lekarski, 40, 1304 - 448.
Wrona-Polańska, H. (1991). Self-concept and adjustment to illness in leukemia patients.
Polish Psychological Bulletin, 22, 3, 169-178.
Wrona-Polańska, H. (1996a). Obraz samego siebie jako regulator zachowania. Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,176, Prace Psychologiczne V, 37-50.
Wrona-Polańska, H. (1996b). Model informowania w chorobach somatycznych - dylematy
i propozycje. Sztuka Leczenia, 1, 3, 61-68.
Wrona-Polańska, H. (1999a). Psychologiczne aspekty informowania pacjentów o chorobie.
W: D. Kubacka-Jasiecka, W. Łosiak (red.), Zmagając się z chorobą nowotworową
(s. 79-100). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wrona-Polańska, H. (1999b). Zmiana samopercepcji w procesie zmagania się z chorobą
o niepomyślnym rokowaniu. W: D. Kubacka-Jasiecka, W. Łosiak (red.), Zmagając się
z chorobą nowotworową (s. 197-223). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego.
Wrona-Polańska, H. (2003). Zdrowie jako funkcja twórczego radzenia sobie ze stresem.
Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Wrona-Polańska, H. (2007). Coping process with Disease and Changes of Self-Concept in
Leukemia Patients. Polish Journal of Environ. Stud., 16, 5A, 541-545.
182
Wrona-Polańska, H. (2008). Zdrowie i jego psychobiologiczne mechanizmy W: H. Wrona-
Polańska (red.), Zdrowie-Stres-Choroba w wymiarze psychologicznym (s. 17-36).
Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls".
Wrona-Polańska, H. (2009). Kreowanie zasobów osobowych wyzwaniem dla promocji
zdrowia. Perspektywa psychologiczna. W: H. Wrona-Polańska, J. Mastalaski (red.),
Promocja zdrowia w teorii i praktyce psychologicznej (s. 11-26). Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wrona-Polańska, H. (2011). Twórcze zmaganie się ze stresem szansą na zdrowie.
Funkcjonalny Model Zdrowia osób po transplantacji szpiku kostnego. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego..
Wrona-Polańska, H. (2016a). Twórcze zmaganie się ze stresem szansą na zdrowie,
Funkcjonalny Model Zdrowia osób po transplantacji szpiku kostnego. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, wydanie II rozszerzone.
Wrona-Polańska, H. (2016b). Funkcjonalny Model Zdrowia jako teoretyczna podstawa badań
w obszarze zdrowia i choroby. W: H. Wrona-Polańska, K. Bargiel-Matusiewicz, E.
Pisula (red.), Zdrowie i choroba. Funkcjonowanie psychospołeczne i zawodowe (s. 13-
30). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Wrona-Polańska, H. (2017). Regulatory function of stress in the process of leukemia patients'
recovery after bone marrow transplantation. Polish Psychological Bulletin, 48, 3, 328-
337.
Wrona-Polańska, H. (2018). Zdrowie jako wskaźnik procesu zmagania się z białaczką
i przeszczepem. Z perspektywy 40 lat psychologicznych badań nad zdrowiem chorych
i nowotworami krwi. W: H. Wrona-Polańska, A. Skotnicki (red.), Psychologia
w promowaniu zdrowia. Muzyka - sztuka - media (s. 13-30). Kraków: Wydawnictwo
Naukowe UP.
Wrona-Polańska, H., Kaczmarska, A. (2012), Zasoby podmiotowe i radzenie sobie ze stresem
a poziom zdrowia pacjentów po przeszczepie szpiku kostnego. W: H. Wrona-Polańska
(red.), Psychologia zdrowia w służbie człowieka (s.124-140), Kraków: Wydawnictwo
Naukowe UP.
Wrona-Polańska, H., Kaczmarska, A. (2016), Zasoby podmiotowe jako wyznaczniki zdrowia
osób wspierających chorych na białaczkę, Psychiatria Wydawnictwa Viamedica, 13,
2, 55-62.
183
Wrona-Polańska, H., Kaczmarska, A. (2018). Stres a zdrowie osób wspierających chorych
na białaczkę. W: H. Wrona-Polańska, A. Skotnicki (red.), Psychologia w promowaniu
zdrowia. Muzyka - sztuka - media (s. 71-82). Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP.
Wrona-Polańska, H., Skotnicki, A.B., Piątkowska-Jakubas (2013). Zdrowie pacjentów
leczonych metodą transplantacji szpiku kostnego a radzenie sobie ze stresem -
perspektywa psychologiczna i medyczna. Przegląd Lekarski, 70, 9, 715-718.
Wrona-Polańska, H., Skotnicki, A.B., Piątkowska-Jakubas, B. (2016c). Psychologiczne
predyktory zdrowia pacjentów po transplantacji szpiku kosntego 40 lat
psychologicznych badań chorych z nowotworami krwi. Przegląd Lekarski, 73, 5, 305-
309.
Wrześniewski, K. (1996). Style a strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pomiaru.
W: I. Heszen, Z . Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu. Problemy teoretyczne
i metodologiczne (s. 44-64). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Wrześniewski, K. (2004). Interakcyjny Model radzenia sobie ze stresem po zawale serca. W:
K. Wrześniewski, D. Włodarczyk, Choroba niedokrwienna serca. Psychologiczne
aspekty leczenia i zapobiegania. (s. 71-106). Sopot: GWP.
Wrześniewski, K. (2005). Psychologiczne uwarunkowania powstawania i rozwoju chorób
somatycznych. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka
w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej (s. 493-531). Gdańsk: GWP.
Wrześniewski, K. (2009). Osobowościowe uwarunkowania jakości życia pacjentów
kardiologicznych. Kardiologia Polska, 67, 11, 1235-1236.
Wrześniewski, K., Sosnowski, T. (1987). Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (ISCL). Polska
adaptacja STAI. Podręcznik. Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne.
Wrześniewski, K., Sosnkowski, T., Matusik, D. (2002). Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI.
Polska adaptacja STAI. Podręcznik. Wydanie drugie, rozszerzone. Warszawa:
Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Yun, Y. H, Rhee, Y.S., Kang, I.O., Lee, J.S., Bang, S.M., Lee W.S., Kim J.S., Kim S.Y, Shin
S.W, Hong Y.S. (2005). Economic Burdens and Quality of Life of Family Caregivers
of Cancer Patients. Oncology, 68, 107-114.
Zahlis, E., Shands, M. (1991). Breast cancer: demands of the illness on the patient’s partner.
Journal of Psychosocial Oncology, 9, 75–93.
Zboralski, K., Florkowski,. A.,Talarowska-Bogusz, M., Macander, M., Szubert, S., Gałecki,
P. (2008). Salutogenesis – the extension of physician`s capabilities. Pol Merk
Lek, 25, 1, 47-8.
184
Ziarko, M. (2014). Zmaganie się ze stresem choroby przewlekłej. Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Zimbardo, P. G., Gerrig, R. J. (2012). Psychologia i życie. Warszawa: PWN.
Zysnarska, M., Wojnicz-Michera, I., Taborowska, M., Kołecki P., Maksymiuk, T. (2010).
Kobieta-opiekun osoby przewlekle chorej-wyznaczniki przeciążenia. Nowiny
Lekarskie, 79, 5, 386-391.
185
Streszczenie
Celem przeprowadzonych badań było poznanie psychologicznych mechanizmów
prowadzących do zdrowia osób bliskich wspierających chorych na białaczkę.
Podstawę teoretyczną pracy stanowi Funkcjonalny Model Zdrowia Heleny Wrony-
Polańskiej (2003), który bazuje na teorii systemowej uwzględniającej wzajemną relację
pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem. Za Wroną-Polańską (2003, 2011) zdrowie
rozumiane jest jako funkcja twórczego radzenia sobie ze stresem, gdzie kluczową rolę
odgrywają zasoby lub ich deficyty, które decydują o skuteczności radzenia. Zasadnicze
znaczenie w przyjętym modelu przypisuje się osobowości prozdrowotnej, złożonej zmiennej,
która wpływa trzema ścieżkami na zdrowie (kompetencyjną, emocjonalną i napięciową).
Badaniami objętych zostało 100 osób wspierających chorych na białaczkę.
W badaniach zastosowano wywiad standaryzowany skonstruowany na podstawie
Kwestionariusza Wydarzeń Stresowych (KWS) Heleny Wrony-Polańskiej (2003), skale
szacunkowe oraz narzędzia kwestionariuszowe. Zdrowie zostało zdefiniowane na podstawie
operacyjnej definicji zdrowia Wrony-Polańskiej (2003), mierzono je za pomocą pięciu
wskaźników: poczucia zdrowia, poczucia spokoju, poczucia jakości życia, poczucia braku
zmęczenia oraz udziału w życiu społecznym. Wskaźnikiem poziomu stresu był wynik
uzyskany przez osoby badane w skali lęku jako stanu (za: Wrona-Polańska, 2011). Style
radzenia sobie ze stresem zmierzono za pomocą Kwestionariusza Radzenia Sobie
w Sytuacjach Stresowych (CISS). Do badania zasobów zastosowano metody
kwestionariuszowe oraz wywiad standaryzowany. Samoocenę zmierzono Skalą Samooceny
S. Rosenberga, poczucie koherencji SOC-29 A. Antonovsky'ego, lęk dyspozycyjny ISCL -
STAI - X-2 D. Spilbergera, J. Strelau, M. Tysarczyk i K. Wrześniewskiego, poczucie
wsparcia i poczucie samoskuteczności w zmaganiu z chorobą osoby bliskiej wywiadem
standaryzowanym.
Analiza wyników miała charakter jakościowy i ilościowy, obejmowała następujące
grupy zmiennych: zdrowie, stres i style radzenia sobie oraz zasoby. Przeprowadzone analizy
statystyczne ujawniły, że 2/3 osób badanych ocenia swoje zdrowie jako przeciętne lub
wysokie. Połowa osób wspierających chorych na białaczkę doświadcza wysokiego poziomu
stresu. 1/4 badanych osób ma niskie poczucie koherencji i kontroli, 1/3 wsparcia oraz
samoskuteczności w zmaganiu się z chorobą osoby bliskiej, połowę osób badanych
charakteryzuje wysoki poziom lęku dyspozycyjnego.
186
Przeprowadzone analizy statystyczne pozwoliły na określenie predyktorów zdrowia,
stresu oraz radzenia sobie ze stresem. Analiza regresji ujawniła, że pozytywnymi
predyktorami zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę są: poszukiwanie kontaktów
towarzyskich oraz poczucie wsparcia ze strony innych, negatywnymi natomiast: styl
skoncentrowany na emocjach oraz lęk dyspozycyjny. Stres wyjaśniany jest przez styl
skoncentrowany na emocjach, poczucie koherencji oraz lęk dyspozycyjny. Psychologicznymi
mechanizmami warunkującymi zdrowie osób wspierających chorych na białaczkę są zasoby
podmiotowe. Zasoby te wpływają na zdrowie osób bliskich wspierających chorych na
białaczkę, wzmacniają poczucie zdrowia, przeciwdziałają wysokiemu poziomowi stresu oraz
warunkują radzenie sobie z trudną sytuacją jaką jest choroba białaczkowa osoby bliskiej.
Zdrowiu sprzyja poszukiwanie kontaktów towarzyskich rozumiane jako poszukiwanie
wsparcia, silne poczucie koherencji, poczucie wsparcia ze strony innych oraz pozytywna
samoocena, która sprzyja unikaniu koncentracji na negatywnych emocjach i motywuje do
podejmowania aktywności wyzwalającej pozytywne emocje, zagraża zdrowiu osób badanych
koncentracja na negatywnych emocjach oraz wysoki poziom lęku dyspozycyjnego.
Wyniki badań mogą być zastosowane w praktyce psychologicznej - do konstruowania
programów profilaktycznych i promujących zdrowie wśród osób wspierających chorych na
białaczkę.
187
Abstract
The aim of the conducted research was to learn the psychological mechanisms leading to
health in relatives who support patients with leukaemia.
The Functional Health Model developed by Helena Wrona-Polańska (2003), which is based
on a systems theory that takes into account the relationship between a person and his or her
environment, is the theoretical basis of the work. According to Wrona-Polańska (2003, 2011),
health is understood as a function of creative coping with stress, where the key role is played
by resources or their deficits, which determine the effectiveness of coping. The fundamental
importance in the adopted model is attributed to the pro-health personality, a complex
variable that influences three pathways to health (the competence path, the emotional path and
the tension path).
The research covered 100 people supporting patients with leukaemia. A standardized
interview constructed on the basis of the Questionnaire of Stressful Life Events (KWS) by
Helena Wrona-Polańska (2003), estimated scales and questionnaire tools were used in the
research. Health was defined on the basis of the operational definition of health given by
Wrona-Polańska (2003), it was measured with five indicators: a sense of health, a sense of
calm, a sense of quality of life, a sense of lack of fatigue and participation in social life. The
result obtained by the participants on the scale of anxiety as a state (Wrona-Polańska, 2011)
was the indicator of stress level. Styles of coping with stress were measured by using the
Coping Inventory for Stressful Situations Questionnaire (CISS). The questionnaire and
standardized interviews were used to study the resources. Self-esteem was measured with
The Rosenberg Self-esteem Scale (SES), sense of coherence was measured with Antonovsky's
sense of coherence (SOC-29), dispositional anxiety was measure with State-Trait Anxiety
Inventory (STAI X-2) developed by D. Spielberg, J. Strelau, M. Tysarczyk and
K. Wrześniewski, sense of support and self-efficacy in struggling with the disease of a close
relative was measured with a standardized interview.
The analysis of the results was qualitative and quantitative, and included the following groups
of variables: health, stress and coping styles as well as resources. The statistical analyses, that
were carried out, revealed that 2/3 of the participants assessed their health as average or high.
Half of the people supporting leukaemia patients experience a high level of stress. 1/4 of
respondents have a low level of sense of coherence and control, 1/3 of respondents have a low
188
sense of support and self-efficacy in coping with the disease of a close relative, half of the
respondents have a high level of dispositional anxiety.
The statistical analyses, that were carried out, enabled to determine the predictors of health,
stress and coping with stress. The regression analysis revealed that the positive predictors of
health of people supporting leukaemia patients are: seeking social contacts and a sense of
support from others, while negative ones are: a style focused on emotions and dispositional
anxiety. Stress is explained by a style focused on emotions, a sense of coherence and
dispositional anxiety. Subjective resources are the psychological mechanisms conditioning the
health of people supporting leukaemia patients. The resources affect the health of close
relatives who support patients with leukaemia, strengthen the sense of health, counteract high
levels of stress and condition the coping with a difficult situation such as a close relative’s
suffering from leukaemia. Health is conducive to the search for social contacts understood as
seeking support, a strong sense of coherence, a sense of support from others and positive self-
esteem, which helps to avoid concentration on negative emotions and motivates to engage in
activities that release positive emotions. Concentration on negative emotions and high level of
dispositional anxiety threaten the health of the participants.
The results of the research can be applied in psychological practice - to construct preventive
and health promoting programs among people supporting patients with leukaemia.
189
Aneks
ZAŁĄCZNIK 1 WYWIAD STANDARYZOWANY
Poniżej znajdują się pytania. Jeśli Twoim zdaniem należy zaznaczyć więcej niż jedną
odpowiedź, zaznacz wszystkie właściwe. Odpowiedz na każde pytanie możliwie jak
najbardziej szczerze. Jeśli nie znajdziesz właściwej dla siebie odpowiedzi wpisz w rubryce
inne swoje odpowiedzi.
Przed przystąpieniem do pracy proszę o udzielenie kilku informacji:
Wiek……………………………………………………..............................................................
Płeć K / M
Data diagnozy choroby u osoby bliskiej ......................................................................................
Osoba chora to dla Ciebie:
a) współmałżonek
c) rodzeństwo
d) dziecko
e) rodzic
Pytania :
1. Z kim możesz porozmawiać o swoich problemach?
a) współmałżonkiem
b) przyjacielem/przyjaciółką c) dziećmi
d) rodzicami
e) innymi........................................................
2. Czy swoje zachowanie w sytuacjach
codziennych oceniasz jako spokojne?
a) zdecydowanie nie
b) raczej nie
c) nie wiem
d) raczej tak
e) zdecydowanie tak
3. Jak oceniasz swój obecny stan zdrowia?
a) bardzo zły
b) zły
c) średni
d) dobry
e) bardzo dobry
4. Czy zdarza się, że unikasz innych ludzi?
a) bardzo często lub zawsze
b) często
c) nie wiem
d) rzadko
e) nigdy lub bardzo rzadko
190
5. Poniżej znajduje się linia, na jednym z jej
krańców są ludzie, którzy czują się zmęczeni,
a na przeciwległym ludzie wypoczęci. Zaznacz,
w którym miejscu na tej linii Ty obecnie się znajdujesz?
|--------|--------|-------|--------|--------|--------|--------|--------|--------|
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Zmęczony Wypoczęty
Uzasadnij dlaczego:..............................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
6.Czy zdarza się, że odczuwasz osamotnienie?:
a) zawsze
b) często
c) nie wiem
d) rzadko
e) nigdy
7. Poniżej znajduje się linia, na jednym z jej
krańców są ludzie nerwowi, a na przeciwległym
- ludzie spokojni. Zaznacz, w którym miejscu na
tej linii Ty obecnie się znajdujesz?:
|--------|--------|-------|--------|--------|--------|--------|--------|--------|
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Nerwowi Spokojni
Uzasadnij dlaczego:..............................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
8. Czy często odczuwasz różnego rodzaju
dolegliwości?
a) zawsze
b) często
c) trudno powiedzieć d) rzadko
e) nigdy
9. Jak często spotykasz się ze znajomymi?
a) bardzo rzadko
b) rzadko
c) średnio
d) często
e) bardzo często
10. Jakiej pomocy oczekiwałabyś / oczekiwałbyś w aktualnej sytuacji od bliskich?
e) wsparcia emocjonalnego
b) pomocy w codziennych obowiązkach
c) wsparcia informacyjnego
d) pomocy materialnej
e) inne....................................................................
11. Poniżej znajduje się linia, na jednym z jej
krańców są ludzie chorzy, a na przeciwległym -
ludzie zdrowi. Zaznacz, w którym miejscu na tej
linii Ty obecnie się znajdujesz?:
|--------|--------|-------|--------|--------|--------|--------|--------|--------|
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Chorzy Zdrowi
Uzasadnij dlaczego:..............................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
12. Jak często doświadczasz uczucia spokoju?
a) nigdy
b) rzadko
c) nie wiem
d) często
e) zawsze
13. Jak często aktualnie odczuwasz zmęczenie?
a) zawsze
b) często
c) nie wiem
d) rzadko
e) nigdy
191
14. Czy możesz liczyć na wsparcie ze strony
rodziny i przyjaciół?
a) zdecydowanie nie
b) raczej nie
c) nie wiem
d) raczej tak
e) zdecydowanie tak
15. Jak często przebywasz w miejscach
publicznych?
a) bardzo rzadko
b) rzadko
c) średnio
d) często
e) bardzo często
16. Jakie aktualnie dolegliwości pojawiają się u
Ciebie w sytuacji zmęczenia?
a) bóle głowy
b) brak apetytu
d) problemy ze snem
e) nerwowość i drażliwość f) problemy z koncentracją g) niepokój, czy podołam obowiązkom
i) inne...................................................................
17. Czy skutecznie radzisz sobie z trudnościami
jakie przytrafiają się w Twoim życiu?
a) zdecydowanie nie
b) raczej nie
c) nie wiem
d) raczej tak
e) zdecydowanie tak
18. Poniżej znajduje się linia, na jednym z jej
krańców są ludzie, którzy czują, że są wycofani
społecznie, a na przeciwległym ludzie, którzy
czują, że biorą aktywny udział w życiu
społecznym. Zaznacz, w którym miejscu na tej
linii Ty obecnie się znajdujesz?
|--------|--------|-------|--------|--------|--------|--------|--------|--------|
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Wycofani społecznie Aktywni społecznie
Uzasadnij dlaczego:..............................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
19. Czy czujesz się wyczerpana/wyczerpany
aktualną sytuacją związaną z chorobą bliskiej Ci
osoby?
a) zdecydowanie tak
b) raczej tak
c) nie wiem
d) raczej nie
e) zdecydowanie nie
20. Czy ostatnio odczuwasz pogorszenie stanu
zdrowia?
a) zdecydowanie tak
b) raczej tak
c) nie wiem
d) raczej nie
e) zdecydowanie nie
21. Na czyje wsparcie możesz aktualnie głównie
liczyć?
a) współmałżonka
b) rodziców
c) dzieci
d) przyjaciół
e) inne....................................................................
22. Poniżej znajduje się linia, na jednym z jej
krańców są ludzie, którzy oceniają swoje zdrowie
ja nieudane i pełne rozczarowań, a na
przeciwległym - ludzie, którzy oceniają swoje
życie jako udane i satysfakcjonujące. Zaznacz,
w którym miejscu na tej linii Ty obecnie się znajdujesz:
|--------|--------|-------|--------|--------|--------|--------|--------|--------|
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Życie nieudane Życie udane
i pełnie rozczarowań i pełne satysfakcji
Uzasadnij dlaczego:..............................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
................................................................................
................................................................................
................................................................................
192
23. Czy masz poczucie, że radzisz sobie z
sytuacją choroby osoby bliskiej?
a) nigdy
b) raczej rzadko
c) nie wiem
d) raczej często
e) bardzo często
24. Z kim najczęściej rozmawiasz o swoich
problemach?
a) żoną/mężem
b) partnerką/parterem
c) przyjaciółką/przyjacielem
d) rodzicem
e) dzieckiem
f) psychologiem
g) księdzem
e) z nikim
25. Moje zainteresowanie swoim zdrowiem od
momentu zachorowania bliskiej mi osoby:
a) zmalało
Uzasadnij
dlaczego…………………………………………..
b) nie zmieniło się, wcześniej dbałem na takim
samym poziomie
Uzasadnij
dlaczego……………………………………….….
c) wzrosło
Uzasadnij
dlaczego……………………………….……........
Podaj przykłady swoich działań, które świadczą
o wzroście zainteresowania zdrowiem?
................................................................................
................................................................................
................................................................................
................................................................................
26. Poniżej znajduje się linia, na jednym z jej
krańców są ludzie, którzy nie potrafią radzić sobie z chorobą bliskiej osoby, a na
przeciwległym Ci którzy skutecznie radzą sobie
z nią. Zaznacz, w którym miejscu na tej linii Ty
obecnie się znajdujesz?
|--------|--------|-------|--------|--------|--------|--------|--------|--------|
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Nieskutecznie radzący sobie Skutecznie radzący sobie
z chorobą bliskiej osoby z chorobą bliskiej osoby
Uzasadnij dlaczego:..............................................
...............................................................................
...............................................................................
...............................................................................
27. Czy odczuwasz aktualnie większe
zmęczenie?:
a) zdecydowanie tak
b) raczej tak
c) nie wiem
d) raczej nie
e) zdecydowanie nie
28. Czyjego wsparcia oczekiwałabyś / oczekiwałbyś w aktualnej sytuacji?
a) żony/męża
b) partnerki/partnera
c) przyjaciółki/przyjaciela
d) psychologa
e) instytucji
f) innego
g) żadnego
29. Czy masz zdiagnozowaną jakąś chorobę?
a) tak
Podaj jaką ...........................................................
b) nie
193
30. Czy wiążesz w wystąpienie Twojej choroby z
doświadczeniem choroby osoby bliskiej?
a) tak
Uzasadnij:
..............................................................................
b) nie
31. Poniżej znajduje się linia, na jednym z jej
krańców są ludzie zestresowani, a na
przeciwległym - ludzie zrelaksowani. Zaznacz,
w którym miejscu na tej linii Ty obecnie się znajdujesz?
|--------|--------|-------|--------|--------|--------|--------|--------|--------|
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Zestresowani Zrelaksowani
Uzasadnij
dlaczego:................................................................
................................................................................
................................................................................
................................................................................
32. Dokończ rozpoczęte zdanie pierwszą myślą
jaka przychodzi Ci do głowy:
a) Zdrowie jest
jak……………………………...............................
b) Moje
zdrowie…………………………………………....
h) Sytuacja choroby bliskiej mi osoby jest dla
mnie……………………........................................
……………………………………………………
33. W jaki sposób dbasz o zdrowie?:
a) poprzez odpowiednią zróżnicowaną dietę b) regularny wysiłek fizyczny
c) regularne badania okresowe
d) odpoczynek
e) regenerujący sen
f) unikanie używek
g)inne.....................................................................
34. W jaki sposób bliscy obecnie Ci pomagają?
a) wspierają emocjonalnie
b) pomagają w codziennych obowiązkach
c) wspierają informacyjnie
d) wspierają materialnie
e)
inne......................................................................
35. Czy swoje codzienne życie oceniasz jako
przyjemne i zadawalające?
a) zdecydowanie nie
b) raczej nie
c) nie wiem
d) raczej tak
e) zdecydowanie tak
36. Co obecnie jest głównym źródłem stresu u
Ciebie?
Zacznij od tego co stresuje Cię najbardziej:
................................................................................
................................................................................
................................................................................
................................................................................
................................................................................
................................................................................
Serdecznie dziękuję za udzielenie odpowiedzi!
194
ZAŁĄCZNIK 1a KLUCZ DO WYWIADU STANDARYZOWANEGO
ZMIENNA POZYCJA
PYTANIA
W WYWIADZIE
PRZEDZIAŁ
PUNKTOWY
MOŻLIWE DO
UZYSKANIA
PUNKTY
ZDROWIE
11 - skala
szacunkowa
1-10
3, 8, 20 a=1
b=2
c=3
d=4
e=5
16 1 - 7
1 punkt za każdy
niewskazany objaw
Poczucie zdrowia
33 1 - 7
za każdą wskazaną aktywność
6 -39
7 - skala szacunkowa 1 - 10
Poczucie spokoju
2, 12 a=1
b=2
c=3
d=4
e=5
3 - 20
5 - skala szacunkowa 1 - 10
Poczucie braku
zmęczenia 13,19, 27
a=1
b=2
c=3
d=4
e=5
4 - 25
18 - skala
szacunkowa
1 - 10
Udział w życiu
społecznym
4, 9, 15 a=1
b=2
c=3
d=4
e=5
4 - 25
22 - skala
szacunkowa
1 - 10
Poczucie jakości
życia
35 a=1
b=2
c=3
d=4
e=5
2 - 15
Ogólna zmienna
zdrowie
Suma wyników uzyskanych
w poszczególnych wskaźnikach zdrowia
19 - 124
195
Poczucie wsparcia
Poczucie wsparcia 6, 14 a=1
b=2
c=3
d=4
e=5
1, 21, 34 1 - 5
1 punkt za każdy
wskazany rodzaj
wsparcia
5 - 25
Poczucie samoskuteczności w radzeniu sobie z chorobą Poczucie
samoskuteczności
26 - skala
szacunkowa
1 - 10 1 - 10
17, 23 a=1
b=2
c=3
d=4
e=5
3 - 20
Poziom stresu
Poziom stresu 31 - skala
szacunkowa
1 - 10 1-10
Odpowiedzi na pozostałe pytania zamieszczone w wywiadzie standaryzowanym zostały
opracowane jakościowo
196
ZAŁĄCZNIK 2 WYNIKI TESTU U MANNA-WHITNEYA
Tabela 43. Wyniki testu U Manna-Whitneya (wartości nieistotne statyczynie)
Zmienna Płeć Średnia Mediana Odchylenie
standardowe Z p
M 43,06 43 11,27 Poziom stresu
K 46,79 45 8,77 -1,49 0,136
M 42,44 41 9,57 Lęk dyspozycyjny
K 44,82 44,5 8,41 -1,13 0,259
M 57,00 59 9,08 Styl zadaniowy
K 57,79 60 9,77 -0,53 0,593
M 39,44 40 10,88 Styl emocjonalny
K 42,23 40,5 9,74 -0,85 0,397
M 16,00 16 5,22 Angażowanie się w
czynności zastępcze K 17,05 16 4,65 -0,89 0,373
M 8,91 9 1,88 Unikanie
K 9,18 9 1,68 -0,16 0,876
M 15,18 15 2,92 Utrzymywanie
K 14,88 15 3,68 0,15 0,881
M 18,29 18 4,21 Doznawanie
K 19,61 20 3,66 -1,66 0,098
M 45,24 45,5 10,35 Poczucie
zrozumiałości K 43,82 43,5 8,49 0,42 0,676
M 47,79 47,5 9,69 Poczucie zaradności
K 48,26 48 8,71 -0,08 0,933
M 40,68 40,5 9,16 Poczucie sensowności
K 41,29 41,5 7,18 -0,16 0,876
M 134,00 138 26,39 Poczucie koherencji
K 133,36 134,5 20,23 0,47 0,636
M 29,00 29 4,74 Samoocena
K 29,23 29 5,11 0,04 0,965
M 51,62 43,00 26,62 Ogólna zmienna
zdrowie K 51,11 43,50 26,92 1,54 0,123
M 23,47 23 4,62 Poczucie zdrowia
K 21,39 21,5 4,85 1,78 0,075
M 12,41 12 2,86 Poczucie spokoju
K 11,70 11 3,39 1,04 0,298
M 6,94 8 2,83 Poczucie jakości życia
K 7,00 8 2,32 0,23 0,816
M 53,26 53 8,44 Poczucie kontroli
K 53,14 54,5 7,61 0,11 0,913
M 8,85 8,5 3,07 Poczucie wsparcia
K 9,21 9 2,79 -0,49 0,626
M 6,85 7 2,11 Samoskuteczność
K 6,23 6,5 2,03 1,28 0,202
197
Spis tabel, wykresów i rycin
Tabele:
1. Zmienne i ich operacjonalizacja 84
2. Wartości statystyk opisowych w badanej grupie zmiennych: wiek i czas jaki upłynął od
diagnozy choroby osoby bliskiej 91
3. Charakterystyka grupy badanej ze względu na płeć i charakter relacji z osobą chorą 91
4. Podstawowe statystyki opisowe dla ogólnej zmiennej zdrowie i jej wskaźników -
wyniki surowe 92
5. Rozkład wyników dla ogólnej zmiennej zdrowie - wyniki stenowe 93
6. Współczynniki korelacji pomiędzy zmienną zdrowie a jej wskaźnikami 93
7. Współczynniki korelacji pomiędzy wskaźnikami zdrowia 93
8. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "Moje zainteresowanie swoim zdrowiem od momentu
zachorowania bliskiej mi osoby: ..." 95
9. Rozkład wyników dla zmiennej poczucie zdrowia wskaźnika ogólnej zmiennej zdrowie -
wyniki stenowe 96
10. Rozkład wyników dla zmiennej poczucie spokoju wskaźnika ogólnej zmiennej zdrowie -
wyniki stenowe 99
11. Rozkład wyników dla zmiennej poczucie jakości życia wskaźnika ogólnej zmiennej
zdrowie - wyniki stenowe 101
12. Rozkład wyników dla zmiennej poczucie braku zmęczenia wskaźnika ogólnej zmiennej
zdrowie - wyniki stenowe 103
13. Rozkład wyników dla zmiennej udział w życiu społecznym wskaźnika ogólnej zmiennej
zdrowie - wyniki stenowe 105
14. Podstawowe statystyki opisowe dla poziomu stresu 108
15. Rozkład wyników dla zmiennej poziom stresu - wyniki stenowe 108
16. Rozkład wyników poziomu stresu ze skali szacunkowej - wyniki stenowe 108
17. Rozkład odpowiedzi na pytanie: " Sytuacja choroby bliskiej mi osoby jest dla mnie..." 111
18. Podstawowe statystyki opisowe dla zmiennej style radzenia sobie ze stresem - wyniki
surowe 112
19. Rozkład wyników dla zmiennej style radzenia sobie ze stresem - wyniki stenowe 112
20. Podstawowe statystyki opisowe dla zmiennych opisujących zasoby - wyniki surowe 113
21. Rozkład wyników dla zmiennych opisujących zasoby - wyniki stenowe 114
198
22. Rozkład wyników dla zmiennej samoocena - wyniki stenowe 114
23. Rozkład odpowiedzi na pytanie:"Z kim najczęściej rozmawiasz o swoich problemach?"115
24. Rozkład odpowiedzi na pytanie: " Czyjej pomocy oczekiwałabyś/oczekiwałbyś
w aktualnej sytuacji? 115
25. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "Jakiej pomocy oczekiwałabyś/oczekiwałbyś
w aktualnej sytuacji od bliskich?" 116
26. Rozkład odpowiedzi na pytanie: "W jaki sposób bliscy obecnie Ci pomagają?" 116
27. Badane zmienne a płeć 118
28. Współczynniki korelacji pomiędzy zmienną zdrowie i jej wskaźnikami a stresem 121
29. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi style radzenia sobie ze
stresem a poziomem stresu u osób bliskich wspierających chorych na białaczkę 122
30. Podsumowanie regresji liniowej dla stylów radzenia sobie ze stresem jako predyktorów
stresu 123
31. Współczynniki korelacji pomiędzy wskaźnikiem czasu jaki upłynął od diagnozy choroby
u osoby bliskiej a zdrowiem i stresem u osób wspierających chorych na białaczkę 124
32. Współczynniki korelacji pomiędzy zmienną zdrowie i jej wskaźnikami a stylami radzenia
sobie ze stresem 125
33. Podsumowanie regresji liniowej dla stylów radzenia sobie ze stresem jako predyktorów
zdrowia osób wspierających chorych na białaczkę 126
34. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi zasoby podmiotowe
a stresem 128
35. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów stresu
u osób wspierających chorych na białaczkę 130
36. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi zasoby podmiotowe
a stylami radzenia sobie ze stresem u osób wspierających chorych na białaczkę 131
37. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów stylu
skoncentrowanego na zadaniu 132
38. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów stylu
skoncentrowanego na emocjach 133
39. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów stylu
skoncentrowanego na unikaniu 134
40. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów stylu
poszukiwanie kontaktów towarzyskich 134
199
41. Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi zasoby podmiotowe
a zdrowiem osób wspierających chorych na białaczkę 136
42. Podsumowanie regresji liniowej dla zasobów podmiotowych jako predyktorów zdrowia 138
43. Wyniki testu U Manna-Whitneya (wartości nieistotne statyczynie) 196
Wykresy:
1. Sytuacja zdrowotna osób badanych 107
Ryciny:
1. Choroby nowotworowe na świecie w 2016 roku 9
2. Funkcjonalny Model Zdrowia i Choroby 37
3. Teoretyczny Model Zdrowia 54
4. Funkcjonalny Model Zdrowia (FMZ) badanych osób po transplantacji szpiku 57
5. Kontinuum zdrowia i choroby [HE – zdrowie, DE – choroba] 59
6. Pola zdrowia na podstawie raportu Lalonde'a 73
7. Dostosowany do celów niniejszej pracy Model Zdrowia i jego uwarunkowań 80
8. Płeć a styl skoncentrowany na unikaniu 119
9. Płeć a styl skoncentrowany na unikaniu o charakterze poszukiwania kontaktów
towarzyskich 119
10. Płeć a poczucie braku zmęczenia (wskaźnik zdrowia) 120
11. Płeć a udział w życiu społecznym (wskaźnik zdrowia) 120
12. Płeć a kontrola o typie zmagania 120