XVIII YUumlZYIL VE XIX YUumlZYILIN İLK YARISINDA OSMANLI
TAŞRASINDA SİYASET PRATİĞİ TAŞRADA İKTİDAR
MUumlCADELESİ HİZİPLEŞME VE MERKEZ
Abdullah BAY
Oumlzet
Klasik Osmanlı taşra idaresi guumlccediller ayrılığı prensibine uygun olarak şekillendirilmişti
Merkez‐taşra arasında kurulan idaricirc ilişki ağı ise sistemin oumlnemli bir parccedilasıydı Bu idaricirc
sistem XVI yuumlzyıldan itibaren ekonomik askericirc ve idaricirc sebeplerle değişmeye başladı
Bu sebeplerin etkisiyle XVIII yuumlzyılda bu idare anlayışı ve işleyişinden tamamen farklı
bir durum ortaya ccedilıkmıştı Gerccedilekte taşra idaresinde youmlneticiler değişmemişti ancak
yetkilerde kanunnamelere yansımamış de facto değişiklikler taşra idaresinde oumlnce
ekonomik ve sosyal yapıyı etkiledi daha sonra ise sosyo‐politik işleyişi buumlyuumlk oranda
değişikliğe uğrattı Bu yeni durum taşra elitleri arasında iktidar muumlcadeleleri hizipleşme
ve ccedilatışmalara yol accedilarak merkez‐taşra işleyişi ve ilişkilerini de buumlyuumlk oranda değişikliğe
uğratmıştır
Anahtar Kelimeler
Canik Merkez‐Taşra İlişkileri Paşa Divanı Hizipleşme Sancak Eyalet Taşra İdaresi
THE PRACTICE OF POLITICS IN THE OTTOMAN PROVINCES FROM THE XVIII
CENTURY TO THE FIRST HALF OF THE XIX CENTURY THE STRUGGLE FOR
POWER IN THE PROVINCES SCHISM AND THE CENTRE
Abstract
Classical Ottoman provincial administration was regulated in accordance with the
principle of separation of powers The administrative relations between center and
provinces are the main dynamics of the Ottoman system Because of the economic
military and administrative reasons this system began to change from the XVI century
In the XVII century a completely different condition different from this administrative
organization emerged with the effect of these reasons In fact managers in provincial
administration had not changed but de facto changes in authorization which were not
included in the law effected firstly the economic and social structure then changed the
Yrd Doccedil Dr Recep Tayyip Erdoğan Uumlniversitesi Fen-Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Boumlluumlmuuml Oumlğretim Uumlyesi
RizeTuumlrkiye abdullahbay1973gmailcom
TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐
Yıl 2014 Sayı 12
Sayfa 1‐40
THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH‐
Year 2014 Issue 12
Page 1‐40
2 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
socio‐political structure substantially This new condition caused struggles for power
schism and conflicts between provincial elites and changed center‐provincial mechanism
and relations
Key Words
Canik Center‐Provience Relations Schism Sanjak Principality Provincial Administration
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 3
GİRİŞ
XVIII yuumlzyıl pek ccedilok accedilıdan olduğu gibi taşra idaresi accedilısından da
oumlnemli değişimlerin yaşandığı bir doumlnemi ifade etmesine karşın konu
uumlzerine yapılan incelemeler oldukccedila azdır Aynı zamanda bu yuumlzyıl
Osmanlı tarihi uumlzerine belki de en az incelemenin yapıldığı bir doumlnemi ifade
eder1 Soumlz konusu doumlnem uumlzerine yapılan taşra idaresi araştırmaları ise
genellikle Rumeli ya da daha bol yerel kaynakların bulunabildiği Arap
vilayetleri uumlzerine yapılmıştır2
Bu araştırmalarda konu genellikle merkez ile taşra arasında yetki
paylaşımı accedilısından değerlendirilmiş ve bunun sebep ve sonuccedilları uumlzerinde
durulmuştur Taşra idaresindeki değişim ise birbirinden tamamen farklı
şekillerde merkeziyetccedililiğin buumlyuumlk oranda yitirilerek egemenliğin yerel guumlccedil
odaklarına kaptırılması merkez‐taşra rekabeti dağılmanın bir oumln aşaması
daha yeni bir değerlendirme ile taşra idaresinde sivilleşme veya erken
modern devlet yapısına doğru evrilme olarak yorumlanmıştır3 Bu farklı
değerlendirmelerin genel sonucu olarak şoumlyle ifade edilebilir ki XVIII
yuumlzyıldan oumlnce ccedileşitli iccedil ve dış sebeplerin baskısıyla başlayan doumlnuumlşuumlm ile
taşra idaresinin işleyişinde oumlnemli değişiklikler meydana gelmiş ve bu
durum merkez ile farklı bir eklemlenme suumlreci ortaya ccedilıkarmıştır
İşte bu genel değerlendirmeler ccedilerccedilevesinde bu incelemede XVIII
yuumlzyılda Canik Sancağında meydana gelen bir yerel siyaset pratiğinden
hareketle merkez‐taşra ilişkileri ile ilişkilerin yapısında meydana gelen
değişiklikler ve yerel elitlerin iktidar muumlcadeleleri ile bunun idaricirc işleyişe
yansımaları mikro oumllccedilekli bir inceleme uumlzerinden ortaya konulacaktır Yine
devletin taşra idaresindeki roluuml devlet ile halk arasındaki ilişkinin şekli
halkın taşra youmlnetimine katılımı ve yerel elitlerin nuumlfuz kazanma yolları
inceleyeceğimiz oumlnemli noktalardır Araştırma ile yakından ilgili olan 1 Edhem Eldem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189-199 Makalede ldquoacircyanrdquo ifadesi resmicirc sıfatla
atanan goumlrevli yerel elit veya taşra ileri geleni ise resmicirc ayan atanmaya aday kişiler iccedilin kullanılmıştır 2 Konu hakkında yapılmış ccedilalışmalar iccedilin bkz Dına Rızk Khoury Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra
Toplumu Musul 1540ndash1834 (Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 Abraham Marcus Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş) Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 s120-125 Annika Rabo ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes Orientales T4142(1989-90) s149-160 Bruce Masters ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229-251 VPMutafccedilieva ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163-182
3 Konu hakkında toplu literatuumlr iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59-110 Yuzo Nagata Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 Şerif Mardin ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez-Ccedilevre İlişkilerirdquo Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34-76 Metin Heper ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez-Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar-Yaz1980 s3-35 Metin Heper ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to the Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61-105 Huumllya Canbakal 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul 2009 s14-15 Rıfarsquoat Ali Abou-El-Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge Kitabevi Ankara 2000 Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert) II Eren İstanbul 2004 s 676-679 690-693
4 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Osmanlı taşra idaresinin XVIII yuumlzyıldan oumlnce geccedilirdiği doumlnuumlşuumlmuumln
sebepleri ve şekli konusundaki inceleme ve tartışma oumlnemli olmasına
karşın yeni yaklaşımların goumlz oumlnuumlnde bulundurulmasını gerektiren daha
derinlemesine bir araştırmayı zorunlu kıldığından konuya ancak
araştırmayla ilgisi oranında değinilmiştir
Merkez‐taşra ilişkilerine ışık tutabilecek kaynakların kıtlığından dolayı
boumlyle bir araştırma yapmanın ccedileşitli zorlukları bulunmaktadır Ancak yine
de Osmanlı Arşivirsquonde yer alan bir kısım belgelerden hareketle boumlyle bir
araştırmayı yapmak muumlmkuumln olabilmiştir Ccedilok bol olmasa da merkez
arşivler devlet ile taşra toplumu ilişkilerine ışık tutacak bilgiler iccedilermektedir
Oumlzellikle taşra araştırmalarında en temel kaynaklardan Trabzon Ahkacircm
Muumlhimme ve Şikacircyet Defterlerinde taşra hakkında bol malzeme
bulunmaktadır Ancak oumlzel olarak bu konu uumlzerine belgelere
rastlanmamıştır4 Araştırma konusu taşra olunca yerel arşiv kaynakları
birincil kaynaklar konumuna yuumlkselmektedir Canik ccedilevresinde meydana
gelen muumlcadeleler hakkında bilgi elde edilebilecek en temel yerel arşiv
kaynağı Samsun Kadı Sicilleridir Ancak bu kaynak geriye doğru 1812
tarihine kadar gittiğinden bu doumlnem Trabzon Kadı Sicillerinden
incelenmiştir Biyografi yerel tarih ve seyahatname gibi olayların
tanıklığına dayalı Osmanlı yerel kaynakları ise imparatorluğun diğer
youmlrelerine goumlre eksiktir Bu eksiklik bir derece olayların bizzat tanıklarından
Canikli Ali Paşarsquonın taşra idaresi ile ilgili tespitlerinin de yer aldığı eseri
incelenerek giderilmeye ccedilalışılmıştır
I TAŞRA İDARESİNDE DEĞİŞİM YENİ AKTOumlRLER VE SİYASET
TARZI
Osmanlı klasik taşra idaresi guumlccediller ayrılığı esasına dayalı olarak merkez
tarafından kısa suumlreliğine atanan ve sultanın yuumlruumltme guumlcuumlnuuml temsil eden
beylerbeyi ve sancakbeyi ile sultanın hukukicirc yetkisini temsil eden kadının
yer aldığı iki temel youmlnetici etrafında şekillendirilmişti5 XVI yuumlzyılda bu
klasik idaricirc yapı Avrupa ve İran savaşları yanında savaşın yol accediltığı
enflasyon ve savaş tekniklerinde meydana gelen gelişmeler gibi ccedileşitli iccedil ve
dış sosyo‐ekonomik sebeplerin etkisiyle değişmeye başlamış XVII yuumlzyılda
4 Şikacircyet defterlerinde daha ccedilok şahsicirc davalara ilişkin kayıtlar bulunmaktadır Taşra muumlcadelelerine işaret eden
siyasicirc iccedilerikli kayıtlara ccedilok az rastlanmıştır Bunun resmicirc işleyişle ilgisi olmalıdır Oumlrnek iccedilin bkz BOA ADVNŞKTd 190 s91 Ccedilankırı Kadısına Huumlkuumlm Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 11878-18 Eyluumll 1773
5 Klasik Osmanlı Taşra idaresi iccedilin bkz Metin Kunt Sancaktan Eyalete (1550-1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi) Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978 s15-29 Fahameddin Başar Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717-1730) TTK Ankara 1997 s1-9 Colin İmber Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 2006 s243-253 Osmanlı Devletinde kadının taşra youmlnetimindeki yeri uumlzerine geniş bilgi iccedilin bkz İlber Ortaylı ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi IX1 (Ankara 1976) s95-107 İlber Ortaylı Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008 s250-279
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 5
değişim oumlnem kazanmış ve XIII yuumlzyılda ise geccedilerli duumlzen haline gelmişti6
Bu değişim klasik idarede var olan bazı taşra goumlrevlilerini itibarsızlaştırırken
yeni bazı goumlrevlileri ise oumln plana ccedilıkardı Bu değişimden en karlı ccedilıkanlar ise
başlangıccedilta iltizam sistemi ile ekonomik daha sonra ise siyasicirc ve askericirc
varlıklarını artıran ayanlardı
Taşrada ekonomik idaricirc ve askericirc etkinliklerini artıran ayanlar
muhassıl voyvoda ve muumltesellim gibi devletin kendilerine vermiş olduğu
goumlrevleri uumlstlenerek kurumsal yapılar iccedilinde kalmışlar bir yandan da yapıyı
devletin gittikccedile muhtaccedil hale geldiği askericirc seferberlik ve vergi toplama gibi
goumlrevleri yerine getirerek değiştirmişlerdi Buna karşılık uzun suumlre sessiz
şekilde aşınan youmlnetimin iccediline duumlştuumlğuuml durumun farkına varan fakat ayak
direyen merkez taşrada var olabilmek iccedilin yerel elitlere geniş yetkiler
vererek uzlaşma yolunu seccedilti7
Merkezin kabul etmek zorunda kaldığı bu değişim kanunnamelerde
belirtildiği şekliyle klasik taşra idaresi ve idarecilerinde herhangi bir
değişiklik meydana getirmemişti Ayan voyvoda muumltesellim ve muhassıl
gibi yeni bir takım klasik idarede var olmayan goumlrevliler ortaya ccedilıkmıştı
Ancak yine eskiden olduğu gibi eyalet ve sancak idaresi klasik idarede
mevcut taşra idarecilerinin yargılama yetkisi ise kadının elinde
bulunuyordu Yetkilerde kanunnamelere yansımayan ancak hazırlanan
fermanlar yoluyla meydana gelen değişiklikler ile ccedilağdaş bazı Osmanlı
duumlşuumlnuumlrlerinin de farkına vardığı gibi taşra idarecilerinin yetki
kompozisyonu yeniden şekillenmişti
Taşra idaresindeki pozisyonlarını genişleten ayan koumlkenli yerel
idareciler oumlrneğin alaybeyi gibi taşra goumlrevlilerinin yetkilerini yarı askericirc
kapı halkını oluşturan asker besleyerek ya da paramiliter kuvvetler
toplayarak işlevsiz hale getirmekle kalmamışlar menzil asayiş ve kolluk
faaliyetleri gibi hizmetleri de yerine getirmeye başlamışlardı8 Boumlylece
6 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40-42 Mutafccedilieva age
s163-182 Oumlzcan Mert ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195-198 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999 s165-173 Donald Quataert Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim Yayınları İstanbul 2011 s85-90
7 BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790 Dına Rızky Khoury ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171-193 Masters agm s229-251
8 İlk defa devlet adamı ve komutan sıkıntısından dolayı 1726 yılından itibaren taşra idaresinde oumlnemli goumlrevlere atanan ayanlar gittikccedile konumlarını guumlccedillendirmeye ve nuumlfuzlarını artırmaya başladılar Mert ldquoAyanrdquo s195 Alaybeyirsquonin asker toplama goumlrevini ayanlar almıştır XVIII Yuumlzyılın başı ve ortalarına kadar Alaybeyine asker sağlanması ve sevki iccedilin goumlnderilen yazılar daha fazladır Bu vurgu gittikccedile duumlşmuumlştuumlr Alaybeyi idaresinde toplanan ccedilok az sayıda asker kalmıştır Asıl asker toplayan kesim artık milis guumlcuumlnuumln başında ayanlardır Doumlnemin ccedileşitli eserlerinde bu duruma işaret eden bilgiler vardır ldquoMuvazzaf asker malsquoducircm derecesine vardığından devlet-i aliye gacirch uumlcret ile asker tedacircrik ve gacirch cebr uuml zulm ile neferacirct cemlsquoeduumlb duumlşman uumlzerine sevke mecbucircr olduğundan bu makucircle demeti asker ve duumlşman muumldafalsquoacircsına değil acirclsquoda karşusunda rezacirclet-i azicircmeden gayri nesneyi muumlntic olmadığı seferlerde bidacircyetinden beruuml tecruumlbe olunmuş hacircletdendirrdquo
6 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ayanlar idare alanındaki nuumlfuz ve yetkilerini genişletmişlerdir İslam
hukukunda kendilerine ayrılan oumlzel konumlarından dolayı yalnızca taşrada
hukukun uygulayıcısı durumundaki kadıların yetkilerini elde edip bertaraf
etmeye muvaffak olamadıkları gibi onların da yetkileri merkez tarafından
artırılma yoluna gidilmişti9 Bu gibi değişiklikler ile taşrada kuvvetler
ayrılığına dayalı sistem artık buumlyuumlk oranda ayan ve kadı etrafında
şekillenmişti
Ayan olarak tanımlanan yerel elitlerin taşra idaresini ele geccedilirmeleri
kaccedilınılmaz şekilde devlet aygıtının taşradaki işleyişi yanında yerel elitler ile
reaya arasındaki ilişkileri de doumlnuumlştuumlrerek sosyo‐politik yapıyı buumlyuumlk
oranda değişikliğe uğratmıştır Değişimi tetikleyen en oumlnemli sebep taşra
idarecilerinin merkezicirc idare mensupları yerine yerel elitler arasından
atanmaya başlanmasıdır XVII yuumlzyılın ortalarına kadar merkezicirc idareden
gelenler taşradaki beylerbeyliği ve sancakbeyliği gibi uumlst youmlneticiliklere
doğrudan doğruya atanıyorken XVIII yuumlzyıldan itibaren durum tamamen
tersine doumlnmuumlş eyaletlere ve sancaklara merkezdeki devlet adamlarının
adamları veya enderun koumlkenli idareciler yerine ayan koumlkenli taşra
youmlnetimi yoluyla yuumlkselen kişiler atanmaya başlanmıştır10 XVIII ve XIX
yuumlzyıllarda boumllgedeki sancak idarecilerinin koumlkenlerini incelemek meydana
gelen değişikliği izlememizi sağlamaktadır XVIII yuumlzyılın ilk ccedileyreğine
kadar genellikle boumllge dışından ve kısa suumlreliğine atanan Canik Sancağı ve
Trabzon Eyaleti idarecileri bundan sonra sancaktaki yerel elitler arasından
atanmaya başlanmış bunun sonucunda oumlnce Caniklizacircdeler muhassıllık ve
mutasarrıflık suretiyle sancak idaresini tekellerine almışlar ardından ise
1846rsquoya kadar onların kapı halkından Hazinedarzacircdeler idareyi ele
ldquoMuhasebe-i Evvel El-Hac İbrahim Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010 s41 ldquoCanik muumlteeyyanacirctından Engizli Ali ve Bafra kazası ahalisinin vuumlcucirchu zidehu kadrihiye huumlkuumlm kirdquo ADVNMHMd 200 Ayan Engizli Alirsquoye Asker Toplaması İccedilin Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12082-12 Nisan 1794 ldquoBu defa Canik muhassılı Hazinedarzacircde Suumlleyman Ağaya hitacircben bir kıtlsquoa emr-i ali isdacircr ve Canikden bin nefer guumlzide olarak tuumlfenkluuml tertib ve tanzim ve yeğenini asacirckire başbuğ nasb ile irsacircl eylemeleri hususuna mezid ihtimam ve dikkatrdquo BOA HAT 100142034 Asker toplanması Hakkında Hattı Huumlmayun 28 Safer 12254 Nisan 1810 ldquoDergacirch-ı muallam kapucubaşılarından Canik Muhassılı Mir Suumlleyman damehu mecdihiye ve Canik muumlteeyyanacirctından Genccedil Mustafa zidehu mecdihiye huumlkuumlm kirdquo BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-10 Ağustos 1796 TKS 2023 s44 Asker Toplanması iccedilin Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 29 Sacircfer 12255 Nisan 1810 BOA ADVNMHMd 202 s271 h1044 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 121010-20 Mart 1796 BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-16 Ağustos 1796 TKS 1999 s15 Trabzonrsquoa Asker Toplanması iccedilin Goumlnderilen Ferman 3 Şevval 117826 Mart 1765 BOA HAT 42034C 27 Safer 12253 Nisan 1810 Merkez bir ara ayanlık yerine şehir kethuumldalığı sistemini uygulamaya başladı Ancak otorite boşlukları oluştuğundan kısa suumlre sonra yeniden ayanlık sistemine doumlnuumllduuml TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Yine Ayanlardan eşkıya uumlzerine goumlrevlendirilenler vardır ldquoGiresun acircyanından Dizdarzacircde Ali ve Abdullah ve Giresunrsquoun sacircir zabitacircn ve acircyanı zidehu kadrihime huumlkuumlm ki eşkıyay-ı mezbucircrenin tersquodiblerine ve deflsquoi şerlsquo ve fesadlarına mersquomucircr kılınubrdquo BOA CDH 1786 Giresun Ayanı Dizdarzacircde Hakkında Huumlkuumlm Evacircsıt Şevvacircl 117326 Mayıs 1760
9 Khoury agm s171-193 10 Kunt age s114-116
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 7
geccedilirmişlerdir Bu doumlnemde kısa suumlreliğine boumllge dışından atanan idareciler
hariccedil eyalet ve sancak iki yerel elit aile veya kapı halkını oluşturan kişiler
tarafından idare edilmiştir11
Taşra idarecilerinin yerel elitler arasından atanması taşrada siyasicirc
aktoumlrler yanında siyaset tarzını da buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirmiştir Buna yol
accedilan esas gelişme yerel elitlerin seccedilim yoluyla ayan atanmaya
başlanmasıdır Yerel elitlerin resmicirc ayan atanması başlangıccedilta halkın
seccediliminin merkez tarafından onaylanması şeklinde yapılırken daha sonra
valilerin onayına bırakılmış taşrada muumlcadelelerin artması sonucu
karışıklıkların ccedilıkması ve otoritenin zayıflaması uumlzerine merkez son atama
yetkisini yeniden kendi sorumluluğuna alarak karışıklıkları oumlnlemeye
ccedilalışmıştır Sistemde zaman zaman değişiklikler yapıldıysa da her defasında
halk tercihine uyulmuş XVIII yuumlzyılın sonlarından itibaren uumlccedilluuml sistem
denilebilecek bir atama şeklinin uygulanması tercih edilmiştir Yuumlruumlrluumlkteki
usuumlle uygun olarak oumlnce halkın tercihi tespit edilmekte ardından merkez
tarafından yerel elit hakkında bulunduğu kaza halkı arasında accedilık veya gizli
araştırma yapılmakta ve en son olarak da İstanbulrsquodaki devlet adamlarının
fikirleri alınarak atama gerccedilekleştirilmekteydi Seccedilim usuluuml merkezdeki
devlet adamları veya başkentteki politik ccedilevrelerin nuumlfuzuyla
gerccedilekleştirilen taşra idarecilerini atama işleyişini taşradaki halkın desteğini
sağlayarak merkezden atama şekline doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Aynı zamanda yerel
elitlerin taşra idaresine katılmalarına sebep olduğu gibi bir yandan da
youmlnetilenlerin gittikccedile daha fazla oranda idaricirc ve yargı mekanizmasına
katılmalarına yol accedilmıştır12 11 Canik Muhassıllığı kısa suumlreliğine Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın kapı halkından Ccedileccedilenzacircde Hasan
Paşarsquoya verilmiş daha sonra yeniden ailenin idaresine havale edilmiştir İdarecilerin goumlrev suumlreleri de dacirchil olmak uumlzere ayrıntılı bir inceleme yapıldığından burada liste verilmemiştir Canik Sancağı idarecileri iccedilin bkz Orhan Kılıccedil ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4-5-6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi Samsun 2006 s31-46 Başka bir incelemede Trabzon Eyaleti ve Batum Sancağırsquonda da benzer bir durum tespit edilebilmektedir Caniklizacircdelerin Trabzon Valiliğini ele geccedilirmelerinden sonra kısa suumlreli kesintiler dışında yaklaşık 40 yıl idare ailenin tekelinde kalmıştır Geniş bilgi iccedilin bkz Mehmet İnbaşı ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755-1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı) S312006 s161-191
12 ldquoOtuz seneye gelince merlsquoicirc iken bazı mahallerde ahacircli tarafeyn olub acircyan ihtiyarı hususunda adem-i infacirck vukuucircyla olvakitlerden beruhellip şehir kethuumldacircları dahi sacirchib-i nuumlfucircz makucirclesinden olmayub ahali beyninde itibarları olmayub yine evvel mahalde iş goumlren ve nuumlfucirczu cacircri olan ahalinin muumlteacircyyin ve kişizacircdeleri olubrdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Mert ldquoAyanrdquo s196 ldquoMemalik-i mahrucircsede kacircffe-i kuzzacirct ve buldacircn ve emsarın kuttacircn ve sukkacircnı umucircrlarını idareye her kimi acircyan ittihaz ederler ise ahalisinin arz ve mahzarlarıyla evvel şahsın sicircret ve ahvalini ve acircyanlığa ehliyet ve istihkakını deraliyeye yazub sıhhat ve ihbarlarına hazret-i sadri azami ilmi lahık ve izn ve ruhsatı havicirc kacircime ve mektucircb verilmedikccedile acircyan nasb olunmamakrdquo BOA CDH 251206 Ayan Seccedilim Usuluuml Hakkında Goumlnderilen Fermanın Erzurumrsquoa Ulaştığı Hakkında Kadı İlacircmı 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 11936 Haziran 1779 ldquoAyanlık maddesi firsquol asl ola geldiği vecihle cemlsquoi buumlldacircnda ahali tarafeyn olmayarak birsquol-ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olmak ve acircyanlık nasbına gerek vuumlzeracirc ve mirmiran ve gerek huumlkkacircm ve hiccedil ferd tarafından muumldahale olunmamak ve acircyanlık iccediluumln ferman ve mektucircb ve buyuruldu ve muumlrasele verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak şeracircitini havicirc muumlekked emr-i şerif sacircdır olmuşkenrdquo BOA CDH 844196 29 Zirsquol-kacircde 122615 Aralık 1811
8 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Değişiklik ile halkın yerel mahkeme veya divana sundukları arzuhal ve
buna dayalı suumlreccedil yerel idareci atanmasında merkezicirc konuma geccedilmiştir
Buna bağlı olarak taşrada idareci olmaya istekli yerel elitlerin oumlnce hayati
değerdeki taşra halkının desteğini kazanmaları daha sonra ise doğrudan
başkentteki devlet adamları veya desteğine başvurduğu ağa kapısına
dayanmaları gerekiyordu Bunun bir oumlrneğini ayan muumlcadeleleriyle ilgili
olarak Siroz kazasından goumlnderilen arzuhal uumlzerine yazılan fermanda
goumlrebiliyoruz Fermanda duruma dikkat ccedilekilerek ldquoaralık aralık acircyan ve
voyvoda ve muumltesellimler haklarında iştikacircyı mutazammın dersaacircdetde vukulsquo bulan
inhacircların ekseri sıhhate makrucircn olmayub her biri birer gucircna garaza zımnında sanat
ve tezvirden ibaret idiğuuml umucircr‐ı malucircmeden olduğundan gayrı kazaların idare‐i
umucircrları iccediluumln intihacircb olunan acircyanlar mahallinde olan ahalinin muhtar ve marzisi
olmak lacirczimeden iken dersaacircdetde olan ahali tarafından acircyanlık ve vilayet umucircruna
muumldahale ve taacircrruz dacirciyesiyle ihtilal‐ı memleketi mucib vacircki olan inha ve iştikardquo
olduğu belirtilmektedir13
Taşradaki idaricirc işleyişi etkileyen diğer değişiklik ayanın oumlluumlmuumlnuumln
ardından atamada oğullarına oumlncelik tanınması ve youmlneticilikte başarılı
olmaları durumunda suumllalelerine de intikal eden ve ldquosuumllale boyu goumlrevrdquo
olarak nitelendirilebilecek yerel youmlnetici olarak atanmalarıdır14 Goumlrevden
alınma sebepleri ise genellikle belgelerde tenbih ve uyarı olarak karşımıza
13 BOA CDH 713541 İstanbulrsquoa Yapılan Şikayetler Hakkında İlam 16 Rebiuumlrsquol-evvel 121925 Haziran 1804 III
Selimrsquoe Islahat layihası sunan Sadrazam Koca Yusuf Paşarsquoya goumlre ldquoRumeli ve gerek Anadolursquoda acircyan makucirclesi ve derebeyleri hellipbu mertebe zulm uuml fesacircda cesaretleri ancak her birleri deraliyyede birer mahalle istinacircd ve ruumlşvet ve takdim-i hedacircya ile emn uuml himacircyetlerine teşebbuumlsrdquo eylemelerindendir ldquoSadrazam Koca Yusuf Paşa Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s67 Trabzonrsquoa goumlnderilen fermanrsquoda da bu duruma dikkat ccedilekilmektedir ldquoAyanlık nasb hususuna gerek vuumlzeracircy-ı izacircm ve mirmiracircn-ı kiracircm ve gerek huumlkkacircm vesacircir ferd-i vacirchid muumldahale etmemek ve acircyanlık iccedilin fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak uumlzererdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Ayanlar arasında arz ve mahzarın işleyişi hakkında oumlnemli bilgiler vardır ldquoCcedilemişgezek ve Maden ve Keban ve Erğani ve Ccedilarsancak ve Palu kadıları dahi başka başka ilacircmlarında ve Palu beyi Mehmed Bey mektucircbunda ve ahalisi iki kıtlsquoa mahzarlarında muma ileyhe Yusuf Efendinin huumlsnuuml halinden ve fukara ve racirciyeti himacircyet ve siyacircnetden ve Harput acircyanının hilacircf-ı vakicirc muma ileyhin sucircihaline dacircir deraliyeye arz ve mahzar goumlnderdiklerinden bahisle arz ve mahzarları isğa olunmayub ve kenduumlleri tersquodib olunması inhacirc ve istidacirc ederlerrdquo BOA HAT 26715605 29 Zirsquol-kacircde 120321 Ağustos 1789
14 Muumlsadere yoluyla elde edilen muhallefatın ihalesinde suumllaleye oumlncelik tanınması servetin ve guumlcuumln aynı ailede devam etmesini kolaylaştırıyordu ldquoTayyar Paşa terekesinden lacirczım gelmiş ve muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhin vefacirctından sonra kacircffe-i ccediliftlikacirct ve emlacirck ve akarı ashacircb-ı duyucircnu irzacirc şartıyla muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhe Suumlleyman Paşaya ve onun dahi muhallefacirctı veresesine terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s278 Trabzon Valisi Salih Paşa ve Kadısına Huumlkuumlm 29 Safer 1236 6 Aralık 1820Trabzon Valisi Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın vefatından sonra muhallefatı bedel karşılığı oğullarına terkedilmiştir ldquoCanib-i miricircden zabt olunub maacircda emvacircl ve eşya ve emlacirck ve bakaya ve zimemacirctı tersane-i acircmire hazinesi matlucircbunu ve duyucircn-ı sacirciresini eda etmek şartıyla oğlu Osman Bey diğer oğulları Memiş bey ve Abdullah beye terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s17 Trabzon Valisi Vezir Huumlsrev Mehmet Paşa ve Kaza Kadılarına Huumlkuumlm 23 Rebiuumlrsquol-evvel 12359 Ocak 1820 ldquoSen ki kapucubaşıy-ı muma ileyhsin baban firaricirc Battal Paşanın uumlzerine olan Canik ve Karahisar-ı Şarkicirc malikacircnelerinin hisseleri bu deflsquoa uhdene ihale ve firaricirc-i merkucircmun muhallefacirctın bedel-i malucircme mukabilinde maktucircan sana ihsacircn olunması maliyeden ccedilend rucircz mukaddem isdacircrrdquo BOA CAS 7975 Canik Muhassılı Mir Hayreddin Bey Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12054-14 Mayıs 1791 BOA MADd 9729 s572 Trabzon Valisi Huumlsrev Mehmet Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 7 Rebiuumlrsquol-sacircni 12371 Ocak 1822 BOA MADd 9729 s210 Trabzon Valisi İbrahim Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 2 Cemaziyuumlrsquol-ahir 123517 Mart 1820
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 9
ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı
memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi
nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve
hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı
şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve
hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne
defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine
duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen
sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve
fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde
kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı
seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya
birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata
yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐
mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet
felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17
Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve
zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve
mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo
şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve
adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle
doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar
muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır
Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere
giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar
pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları
15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl
120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790
16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi
17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340
18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
2 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
socio‐political structure substantially This new condition caused struggles for power
schism and conflicts between provincial elites and changed center‐provincial mechanism
and relations
Key Words
Canik Center‐Provience Relations Schism Sanjak Principality Provincial Administration
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 3
GİRİŞ
XVIII yuumlzyıl pek ccedilok accedilıdan olduğu gibi taşra idaresi accedilısından da
oumlnemli değişimlerin yaşandığı bir doumlnemi ifade etmesine karşın konu
uumlzerine yapılan incelemeler oldukccedila azdır Aynı zamanda bu yuumlzyıl
Osmanlı tarihi uumlzerine belki de en az incelemenin yapıldığı bir doumlnemi ifade
eder1 Soumlz konusu doumlnem uumlzerine yapılan taşra idaresi araştırmaları ise
genellikle Rumeli ya da daha bol yerel kaynakların bulunabildiği Arap
vilayetleri uumlzerine yapılmıştır2
Bu araştırmalarda konu genellikle merkez ile taşra arasında yetki
paylaşımı accedilısından değerlendirilmiş ve bunun sebep ve sonuccedilları uumlzerinde
durulmuştur Taşra idaresindeki değişim ise birbirinden tamamen farklı
şekillerde merkeziyetccedililiğin buumlyuumlk oranda yitirilerek egemenliğin yerel guumlccedil
odaklarına kaptırılması merkez‐taşra rekabeti dağılmanın bir oumln aşaması
daha yeni bir değerlendirme ile taşra idaresinde sivilleşme veya erken
modern devlet yapısına doğru evrilme olarak yorumlanmıştır3 Bu farklı
değerlendirmelerin genel sonucu olarak şoumlyle ifade edilebilir ki XVIII
yuumlzyıldan oumlnce ccedileşitli iccedil ve dış sebeplerin baskısıyla başlayan doumlnuumlşuumlm ile
taşra idaresinin işleyişinde oumlnemli değişiklikler meydana gelmiş ve bu
durum merkez ile farklı bir eklemlenme suumlreci ortaya ccedilıkarmıştır
İşte bu genel değerlendirmeler ccedilerccedilevesinde bu incelemede XVIII
yuumlzyılda Canik Sancağında meydana gelen bir yerel siyaset pratiğinden
hareketle merkez‐taşra ilişkileri ile ilişkilerin yapısında meydana gelen
değişiklikler ve yerel elitlerin iktidar muumlcadeleleri ile bunun idaricirc işleyişe
yansımaları mikro oumllccedilekli bir inceleme uumlzerinden ortaya konulacaktır Yine
devletin taşra idaresindeki roluuml devlet ile halk arasındaki ilişkinin şekli
halkın taşra youmlnetimine katılımı ve yerel elitlerin nuumlfuz kazanma yolları
inceleyeceğimiz oumlnemli noktalardır Araştırma ile yakından ilgili olan 1 Edhem Eldem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189-199 Makalede ldquoacircyanrdquo ifadesi resmicirc sıfatla
atanan goumlrevli yerel elit veya taşra ileri geleni ise resmicirc ayan atanmaya aday kişiler iccedilin kullanılmıştır 2 Konu hakkında yapılmış ccedilalışmalar iccedilin bkz Dına Rızk Khoury Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra
Toplumu Musul 1540ndash1834 (Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 Abraham Marcus Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş) Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 s120-125 Annika Rabo ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes Orientales T4142(1989-90) s149-160 Bruce Masters ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229-251 VPMutafccedilieva ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163-182
3 Konu hakkında toplu literatuumlr iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59-110 Yuzo Nagata Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 Şerif Mardin ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez-Ccedilevre İlişkilerirdquo Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34-76 Metin Heper ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez-Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar-Yaz1980 s3-35 Metin Heper ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to the Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61-105 Huumllya Canbakal 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul 2009 s14-15 Rıfarsquoat Ali Abou-El-Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge Kitabevi Ankara 2000 Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert) II Eren İstanbul 2004 s 676-679 690-693
4 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Osmanlı taşra idaresinin XVIII yuumlzyıldan oumlnce geccedilirdiği doumlnuumlşuumlmuumln
sebepleri ve şekli konusundaki inceleme ve tartışma oumlnemli olmasına
karşın yeni yaklaşımların goumlz oumlnuumlnde bulundurulmasını gerektiren daha
derinlemesine bir araştırmayı zorunlu kıldığından konuya ancak
araştırmayla ilgisi oranında değinilmiştir
Merkez‐taşra ilişkilerine ışık tutabilecek kaynakların kıtlığından dolayı
boumlyle bir araştırma yapmanın ccedileşitli zorlukları bulunmaktadır Ancak yine
de Osmanlı Arşivirsquonde yer alan bir kısım belgelerden hareketle boumlyle bir
araştırmayı yapmak muumlmkuumln olabilmiştir Ccedilok bol olmasa da merkez
arşivler devlet ile taşra toplumu ilişkilerine ışık tutacak bilgiler iccedilermektedir
Oumlzellikle taşra araştırmalarında en temel kaynaklardan Trabzon Ahkacircm
Muumlhimme ve Şikacircyet Defterlerinde taşra hakkında bol malzeme
bulunmaktadır Ancak oumlzel olarak bu konu uumlzerine belgelere
rastlanmamıştır4 Araştırma konusu taşra olunca yerel arşiv kaynakları
birincil kaynaklar konumuna yuumlkselmektedir Canik ccedilevresinde meydana
gelen muumlcadeleler hakkında bilgi elde edilebilecek en temel yerel arşiv
kaynağı Samsun Kadı Sicilleridir Ancak bu kaynak geriye doğru 1812
tarihine kadar gittiğinden bu doumlnem Trabzon Kadı Sicillerinden
incelenmiştir Biyografi yerel tarih ve seyahatname gibi olayların
tanıklığına dayalı Osmanlı yerel kaynakları ise imparatorluğun diğer
youmlrelerine goumlre eksiktir Bu eksiklik bir derece olayların bizzat tanıklarından
Canikli Ali Paşarsquonın taşra idaresi ile ilgili tespitlerinin de yer aldığı eseri
incelenerek giderilmeye ccedilalışılmıştır
I TAŞRA İDARESİNDE DEĞİŞİM YENİ AKTOumlRLER VE SİYASET
TARZI
Osmanlı klasik taşra idaresi guumlccediller ayrılığı esasına dayalı olarak merkez
tarafından kısa suumlreliğine atanan ve sultanın yuumlruumltme guumlcuumlnuuml temsil eden
beylerbeyi ve sancakbeyi ile sultanın hukukicirc yetkisini temsil eden kadının
yer aldığı iki temel youmlnetici etrafında şekillendirilmişti5 XVI yuumlzyılda bu
klasik idaricirc yapı Avrupa ve İran savaşları yanında savaşın yol accediltığı
enflasyon ve savaş tekniklerinde meydana gelen gelişmeler gibi ccedileşitli iccedil ve
dış sosyo‐ekonomik sebeplerin etkisiyle değişmeye başlamış XVII yuumlzyılda
4 Şikacircyet defterlerinde daha ccedilok şahsicirc davalara ilişkin kayıtlar bulunmaktadır Taşra muumlcadelelerine işaret eden
siyasicirc iccedilerikli kayıtlara ccedilok az rastlanmıştır Bunun resmicirc işleyişle ilgisi olmalıdır Oumlrnek iccedilin bkz BOA ADVNŞKTd 190 s91 Ccedilankırı Kadısına Huumlkuumlm Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 11878-18 Eyluumll 1773
5 Klasik Osmanlı Taşra idaresi iccedilin bkz Metin Kunt Sancaktan Eyalete (1550-1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi) Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978 s15-29 Fahameddin Başar Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717-1730) TTK Ankara 1997 s1-9 Colin İmber Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 2006 s243-253 Osmanlı Devletinde kadının taşra youmlnetimindeki yeri uumlzerine geniş bilgi iccedilin bkz İlber Ortaylı ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi IX1 (Ankara 1976) s95-107 İlber Ortaylı Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008 s250-279
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 5
değişim oumlnem kazanmış ve XIII yuumlzyılda ise geccedilerli duumlzen haline gelmişti6
Bu değişim klasik idarede var olan bazı taşra goumlrevlilerini itibarsızlaştırırken
yeni bazı goumlrevlileri ise oumln plana ccedilıkardı Bu değişimden en karlı ccedilıkanlar ise
başlangıccedilta iltizam sistemi ile ekonomik daha sonra ise siyasicirc ve askericirc
varlıklarını artıran ayanlardı
Taşrada ekonomik idaricirc ve askericirc etkinliklerini artıran ayanlar
muhassıl voyvoda ve muumltesellim gibi devletin kendilerine vermiş olduğu
goumlrevleri uumlstlenerek kurumsal yapılar iccedilinde kalmışlar bir yandan da yapıyı
devletin gittikccedile muhtaccedil hale geldiği askericirc seferberlik ve vergi toplama gibi
goumlrevleri yerine getirerek değiştirmişlerdi Buna karşılık uzun suumlre sessiz
şekilde aşınan youmlnetimin iccediline duumlştuumlğuuml durumun farkına varan fakat ayak
direyen merkez taşrada var olabilmek iccedilin yerel elitlere geniş yetkiler
vererek uzlaşma yolunu seccedilti7
Merkezin kabul etmek zorunda kaldığı bu değişim kanunnamelerde
belirtildiği şekliyle klasik taşra idaresi ve idarecilerinde herhangi bir
değişiklik meydana getirmemişti Ayan voyvoda muumltesellim ve muhassıl
gibi yeni bir takım klasik idarede var olmayan goumlrevliler ortaya ccedilıkmıştı
Ancak yine eskiden olduğu gibi eyalet ve sancak idaresi klasik idarede
mevcut taşra idarecilerinin yargılama yetkisi ise kadının elinde
bulunuyordu Yetkilerde kanunnamelere yansımayan ancak hazırlanan
fermanlar yoluyla meydana gelen değişiklikler ile ccedilağdaş bazı Osmanlı
duumlşuumlnuumlrlerinin de farkına vardığı gibi taşra idarecilerinin yetki
kompozisyonu yeniden şekillenmişti
Taşra idaresindeki pozisyonlarını genişleten ayan koumlkenli yerel
idareciler oumlrneğin alaybeyi gibi taşra goumlrevlilerinin yetkilerini yarı askericirc
kapı halkını oluşturan asker besleyerek ya da paramiliter kuvvetler
toplayarak işlevsiz hale getirmekle kalmamışlar menzil asayiş ve kolluk
faaliyetleri gibi hizmetleri de yerine getirmeye başlamışlardı8 Boumlylece
6 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40-42 Mutafccedilieva age
s163-182 Oumlzcan Mert ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195-198 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999 s165-173 Donald Quataert Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim Yayınları İstanbul 2011 s85-90
7 BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790 Dına Rızky Khoury ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171-193 Masters agm s229-251
8 İlk defa devlet adamı ve komutan sıkıntısından dolayı 1726 yılından itibaren taşra idaresinde oumlnemli goumlrevlere atanan ayanlar gittikccedile konumlarını guumlccedillendirmeye ve nuumlfuzlarını artırmaya başladılar Mert ldquoAyanrdquo s195 Alaybeyirsquonin asker toplama goumlrevini ayanlar almıştır XVIII Yuumlzyılın başı ve ortalarına kadar Alaybeyine asker sağlanması ve sevki iccedilin goumlnderilen yazılar daha fazladır Bu vurgu gittikccedile duumlşmuumlştuumlr Alaybeyi idaresinde toplanan ccedilok az sayıda asker kalmıştır Asıl asker toplayan kesim artık milis guumlcuumlnuumln başında ayanlardır Doumlnemin ccedileşitli eserlerinde bu duruma işaret eden bilgiler vardır ldquoMuvazzaf asker malsquoducircm derecesine vardığından devlet-i aliye gacirch uumlcret ile asker tedacircrik ve gacirch cebr uuml zulm ile neferacirct cemlsquoeduumlb duumlşman uumlzerine sevke mecbucircr olduğundan bu makucircle demeti asker ve duumlşman muumldafalsquoacircsına değil acirclsquoda karşusunda rezacirclet-i azicircmeden gayri nesneyi muumlntic olmadığı seferlerde bidacircyetinden beruuml tecruumlbe olunmuş hacircletdendirrdquo
6 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ayanlar idare alanındaki nuumlfuz ve yetkilerini genişletmişlerdir İslam
hukukunda kendilerine ayrılan oumlzel konumlarından dolayı yalnızca taşrada
hukukun uygulayıcısı durumundaki kadıların yetkilerini elde edip bertaraf
etmeye muvaffak olamadıkları gibi onların da yetkileri merkez tarafından
artırılma yoluna gidilmişti9 Bu gibi değişiklikler ile taşrada kuvvetler
ayrılığına dayalı sistem artık buumlyuumlk oranda ayan ve kadı etrafında
şekillenmişti
Ayan olarak tanımlanan yerel elitlerin taşra idaresini ele geccedilirmeleri
kaccedilınılmaz şekilde devlet aygıtının taşradaki işleyişi yanında yerel elitler ile
reaya arasındaki ilişkileri de doumlnuumlştuumlrerek sosyo‐politik yapıyı buumlyuumlk
oranda değişikliğe uğratmıştır Değişimi tetikleyen en oumlnemli sebep taşra
idarecilerinin merkezicirc idare mensupları yerine yerel elitler arasından
atanmaya başlanmasıdır XVII yuumlzyılın ortalarına kadar merkezicirc idareden
gelenler taşradaki beylerbeyliği ve sancakbeyliği gibi uumlst youmlneticiliklere
doğrudan doğruya atanıyorken XVIII yuumlzyıldan itibaren durum tamamen
tersine doumlnmuumlş eyaletlere ve sancaklara merkezdeki devlet adamlarının
adamları veya enderun koumlkenli idareciler yerine ayan koumlkenli taşra
youmlnetimi yoluyla yuumlkselen kişiler atanmaya başlanmıştır10 XVIII ve XIX
yuumlzyıllarda boumllgedeki sancak idarecilerinin koumlkenlerini incelemek meydana
gelen değişikliği izlememizi sağlamaktadır XVIII yuumlzyılın ilk ccedileyreğine
kadar genellikle boumllge dışından ve kısa suumlreliğine atanan Canik Sancağı ve
Trabzon Eyaleti idarecileri bundan sonra sancaktaki yerel elitler arasından
atanmaya başlanmış bunun sonucunda oumlnce Caniklizacircdeler muhassıllık ve
mutasarrıflık suretiyle sancak idaresini tekellerine almışlar ardından ise
1846rsquoya kadar onların kapı halkından Hazinedarzacircdeler idareyi ele
ldquoMuhasebe-i Evvel El-Hac İbrahim Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010 s41 ldquoCanik muumlteeyyanacirctından Engizli Ali ve Bafra kazası ahalisinin vuumlcucirchu zidehu kadrihiye huumlkuumlm kirdquo ADVNMHMd 200 Ayan Engizli Alirsquoye Asker Toplaması İccedilin Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12082-12 Nisan 1794 ldquoBu defa Canik muhassılı Hazinedarzacircde Suumlleyman Ağaya hitacircben bir kıtlsquoa emr-i ali isdacircr ve Canikden bin nefer guumlzide olarak tuumlfenkluuml tertib ve tanzim ve yeğenini asacirckire başbuğ nasb ile irsacircl eylemeleri hususuna mezid ihtimam ve dikkatrdquo BOA HAT 100142034 Asker toplanması Hakkında Hattı Huumlmayun 28 Safer 12254 Nisan 1810 ldquoDergacirch-ı muallam kapucubaşılarından Canik Muhassılı Mir Suumlleyman damehu mecdihiye ve Canik muumlteeyyanacirctından Genccedil Mustafa zidehu mecdihiye huumlkuumlm kirdquo BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-10 Ağustos 1796 TKS 2023 s44 Asker Toplanması iccedilin Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 29 Sacircfer 12255 Nisan 1810 BOA ADVNMHMd 202 s271 h1044 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 121010-20 Mart 1796 BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-16 Ağustos 1796 TKS 1999 s15 Trabzonrsquoa Asker Toplanması iccedilin Goumlnderilen Ferman 3 Şevval 117826 Mart 1765 BOA HAT 42034C 27 Safer 12253 Nisan 1810 Merkez bir ara ayanlık yerine şehir kethuumldalığı sistemini uygulamaya başladı Ancak otorite boşlukları oluştuğundan kısa suumlre sonra yeniden ayanlık sistemine doumlnuumllduuml TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Yine Ayanlardan eşkıya uumlzerine goumlrevlendirilenler vardır ldquoGiresun acircyanından Dizdarzacircde Ali ve Abdullah ve Giresunrsquoun sacircir zabitacircn ve acircyanı zidehu kadrihime huumlkuumlm ki eşkıyay-ı mezbucircrenin tersquodiblerine ve deflsquoi şerlsquo ve fesadlarına mersquomucircr kılınubrdquo BOA CDH 1786 Giresun Ayanı Dizdarzacircde Hakkında Huumlkuumlm Evacircsıt Şevvacircl 117326 Mayıs 1760
9 Khoury agm s171-193 10 Kunt age s114-116
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 7
geccedilirmişlerdir Bu doumlnemde kısa suumlreliğine boumllge dışından atanan idareciler
hariccedil eyalet ve sancak iki yerel elit aile veya kapı halkını oluşturan kişiler
tarafından idare edilmiştir11
Taşra idarecilerinin yerel elitler arasından atanması taşrada siyasicirc
aktoumlrler yanında siyaset tarzını da buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirmiştir Buna yol
accedilan esas gelişme yerel elitlerin seccedilim yoluyla ayan atanmaya
başlanmasıdır Yerel elitlerin resmicirc ayan atanması başlangıccedilta halkın
seccediliminin merkez tarafından onaylanması şeklinde yapılırken daha sonra
valilerin onayına bırakılmış taşrada muumlcadelelerin artması sonucu
karışıklıkların ccedilıkması ve otoritenin zayıflaması uumlzerine merkez son atama
yetkisini yeniden kendi sorumluluğuna alarak karışıklıkları oumlnlemeye
ccedilalışmıştır Sistemde zaman zaman değişiklikler yapıldıysa da her defasında
halk tercihine uyulmuş XVIII yuumlzyılın sonlarından itibaren uumlccedilluuml sistem
denilebilecek bir atama şeklinin uygulanması tercih edilmiştir Yuumlruumlrluumlkteki
usuumlle uygun olarak oumlnce halkın tercihi tespit edilmekte ardından merkez
tarafından yerel elit hakkında bulunduğu kaza halkı arasında accedilık veya gizli
araştırma yapılmakta ve en son olarak da İstanbulrsquodaki devlet adamlarının
fikirleri alınarak atama gerccedilekleştirilmekteydi Seccedilim usuluuml merkezdeki
devlet adamları veya başkentteki politik ccedilevrelerin nuumlfuzuyla
gerccedilekleştirilen taşra idarecilerini atama işleyişini taşradaki halkın desteğini
sağlayarak merkezden atama şekline doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Aynı zamanda yerel
elitlerin taşra idaresine katılmalarına sebep olduğu gibi bir yandan da
youmlnetilenlerin gittikccedile daha fazla oranda idaricirc ve yargı mekanizmasına
katılmalarına yol accedilmıştır12 11 Canik Muhassıllığı kısa suumlreliğine Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın kapı halkından Ccedileccedilenzacircde Hasan
Paşarsquoya verilmiş daha sonra yeniden ailenin idaresine havale edilmiştir İdarecilerin goumlrev suumlreleri de dacirchil olmak uumlzere ayrıntılı bir inceleme yapıldığından burada liste verilmemiştir Canik Sancağı idarecileri iccedilin bkz Orhan Kılıccedil ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4-5-6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi Samsun 2006 s31-46 Başka bir incelemede Trabzon Eyaleti ve Batum Sancağırsquonda da benzer bir durum tespit edilebilmektedir Caniklizacircdelerin Trabzon Valiliğini ele geccedilirmelerinden sonra kısa suumlreli kesintiler dışında yaklaşık 40 yıl idare ailenin tekelinde kalmıştır Geniş bilgi iccedilin bkz Mehmet İnbaşı ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755-1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı) S312006 s161-191
12 ldquoOtuz seneye gelince merlsquoicirc iken bazı mahallerde ahacircli tarafeyn olub acircyan ihtiyarı hususunda adem-i infacirck vukuucircyla olvakitlerden beruhellip şehir kethuumldacircları dahi sacirchib-i nuumlfucircz makucirclesinden olmayub ahali beyninde itibarları olmayub yine evvel mahalde iş goumlren ve nuumlfucirczu cacircri olan ahalinin muumlteacircyyin ve kişizacircdeleri olubrdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Mert ldquoAyanrdquo s196 ldquoMemalik-i mahrucircsede kacircffe-i kuzzacirct ve buldacircn ve emsarın kuttacircn ve sukkacircnı umucircrlarını idareye her kimi acircyan ittihaz ederler ise ahalisinin arz ve mahzarlarıyla evvel şahsın sicircret ve ahvalini ve acircyanlığa ehliyet ve istihkakını deraliyeye yazub sıhhat ve ihbarlarına hazret-i sadri azami ilmi lahık ve izn ve ruhsatı havicirc kacircime ve mektucircb verilmedikccedile acircyan nasb olunmamakrdquo BOA CDH 251206 Ayan Seccedilim Usuluuml Hakkında Goumlnderilen Fermanın Erzurumrsquoa Ulaştığı Hakkında Kadı İlacircmı 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 11936 Haziran 1779 ldquoAyanlık maddesi firsquol asl ola geldiği vecihle cemlsquoi buumlldacircnda ahali tarafeyn olmayarak birsquol-ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olmak ve acircyanlık nasbına gerek vuumlzeracirc ve mirmiran ve gerek huumlkkacircm ve hiccedil ferd tarafından muumldahale olunmamak ve acircyanlık iccediluumln ferman ve mektucircb ve buyuruldu ve muumlrasele verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak şeracircitini havicirc muumlekked emr-i şerif sacircdır olmuşkenrdquo BOA CDH 844196 29 Zirsquol-kacircde 122615 Aralık 1811
8 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Değişiklik ile halkın yerel mahkeme veya divana sundukları arzuhal ve
buna dayalı suumlreccedil yerel idareci atanmasında merkezicirc konuma geccedilmiştir
Buna bağlı olarak taşrada idareci olmaya istekli yerel elitlerin oumlnce hayati
değerdeki taşra halkının desteğini kazanmaları daha sonra ise doğrudan
başkentteki devlet adamları veya desteğine başvurduğu ağa kapısına
dayanmaları gerekiyordu Bunun bir oumlrneğini ayan muumlcadeleleriyle ilgili
olarak Siroz kazasından goumlnderilen arzuhal uumlzerine yazılan fermanda
goumlrebiliyoruz Fermanda duruma dikkat ccedilekilerek ldquoaralık aralık acircyan ve
voyvoda ve muumltesellimler haklarında iştikacircyı mutazammın dersaacircdetde vukulsquo bulan
inhacircların ekseri sıhhate makrucircn olmayub her biri birer gucircna garaza zımnında sanat
ve tezvirden ibaret idiğuuml umucircr‐ı malucircmeden olduğundan gayrı kazaların idare‐i
umucircrları iccediluumln intihacircb olunan acircyanlar mahallinde olan ahalinin muhtar ve marzisi
olmak lacirczimeden iken dersaacircdetde olan ahali tarafından acircyanlık ve vilayet umucircruna
muumldahale ve taacircrruz dacirciyesiyle ihtilal‐ı memleketi mucib vacircki olan inha ve iştikardquo
olduğu belirtilmektedir13
Taşradaki idaricirc işleyişi etkileyen diğer değişiklik ayanın oumlluumlmuumlnuumln
ardından atamada oğullarına oumlncelik tanınması ve youmlneticilikte başarılı
olmaları durumunda suumllalelerine de intikal eden ve ldquosuumllale boyu goumlrevrdquo
olarak nitelendirilebilecek yerel youmlnetici olarak atanmalarıdır14 Goumlrevden
alınma sebepleri ise genellikle belgelerde tenbih ve uyarı olarak karşımıza
13 BOA CDH 713541 İstanbulrsquoa Yapılan Şikayetler Hakkında İlam 16 Rebiuumlrsquol-evvel 121925 Haziran 1804 III
Selimrsquoe Islahat layihası sunan Sadrazam Koca Yusuf Paşarsquoya goumlre ldquoRumeli ve gerek Anadolursquoda acircyan makucirclesi ve derebeyleri hellipbu mertebe zulm uuml fesacircda cesaretleri ancak her birleri deraliyyede birer mahalle istinacircd ve ruumlşvet ve takdim-i hedacircya ile emn uuml himacircyetlerine teşebbuumlsrdquo eylemelerindendir ldquoSadrazam Koca Yusuf Paşa Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s67 Trabzonrsquoa goumlnderilen fermanrsquoda da bu duruma dikkat ccedilekilmektedir ldquoAyanlık nasb hususuna gerek vuumlzeracircy-ı izacircm ve mirmiracircn-ı kiracircm ve gerek huumlkkacircm vesacircir ferd-i vacirchid muumldahale etmemek ve acircyanlık iccedilin fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak uumlzererdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Ayanlar arasında arz ve mahzarın işleyişi hakkında oumlnemli bilgiler vardır ldquoCcedilemişgezek ve Maden ve Keban ve Erğani ve Ccedilarsancak ve Palu kadıları dahi başka başka ilacircmlarında ve Palu beyi Mehmed Bey mektucircbunda ve ahalisi iki kıtlsquoa mahzarlarında muma ileyhe Yusuf Efendinin huumlsnuuml halinden ve fukara ve racirciyeti himacircyet ve siyacircnetden ve Harput acircyanının hilacircf-ı vakicirc muma ileyhin sucircihaline dacircir deraliyeye arz ve mahzar goumlnderdiklerinden bahisle arz ve mahzarları isğa olunmayub ve kenduumlleri tersquodib olunması inhacirc ve istidacirc ederlerrdquo BOA HAT 26715605 29 Zirsquol-kacircde 120321 Ağustos 1789
14 Muumlsadere yoluyla elde edilen muhallefatın ihalesinde suumllaleye oumlncelik tanınması servetin ve guumlcuumln aynı ailede devam etmesini kolaylaştırıyordu ldquoTayyar Paşa terekesinden lacirczım gelmiş ve muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhin vefacirctından sonra kacircffe-i ccediliftlikacirct ve emlacirck ve akarı ashacircb-ı duyucircnu irzacirc şartıyla muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhe Suumlleyman Paşaya ve onun dahi muhallefacirctı veresesine terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s278 Trabzon Valisi Salih Paşa ve Kadısına Huumlkuumlm 29 Safer 1236 6 Aralık 1820Trabzon Valisi Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın vefatından sonra muhallefatı bedel karşılığı oğullarına terkedilmiştir ldquoCanib-i miricircden zabt olunub maacircda emvacircl ve eşya ve emlacirck ve bakaya ve zimemacirctı tersane-i acircmire hazinesi matlucircbunu ve duyucircn-ı sacirciresini eda etmek şartıyla oğlu Osman Bey diğer oğulları Memiş bey ve Abdullah beye terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s17 Trabzon Valisi Vezir Huumlsrev Mehmet Paşa ve Kaza Kadılarına Huumlkuumlm 23 Rebiuumlrsquol-evvel 12359 Ocak 1820 ldquoSen ki kapucubaşıy-ı muma ileyhsin baban firaricirc Battal Paşanın uumlzerine olan Canik ve Karahisar-ı Şarkicirc malikacircnelerinin hisseleri bu deflsquoa uhdene ihale ve firaricirc-i merkucircmun muhallefacirctın bedel-i malucircme mukabilinde maktucircan sana ihsacircn olunması maliyeden ccedilend rucircz mukaddem isdacircrrdquo BOA CAS 7975 Canik Muhassılı Mir Hayreddin Bey Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12054-14 Mayıs 1791 BOA MADd 9729 s572 Trabzon Valisi Huumlsrev Mehmet Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 7 Rebiuumlrsquol-sacircni 12371 Ocak 1822 BOA MADd 9729 s210 Trabzon Valisi İbrahim Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 2 Cemaziyuumlrsquol-ahir 123517 Mart 1820
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 9
ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı
memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi
nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve
hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı
şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve
hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne
defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine
duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen
sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve
fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde
kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı
seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya
birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata
yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐
mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet
felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17
Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve
zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve
mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo
şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve
adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle
doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar
muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır
Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere
giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar
pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları
15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl
120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790
16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi
17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340
18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 3
GİRİŞ
XVIII yuumlzyıl pek ccedilok accedilıdan olduğu gibi taşra idaresi accedilısından da
oumlnemli değişimlerin yaşandığı bir doumlnemi ifade etmesine karşın konu
uumlzerine yapılan incelemeler oldukccedila azdır Aynı zamanda bu yuumlzyıl
Osmanlı tarihi uumlzerine belki de en az incelemenin yapıldığı bir doumlnemi ifade
eder1 Soumlz konusu doumlnem uumlzerine yapılan taşra idaresi araştırmaları ise
genellikle Rumeli ya da daha bol yerel kaynakların bulunabildiği Arap
vilayetleri uumlzerine yapılmıştır2
Bu araştırmalarda konu genellikle merkez ile taşra arasında yetki
paylaşımı accedilısından değerlendirilmiş ve bunun sebep ve sonuccedilları uumlzerinde
durulmuştur Taşra idaresindeki değişim ise birbirinden tamamen farklı
şekillerde merkeziyetccedililiğin buumlyuumlk oranda yitirilerek egemenliğin yerel guumlccedil
odaklarına kaptırılması merkez‐taşra rekabeti dağılmanın bir oumln aşaması
daha yeni bir değerlendirme ile taşra idaresinde sivilleşme veya erken
modern devlet yapısına doğru evrilme olarak yorumlanmıştır3 Bu farklı
değerlendirmelerin genel sonucu olarak şoumlyle ifade edilebilir ki XVIII
yuumlzyıldan oumlnce ccedileşitli iccedil ve dış sebeplerin baskısıyla başlayan doumlnuumlşuumlm ile
taşra idaresinin işleyişinde oumlnemli değişiklikler meydana gelmiş ve bu
durum merkez ile farklı bir eklemlenme suumlreci ortaya ccedilıkarmıştır
İşte bu genel değerlendirmeler ccedilerccedilevesinde bu incelemede XVIII
yuumlzyılda Canik Sancağında meydana gelen bir yerel siyaset pratiğinden
hareketle merkez‐taşra ilişkileri ile ilişkilerin yapısında meydana gelen
değişiklikler ve yerel elitlerin iktidar muumlcadeleleri ile bunun idaricirc işleyişe
yansımaları mikro oumllccedilekli bir inceleme uumlzerinden ortaya konulacaktır Yine
devletin taşra idaresindeki roluuml devlet ile halk arasındaki ilişkinin şekli
halkın taşra youmlnetimine katılımı ve yerel elitlerin nuumlfuz kazanma yolları
inceleyeceğimiz oumlnemli noktalardır Araştırma ile yakından ilgili olan 1 Edhem Eldem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189-199 Makalede ldquoacircyanrdquo ifadesi resmicirc sıfatla
atanan goumlrevli yerel elit veya taşra ileri geleni ise resmicirc ayan atanmaya aday kişiler iccedilin kullanılmıştır 2 Konu hakkında yapılmış ccedilalışmalar iccedilin bkz Dına Rızk Khoury Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra
Toplumu Musul 1540ndash1834 (Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 Abraham Marcus Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş) Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 s120-125 Annika Rabo ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes Orientales T4142(1989-90) s149-160 Bruce Masters ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229-251 VPMutafccedilieva ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163-182
3 Konu hakkında toplu literatuumlr iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59-110 Yuzo Nagata Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 Şerif Mardin ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez-Ccedilevre İlişkilerirdquo Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34-76 Metin Heper ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez-Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar-Yaz1980 s3-35 Metin Heper ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to the Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61-105 Huumllya Canbakal 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul 2009 s14-15 Rıfarsquoat Ali Abou-El-Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge Kitabevi Ankara 2000 Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert) II Eren İstanbul 2004 s 676-679 690-693
4 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Osmanlı taşra idaresinin XVIII yuumlzyıldan oumlnce geccedilirdiği doumlnuumlşuumlmuumln
sebepleri ve şekli konusundaki inceleme ve tartışma oumlnemli olmasına
karşın yeni yaklaşımların goumlz oumlnuumlnde bulundurulmasını gerektiren daha
derinlemesine bir araştırmayı zorunlu kıldığından konuya ancak
araştırmayla ilgisi oranında değinilmiştir
Merkez‐taşra ilişkilerine ışık tutabilecek kaynakların kıtlığından dolayı
boumlyle bir araştırma yapmanın ccedileşitli zorlukları bulunmaktadır Ancak yine
de Osmanlı Arşivirsquonde yer alan bir kısım belgelerden hareketle boumlyle bir
araştırmayı yapmak muumlmkuumln olabilmiştir Ccedilok bol olmasa da merkez
arşivler devlet ile taşra toplumu ilişkilerine ışık tutacak bilgiler iccedilermektedir
Oumlzellikle taşra araştırmalarında en temel kaynaklardan Trabzon Ahkacircm
Muumlhimme ve Şikacircyet Defterlerinde taşra hakkında bol malzeme
bulunmaktadır Ancak oumlzel olarak bu konu uumlzerine belgelere
rastlanmamıştır4 Araştırma konusu taşra olunca yerel arşiv kaynakları
birincil kaynaklar konumuna yuumlkselmektedir Canik ccedilevresinde meydana
gelen muumlcadeleler hakkında bilgi elde edilebilecek en temel yerel arşiv
kaynağı Samsun Kadı Sicilleridir Ancak bu kaynak geriye doğru 1812
tarihine kadar gittiğinden bu doumlnem Trabzon Kadı Sicillerinden
incelenmiştir Biyografi yerel tarih ve seyahatname gibi olayların
tanıklığına dayalı Osmanlı yerel kaynakları ise imparatorluğun diğer
youmlrelerine goumlre eksiktir Bu eksiklik bir derece olayların bizzat tanıklarından
Canikli Ali Paşarsquonın taşra idaresi ile ilgili tespitlerinin de yer aldığı eseri
incelenerek giderilmeye ccedilalışılmıştır
I TAŞRA İDARESİNDE DEĞİŞİM YENİ AKTOumlRLER VE SİYASET
TARZI
Osmanlı klasik taşra idaresi guumlccediller ayrılığı esasına dayalı olarak merkez
tarafından kısa suumlreliğine atanan ve sultanın yuumlruumltme guumlcuumlnuuml temsil eden
beylerbeyi ve sancakbeyi ile sultanın hukukicirc yetkisini temsil eden kadının
yer aldığı iki temel youmlnetici etrafında şekillendirilmişti5 XVI yuumlzyılda bu
klasik idaricirc yapı Avrupa ve İran savaşları yanında savaşın yol accediltığı
enflasyon ve savaş tekniklerinde meydana gelen gelişmeler gibi ccedileşitli iccedil ve
dış sosyo‐ekonomik sebeplerin etkisiyle değişmeye başlamış XVII yuumlzyılda
4 Şikacircyet defterlerinde daha ccedilok şahsicirc davalara ilişkin kayıtlar bulunmaktadır Taşra muumlcadelelerine işaret eden
siyasicirc iccedilerikli kayıtlara ccedilok az rastlanmıştır Bunun resmicirc işleyişle ilgisi olmalıdır Oumlrnek iccedilin bkz BOA ADVNŞKTd 190 s91 Ccedilankırı Kadısına Huumlkuumlm Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 11878-18 Eyluumll 1773
5 Klasik Osmanlı Taşra idaresi iccedilin bkz Metin Kunt Sancaktan Eyalete (1550-1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi) Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978 s15-29 Fahameddin Başar Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717-1730) TTK Ankara 1997 s1-9 Colin İmber Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 2006 s243-253 Osmanlı Devletinde kadının taşra youmlnetimindeki yeri uumlzerine geniş bilgi iccedilin bkz İlber Ortaylı ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi IX1 (Ankara 1976) s95-107 İlber Ortaylı Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008 s250-279
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 5
değişim oumlnem kazanmış ve XIII yuumlzyılda ise geccedilerli duumlzen haline gelmişti6
Bu değişim klasik idarede var olan bazı taşra goumlrevlilerini itibarsızlaştırırken
yeni bazı goumlrevlileri ise oumln plana ccedilıkardı Bu değişimden en karlı ccedilıkanlar ise
başlangıccedilta iltizam sistemi ile ekonomik daha sonra ise siyasicirc ve askericirc
varlıklarını artıran ayanlardı
Taşrada ekonomik idaricirc ve askericirc etkinliklerini artıran ayanlar
muhassıl voyvoda ve muumltesellim gibi devletin kendilerine vermiş olduğu
goumlrevleri uumlstlenerek kurumsal yapılar iccedilinde kalmışlar bir yandan da yapıyı
devletin gittikccedile muhtaccedil hale geldiği askericirc seferberlik ve vergi toplama gibi
goumlrevleri yerine getirerek değiştirmişlerdi Buna karşılık uzun suumlre sessiz
şekilde aşınan youmlnetimin iccediline duumlştuumlğuuml durumun farkına varan fakat ayak
direyen merkez taşrada var olabilmek iccedilin yerel elitlere geniş yetkiler
vererek uzlaşma yolunu seccedilti7
Merkezin kabul etmek zorunda kaldığı bu değişim kanunnamelerde
belirtildiği şekliyle klasik taşra idaresi ve idarecilerinde herhangi bir
değişiklik meydana getirmemişti Ayan voyvoda muumltesellim ve muhassıl
gibi yeni bir takım klasik idarede var olmayan goumlrevliler ortaya ccedilıkmıştı
Ancak yine eskiden olduğu gibi eyalet ve sancak idaresi klasik idarede
mevcut taşra idarecilerinin yargılama yetkisi ise kadının elinde
bulunuyordu Yetkilerde kanunnamelere yansımayan ancak hazırlanan
fermanlar yoluyla meydana gelen değişiklikler ile ccedilağdaş bazı Osmanlı
duumlşuumlnuumlrlerinin de farkına vardığı gibi taşra idarecilerinin yetki
kompozisyonu yeniden şekillenmişti
Taşra idaresindeki pozisyonlarını genişleten ayan koumlkenli yerel
idareciler oumlrneğin alaybeyi gibi taşra goumlrevlilerinin yetkilerini yarı askericirc
kapı halkını oluşturan asker besleyerek ya da paramiliter kuvvetler
toplayarak işlevsiz hale getirmekle kalmamışlar menzil asayiş ve kolluk
faaliyetleri gibi hizmetleri de yerine getirmeye başlamışlardı8 Boumlylece
6 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40-42 Mutafccedilieva age
s163-182 Oumlzcan Mert ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195-198 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999 s165-173 Donald Quataert Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim Yayınları İstanbul 2011 s85-90
7 BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790 Dına Rızky Khoury ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171-193 Masters agm s229-251
8 İlk defa devlet adamı ve komutan sıkıntısından dolayı 1726 yılından itibaren taşra idaresinde oumlnemli goumlrevlere atanan ayanlar gittikccedile konumlarını guumlccedillendirmeye ve nuumlfuzlarını artırmaya başladılar Mert ldquoAyanrdquo s195 Alaybeyirsquonin asker toplama goumlrevini ayanlar almıştır XVIII Yuumlzyılın başı ve ortalarına kadar Alaybeyine asker sağlanması ve sevki iccedilin goumlnderilen yazılar daha fazladır Bu vurgu gittikccedile duumlşmuumlştuumlr Alaybeyi idaresinde toplanan ccedilok az sayıda asker kalmıştır Asıl asker toplayan kesim artık milis guumlcuumlnuumln başında ayanlardır Doumlnemin ccedileşitli eserlerinde bu duruma işaret eden bilgiler vardır ldquoMuvazzaf asker malsquoducircm derecesine vardığından devlet-i aliye gacirch uumlcret ile asker tedacircrik ve gacirch cebr uuml zulm ile neferacirct cemlsquoeduumlb duumlşman uumlzerine sevke mecbucircr olduğundan bu makucircle demeti asker ve duumlşman muumldafalsquoacircsına değil acirclsquoda karşusunda rezacirclet-i azicircmeden gayri nesneyi muumlntic olmadığı seferlerde bidacircyetinden beruuml tecruumlbe olunmuş hacircletdendirrdquo
6 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ayanlar idare alanındaki nuumlfuz ve yetkilerini genişletmişlerdir İslam
hukukunda kendilerine ayrılan oumlzel konumlarından dolayı yalnızca taşrada
hukukun uygulayıcısı durumundaki kadıların yetkilerini elde edip bertaraf
etmeye muvaffak olamadıkları gibi onların da yetkileri merkez tarafından
artırılma yoluna gidilmişti9 Bu gibi değişiklikler ile taşrada kuvvetler
ayrılığına dayalı sistem artık buumlyuumlk oranda ayan ve kadı etrafında
şekillenmişti
Ayan olarak tanımlanan yerel elitlerin taşra idaresini ele geccedilirmeleri
kaccedilınılmaz şekilde devlet aygıtının taşradaki işleyişi yanında yerel elitler ile
reaya arasındaki ilişkileri de doumlnuumlştuumlrerek sosyo‐politik yapıyı buumlyuumlk
oranda değişikliğe uğratmıştır Değişimi tetikleyen en oumlnemli sebep taşra
idarecilerinin merkezicirc idare mensupları yerine yerel elitler arasından
atanmaya başlanmasıdır XVII yuumlzyılın ortalarına kadar merkezicirc idareden
gelenler taşradaki beylerbeyliği ve sancakbeyliği gibi uumlst youmlneticiliklere
doğrudan doğruya atanıyorken XVIII yuumlzyıldan itibaren durum tamamen
tersine doumlnmuumlş eyaletlere ve sancaklara merkezdeki devlet adamlarının
adamları veya enderun koumlkenli idareciler yerine ayan koumlkenli taşra
youmlnetimi yoluyla yuumlkselen kişiler atanmaya başlanmıştır10 XVIII ve XIX
yuumlzyıllarda boumllgedeki sancak idarecilerinin koumlkenlerini incelemek meydana
gelen değişikliği izlememizi sağlamaktadır XVIII yuumlzyılın ilk ccedileyreğine
kadar genellikle boumllge dışından ve kısa suumlreliğine atanan Canik Sancağı ve
Trabzon Eyaleti idarecileri bundan sonra sancaktaki yerel elitler arasından
atanmaya başlanmış bunun sonucunda oumlnce Caniklizacircdeler muhassıllık ve
mutasarrıflık suretiyle sancak idaresini tekellerine almışlar ardından ise
1846rsquoya kadar onların kapı halkından Hazinedarzacircdeler idareyi ele
ldquoMuhasebe-i Evvel El-Hac İbrahim Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010 s41 ldquoCanik muumlteeyyanacirctından Engizli Ali ve Bafra kazası ahalisinin vuumlcucirchu zidehu kadrihiye huumlkuumlm kirdquo ADVNMHMd 200 Ayan Engizli Alirsquoye Asker Toplaması İccedilin Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12082-12 Nisan 1794 ldquoBu defa Canik muhassılı Hazinedarzacircde Suumlleyman Ağaya hitacircben bir kıtlsquoa emr-i ali isdacircr ve Canikden bin nefer guumlzide olarak tuumlfenkluuml tertib ve tanzim ve yeğenini asacirckire başbuğ nasb ile irsacircl eylemeleri hususuna mezid ihtimam ve dikkatrdquo BOA HAT 100142034 Asker toplanması Hakkında Hattı Huumlmayun 28 Safer 12254 Nisan 1810 ldquoDergacirch-ı muallam kapucubaşılarından Canik Muhassılı Mir Suumlleyman damehu mecdihiye ve Canik muumlteeyyanacirctından Genccedil Mustafa zidehu mecdihiye huumlkuumlm kirdquo BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-10 Ağustos 1796 TKS 2023 s44 Asker Toplanması iccedilin Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 29 Sacircfer 12255 Nisan 1810 BOA ADVNMHMd 202 s271 h1044 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 121010-20 Mart 1796 BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-16 Ağustos 1796 TKS 1999 s15 Trabzonrsquoa Asker Toplanması iccedilin Goumlnderilen Ferman 3 Şevval 117826 Mart 1765 BOA HAT 42034C 27 Safer 12253 Nisan 1810 Merkez bir ara ayanlık yerine şehir kethuumldalığı sistemini uygulamaya başladı Ancak otorite boşlukları oluştuğundan kısa suumlre sonra yeniden ayanlık sistemine doumlnuumllduuml TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Yine Ayanlardan eşkıya uumlzerine goumlrevlendirilenler vardır ldquoGiresun acircyanından Dizdarzacircde Ali ve Abdullah ve Giresunrsquoun sacircir zabitacircn ve acircyanı zidehu kadrihime huumlkuumlm ki eşkıyay-ı mezbucircrenin tersquodiblerine ve deflsquoi şerlsquo ve fesadlarına mersquomucircr kılınubrdquo BOA CDH 1786 Giresun Ayanı Dizdarzacircde Hakkında Huumlkuumlm Evacircsıt Şevvacircl 117326 Mayıs 1760
9 Khoury agm s171-193 10 Kunt age s114-116
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 7
geccedilirmişlerdir Bu doumlnemde kısa suumlreliğine boumllge dışından atanan idareciler
hariccedil eyalet ve sancak iki yerel elit aile veya kapı halkını oluşturan kişiler
tarafından idare edilmiştir11
Taşra idarecilerinin yerel elitler arasından atanması taşrada siyasicirc
aktoumlrler yanında siyaset tarzını da buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirmiştir Buna yol
accedilan esas gelişme yerel elitlerin seccedilim yoluyla ayan atanmaya
başlanmasıdır Yerel elitlerin resmicirc ayan atanması başlangıccedilta halkın
seccediliminin merkez tarafından onaylanması şeklinde yapılırken daha sonra
valilerin onayına bırakılmış taşrada muumlcadelelerin artması sonucu
karışıklıkların ccedilıkması ve otoritenin zayıflaması uumlzerine merkez son atama
yetkisini yeniden kendi sorumluluğuna alarak karışıklıkları oumlnlemeye
ccedilalışmıştır Sistemde zaman zaman değişiklikler yapıldıysa da her defasında
halk tercihine uyulmuş XVIII yuumlzyılın sonlarından itibaren uumlccedilluuml sistem
denilebilecek bir atama şeklinin uygulanması tercih edilmiştir Yuumlruumlrluumlkteki
usuumlle uygun olarak oumlnce halkın tercihi tespit edilmekte ardından merkez
tarafından yerel elit hakkında bulunduğu kaza halkı arasında accedilık veya gizli
araştırma yapılmakta ve en son olarak da İstanbulrsquodaki devlet adamlarının
fikirleri alınarak atama gerccedilekleştirilmekteydi Seccedilim usuluuml merkezdeki
devlet adamları veya başkentteki politik ccedilevrelerin nuumlfuzuyla
gerccedilekleştirilen taşra idarecilerini atama işleyişini taşradaki halkın desteğini
sağlayarak merkezden atama şekline doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Aynı zamanda yerel
elitlerin taşra idaresine katılmalarına sebep olduğu gibi bir yandan da
youmlnetilenlerin gittikccedile daha fazla oranda idaricirc ve yargı mekanizmasına
katılmalarına yol accedilmıştır12 11 Canik Muhassıllığı kısa suumlreliğine Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın kapı halkından Ccedileccedilenzacircde Hasan
Paşarsquoya verilmiş daha sonra yeniden ailenin idaresine havale edilmiştir İdarecilerin goumlrev suumlreleri de dacirchil olmak uumlzere ayrıntılı bir inceleme yapıldığından burada liste verilmemiştir Canik Sancağı idarecileri iccedilin bkz Orhan Kılıccedil ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4-5-6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi Samsun 2006 s31-46 Başka bir incelemede Trabzon Eyaleti ve Batum Sancağırsquonda da benzer bir durum tespit edilebilmektedir Caniklizacircdelerin Trabzon Valiliğini ele geccedilirmelerinden sonra kısa suumlreli kesintiler dışında yaklaşık 40 yıl idare ailenin tekelinde kalmıştır Geniş bilgi iccedilin bkz Mehmet İnbaşı ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755-1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı) S312006 s161-191
12 ldquoOtuz seneye gelince merlsquoicirc iken bazı mahallerde ahacircli tarafeyn olub acircyan ihtiyarı hususunda adem-i infacirck vukuucircyla olvakitlerden beruhellip şehir kethuumldacircları dahi sacirchib-i nuumlfucircz makucirclesinden olmayub ahali beyninde itibarları olmayub yine evvel mahalde iş goumlren ve nuumlfucirczu cacircri olan ahalinin muumlteacircyyin ve kişizacircdeleri olubrdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Mert ldquoAyanrdquo s196 ldquoMemalik-i mahrucircsede kacircffe-i kuzzacirct ve buldacircn ve emsarın kuttacircn ve sukkacircnı umucircrlarını idareye her kimi acircyan ittihaz ederler ise ahalisinin arz ve mahzarlarıyla evvel şahsın sicircret ve ahvalini ve acircyanlığa ehliyet ve istihkakını deraliyeye yazub sıhhat ve ihbarlarına hazret-i sadri azami ilmi lahık ve izn ve ruhsatı havicirc kacircime ve mektucircb verilmedikccedile acircyan nasb olunmamakrdquo BOA CDH 251206 Ayan Seccedilim Usuluuml Hakkında Goumlnderilen Fermanın Erzurumrsquoa Ulaştığı Hakkında Kadı İlacircmı 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 11936 Haziran 1779 ldquoAyanlık maddesi firsquol asl ola geldiği vecihle cemlsquoi buumlldacircnda ahali tarafeyn olmayarak birsquol-ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olmak ve acircyanlık nasbına gerek vuumlzeracirc ve mirmiran ve gerek huumlkkacircm ve hiccedil ferd tarafından muumldahale olunmamak ve acircyanlık iccediluumln ferman ve mektucircb ve buyuruldu ve muumlrasele verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak şeracircitini havicirc muumlekked emr-i şerif sacircdır olmuşkenrdquo BOA CDH 844196 29 Zirsquol-kacircde 122615 Aralık 1811
8 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Değişiklik ile halkın yerel mahkeme veya divana sundukları arzuhal ve
buna dayalı suumlreccedil yerel idareci atanmasında merkezicirc konuma geccedilmiştir
Buna bağlı olarak taşrada idareci olmaya istekli yerel elitlerin oumlnce hayati
değerdeki taşra halkının desteğini kazanmaları daha sonra ise doğrudan
başkentteki devlet adamları veya desteğine başvurduğu ağa kapısına
dayanmaları gerekiyordu Bunun bir oumlrneğini ayan muumlcadeleleriyle ilgili
olarak Siroz kazasından goumlnderilen arzuhal uumlzerine yazılan fermanda
goumlrebiliyoruz Fermanda duruma dikkat ccedilekilerek ldquoaralık aralık acircyan ve
voyvoda ve muumltesellimler haklarında iştikacircyı mutazammın dersaacircdetde vukulsquo bulan
inhacircların ekseri sıhhate makrucircn olmayub her biri birer gucircna garaza zımnında sanat
ve tezvirden ibaret idiğuuml umucircr‐ı malucircmeden olduğundan gayrı kazaların idare‐i
umucircrları iccediluumln intihacircb olunan acircyanlar mahallinde olan ahalinin muhtar ve marzisi
olmak lacirczimeden iken dersaacircdetde olan ahali tarafından acircyanlık ve vilayet umucircruna
muumldahale ve taacircrruz dacirciyesiyle ihtilal‐ı memleketi mucib vacircki olan inha ve iştikardquo
olduğu belirtilmektedir13
Taşradaki idaricirc işleyişi etkileyen diğer değişiklik ayanın oumlluumlmuumlnuumln
ardından atamada oğullarına oumlncelik tanınması ve youmlneticilikte başarılı
olmaları durumunda suumllalelerine de intikal eden ve ldquosuumllale boyu goumlrevrdquo
olarak nitelendirilebilecek yerel youmlnetici olarak atanmalarıdır14 Goumlrevden
alınma sebepleri ise genellikle belgelerde tenbih ve uyarı olarak karşımıza
13 BOA CDH 713541 İstanbulrsquoa Yapılan Şikayetler Hakkında İlam 16 Rebiuumlrsquol-evvel 121925 Haziran 1804 III
Selimrsquoe Islahat layihası sunan Sadrazam Koca Yusuf Paşarsquoya goumlre ldquoRumeli ve gerek Anadolursquoda acircyan makucirclesi ve derebeyleri hellipbu mertebe zulm uuml fesacircda cesaretleri ancak her birleri deraliyyede birer mahalle istinacircd ve ruumlşvet ve takdim-i hedacircya ile emn uuml himacircyetlerine teşebbuumlsrdquo eylemelerindendir ldquoSadrazam Koca Yusuf Paşa Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s67 Trabzonrsquoa goumlnderilen fermanrsquoda da bu duruma dikkat ccedilekilmektedir ldquoAyanlık nasb hususuna gerek vuumlzeracircy-ı izacircm ve mirmiracircn-ı kiracircm ve gerek huumlkkacircm vesacircir ferd-i vacirchid muumldahale etmemek ve acircyanlık iccedilin fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak uumlzererdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Ayanlar arasında arz ve mahzarın işleyişi hakkında oumlnemli bilgiler vardır ldquoCcedilemişgezek ve Maden ve Keban ve Erğani ve Ccedilarsancak ve Palu kadıları dahi başka başka ilacircmlarında ve Palu beyi Mehmed Bey mektucircbunda ve ahalisi iki kıtlsquoa mahzarlarında muma ileyhe Yusuf Efendinin huumlsnuuml halinden ve fukara ve racirciyeti himacircyet ve siyacircnetden ve Harput acircyanının hilacircf-ı vakicirc muma ileyhin sucircihaline dacircir deraliyeye arz ve mahzar goumlnderdiklerinden bahisle arz ve mahzarları isğa olunmayub ve kenduumlleri tersquodib olunması inhacirc ve istidacirc ederlerrdquo BOA HAT 26715605 29 Zirsquol-kacircde 120321 Ağustos 1789
14 Muumlsadere yoluyla elde edilen muhallefatın ihalesinde suumllaleye oumlncelik tanınması servetin ve guumlcuumln aynı ailede devam etmesini kolaylaştırıyordu ldquoTayyar Paşa terekesinden lacirczım gelmiş ve muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhin vefacirctından sonra kacircffe-i ccediliftlikacirct ve emlacirck ve akarı ashacircb-ı duyucircnu irzacirc şartıyla muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhe Suumlleyman Paşaya ve onun dahi muhallefacirctı veresesine terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s278 Trabzon Valisi Salih Paşa ve Kadısına Huumlkuumlm 29 Safer 1236 6 Aralık 1820Trabzon Valisi Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın vefatından sonra muhallefatı bedel karşılığı oğullarına terkedilmiştir ldquoCanib-i miricircden zabt olunub maacircda emvacircl ve eşya ve emlacirck ve bakaya ve zimemacirctı tersane-i acircmire hazinesi matlucircbunu ve duyucircn-ı sacirciresini eda etmek şartıyla oğlu Osman Bey diğer oğulları Memiş bey ve Abdullah beye terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s17 Trabzon Valisi Vezir Huumlsrev Mehmet Paşa ve Kaza Kadılarına Huumlkuumlm 23 Rebiuumlrsquol-evvel 12359 Ocak 1820 ldquoSen ki kapucubaşıy-ı muma ileyhsin baban firaricirc Battal Paşanın uumlzerine olan Canik ve Karahisar-ı Şarkicirc malikacircnelerinin hisseleri bu deflsquoa uhdene ihale ve firaricirc-i merkucircmun muhallefacirctın bedel-i malucircme mukabilinde maktucircan sana ihsacircn olunması maliyeden ccedilend rucircz mukaddem isdacircrrdquo BOA CAS 7975 Canik Muhassılı Mir Hayreddin Bey Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12054-14 Mayıs 1791 BOA MADd 9729 s572 Trabzon Valisi Huumlsrev Mehmet Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 7 Rebiuumlrsquol-sacircni 12371 Ocak 1822 BOA MADd 9729 s210 Trabzon Valisi İbrahim Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 2 Cemaziyuumlrsquol-ahir 123517 Mart 1820
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 9
ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı
memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi
nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve
hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı
şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve
hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne
defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine
duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen
sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve
fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde
kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı
seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya
birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata
yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐
mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet
felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17
Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve
zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve
mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo
şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve
adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle
doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar
muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır
Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere
giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar
pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları
15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl
120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790
16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi
17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340
18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
4 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Osmanlı taşra idaresinin XVIII yuumlzyıldan oumlnce geccedilirdiği doumlnuumlşuumlmuumln
sebepleri ve şekli konusundaki inceleme ve tartışma oumlnemli olmasına
karşın yeni yaklaşımların goumlz oumlnuumlnde bulundurulmasını gerektiren daha
derinlemesine bir araştırmayı zorunlu kıldığından konuya ancak
araştırmayla ilgisi oranında değinilmiştir
Merkez‐taşra ilişkilerine ışık tutabilecek kaynakların kıtlığından dolayı
boumlyle bir araştırma yapmanın ccedileşitli zorlukları bulunmaktadır Ancak yine
de Osmanlı Arşivirsquonde yer alan bir kısım belgelerden hareketle boumlyle bir
araştırmayı yapmak muumlmkuumln olabilmiştir Ccedilok bol olmasa da merkez
arşivler devlet ile taşra toplumu ilişkilerine ışık tutacak bilgiler iccedilermektedir
Oumlzellikle taşra araştırmalarında en temel kaynaklardan Trabzon Ahkacircm
Muumlhimme ve Şikacircyet Defterlerinde taşra hakkında bol malzeme
bulunmaktadır Ancak oumlzel olarak bu konu uumlzerine belgelere
rastlanmamıştır4 Araştırma konusu taşra olunca yerel arşiv kaynakları
birincil kaynaklar konumuna yuumlkselmektedir Canik ccedilevresinde meydana
gelen muumlcadeleler hakkında bilgi elde edilebilecek en temel yerel arşiv
kaynağı Samsun Kadı Sicilleridir Ancak bu kaynak geriye doğru 1812
tarihine kadar gittiğinden bu doumlnem Trabzon Kadı Sicillerinden
incelenmiştir Biyografi yerel tarih ve seyahatname gibi olayların
tanıklığına dayalı Osmanlı yerel kaynakları ise imparatorluğun diğer
youmlrelerine goumlre eksiktir Bu eksiklik bir derece olayların bizzat tanıklarından
Canikli Ali Paşarsquonın taşra idaresi ile ilgili tespitlerinin de yer aldığı eseri
incelenerek giderilmeye ccedilalışılmıştır
I TAŞRA İDARESİNDE DEĞİŞİM YENİ AKTOumlRLER VE SİYASET
TARZI
Osmanlı klasik taşra idaresi guumlccediller ayrılığı esasına dayalı olarak merkez
tarafından kısa suumlreliğine atanan ve sultanın yuumlruumltme guumlcuumlnuuml temsil eden
beylerbeyi ve sancakbeyi ile sultanın hukukicirc yetkisini temsil eden kadının
yer aldığı iki temel youmlnetici etrafında şekillendirilmişti5 XVI yuumlzyılda bu
klasik idaricirc yapı Avrupa ve İran savaşları yanında savaşın yol accediltığı
enflasyon ve savaş tekniklerinde meydana gelen gelişmeler gibi ccedileşitli iccedil ve
dış sosyo‐ekonomik sebeplerin etkisiyle değişmeye başlamış XVII yuumlzyılda
4 Şikacircyet defterlerinde daha ccedilok şahsicirc davalara ilişkin kayıtlar bulunmaktadır Taşra muumlcadelelerine işaret eden
siyasicirc iccedilerikli kayıtlara ccedilok az rastlanmıştır Bunun resmicirc işleyişle ilgisi olmalıdır Oumlrnek iccedilin bkz BOA ADVNŞKTd 190 s91 Ccedilankırı Kadısına Huumlkuumlm Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 11878-18 Eyluumll 1773
5 Klasik Osmanlı Taşra idaresi iccedilin bkz Metin Kunt Sancaktan Eyalete (1550-1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi) Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978 s15-29 Fahameddin Başar Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717-1730) TTK Ankara 1997 s1-9 Colin İmber Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 2006 s243-253 Osmanlı Devletinde kadının taşra youmlnetimindeki yeri uumlzerine geniş bilgi iccedilin bkz İlber Ortaylı ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi IX1 (Ankara 1976) s95-107 İlber Ortaylı Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008 s250-279
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 5
değişim oumlnem kazanmış ve XIII yuumlzyılda ise geccedilerli duumlzen haline gelmişti6
Bu değişim klasik idarede var olan bazı taşra goumlrevlilerini itibarsızlaştırırken
yeni bazı goumlrevlileri ise oumln plana ccedilıkardı Bu değişimden en karlı ccedilıkanlar ise
başlangıccedilta iltizam sistemi ile ekonomik daha sonra ise siyasicirc ve askericirc
varlıklarını artıran ayanlardı
Taşrada ekonomik idaricirc ve askericirc etkinliklerini artıran ayanlar
muhassıl voyvoda ve muumltesellim gibi devletin kendilerine vermiş olduğu
goumlrevleri uumlstlenerek kurumsal yapılar iccedilinde kalmışlar bir yandan da yapıyı
devletin gittikccedile muhtaccedil hale geldiği askericirc seferberlik ve vergi toplama gibi
goumlrevleri yerine getirerek değiştirmişlerdi Buna karşılık uzun suumlre sessiz
şekilde aşınan youmlnetimin iccediline duumlştuumlğuuml durumun farkına varan fakat ayak
direyen merkez taşrada var olabilmek iccedilin yerel elitlere geniş yetkiler
vererek uzlaşma yolunu seccedilti7
Merkezin kabul etmek zorunda kaldığı bu değişim kanunnamelerde
belirtildiği şekliyle klasik taşra idaresi ve idarecilerinde herhangi bir
değişiklik meydana getirmemişti Ayan voyvoda muumltesellim ve muhassıl
gibi yeni bir takım klasik idarede var olmayan goumlrevliler ortaya ccedilıkmıştı
Ancak yine eskiden olduğu gibi eyalet ve sancak idaresi klasik idarede
mevcut taşra idarecilerinin yargılama yetkisi ise kadının elinde
bulunuyordu Yetkilerde kanunnamelere yansımayan ancak hazırlanan
fermanlar yoluyla meydana gelen değişiklikler ile ccedilağdaş bazı Osmanlı
duumlşuumlnuumlrlerinin de farkına vardığı gibi taşra idarecilerinin yetki
kompozisyonu yeniden şekillenmişti
Taşra idaresindeki pozisyonlarını genişleten ayan koumlkenli yerel
idareciler oumlrneğin alaybeyi gibi taşra goumlrevlilerinin yetkilerini yarı askericirc
kapı halkını oluşturan asker besleyerek ya da paramiliter kuvvetler
toplayarak işlevsiz hale getirmekle kalmamışlar menzil asayiş ve kolluk
faaliyetleri gibi hizmetleri de yerine getirmeye başlamışlardı8 Boumlylece
6 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40-42 Mutafccedilieva age
s163-182 Oumlzcan Mert ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195-198 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999 s165-173 Donald Quataert Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim Yayınları İstanbul 2011 s85-90
7 BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790 Dına Rızky Khoury ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171-193 Masters agm s229-251
8 İlk defa devlet adamı ve komutan sıkıntısından dolayı 1726 yılından itibaren taşra idaresinde oumlnemli goumlrevlere atanan ayanlar gittikccedile konumlarını guumlccedillendirmeye ve nuumlfuzlarını artırmaya başladılar Mert ldquoAyanrdquo s195 Alaybeyirsquonin asker toplama goumlrevini ayanlar almıştır XVIII Yuumlzyılın başı ve ortalarına kadar Alaybeyine asker sağlanması ve sevki iccedilin goumlnderilen yazılar daha fazladır Bu vurgu gittikccedile duumlşmuumlştuumlr Alaybeyi idaresinde toplanan ccedilok az sayıda asker kalmıştır Asıl asker toplayan kesim artık milis guumlcuumlnuumln başında ayanlardır Doumlnemin ccedileşitli eserlerinde bu duruma işaret eden bilgiler vardır ldquoMuvazzaf asker malsquoducircm derecesine vardığından devlet-i aliye gacirch uumlcret ile asker tedacircrik ve gacirch cebr uuml zulm ile neferacirct cemlsquoeduumlb duumlşman uumlzerine sevke mecbucircr olduğundan bu makucircle demeti asker ve duumlşman muumldafalsquoacircsına değil acirclsquoda karşusunda rezacirclet-i azicircmeden gayri nesneyi muumlntic olmadığı seferlerde bidacircyetinden beruuml tecruumlbe olunmuş hacircletdendirrdquo
6 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ayanlar idare alanındaki nuumlfuz ve yetkilerini genişletmişlerdir İslam
hukukunda kendilerine ayrılan oumlzel konumlarından dolayı yalnızca taşrada
hukukun uygulayıcısı durumundaki kadıların yetkilerini elde edip bertaraf
etmeye muvaffak olamadıkları gibi onların da yetkileri merkez tarafından
artırılma yoluna gidilmişti9 Bu gibi değişiklikler ile taşrada kuvvetler
ayrılığına dayalı sistem artık buumlyuumlk oranda ayan ve kadı etrafında
şekillenmişti
Ayan olarak tanımlanan yerel elitlerin taşra idaresini ele geccedilirmeleri
kaccedilınılmaz şekilde devlet aygıtının taşradaki işleyişi yanında yerel elitler ile
reaya arasındaki ilişkileri de doumlnuumlştuumlrerek sosyo‐politik yapıyı buumlyuumlk
oranda değişikliğe uğratmıştır Değişimi tetikleyen en oumlnemli sebep taşra
idarecilerinin merkezicirc idare mensupları yerine yerel elitler arasından
atanmaya başlanmasıdır XVII yuumlzyılın ortalarına kadar merkezicirc idareden
gelenler taşradaki beylerbeyliği ve sancakbeyliği gibi uumlst youmlneticiliklere
doğrudan doğruya atanıyorken XVIII yuumlzyıldan itibaren durum tamamen
tersine doumlnmuumlş eyaletlere ve sancaklara merkezdeki devlet adamlarının
adamları veya enderun koumlkenli idareciler yerine ayan koumlkenli taşra
youmlnetimi yoluyla yuumlkselen kişiler atanmaya başlanmıştır10 XVIII ve XIX
yuumlzyıllarda boumllgedeki sancak idarecilerinin koumlkenlerini incelemek meydana
gelen değişikliği izlememizi sağlamaktadır XVIII yuumlzyılın ilk ccedileyreğine
kadar genellikle boumllge dışından ve kısa suumlreliğine atanan Canik Sancağı ve
Trabzon Eyaleti idarecileri bundan sonra sancaktaki yerel elitler arasından
atanmaya başlanmış bunun sonucunda oumlnce Caniklizacircdeler muhassıllık ve
mutasarrıflık suretiyle sancak idaresini tekellerine almışlar ardından ise
1846rsquoya kadar onların kapı halkından Hazinedarzacircdeler idareyi ele
ldquoMuhasebe-i Evvel El-Hac İbrahim Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010 s41 ldquoCanik muumlteeyyanacirctından Engizli Ali ve Bafra kazası ahalisinin vuumlcucirchu zidehu kadrihiye huumlkuumlm kirdquo ADVNMHMd 200 Ayan Engizli Alirsquoye Asker Toplaması İccedilin Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12082-12 Nisan 1794 ldquoBu defa Canik muhassılı Hazinedarzacircde Suumlleyman Ağaya hitacircben bir kıtlsquoa emr-i ali isdacircr ve Canikden bin nefer guumlzide olarak tuumlfenkluuml tertib ve tanzim ve yeğenini asacirckire başbuğ nasb ile irsacircl eylemeleri hususuna mezid ihtimam ve dikkatrdquo BOA HAT 100142034 Asker toplanması Hakkında Hattı Huumlmayun 28 Safer 12254 Nisan 1810 ldquoDergacirch-ı muallam kapucubaşılarından Canik Muhassılı Mir Suumlleyman damehu mecdihiye ve Canik muumlteeyyanacirctından Genccedil Mustafa zidehu mecdihiye huumlkuumlm kirdquo BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-10 Ağustos 1796 TKS 2023 s44 Asker Toplanması iccedilin Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 29 Sacircfer 12255 Nisan 1810 BOA ADVNMHMd 202 s271 h1044 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 121010-20 Mart 1796 BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-16 Ağustos 1796 TKS 1999 s15 Trabzonrsquoa Asker Toplanması iccedilin Goumlnderilen Ferman 3 Şevval 117826 Mart 1765 BOA HAT 42034C 27 Safer 12253 Nisan 1810 Merkez bir ara ayanlık yerine şehir kethuumldalığı sistemini uygulamaya başladı Ancak otorite boşlukları oluştuğundan kısa suumlre sonra yeniden ayanlık sistemine doumlnuumllduuml TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Yine Ayanlardan eşkıya uumlzerine goumlrevlendirilenler vardır ldquoGiresun acircyanından Dizdarzacircde Ali ve Abdullah ve Giresunrsquoun sacircir zabitacircn ve acircyanı zidehu kadrihime huumlkuumlm ki eşkıyay-ı mezbucircrenin tersquodiblerine ve deflsquoi şerlsquo ve fesadlarına mersquomucircr kılınubrdquo BOA CDH 1786 Giresun Ayanı Dizdarzacircde Hakkında Huumlkuumlm Evacircsıt Şevvacircl 117326 Mayıs 1760
9 Khoury agm s171-193 10 Kunt age s114-116
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 7
geccedilirmişlerdir Bu doumlnemde kısa suumlreliğine boumllge dışından atanan idareciler
hariccedil eyalet ve sancak iki yerel elit aile veya kapı halkını oluşturan kişiler
tarafından idare edilmiştir11
Taşra idarecilerinin yerel elitler arasından atanması taşrada siyasicirc
aktoumlrler yanında siyaset tarzını da buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirmiştir Buna yol
accedilan esas gelişme yerel elitlerin seccedilim yoluyla ayan atanmaya
başlanmasıdır Yerel elitlerin resmicirc ayan atanması başlangıccedilta halkın
seccediliminin merkez tarafından onaylanması şeklinde yapılırken daha sonra
valilerin onayına bırakılmış taşrada muumlcadelelerin artması sonucu
karışıklıkların ccedilıkması ve otoritenin zayıflaması uumlzerine merkez son atama
yetkisini yeniden kendi sorumluluğuna alarak karışıklıkları oumlnlemeye
ccedilalışmıştır Sistemde zaman zaman değişiklikler yapıldıysa da her defasında
halk tercihine uyulmuş XVIII yuumlzyılın sonlarından itibaren uumlccedilluuml sistem
denilebilecek bir atama şeklinin uygulanması tercih edilmiştir Yuumlruumlrluumlkteki
usuumlle uygun olarak oumlnce halkın tercihi tespit edilmekte ardından merkez
tarafından yerel elit hakkında bulunduğu kaza halkı arasında accedilık veya gizli
araştırma yapılmakta ve en son olarak da İstanbulrsquodaki devlet adamlarının
fikirleri alınarak atama gerccedilekleştirilmekteydi Seccedilim usuluuml merkezdeki
devlet adamları veya başkentteki politik ccedilevrelerin nuumlfuzuyla
gerccedilekleştirilen taşra idarecilerini atama işleyişini taşradaki halkın desteğini
sağlayarak merkezden atama şekline doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Aynı zamanda yerel
elitlerin taşra idaresine katılmalarına sebep olduğu gibi bir yandan da
youmlnetilenlerin gittikccedile daha fazla oranda idaricirc ve yargı mekanizmasına
katılmalarına yol accedilmıştır12 11 Canik Muhassıllığı kısa suumlreliğine Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın kapı halkından Ccedileccedilenzacircde Hasan
Paşarsquoya verilmiş daha sonra yeniden ailenin idaresine havale edilmiştir İdarecilerin goumlrev suumlreleri de dacirchil olmak uumlzere ayrıntılı bir inceleme yapıldığından burada liste verilmemiştir Canik Sancağı idarecileri iccedilin bkz Orhan Kılıccedil ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4-5-6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi Samsun 2006 s31-46 Başka bir incelemede Trabzon Eyaleti ve Batum Sancağırsquonda da benzer bir durum tespit edilebilmektedir Caniklizacircdelerin Trabzon Valiliğini ele geccedilirmelerinden sonra kısa suumlreli kesintiler dışında yaklaşık 40 yıl idare ailenin tekelinde kalmıştır Geniş bilgi iccedilin bkz Mehmet İnbaşı ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755-1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı) S312006 s161-191
12 ldquoOtuz seneye gelince merlsquoicirc iken bazı mahallerde ahacircli tarafeyn olub acircyan ihtiyarı hususunda adem-i infacirck vukuucircyla olvakitlerden beruhellip şehir kethuumldacircları dahi sacirchib-i nuumlfucircz makucirclesinden olmayub ahali beyninde itibarları olmayub yine evvel mahalde iş goumlren ve nuumlfucirczu cacircri olan ahalinin muumlteacircyyin ve kişizacircdeleri olubrdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Mert ldquoAyanrdquo s196 ldquoMemalik-i mahrucircsede kacircffe-i kuzzacirct ve buldacircn ve emsarın kuttacircn ve sukkacircnı umucircrlarını idareye her kimi acircyan ittihaz ederler ise ahalisinin arz ve mahzarlarıyla evvel şahsın sicircret ve ahvalini ve acircyanlığa ehliyet ve istihkakını deraliyeye yazub sıhhat ve ihbarlarına hazret-i sadri azami ilmi lahık ve izn ve ruhsatı havicirc kacircime ve mektucircb verilmedikccedile acircyan nasb olunmamakrdquo BOA CDH 251206 Ayan Seccedilim Usuluuml Hakkında Goumlnderilen Fermanın Erzurumrsquoa Ulaştığı Hakkında Kadı İlacircmı 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 11936 Haziran 1779 ldquoAyanlık maddesi firsquol asl ola geldiği vecihle cemlsquoi buumlldacircnda ahali tarafeyn olmayarak birsquol-ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olmak ve acircyanlık nasbına gerek vuumlzeracirc ve mirmiran ve gerek huumlkkacircm ve hiccedil ferd tarafından muumldahale olunmamak ve acircyanlık iccediluumln ferman ve mektucircb ve buyuruldu ve muumlrasele verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak şeracircitini havicirc muumlekked emr-i şerif sacircdır olmuşkenrdquo BOA CDH 844196 29 Zirsquol-kacircde 122615 Aralık 1811
8 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Değişiklik ile halkın yerel mahkeme veya divana sundukları arzuhal ve
buna dayalı suumlreccedil yerel idareci atanmasında merkezicirc konuma geccedilmiştir
Buna bağlı olarak taşrada idareci olmaya istekli yerel elitlerin oumlnce hayati
değerdeki taşra halkının desteğini kazanmaları daha sonra ise doğrudan
başkentteki devlet adamları veya desteğine başvurduğu ağa kapısına
dayanmaları gerekiyordu Bunun bir oumlrneğini ayan muumlcadeleleriyle ilgili
olarak Siroz kazasından goumlnderilen arzuhal uumlzerine yazılan fermanda
goumlrebiliyoruz Fermanda duruma dikkat ccedilekilerek ldquoaralık aralık acircyan ve
voyvoda ve muumltesellimler haklarında iştikacircyı mutazammın dersaacircdetde vukulsquo bulan
inhacircların ekseri sıhhate makrucircn olmayub her biri birer gucircna garaza zımnında sanat
ve tezvirden ibaret idiğuuml umucircr‐ı malucircmeden olduğundan gayrı kazaların idare‐i
umucircrları iccediluumln intihacircb olunan acircyanlar mahallinde olan ahalinin muhtar ve marzisi
olmak lacirczimeden iken dersaacircdetde olan ahali tarafından acircyanlık ve vilayet umucircruna
muumldahale ve taacircrruz dacirciyesiyle ihtilal‐ı memleketi mucib vacircki olan inha ve iştikardquo
olduğu belirtilmektedir13
Taşradaki idaricirc işleyişi etkileyen diğer değişiklik ayanın oumlluumlmuumlnuumln
ardından atamada oğullarına oumlncelik tanınması ve youmlneticilikte başarılı
olmaları durumunda suumllalelerine de intikal eden ve ldquosuumllale boyu goumlrevrdquo
olarak nitelendirilebilecek yerel youmlnetici olarak atanmalarıdır14 Goumlrevden
alınma sebepleri ise genellikle belgelerde tenbih ve uyarı olarak karşımıza
13 BOA CDH 713541 İstanbulrsquoa Yapılan Şikayetler Hakkında İlam 16 Rebiuumlrsquol-evvel 121925 Haziran 1804 III
Selimrsquoe Islahat layihası sunan Sadrazam Koca Yusuf Paşarsquoya goumlre ldquoRumeli ve gerek Anadolursquoda acircyan makucirclesi ve derebeyleri hellipbu mertebe zulm uuml fesacircda cesaretleri ancak her birleri deraliyyede birer mahalle istinacircd ve ruumlşvet ve takdim-i hedacircya ile emn uuml himacircyetlerine teşebbuumlsrdquo eylemelerindendir ldquoSadrazam Koca Yusuf Paşa Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s67 Trabzonrsquoa goumlnderilen fermanrsquoda da bu duruma dikkat ccedilekilmektedir ldquoAyanlık nasb hususuna gerek vuumlzeracircy-ı izacircm ve mirmiracircn-ı kiracircm ve gerek huumlkkacircm vesacircir ferd-i vacirchid muumldahale etmemek ve acircyanlık iccedilin fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak uumlzererdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Ayanlar arasında arz ve mahzarın işleyişi hakkında oumlnemli bilgiler vardır ldquoCcedilemişgezek ve Maden ve Keban ve Erğani ve Ccedilarsancak ve Palu kadıları dahi başka başka ilacircmlarında ve Palu beyi Mehmed Bey mektucircbunda ve ahalisi iki kıtlsquoa mahzarlarında muma ileyhe Yusuf Efendinin huumlsnuuml halinden ve fukara ve racirciyeti himacircyet ve siyacircnetden ve Harput acircyanının hilacircf-ı vakicirc muma ileyhin sucircihaline dacircir deraliyeye arz ve mahzar goumlnderdiklerinden bahisle arz ve mahzarları isğa olunmayub ve kenduumlleri tersquodib olunması inhacirc ve istidacirc ederlerrdquo BOA HAT 26715605 29 Zirsquol-kacircde 120321 Ağustos 1789
14 Muumlsadere yoluyla elde edilen muhallefatın ihalesinde suumllaleye oumlncelik tanınması servetin ve guumlcuumln aynı ailede devam etmesini kolaylaştırıyordu ldquoTayyar Paşa terekesinden lacirczım gelmiş ve muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhin vefacirctından sonra kacircffe-i ccediliftlikacirct ve emlacirck ve akarı ashacircb-ı duyucircnu irzacirc şartıyla muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhe Suumlleyman Paşaya ve onun dahi muhallefacirctı veresesine terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s278 Trabzon Valisi Salih Paşa ve Kadısına Huumlkuumlm 29 Safer 1236 6 Aralık 1820Trabzon Valisi Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın vefatından sonra muhallefatı bedel karşılığı oğullarına terkedilmiştir ldquoCanib-i miricircden zabt olunub maacircda emvacircl ve eşya ve emlacirck ve bakaya ve zimemacirctı tersane-i acircmire hazinesi matlucircbunu ve duyucircn-ı sacirciresini eda etmek şartıyla oğlu Osman Bey diğer oğulları Memiş bey ve Abdullah beye terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s17 Trabzon Valisi Vezir Huumlsrev Mehmet Paşa ve Kaza Kadılarına Huumlkuumlm 23 Rebiuumlrsquol-evvel 12359 Ocak 1820 ldquoSen ki kapucubaşıy-ı muma ileyhsin baban firaricirc Battal Paşanın uumlzerine olan Canik ve Karahisar-ı Şarkicirc malikacircnelerinin hisseleri bu deflsquoa uhdene ihale ve firaricirc-i merkucircmun muhallefacirctın bedel-i malucircme mukabilinde maktucircan sana ihsacircn olunması maliyeden ccedilend rucircz mukaddem isdacircrrdquo BOA CAS 7975 Canik Muhassılı Mir Hayreddin Bey Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12054-14 Mayıs 1791 BOA MADd 9729 s572 Trabzon Valisi Huumlsrev Mehmet Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 7 Rebiuumlrsquol-sacircni 12371 Ocak 1822 BOA MADd 9729 s210 Trabzon Valisi İbrahim Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 2 Cemaziyuumlrsquol-ahir 123517 Mart 1820
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 9
ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı
memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi
nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve
hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı
şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve
hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne
defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine
duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen
sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve
fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde
kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı
seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya
birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata
yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐
mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet
felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17
Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve
zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve
mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo
şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve
adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle
doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar
muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır
Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere
giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar
pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları
15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl
120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790
16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi
17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340
18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 5
değişim oumlnem kazanmış ve XIII yuumlzyılda ise geccedilerli duumlzen haline gelmişti6
Bu değişim klasik idarede var olan bazı taşra goumlrevlilerini itibarsızlaştırırken
yeni bazı goumlrevlileri ise oumln plana ccedilıkardı Bu değişimden en karlı ccedilıkanlar ise
başlangıccedilta iltizam sistemi ile ekonomik daha sonra ise siyasicirc ve askericirc
varlıklarını artıran ayanlardı
Taşrada ekonomik idaricirc ve askericirc etkinliklerini artıran ayanlar
muhassıl voyvoda ve muumltesellim gibi devletin kendilerine vermiş olduğu
goumlrevleri uumlstlenerek kurumsal yapılar iccedilinde kalmışlar bir yandan da yapıyı
devletin gittikccedile muhtaccedil hale geldiği askericirc seferberlik ve vergi toplama gibi
goumlrevleri yerine getirerek değiştirmişlerdi Buna karşılık uzun suumlre sessiz
şekilde aşınan youmlnetimin iccediline duumlştuumlğuuml durumun farkına varan fakat ayak
direyen merkez taşrada var olabilmek iccedilin yerel elitlere geniş yetkiler
vererek uzlaşma yolunu seccedilti7
Merkezin kabul etmek zorunda kaldığı bu değişim kanunnamelerde
belirtildiği şekliyle klasik taşra idaresi ve idarecilerinde herhangi bir
değişiklik meydana getirmemişti Ayan voyvoda muumltesellim ve muhassıl
gibi yeni bir takım klasik idarede var olmayan goumlrevliler ortaya ccedilıkmıştı
Ancak yine eskiden olduğu gibi eyalet ve sancak idaresi klasik idarede
mevcut taşra idarecilerinin yargılama yetkisi ise kadının elinde
bulunuyordu Yetkilerde kanunnamelere yansımayan ancak hazırlanan
fermanlar yoluyla meydana gelen değişiklikler ile ccedilağdaş bazı Osmanlı
duumlşuumlnuumlrlerinin de farkına vardığı gibi taşra idarecilerinin yetki
kompozisyonu yeniden şekillenmişti
Taşra idaresindeki pozisyonlarını genişleten ayan koumlkenli yerel
idareciler oumlrneğin alaybeyi gibi taşra goumlrevlilerinin yetkilerini yarı askericirc
kapı halkını oluşturan asker besleyerek ya da paramiliter kuvvetler
toplayarak işlevsiz hale getirmekle kalmamışlar menzil asayiş ve kolluk
faaliyetleri gibi hizmetleri de yerine getirmeye başlamışlardı8 Boumlylece
6 İsmail Hakkı Uzunccedilarşılı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40-42 Mutafccedilieva age
s163-182 Oumlzcan Mert ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195-198 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999 s165-173 Donald Quataert Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim Yayınları İstanbul 2011 s85-90
7 BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790 Dına Rızky Khoury ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603-1839 (Ed Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171-193 Masters agm s229-251
8 İlk defa devlet adamı ve komutan sıkıntısından dolayı 1726 yılından itibaren taşra idaresinde oumlnemli goumlrevlere atanan ayanlar gittikccedile konumlarını guumlccedillendirmeye ve nuumlfuzlarını artırmaya başladılar Mert ldquoAyanrdquo s195 Alaybeyirsquonin asker toplama goumlrevini ayanlar almıştır XVIII Yuumlzyılın başı ve ortalarına kadar Alaybeyine asker sağlanması ve sevki iccedilin goumlnderilen yazılar daha fazladır Bu vurgu gittikccedile duumlşmuumlştuumlr Alaybeyi idaresinde toplanan ccedilok az sayıda asker kalmıştır Asıl asker toplayan kesim artık milis guumlcuumlnuumln başında ayanlardır Doumlnemin ccedileşitli eserlerinde bu duruma işaret eden bilgiler vardır ldquoMuvazzaf asker malsquoducircm derecesine vardığından devlet-i aliye gacirch uumlcret ile asker tedacircrik ve gacirch cebr uuml zulm ile neferacirct cemlsquoeduumlb duumlşman uumlzerine sevke mecbucircr olduğundan bu makucircle demeti asker ve duumlşman muumldafalsquoacircsına değil acirclsquoda karşusunda rezacirclet-i azicircmeden gayri nesneyi muumlntic olmadığı seferlerde bidacircyetinden beruuml tecruumlbe olunmuş hacircletdendirrdquo
6 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ayanlar idare alanındaki nuumlfuz ve yetkilerini genişletmişlerdir İslam
hukukunda kendilerine ayrılan oumlzel konumlarından dolayı yalnızca taşrada
hukukun uygulayıcısı durumundaki kadıların yetkilerini elde edip bertaraf
etmeye muvaffak olamadıkları gibi onların da yetkileri merkez tarafından
artırılma yoluna gidilmişti9 Bu gibi değişiklikler ile taşrada kuvvetler
ayrılığına dayalı sistem artık buumlyuumlk oranda ayan ve kadı etrafında
şekillenmişti
Ayan olarak tanımlanan yerel elitlerin taşra idaresini ele geccedilirmeleri
kaccedilınılmaz şekilde devlet aygıtının taşradaki işleyişi yanında yerel elitler ile
reaya arasındaki ilişkileri de doumlnuumlştuumlrerek sosyo‐politik yapıyı buumlyuumlk
oranda değişikliğe uğratmıştır Değişimi tetikleyen en oumlnemli sebep taşra
idarecilerinin merkezicirc idare mensupları yerine yerel elitler arasından
atanmaya başlanmasıdır XVII yuumlzyılın ortalarına kadar merkezicirc idareden
gelenler taşradaki beylerbeyliği ve sancakbeyliği gibi uumlst youmlneticiliklere
doğrudan doğruya atanıyorken XVIII yuumlzyıldan itibaren durum tamamen
tersine doumlnmuumlş eyaletlere ve sancaklara merkezdeki devlet adamlarının
adamları veya enderun koumlkenli idareciler yerine ayan koumlkenli taşra
youmlnetimi yoluyla yuumlkselen kişiler atanmaya başlanmıştır10 XVIII ve XIX
yuumlzyıllarda boumllgedeki sancak idarecilerinin koumlkenlerini incelemek meydana
gelen değişikliği izlememizi sağlamaktadır XVIII yuumlzyılın ilk ccedileyreğine
kadar genellikle boumllge dışından ve kısa suumlreliğine atanan Canik Sancağı ve
Trabzon Eyaleti idarecileri bundan sonra sancaktaki yerel elitler arasından
atanmaya başlanmış bunun sonucunda oumlnce Caniklizacircdeler muhassıllık ve
mutasarrıflık suretiyle sancak idaresini tekellerine almışlar ardından ise
1846rsquoya kadar onların kapı halkından Hazinedarzacircdeler idareyi ele
ldquoMuhasebe-i Evvel El-Hac İbrahim Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010 s41 ldquoCanik muumlteeyyanacirctından Engizli Ali ve Bafra kazası ahalisinin vuumlcucirchu zidehu kadrihiye huumlkuumlm kirdquo ADVNMHMd 200 Ayan Engizli Alirsquoye Asker Toplaması İccedilin Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12082-12 Nisan 1794 ldquoBu defa Canik muhassılı Hazinedarzacircde Suumlleyman Ağaya hitacircben bir kıtlsquoa emr-i ali isdacircr ve Canikden bin nefer guumlzide olarak tuumlfenkluuml tertib ve tanzim ve yeğenini asacirckire başbuğ nasb ile irsacircl eylemeleri hususuna mezid ihtimam ve dikkatrdquo BOA HAT 100142034 Asker toplanması Hakkında Hattı Huumlmayun 28 Safer 12254 Nisan 1810 ldquoDergacirch-ı muallam kapucubaşılarından Canik Muhassılı Mir Suumlleyman damehu mecdihiye ve Canik muumlteeyyanacirctından Genccedil Mustafa zidehu mecdihiye huumlkuumlm kirdquo BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-10 Ağustos 1796 TKS 2023 s44 Asker Toplanması iccedilin Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 29 Sacircfer 12255 Nisan 1810 BOA ADVNMHMd 202 s271 h1044 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 121010-20 Mart 1796 BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-16 Ağustos 1796 TKS 1999 s15 Trabzonrsquoa Asker Toplanması iccedilin Goumlnderilen Ferman 3 Şevval 117826 Mart 1765 BOA HAT 42034C 27 Safer 12253 Nisan 1810 Merkez bir ara ayanlık yerine şehir kethuumldalığı sistemini uygulamaya başladı Ancak otorite boşlukları oluştuğundan kısa suumlre sonra yeniden ayanlık sistemine doumlnuumllduuml TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Yine Ayanlardan eşkıya uumlzerine goumlrevlendirilenler vardır ldquoGiresun acircyanından Dizdarzacircde Ali ve Abdullah ve Giresunrsquoun sacircir zabitacircn ve acircyanı zidehu kadrihime huumlkuumlm ki eşkıyay-ı mezbucircrenin tersquodiblerine ve deflsquoi şerlsquo ve fesadlarına mersquomucircr kılınubrdquo BOA CDH 1786 Giresun Ayanı Dizdarzacircde Hakkında Huumlkuumlm Evacircsıt Şevvacircl 117326 Mayıs 1760
9 Khoury agm s171-193 10 Kunt age s114-116
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 7
geccedilirmişlerdir Bu doumlnemde kısa suumlreliğine boumllge dışından atanan idareciler
hariccedil eyalet ve sancak iki yerel elit aile veya kapı halkını oluşturan kişiler
tarafından idare edilmiştir11
Taşra idarecilerinin yerel elitler arasından atanması taşrada siyasicirc
aktoumlrler yanında siyaset tarzını da buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirmiştir Buna yol
accedilan esas gelişme yerel elitlerin seccedilim yoluyla ayan atanmaya
başlanmasıdır Yerel elitlerin resmicirc ayan atanması başlangıccedilta halkın
seccediliminin merkez tarafından onaylanması şeklinde yapılırken daha sonra
valilerin onayına bırakılmış taşrada muumlcadelelerin artması sonucu
karışıklıkların ccedilıkması ve otoritenin zayıflaması uumlzerine merkez son atama
yetkisini yeniden kendi sorumluluğuna alarak karışıklıkları oumlnlemeye
ccedilalışmıştır Sistemde zaman zaman değişiklikler yapıldıysa da her defasında
halk tercihine uyulmuş XVIII yuumlzyılın sonlarından itibaren uumlccedilluuml sistem
denilebilecek bir atama şeklinin uygulanması tercih edilmiştir Yuumlruumlrluumlkteki
usuumlle uygun olarak oumlnce halkın tercihi tespit edilmekte ardından merkez
tarafından yerel elit hakkında bulunduğu kaza halkı arasında accedilık veya gizli
araştırma yapılmakta ve en son olarak da İstanbulrsquodaki devlet adamlarının
fikirleri alınarak atama gerccedilekleştirilmekteydi Seccedilim usuluuml merkezdeki
devlet adamları veya başkentteki politik ccedilevrelerin nuumlfuzuyla
gerccedilekleştirilen taşra idarecilerini atama işleyişini taşradaki halkın desteğini
sağlayarak merkezden atama şekline doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Aynı zamanda yerel
elitlerin taşra idaresine katılmalarına sebep olduğu gibi bir yandan da
youmlnetilenlerin gittikccedile daha fazla oranda idaricirc ve yargı mekanizmasına
katılmalarına yol accedilmıştır12 11 Canik Muhassıllığı kısa suumlreliğine Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın kapı halkından Ccedileccedilenzacircde Hasan
Paşarsquoya verilmiş daha sonra yeniden ailenin idaresine havale edilmiştir İdarecilerin goumlrev suumlreleri de dacirchil olmak uumlzere ayrıntılı bir inceleme yapıldığından burada liste verilmemiştir Canik Sancağı idarecileri iccedilin bkz Orhan Kılıccedil ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4-5-6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi Samsun 2006 s31-46 Başka bir incelemede Trabzon Eyaleti ve Batum Sancağırsquonda da benzer bir durum tespit edilebilmektedir Caniklizacircdelerin Trabzon Valiliğini ele geccedilirmelerinden sonra kısa suumlreli kesintiler dışında yaklaşık 40 yıl idare ailenin tekelinde kalmıştır Geniş bilgi iccedilin bkz Mehmet İnbaşı ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755-1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı) S312006 s161-191
12 ldquoOtuz seneye gelince merlsquoicirc iken bazı mahallerde ahacircli tarafeyn olub acircyan ihtiyarı hususunda adem-i infacirck vukuucircyla olvakitlerden beruhellip şehir kethuumldacircları dahi sacirchib-i nuumlfucircz makucirclesinden olmayub ahali beyninde itibarları olmayub yine evvel mahalde iş goumlren ve nuumlfucirczu cacircri olan ahalinin muumlteacircyyin ve kişizacircdeleri olubrdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Mert ldquoAyanrdquo s196 ldquoMemalik-i mahrucircsede kacircffe-i kuzzacirct ve buldacircn ve emsarın kuttacircn ve sukkacircnı umucircrlarını idareye her kimi acircyan ittihaz ederler ise ahalisinin arz ve mahzarlarıyla evvel şahsın sicircret ve ahvalini ve acircyanlığa ehliyet ve istihkakını deraliyeye yazub sıhhat ve ihbarlarına hazret-i sadri azami ilmi lahık ve izn ve ruhsatı havicirc kacircime ve mektucircb verilmedikccedile acircyan nasb olunmamakrdquo BOA CDH 251206 Ayan Seccedilim Usuluuml Hakkında Goumlnderilen Fermanın Erzurumrsquoa Ulaştığı Hakkında Kadı İlacircmı 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 11936 Haziran 1779 ldquoAyanlık maddesi firsquol asl ola geldiği vecihle cemlsquoi buumlldacircnda ahali tarafeyn olmayarak birsquol-ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olmak ve acircyanlık nasbına gerek vuumlzeracirc ve mirmiran ve gerek huumlkkacircm ve hiccedil ferd tarafından muumldahale olunmamak ve acircyanlık iccediluumln ferman ve mektucircb ve buyuruldu ve muumlrasele verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak şeracircitini havicirc muumlekked emr-i şerif sacircdır olmuşkenrdquo BOA CDH 844196 29 Zirsquol-kacircde 122615 Aralık 1811
8 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Değişiklik ile halkın yerel mahkeme veya divana sundukları arzuhal ve
buna dayalı suumlreccedil yerel idareci atanmasında merkezicirc konuma geccedilmiştir
Buna bağlı olarak taşrada idareci olmaya istekli yerel elitlerin oumlnce hayati
değerdeki taşra halkının desteğini kazanmaları daha sonra ise doğrudan
başkentteki devlet adamları veya desteğine başvurduğu ağa kapısına
dayanmaları gerekiyordu Bunun bir oumlrneğini ayan muumlcadeleleriyle ilgili
olarak Siroz kazasından goumlnderilen arzuhal uumlzerine yazılan fermanda
goumlrebiliyoruz Fermanda duruma dikkat ccedilekilerek ldquoaralık aralık acircyan ve
voyvoda ve muumltesellimler haklarında iştikacircyı mutazammın dersaacircdetde vukulsquo bulan
inhacircların ekseri sıhhate makrucircn olmayub her biri birer gucircna garaza zımnında sanat
ve tezvirden ibaret idiğuuml umucircr‐ı malucircmeden olduğundan gayrı kazaların idare‐i
umucircrları iccediluumln intihacircb olunan acircyanlar mahallinde olan ahalinin muhtar ve marzisi
olmak lacirczimeden iken dersaacircdetde olan ahali tarafından acircyanlık ve vilayet umucircruna
muumldahale ve taacircrruz dacirciyesiyle ihtilal‐ı memleketi mucib vacircki olan inha ve iştikardquo
olduğu belirtilmektedir13
Taşradaki idaricirc işleyişi etkileyen diğer değişiklik ayanın oumlluumlmuumlnuumln
ardından atamada oğullarına oumlncelik tanınması ve youmlneticilikte başarılı
olmaları durumunda suumllalelerine de intikal eden ve ldquosuumllale boyu goumlrevrdquo
olarak nitelendirilebilecek yerel youmlnetici olarak atanmalarıdır14 Goumlrevden
alınma sebepleri ise genellikle belgelerde tenbih ve uyarı olarak karşımıza
13 BOA CDH 713541 İstanbulrsquoa Yapılan Şikayetler Hakkında İlam 16 Rebiuumlrsquol-evvel 121925 Haziran 1804 III
Selimrsquoe Islahat layihası sunan Sadrazam Koca Yusuf Paşarsquoya goumlre ldquoRumeli ve gerek Anadolursquoda acircyan makucirclesi ve derebeyleri hellipbu mertebe zulm uuml fesacircda cesaretleri ancak her birleri deraliyyede birer mahalle istinacircd ve ruumlşvet ve takdim-i hedacircya ile emn uuml himacircyetlerine teşebbuumlsrdquo eylemelerindendir ldquoSadrazam Koca Yusuf Paşa Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s67 Trabzonrsquoa goumlnderilen fermanrsquoda da bu duruma dikkat ccedilekilmektedir ldquoAyanlık nasb hususuna gerek vuumlzeracircy-ı izacircm ve mirmiracircn-ı kiracircm ve gerek huumlkkacircm vesacircir ferd-i vacirchid muumldahale etmemek ve acircyanlık iccedilin fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak uumlzererdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Ayanlar arasında arz ve mahzarın işleyişi hakkında oumlnemli bilgiler vardır ldquoCcedilemişgezek ve Maden ve Keban ve Erğani ve Ccedilarsancak ve Palu kadıları dahi başka başka ilacircmlarında ve Palu beyi Mehmed Bey mektucircbunda ve ahalisi iki kıtlsquoa mahzarlarında muma ileyhe Yusuf Efendinin huumlsnuuml halinden ve fukara ve racirciyeti himacircyet ve siyacircnetden ve Harput acircyanının hilacircf-ı vakicirc muma ileyhin sucircihaline dacircir deraliyeye arz ve mahzar goumlnderdiklerinden bahisle arz ve mahzarları isğa olunmayub ve kenduumlleri tersquodib olunması inhacirc ve istidacirc ederlerrdquo BOA HAT 26715605 29 Zirsquol-kacircde 120321 Ağustos 1789
14 Muumlsadere yoluyla elde edilen muhallefatın ihalesinde suumllaleye oumlncelik tanınması servetin ve guumlcuumln aynı ailede devam etmesini kolaylaştırıyordu ldquoTayyar Paşa terekesinden lacirczım gelmiş ve muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhin vefacirctından sonra kacircffe-i ccediliftlikacirct ve emlacirck ve akarı ashacircb-ı duyucircnu irzacirc şartıyla muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhe Suumlleyman Paşaya ve onun dahi muhallefacirctı veresesine terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s278 Trabzon Valisi Salih Paşa ve Kadısına Huumlkuumlm 29 Safer 1236 6 Aralık 1820Trabzon Valisi Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın vefatından sonra muhallefatı bedel karşılığı oğullarına terkedilmiştir ldquoCanib-i miricircden zabt olunub maacircda emvacircl ve eşya ve emlacirck ve bakaya ve zimemacirctı tersane-i acircmire hazinesi matlucircbunu ve duyucircn-ı sacirciresini eda etmek şartıyla oğlu Osman Bey diğer oğulları Memiş bey ve Abdullah beye terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s17 Trabzon Valisi Vezir Huumlsrev Mehmet Paşa ve Kaza Kadılarına Huumlkuumlm 23 Rebiuumlrsquol-evvel 12359 Ocak 1820 ldquoSen ki kapucubaşıy-ı muma ileyhsin baban firaricirc Battal Paşanın uumlzerine olan Canik ve Karahisar-ı Şarkicirc malikacircnelerinin hisseleri bu deflsquoa uhdene ihale ve firaricirc-i merkucircmun muhallefacirctın bedel-i malucircme mukabilinde maktucircan sana ihsacircn olunması maliyeden ccedilend rucircz mukaddem isdacircrrdquo BOA CAS 7975 Canik Muhassılı Mir Hayreddin Bey Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12054-14 Mayıs 1791 BOA MADd 9729 s572 Trabzon Valisi Huumlsrev Mehmet Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 7 Rebiuumlrsquol-sacircni 12371 Ocak 1822 BOA MADd 9729 s210 Trabzon Valisi İbrahim Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 2 Cemaziyuumlrsquol-ahir 123517 Mart 1820
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 9
ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı
memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi
nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve
hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı
şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve
hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne
defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine
duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen
sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve
fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde
kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı
seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya
birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata
yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐
mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet
felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17
Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve
zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve
mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo
şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve
adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle
doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar
muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır
Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere
giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar
pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları
15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl
120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790
16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi
17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340
18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
6 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ayanlar idare alanındaki nuumlfuz ve yetkilerini genişletmişlerdir İslam
hukukunda kendilerine ayrılan oumlzel konumlarından dolayı yalnızca taşrada
hukukun uygulayıcısı durumundaki kadıların yetkilerini elde edip bertaraf
etmeye muvaffak olamadıkları gibi onların da yetkileri merkez tarafından
artırılma yoluna gidilmişti9 Bu gibi değişiklikler ile taşrada kuvvetler
ayrılığına dayalı sistem artık buumlyuumlk oranda ayan ve kadı etrafında
şekillenmişti
Ayan olarak tanımlanan yerel elitlerin taşra idaresini ele geccedilirmeleri
kaccedilınılmaz şekilde devlet aygıtının taşradaki işleyişi yanında yerel elitler ile
reaya arasındaki ilişkileri de doumlnuumlştuumlrerek sosyo‐politik yapıyı buumlyuumlk
oranda değişikliğe uğratmıştır Değişimi tetikleyen en oumlnemli sebep taşra
idarecilerinin merkezicirc idare mensupları yerine yerel elitler arasından
atanmaya başlanmasıdır XVII yuumlzyılın ortalarına kadar merkezicirc idareden
gelenler taşradaki beylerbeyliği ve sancakbeyliği gibi uumlst youmlneticiliklere
doğrudan doğruya atanıyorken XVIII yuumlzyıldan itibaren durum tamamen
tersine doumlnmuumlş eyaletlere ve sancaklara merkezdeki devlet adamlarının
adamları veya enderun koumlkenli idareciler yerine ayan koumlkenli taşra
youmlnetimi yoluyla yuumlkselen kişiler atanmaya başlanmıştır10 XVIII ve XIX
yuumlzyıllarda boumllgedeki sancak idarecilerinin koumlkenlerini incelemek meydana
gelen değişikliği izlememizi sağlamaktadır XVIII yuumlzyılın ilk ccedileyreğine
kadar genellikle boumllge dışından ve kısa suumlreliğine atanan Canik Sancağı ve
Trabzon Eyaleti idarecileri bundan sonra sancaktaki yerel elitler arasından
atanmaya başlanmış bunun sonucunda oumlnce Caniklizacircdeler muhassıllık ve
mutasarrıflık suretiyle sancak idaresini tekellerine almışlar ardından ise
1846rsquoya kadar onların kapı halkından Hazinedarzacircdeler idareyi ele
ldquoMuhasebe-i Evvel El-Hac İbrahim Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010 s41 ldquoCanik muumlteeyyanacirctından Engizli Ali ve Bafra kazası ahalisinin vuumlcucirchu zidehu kadrihiye huumlkuumlm kirdquo ADVNMHMd 200 Ayan Engizli Alirsquoye Asker Toplaması İccedilin Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12082-12 Nisan 1794 ldquoBu defa Canik muhassılı Hazinedarzacircde Suumlleyman Ağaya hitacircben bir kıtlsquoa emr-i ali isdacircr ve Canikden bin nefer guumlzide olarak tuumlfenkluuml tertib ve tanzim ve yeğenini asacirckire başbuğ nasb ile irsacircl eylemeleri hususuna mezid ihtimam ve dikkatrdquo BOA HAT 100142034 Asker toplanması Hakkında Hattı Huumlmayun 28 Safer 12254 Nisan 1810 ldquoDergacirch-ı muallam kapucubaşılarından Canik Muhassılı Mir Suumlleyman damehu mecdihiye ve Canik muumlteeyyanacirctından Genccedil Mustafa zidehu mecdihiye huumlkuumlm kirdquo BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-10 Ağustos 1796 TKS 2023 s44 Asker Toplanması iccedilin Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 29 Sacircfer 12255 Nisan 1810 BOA ADVNMHMd 202 s271 h1044 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 121010-20 Mart 1796 BOA ADVNMHMd 203 s21 h46 Asker Toplanması Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Sacircfer 12116-16 Ağustos 1796 TKS 1999 s15 Trabzonrsquoa Asker Toplanması iccedilin Goumlnderilen Ferman 3 Şevval 117826 Mart 1765 BOA HAT 42034C 27 Safer 12253 Nisan 1810 Merkez bir ara ayanlık yerine şehir kethuumldalığı sistemini uygulamaya başladı Ancak otorite boşlukları oluştuğundan kısa suumlre sonra yeniden ayanlık sistemine doumlnuumllduuml TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Yine Ayanlardan eşkıya uumlzerine goumlrevlendirilenler vardır ldquoGiresun acircyanından Dizdarzacircde Ali ve Abdullah ve Giresunrsquoun sacircir zabitacircn ve acircyanı zidehu kadrihime huumlkuumlm ki eşkıyay-ı mezbucircrenin tersquodiblerine ve deflsquoi şerlsquo ve fesadlarına mersquomucircr kılınubrdquo BOA CDH 1786 Giresun Ayanı Dizdarzacircde Hakkında Huumlkuumlm Evacircsıt Şevvacircl 117326 Mayıs 1760
9 Khoury agm s171-193 10 Kunt age s114-116
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 7
geccedilirmişlerdir Bu doumlnemde kısa suumlreliğine boumllge dışından atanan idareciler
hariccedil eyalet ve sancak iki yerel elit aile veya kapı halkını oluşturan kişiler
tarafından idare edilmiştir11
Taşra idarecilerinin yerel elitler arasından atanması taşrada siyasicirc
aktoumlrler yanında siyaset tarzını da buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirmiştir Buna yol
accedilan esas gelişme yerel elitlerin seccedilim yoluyla ayan atanmaya
başlanmasıdır Yerel elitlerin resmicirc ayan atanması başlangıccedilta halkın
seccediliminin merkez tarafından onaylanması şeklinde yapılırken daha sonra
valilerin onayına bırakılmış taşrada muumlcadelelerin artması sonucu
karışıklıkların ccedilıkması ve otoritenin zayıflaması uumlzerine merkez son atama
yetkisini yeniden kendi sorumluluğuna alarak karışıklıkları oumlnlemeye
ccedilalışmıştır Sistemde zaman zaman değişiklikler yapıldıysa da her defasında
halk tercihine uyulmuş XVIII yuumlzyılın sonlarından itibaren uumlccedilluuml sistem
denilebilecek bir atama şeklinin uygulanması tercih edilmiştir Yuumlruumlrluumlkteki
usuumlle uygun olarak oumlnce halkın tercihi tespit edilmekte ardından merkez
tarafından yerel elit hakkında bulunduğu kaza halkı arasında accedilık veya gizli
araştırma yapılmakta ve en son olarak da İstanbulrsquodaki devlet adamlarının
fikirleri alınarak atama gerccedilekleştirilmekteydi Seccedilim usuluuml merkezdeki
devlet adamları veya başkentteki politik ccedilevrelerin nuumlfuzuyla
gerccedilekleştirilen taşra idarecilerini atama işleyişini taşradaki halkın desteğini
sağlayarak merkezden atama şekline doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Aynı zamanda yerel
elitlerin taşra idaresine katılmalarına sebep olduğu gibi bir yandan da
youmlnetilenlerin gittikccedile daha fazla oranda idaricirc ve yargı mekanizmasına
katılmalarına yol accedilmıştır12 11 Canik Muhassıllığı kısa suumlreliğine Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın kapı halkından Ccedileccedilenzacircde Hasan
Paşarsquoya verilmiş daha sonra yeniden ailenin idaresine havale edilmiştir İdarecilerin goumlrev suumlreleri de dacirchil olmak uumlzere ayrıntılı bir inceleme yapıldığından burada liste verilmemiştir Canik Sancağı idarecileri iccedilin bkz Orhan Kılıccedil ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4-5-6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi Samsun 2006 s31-46 Başka bir incelemede Trabzon Eyaleti ve Batum Sancağırsquonda da benzer bir durum tespit edilebilmektedir Caniklizacircdelerin Trabzon Valiliğini ele geccedilirmelerinden sonra kısa suumlreli kesintiler dışında yaklaşık 40 yıl idare ailenin tekelinde kalmıştır Geniş bilgi iccedilin bkz Mehmet İnbaşı ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755-1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı) S312006 s161-191
12 ldquoOtuz seneye gelince merlsquoicirc iken bazı mahallerde ahacircli tarafeyn olub acircyan ihtiyarı hususunda adem-i infacirck vukuucircyla olvakitlerden beruhellip şehir kethuumldacircları dahi sacirchib-i nuumlfucircz makucirclesinden olmayub ahali beyninde itibarları olmayub yine evvel mahalde iş goumlren ve nuumlfucirczu cacircri olan ahalinin muumlteacircyyin ve kişizacircdeleri olubrdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Mert ldquoAyanrdquo s196 ldquoMemalik-i mahrucircsede kacircffe-i kuzzacirct ve buldacircn ve emsarın kuttacircn ve sukkacircnı umucircrlarını idareye her kimi acircyan ittihaz ederler ise ahalisinin arz ve mahzarlarıyla evvel şahsın sicircret ve ahvalini ve acircyanlığa ehliyet ve istihkakını deraliyeye yazub sıhhat ve ihbarlarına hazret-i sadri azami ilmi lahık ve izn ve ruhsatı havicirc kacircime ve mektucircb verilmedikccedile acircyan nasb olunmamakrdquo BOA CDH 251206 Ayan Seccedilim Usuluuml Hakkında Goumlnderilen Fermanın Erzurumrsquoa Ulaştığı Hakkında Kadı İlacircmı 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 11936 Haziran 1779 ldquoAyanlık maddesi firsquol asl ola geldiği vecihle cemlsquoi buumlldacircnda ahali tarafeyn olmayarak birsquol-ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olmak ve acircyanlık nasbına gerek vuumlzeracirc ve mirmiran ve gerek huumlkkacircm ve hiccedil ferd tarafından muumldahale olunmamak ve acircyanlık iccediluumln ferman ve mektucircb ve buyuruldu ve muumlrasele verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak şeracircitini havicirc muumlekked emr-i şerif sacircdır olmuşkenrdquo BOA CDH 844196 29 Zirsquol-kacircde 122615 Aralık 1811
8 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Değişiklik ile halkın yerel mahkeme veya divana sundukları arzuhal ve
buna dayalı suumlreccedil yerel idareci atanmasında merkezicirc konuma geccedilmiştir
Buna bağlı olarak taşrada idareci olmaya istekli yerel elitlerin oumlnce hayati
değerdeki taşra halkının desteğini kazanmaları daha sonra ise doğrudan
başkentteki devlet adamları veya desteğine başvurduğu ağa kapısına
dayanmaları gerekiyordu Bunun bir oumlrneğini ayan muumlcadeleleriyle ilgili
olarak Siroz kazasından goumlnderilen arzuhal uumlzerine yazılan fermanda
goumlrebiliyoruz Fermanda duruma dikkat ccedilekilerek ldquoaralık aralık acircyan ve
voyvoda ve muumltesellimler haklarında iştikacircyı mutazammın dersaacircdetde vukulsquo bulan
inhacircların ekseri sıhhate makrucircn olmayub her biri birer gucircna garaza zımnında sanat
ve tezvirden ibaret idiğuuml umucircr‐ı malucircmeden olduğundan gayrı kazaların idare‐i
umucircrları iccediluumln intihacircb olunan acircyanlar mahallinde olan ahalinin muhtar ve marzisi
olmak lacirczimeden iken dersaacircdetde olan ahali tarafından acircyanlık ve vilayet umucircruna
muumldahale ve taacircrruz dacirciyesiyle ihtilal‐ı memleketi mucib vacircki olan inha ve iştikardquo
olduğu belirtilmektedir13
Taşradaki idaricirc işleyişi etkileyen diğer değişiklik ayanın oumlluumlmuumlnuumln
ardından atamada oğullarına oumlncelik tanınması ve youmlneticilikte başarılı
olmaları durumunda suumllalelerine de intikal eden ve ldquosuumllale boyu goumlrevrdquo
olarak nitelendirilebilecek yerel youmlnetici olarak atanmalarıdır14 Goumlrevden
alınma sebepleri ise genellikle belgelerde tenbih ve uyarı olarak karşımıza
13 BOA CDH 713541 İstanbulrsquoa Yapılan Şikayetler Hakkında İlam 16 Rebiuumlrsquol-evvel 121925 Haziran 1804 III
Selimrsquoe Islahat layihası sunan Sadrazam Koca Yusuf Paşarsquoya goumlre ldquoRumeli ve gerek Anadolursquoda acircyan makucirclesi ve derebeyleri hellipbu mertebe zulm uuml fesacircda cesaretleri ancak her birleri deraliyyede birer mahalle istinacircd ve ruumlşvet ve takdim-i hedacircya ile emn uuml himacircyetlerine teşebbuumlsrdquo eylemelerindendir ldquoSadrazam Koca Yusuf Paşa Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s67 Trabzonrsquoa goumlnderilen fermanrsquoda da bu duruma dikkat ccedilekilmektedir ldquoAyanlık nasb hususuna gerek vuumlzeracircy-ı izacircm ve mirmiracircn-ı kiracircm ve gerek huumlkkacircm vesacircir ferd-i vacirchid muumldahale etmemek ve acircyanlık iccedilin fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak uumlzererdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Ayanlar arasında arz ve mahzarın işleyişi hakkında oumlnemli bilgiler vardır ldquoCcedilemişgezek ve Maden ve Keban ve Erğani ve Ccedilarsancak ve Palu kadıları dahi başka başka ilacircmlarında ve Palu beyi Mehmed Bey mektucircbunda ve ahalisi iki kıtlsquoa mahzarlarında muma ileyhe Yusuf Efendinin huumlsnuuml halinden ve fukara ve racirciyeti himacircyet ve siyacircnetden ve Harput acircyanının hilacircf-ı vakicirc muma ileyhin sucircihaline dacircir deraliyeye arz ve mahzar goumlnderdiklerinden bahisle arz ve mahzarları isğa olunmayub ve kenduumlleri tersquodib olunması inhacirc ve istidacirc ederlerrdquo BOA HAT 26715605 29 Zirsquol-kacircde 120321 Ağustos 1789
14 Muumlsadere yoluyla elde edilen muhallefatın ihalesinde suumllaleye oumlncelik tanınması servetin ve guumlcuumln aynı ailede devam etmesini kolaylaştırıyordu ldquoTayyar Paşa terekesinden lacirczım gelmiş ve muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhin vefacirctından sonra kacircffe-i ccediliftlikacirct ve emlacirck ve akarı ashacircb-ı duyucircnu irzacirc şartıyla muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhe Suumlleyman Paşaya ve onun dahi muhallefacirctı veresesine terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s278 Trabzon Valisi Salih Paşa ve Kadısına Huumlkuumlm 29 Safer 1236 6 Aralık 1820Trabzon Valisi Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın vefatından sonra muhallefatı bedel karşılığı oğullarına terkedilmiştir ldquoCanib-i miricircden zabt olunub maacircda emvacircl ve eşya ve emlacirck ve bakaya ve zimemacirctı tersane-i acircmire hazinesi matlucircbunu ve duyucircn-ı sacirciresini eda etmek şartıyla oğlu Osman Bey diğer oğulları Memiş bey ve Abdullah beye terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s17 Trabzon Valisi Vezir Huumlsrev Mehmet Paşa ve Kaza Kadılarına Huumlkuumlm 23 Rebiuumlrsquol-evvel 12359 Ocak 1820 ldquoSen ki kapucubaşıy-ı muma ileyhsin baban firaricirc Battal Paşanın uumlzerine olan Canik ve Karahisar-ı Şarkicirc malikacircnelerinin hisseleri bu deflsquoa uhdene ihale ve firaricirc-i merkucircmun muhallefacirctın bedel-i malucircme mukabilinde maktucircan sana ihsacircn olunması maliyeden ccedilend rucircz mukaddem isdacircrrdquo BOA CAS 7975 Canik Muhassılı Mir Hayreddin Bey Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12054-14 Mayıs 1791 BOA MADd 9729 s572 Trabzon Valisi Huumlsrev Mehmet Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 7 Rebiuumlrsquol-sacircni 12371 Ocak 1822 BOA MADd 9729 s210 Trabzon Valisi İbrahim Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 2 Cemaziyuumlrsquol-ahir 123517 Mart 1820
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 9
ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı
memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi
nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve
hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı
şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve
hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne
defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine
duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen
sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve
fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde
kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı
seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya
birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata
yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐
mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet
felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17
Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve
zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve
mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo
şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve
adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle
doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar
muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır
Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere
giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar
pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları
15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl
120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790
16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi
17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340
18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 7
geccedilirmişlerdir Bu doumlnemde kısa suumlreliğine boumllge dışından atanan idareciler
hariccedil eyalet ve sancak iki yerel elit aile veya kapı halkını oluşturan kişiler
tarafından idare edilmiştir11
Taşra idarecilerinin yerel elitler arasından atanması taşrada siyasicirc
aktoumlrler yanında siyaset tarzını da buumlyuumlk oumllccediluumlde değiştirmiştir Buna yol
accedilan esas gelişme yerel elitlerin seccedilim yoluyla ayan atanmaya
başlanmasıdır Yerel elitlerin resmicirc ayan atanması başlangıccedilta halkın
seccediliminin merkez tarafından onaylanması şeklinde yapılırken daha sonra
valilerin onayına bırakılmış taşrada muumlcadelelerin artması sonucu
karışıklıkların ccedilıkması ve otoritenin zayıflaması uumlzerine merkez son atama
yetkisini yeniden kendi sorumluluğuna alarak karışıklıkları oumlnlemeye
ccedilalışmıştır Sistemde zaman zaman değişiklikler yapıldıysa da her defasında
halk tercihine uyulmuş XVIII yuumlzyılın sonlarından itibaren uumlccedilluuml sistem
denilebilecek bir atama şeklinin uygulanması tercih edilmiştir Yuumlruumlrluumlkteki
usuumlle uygun olarak oumlnce halkın tercihi tespit edilmekte ardından merkez
tarafından yerel elit hakkında bulunduğu kaza halkı arasında accedilık veya gizli
araştırma yapılmakta ve en son olarak da İstanbulrsquodaki devlet adamlarının
fikirleri alınarak atama gerccedilekleştirilmekteydi Seccedilim usuluuml merkezdeki
devlet adamları veya başkentteki politik ccedilevrelerin nuumlfuzuyla
gerccedilekleştirilen taşra idarecilerini atama işleyişini taşradaki halkın desteğini
sağlayarak merkezden atama şekline doumlnuumlştuumlrmuumlştuumlr Aynı zamanda yerel
elitlerin taşra idaresine katılmalarına sebep olduğu gibi bir yandan da
youmlnetilenlerin gittikccedile daha fazla oranda idaricirc ve yargı mekanizmasına
katılmalarına yol accedilmıştır12 11 Canik Muhassıllığı kısa suumlreliğine Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın kapı halkından Ccedileccedilenzacircde Hasan
Paşarsquoya verilmiş daha sonra yeniden ailenin idaresine havale edilmiştir İdarecilerin goumlrev suumlreleri de dacirchil olmak uumlzere ayrıntılı bir inceleme yapıldığından burada liste verilmemiştir Canik Sancağı idarecileri iccedilin bkz Orhan Kılıccedil ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4-5-6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi Samsun 2006 s31-46 Başka bir incelemede Trabzon Eyaleti ve Batum Sancağırsquonda da benzer bir durum tespit edilebilmektedir Caniklizacircdelerin Trabzon Valiliğini ele geccedilirmelerinden sonra kısa suumlreli kesintiler dışında yaklaşık 40 yıl idare ailenin tekelinde kalmıştır Geniş bilgi iccedilin bkz Mehmet İnbaşı ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755-1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı) S312006 s161-191
12 ldquoOtuz seneye gelince merlsquoicirc iken bazı mahallerde ahacircli tarafeyn olub acircyan ihtiyarı hususunda adem-i infacirck vukuucircyla olvakitlerden beruhellip şehir kethuumldacircları dahi sacirchib-i nuumlfucircz makucirclesinden olmayub ahali beyninde itibarları olmayub yine evvel mahalde iş goumlren ve nuumlfucirczu cacircri olan ahalinin muumlteacircyyin ve kişizacircdeleri olubrdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Mert ldquoAyanrdquo s196 ldquoMemalik-i mahrucircsede kacircffe-i kuzzacirct ve buldacircn ve emsarın kuttacircn ve sukkacircnı umucircrlarını idareye her kimi acircyan ittihaz ederler ise ahalisinin arz ve mahzarlarıyla evvel şahsın sicircret ve ahvalini ve acircyanlığa ehliyet ve istihkakını deraliyeye yazub sıhhat ve ihbarlarına hazret-i sadri azami ilmi lahık ve izn ve ruhsatı havicirc kacircime ve mektucircb verilmedikccedile acircyan nasb olunmamakrdquo BOA CDH 251206 Ayan Seccedilim Usuluuml Hakkında Goumlnderilen Fermanın Erzurumrsquoa Ulaştığı Hakkında Kadı İlacircmı 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 11936 Haziran 1779 ldquoAyanlık maddesi firsquol asl ola geldiği vecihle cemlsquoi buumlldacircnda ahali tarafeyn olmayarak birsquol-ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olmak ve acircyanlık nasbına gerek vuumlzeracirc ve mirmiran ve gerek huumlkkacircm ve hiccedil ferd tarafından muumldahale olunmamak ve acircyanlık iccediluumln ferman ve mektucircb ve buyuruldu ve muumlrasele verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak şeracircitini havicirc muumlekked emr-i şerif sacircdır olmuşkenrdquo BOA CDH 844196 29 Zirsquol-kacircde 122615 Aralık 1811
8 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Değişiklik ile halkın yerel mahkeme veya divana sundukları arzuhal ve
buna dayalı suumlreccedil yerel idareci atanmasında merkezicirc konuma geccedilmiştir
Buna bağlı olarak taşrada idareci olmaya istekli yerel elitlerin oumlnce hayati
değerdeki taşra halkının desteğini kazanmaları daha sonra ise doğrudan
başkentteki devlet adamları veya desteğine başvurduğu ağa kapısına
dayanmaları gerekiyordu Bunun bir oumlrneğini ayan muumlcadeleleriyle ilgili
olarak Siroz kazasından goumlnderilen arzuhal uumlzerine yazılan fermanda
goumlrebiliyoruz Fermanda duruma dikkat ccedilekilerek ldquoaralık aralık acircyan ve
voyvoda ve muumltesellimler haklarında iştikacircyı mutazammın dersaacircdetde vukulsquo bulan
inhacircların ekseri sıhhate makrucircn olmayub her biri birer gucircna garaza zımnında sanat
ve tezvirden ibaret idiğuuml umucircr‐ı malucircmeden olduğundan gayrı kazaların idare‐i
umucircrları iccediluumln intihacircb olunan acircyanlar mahallinde olan ahalinin muhtar ve marzisi
olmak lacirczimeden iken dersaacircdetde olan ahali tarafından acircyanlık ve vilayet umucircruna
muumldahale ve taacircrruz dacirciyesiyle ihtilal‐ı memleketi mucib vacircki olan inha ve iştikardquo
olduğu belirtilmektedir13
Taşradaki idaricirc işleyişi etkileyen diğer değişiklik ayanın oumlluumlmuumlnuumln
ardından atamada oğullarına oumlncelik tanınması ve youmlneticilikte başarılı
olmaları durumunda suumllalelerine de intikal eden ve ldquosuumllale boyu goumlrevrdquo
olarak nitelendirilebilecek yerel youmlnetici olarak atanmalarıdır14 Goumlrevden
alınma sebepleri ise genellikle belgelerde tenbih ve uyarı olarak karşımıza
13 BOA CDH 713541 İstanbulrsquoa Yapılan Şikayetler Hakkında İlam 16 Rebiuumlrsquol-evvel 121925 Haziran 1804 III
Selimrsquoe Islahat layihası sunan Sadrazam Koca Yusuf Paşarsquoya goumlre ldquoRumeli ve gerek Anadolursquoda acircyan makucirclesi ve derebeyleri hellipbu mertebe zulm uuml fesacircda cesaretleri ancak her birleri deraliyyede birer mahalle istinacircd ve ruumlşvet ve takdim-i hedacircya ile emn uuml himacircyetlerine teşebbuumlsrdquo eylemelerindendir ldquoSadrazam Koca Yusuf Paşa Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s67 Trabzonrsquoa goumlnderilen fermanrsquoda da bu duruma dikkat ccedilekilmektedir ldquoAyanlık nasb hususuna gerek vuumlzeracircy-ı izacircm ve mirmiracircn-ı kiracircm ve gerek huumlkkacircm vesacircir ferd-i vacirchid muumldahale etmemek ve acircyanlık iccedilin fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak uumlzererdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Ayanlar arasında arz ve mahzarın işleyişi hakkında oumlnemli bilgiler vardır ldquoCcedilemişgezek ve Maden ve Keban ve Erğani ve Ccedilarsancak ve Palu kadıları dahi başka başka ilacircmlarında ve Palu beyi Mehmed Bey mektucircbunda ve ahalisi iki kıtlsquoa mahzarlarında muma ileyhe Yusuf Efendinin huumlsnuuml halinden ve fukara ve racirciyeti himacircyet ve siyacircnetden ve Harput acircyanının hilacircf-ı vakicirc muma ileyhin sucircihaline dacircir deraliyeye arz ve mahzar goumlnderdiklerinden bahisle arz ve mahzarları isğa olunmayub ve kenduumlleri tersquodib olunması inhacirc ve istidacirc ederlerrdquo BOA HAT 26715605 29 Zirsquol-kacircde 120321 Ağustos 1789
14 Muumlsadere yoluyla elde edilen muhallefatın ihalesinde suumllaleye oumlncelik tanınması servetin ve guumlcuumln aynı ailede devam etmesini kolaylaştırıyordu ldquoTayyar Paşa terekesinden lacirczım gelmiş ve muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhin vefacirctından sonra kacircffe-i ccediliftlikacirct ve emlacirck ve akarı ashacircb-ı duyucircnu irzacirc şartıyla muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhe Suumlleyman Paşaya ve onun dahi muhallefacirctı veresesine terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s278 Trabzon Valisi Salih Paşa ve Kadısına Huumlkuumlm 29 Safer 1236 6 Aralık 1820Trabzon Valisi Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın vefatından sonra muhallefatı bedel karşılığı oğullarına terkedilmiştir ldquoCanib-i miricircden zabt olunub maacircda emvacircl ve eşya ve emlacirck ve bakaya ve zimemacirctı tersane-i acircmire hazinesi matlucircbunu ve duyucircn-ı sacirciresini eda etmek şartıyla oğlu Osman Bey diğer oğulları Memiş bey ve Abdullah beye terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s17 Trabzon Valisi Vezir Huumlsrev Mehmet Paşa ve Kaza Kadılarına Huumlkuumlm 23 Rebiuumlrsquol-evvel 12359 Ocak 1820 ldquoSen ki kapucubaşıy-ı muma ileyhsin baban firaricirc Battal Paşanın uumlzerine olan Canik ve Karahisar-ı Şarkicirc malikacircnelerinin hisseleri bu deflsquoa uhdene ihale ve firaricirc-i merkucircmun muhallefacirctın bedel-i malucircme mukabilinde maktucircan sana ihsacircn olunması maliyeden ccedilend rucircz mukaddem isdacircrrdquo BOA CAS 7975 Canik Muhassılı Mir Hayreddin Bey Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12054-14 Mayıs 1791 BOA MADd 9729 s572 Trabzon Valisi Huumlsrev Mehmet Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 7 Rebiuumlrsquol-sacircni 12371 Ocak 1822 BOA MADd 9729 s210 Trabzon Valisi İbrahim Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 2 Cemaziyuumlrsquol-ahir 123517 Mart 1820
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 9
ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı
memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi
nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve
hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı
şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve
hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne
defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine
duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen
sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve
fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde
kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı
seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya
birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata
yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐
mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet
felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17
Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve
zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve
mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo
şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve
adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle
doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar
muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır
Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere
giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar
pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları
15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl
120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790
16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi
17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340
18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
8 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Değişiklik ile halkın yerel mahkeme veya divana sundukları arzuhal ve
buna dayalı suumlreccedil yerel idareci atanmasında merkezicirc konuma geccedilmiştir
Buna bağlı olarak taşrada idareci olmaya istekli yerel elitlerin oumlnce hayati
değerdeki taşra halkının desteğini kazanmaları daha sonra ise doğrudan
başkentteki devlet adamları veya desteğine başvurduğu ağa kapısına
dayanmaları gerekiyordu Bunun bir oumlrneğini ayan muumlcadeleleriyle ilgili
olarak Siroz kazasından goumlnderilen arzuhal uumlzerine yazılan fermanda
goumlrebiliyoruz Fermanda duruma dikkat ccedilekilerek ldquoaralık aralık acircyan ve
voyvoda ve muumltesellimler haklarında iştikacircyı mutazammın dersaacircdetde vukulsquo bulan
inhacircların ekseri sıhhate makrucircn olmayub her biri birer gucircna garaza zımnında sanat
ve tezvirden ibaret idiğuuml umucircr‐ı malucircmeden olduğundan gayrı kazaların idare‐i
umucircrları iccediluumln intihacircb olunan acircyanlar mahallinde olan ahalinin muhtar ve marzisi
olmak lacirczimeden iken dersaacircdetde olan ahali tarafından acircyanlık ve vilayet umucircruna
muumldahale ve taacircrruz dacirciyesiyle ihtilal‐ı memleketi mucib vacircki olan inha ve iştikardquo
olduğu belirtilmektedir13
Taşradaki idaricirc işleyişi etkileyen diğer değişiklik ayanın oumlluumlmuumlnuumln
ardından atamada oğullarına oumlncelik tanınması ve youmlneticilikte başarılı
olmaları durumunda suumllalelerine de intikal eden ve ldquosuumllale boyu goumlrevrdquo
olarak nitelendirilebilecek yerel youmlnetici olarak atanmalarıdır14 Goumlrevden
alınma sebepleri ise genellikle belgelerde tenbih ve uyarı olarak karşımıza
13 BOA CDH 713541 İstanbulrsquoa Yapılan Şikayetler Hakkında İlam 16 Rebiuumlrsquol-evvel 121925 Haziran 1804 III
Selimrsquoe Islahat layihası sunan Sadrazam Koca Yusuf Paşarsquoya goumlre ldquoRumeli ve gerek Anadolursquoda acircyan makucirclesi ve derebeyleri hellipbu mertebe zulm uuml fesacircda cesaretleri ancak her birleri deraliyyede birer mahalle istinacircd ve ruumlşvet ve takdim-i hedacircya ile emn uuml himacircyetlerine teşebbuumlsrdquo eylemelerindendir ldquoSadrazam Koca Yusuf Paşa Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s67 Trabzonrsquoa goumlnderilen fermanrsquoda da bu duruma dikkat ccedilekilmektedir ldquoAyanlık nasb hususuna gerek vuumlzeracircy-ı izacircm ve mirmiracircn-ı kiracircm ve gerek huumlkkacircm vesacircir ferd-i vacirchid muumldahale etmemek ve acircyanlık iccedilin fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak uumlzererdquo TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl 120519 Haziran 1791 Ayanlar arasında arz ve mahzarın işleyişi hakkında oumlnemli bilgiler vardır ldquoCcedilemişgezek ve Maden ve Keban ve Erğani ve Ccedilarsancak ve Palu kadıları dahi başka başka ilacircmlarında ve Palu beyi Mehmed Bey mektucircbunda ve ahalisi iki kıtlsquoa mahzarlarında muma ileyhe Yusuf Efendinin huumlsnuuml halinden ve fukara ve racirciyeti himacircyet ve siyacircnetden ve Harput acircyanının hilacircf-ı vakicirc muma ileyhin sucircihaline dacircir deraliyeye arz ve mahzar goumlnderdiklerinden bahisle arz ve mahzarları isğa olunmayub ve kenduumlleri tersquodib olunması inhacirc ve istidacirc ederlerrdquo BOA HAT 26715605 29 Zirsquol-kacircde 120321 Ağustos 1789
14 Muumlsadere yoluyla elde edilen muhallefatın ihalesinde suumllaleye oumlncelik tanınması servetin ve guumlcuumln aynı ailede devam etmesini kolaylaştırıyordu ldquoTayyar Paşa terekesinden lacirczım gelmiş ve muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhin vefacirctından sonra kacircffe-i ccediliftlikacirct ve emlacirck ve akarı ashacircb-ı duyucircnu irzacirc şartıyla muumlteveffay-ı muumlşaruumln ileyhe Suumlleyman Paşaya ve onun dahi muhallefacirctı veresesine terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s278 Trabzon Valisi Salih Paşa ve Kadısına Huumlkuumlm 29 Safer 1236 6 Aralık 1820Trabzon Valisi Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquonın vefatından sonra muhallefatı bedel karşılığı oğullarına terkedilmiştir ldquoCanib-i miricircden zabt olunub maacircda emvacircl ve eşya ve emlacirck ve bakaya ve zimemacirctı tersane-i acircmire hazinesi matlucircbunu ve duyucircn-ı sacirciresini eda etmek şartıyla oğlu Osman Bey diğer oğulları Memiş bey ve Abdullah beye terk olunmuşrdquo BOA MADd 9729 s17 Trabzon Valisi Vezir Huumlsrev Mehmet Paşa ve Kaza Kadılarına Huumlkuumlm 23 Rebiuumlrsquol-evvel 12359 Ocak 1820 ldquoSen ki kapucubaşıy-ı muma ileyhsin baban firaricirc Battal Paşanın uumlzerine olan Canik ve Karahisar-ı Şarkicirc malikacircnelerinin hisseleri bu deflsquoa uhdene ihale ve firaricirc-i merkucircmun muhallefacirctın bedel-i malucircme mukabilinde maktucircan sana ihsacircn olunması maliyeden ccedilend rucircz mukaddem isdacircrrdquo BOA CAS 7975 Canik Muhassılı Mir Hayreddin Bey Hakkında Huumlkuumlm Evacircil Ramazan 12054-14 Mayıs 1791 BOA MADd 9729 s572 Trabzon Valisi Huumlsrev Mehmet Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 7 Rebiuumlrsquol-sacircni 12371 Ocak 1822 BOA MADd 9729 s210 Trabzon Valisi İbrahim Paşa ve Trabzon Kadısına Huumlkuumlm 2 Cemaziyuumlrsquol-ahir 123517 Mart 1820
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 9
ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı
memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi
nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve
hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı
şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve
hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne
defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine
duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen
sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve
fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde
kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı
seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya
birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata
yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐
mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet
felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17
Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve
zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve
mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo
şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve
adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle
doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar
muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır
Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere
giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar
pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları
15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl
120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790
16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi
17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340
18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 9
ccedilıkan adaletsizlikle ilgili konular olup fermanlarda ldquotanzim‐i umucircr‐ı
memlekete cuumlmlenin inzimam‐ı macircrifetleri ve bir maddeyi katlsquo etmemek ve kendi
nefisleri iccediluumln fukacircra uumlzerine mebacircliğ tarh ve tahmicircl etmemek alersquod‐devacircm evzacirc ve
hareketlerini muktezacircy‐ı şerlsquoicirc şericircf ve kanucircn‐ı muumlnicircfe tatbik ve rızacircullah ve rızacircy‐ı
şahacircneme tevficirck ederek istihsacircl‐i esbacircb‐ı rıfk ve asacircyiş‐i fukaracircy‐ı racirciyet ikdacircm ve
hilacircf‐ı şeriacirct‐ı garra ve muğacircyir‐i rızacirc kendi celb‐i macircrifetleri zımnında salyacircne
defterine ziyade akccedila idhacircli ve reacircyasından kendi nefisleri iccediluumln tahsil dacirciyesine
duumlşen birsquol‐imhacircl haklarından gelinmesihelliprdquoifadesiyle formuumlle edilen
sebeplerdir15 Merkezin siyasicirc ve idaricirc isteklerini yerine getirdiği ve
fermanın şartlarına uyduğu suumlrece ayanlar oumlmuumlr boyu goumlrevde
kalabiliyordu Ancak oumlmuumlr boyu goumlrev yerel elitleri birbirlerine karşı
seccedileneksiz ve benzer politik oyunlara youmlnlendiriyordu Rakipler ya
birbirlerinin bazen uzun bir zaman dilimi gerektiren merkeze karşı hata
yapmalarını sabırla bekleyecekler ya da kısa ve en etkili yol olan ldquoarz‐
mahzar siyasetirdquo guumltmeye başlayacaklardır16 Bu siyaset pratiği İslam devlet
felsefesinin temel ilkelerinden olan adalet prensibiyle doğrudan ilişkiliydi17
Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu temel felsefeyi ldquozuluumlmden begacircyet hazer ve
zacirclime dahi mucircin olmakdan ihtiracircz iduumlb muumlmkuumln oldukccedila muumldaacircsına ihtimam ve
mazlucircm ve gariblerin goumlnluumlnuuml ele alub duacirc‐yı hayırların isticlacircba salsquoy uuml ikdacircmrdquo
şeklinde accedilıklar18 Osmanlı devlet idaresinin en fazla dikkat ettiği ve
adaletsizliğe karşı geliştirdiği usuumll uygulanmaya başlanan seccedilim youmlntemiyle
doğrudan bağlantılı olarak taşradaki yerel elitler tarafından iktidar
muumlcadelelerinde sıklıkla kullanılmıştır
Yerel elitlerin hizip muumlcadelelerinde meşruiyet kazandırmak uumlzere
giriştikleri ldquoarz‐mahzar siyasetirdquo olarak nitelendirebileceğimiz iktidar
pratiğinde taşrada en azından belli sayıda halkın desteğini sağlamaları
15 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevvacircl
120519 Haziran 1791 Hatt-ı Huumlmayucircnrsquoda ayanların uyması gerekli kurallar aynen tekrar edilmiştir BOA HAT 24893A Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt-ı Huumlmayucircn Evacirchir-i Rebiuumlrsquol-evvel 120527 Kasım-7 Aralık 1790
16 Arz-ı mahzar bir grup tarafından topluca imzalanan vesika dilekccedile arz-ı hal ise bireylerin yaptığı şikacircyetlere denir Osmanlı Devletinde arz-ı hal arz-ı mahzar ve adaletnacircme geleneği ve sistemin işleyişi hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Halil İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000 s49-190 BOA CADL 845061 11901776-1777 Tarihli Tazallum-ı Hal Belgesi
17 Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll-Vuumlzeracirc vrsquoel-Uumlmeracirc veya Kitacircb-ı Guumlldeste (Devlet Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 1987 s73 Arz-mahzar mantığını Osmanlı idare anlayışını şekillendiren eserlerden Nizacircmuumlrsquol-muumllkrsquouumln Siyaset-nacircmersquosinden takip etmek muumlmkuumlnduumlr Nizacircmuumlrsquol-muumllk ldquoPadişah iccedilin haftada iki guumln Mezacirclimrsquoe oturmaktan haklıyı haksızdan ayırmaktan adalet dağıtmaktan racirciyyetrsquoin soumlzuumlnuuml vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka ccedilare yoktur Zira cihacircn hacirckiminin zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki guumln huzuruna davet ettiği ve soumlzlerini dinlediği haberi memlekete yayılınca buumltuumln zacirclimler korkarlar ellerini ccedilekerler kimse cezalandırılma korkusu ile zuluumlm ve yağmaya cesaret etmezrdquo demektedir Nizacircmrsquouumll-muumllk Siyaset-nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 s 10 Halil İnalcık ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc-Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık İstanbul 1993 s340
18 Defterdar Mehmed Paşa bu durumu şoumlyle accedilıklar ldquoBu cihetden dahi reacircyanın himacircye olunması devlet-i aliyyenin ziyade ehemm ve elzem olan umucircrundandır dest-i zucircluumlmden emin olub deflsquoicirc taacircddileri ve reflsquoicirc bidlsquoacirc uuml mezacirclimleri elzem-i dinicircyedirrdquo Defterdar Sarı Mehmed Paşa age s75
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
10 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
gerekiyordu Bunu sağlamak iccedilin tehdit baskı işkence ve adam oumllduumlrme
gibi kanunsuz bazı uygulamalar da devreye sokulabiliyordu Oumlrneğin
Şumnursquoda eski ayan Mehmet Ağa birkaccedil koumlyuuml malikacircne suretinde idare
eden Mehmet Giray Sultan ile ittifak kurarak ldquovuumlcucirch‐ı memleket ve ahali
haklarında hilacircf‐ı vacircki iştikacirc iccediluumln dersaacircdete sevk ve irsacircl etmekle bilcuumlmle ahali ve
fukara taraflarından deraliyyeye tesyir olunan eimme ve huumltebacirc ile takdicircm olunan
mahzar ve ilacircmrdquo goumlndermesi uumlzerine Şumnu kadısı da mahzar ile ldquobazı ashacircbı
ağracircz elgay‐ı ihtilacircl ve celb‐i mal kasdıyla kurracircdan biraz acircdem tedacircrikiyle acircyanı
merkucircm ve sacircir ehl‐i arz haklarında deraliyeyede hilaf‐ı vacircki iştikacircrdquo ettikleri
konusunda merkez idareyi bilgilendirmiştir İstanbulrsquoa gelen şikacircyetccedililer
ldquoahali‐i mezbucircreyi himayet sucircretiyle mezbucircr Abduş oğlu tahricirck ve sultan‐ı muma
ileyhe reacircyayı mezbucircreyi dersaacircdete şikacircyete irsacircl ve merkucircm Abduş oğlu reacircya ile
macircen İstanbula gelub iracirce‐i tarık ile şikacircyet etdurub ve bu takrib kenduumlsuuml acircyan
olmak ve sultan‐ı mucircma ileyha ittifakıyla ve ilhahı uumlzere icray‐ı nefsacircniyethellip işbu
reacircya cebri gelmişlerdir Eğer gelmemek iccediluumln oumlzuumlr eyleseler kimini katl ve salb ve
kimini darb‐ı şedicircd ile darb eder havflarından gelmişlerdir deyurdquo beyan
etmişlerdir19 Arzuhalle başlayan mahkeme suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen
taşra idarecileri şikacircyetleri engellemek uumlzere ağır baskılar kuruyorlardı
Oumlrneğin Canikli Ali Paşa Amasya malikacircnesi konusunda halkın merkeze
şikayeti karşısında ldquocevr ve zulmuumlne adem‐i taacirct‐ı birle tazallucircm‐ı hal iccediluumln
bazılarımızın deraliyeye racirchi oldukları mesmulsquo olduğu gibi bizleri tahvicircf ve tehdicircd ve
huumlsn uuml halini muumlşlsquoir arz ve mahzar etdirduumlb doumlrt nefer kimesneyi ikracirchen deraliyeye
irsacircl ve şikacircyetlerimiz henuumlz mağduriyetlerini ifade etmeden kapu keyhuumldası irtişa
ile ol mazlucircmları asitane‐i aliyyeden deflsquo etdikde bu tarafa gelenleri ibtidasız iştikacirc
ettiniz deyu bilacirc aman katl ve malların zabt ve firar edenlerin akraba ve
taacircllukacirctlarından kimini vazlsquoı zindan ve kimini der zincir edub izlsquoaf‐ı mezacirccif
malların alub bir daha iştikacirc etmemek uumlzererdquo baskı uygulamıştır20
Doğrudan divana başvuru hakkı bulunmakla birlikte suumlreccedil genellikle
artık belli bir formata doumlnuumlşmuumlş şekliyle halkın mahallicirc kadıya şikacircyeti ile
başlıyordu21 Suumlrecin sonunda yalnızca durumu merkeze kendi lehlerine
yorumlatıp onaylatmak kalıyordu ki bu da başkentte ittifak kurdukları ağa
19 Kırım hanedan ailesine mensuptur BOA CADL 855134 Şumnursquoda Yapılan Tahriracirct Huumllasacircsı 8 Rebiuumlrsquol-ahir
11981 Mart 1784 20 BOA CADL 845061 Amasya Halkının Arzuhali Rebiuumlrsquol-acirchir 1190Mayıs 1776 Hatta bazı durumlarda halkın
İstanbulrsquoa ulaşmasını engellemek iccedilin yolları da kesiliyordu Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s170
21 BOA CDH 15423 Kastamonu Halkının Canikli Ali Paşa Hakkında İlacircmı 16 Zirsquol-hicce 119831 Ekim 1784 XVII Yuumlzyıldan oumlnce hazırlanan arz mahzarlarda askericirc sınıf uumlyeleri hakkında hazırlanan şikacircyetlerde goumlrevden alınma isteklerine nadir rastlanmaktadır XVIII Yuumlzyıl şikacircyet belgelerinde istisnasız şikacircyetler goumlrevden alınma talebi ile bitirilmektedir Karşılaştırma yapmak uumlzere oumlrnek iccedilin bkz 90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993 s41 h50 Beğ-şehri Muumlftuumlsuuml ve Kadısına Huumlkuumlm Evacircil-i Rebiuumlrsquol-evvel 105617 Nisan 1646
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 11
kapısının nuumlfuzuna bağlıydı22 Ccediloğunlukla taşradaki kadının mevcut
idarecinin tarafını tutması veya hiziplerin kadıyı yanlarına ccedilekememeleri
durumunda doğrudan İstanbulrsquoa ulaşarak engeli aşma yolu tercih
ediliyordu23 Defterdar Sarı Mehmet Paşa da duruma ldquoevvelacirc taşrada olan
ahacircli‐i mansıbın keyfiyet‐i ahvacirclleri tecessuumls olunub harekacirctları bilinmek lacirczımdır
Bir iki şikacircyetccedili sebebi ile bir vacircli‐i memleket azlolunmak iktizacirc eylemez Ancak
vezir‐i acirczam hazretleri tarafından kenduumlye nesacircyihi muumlşlsquoicircr mektucircb goumlnderiluumlb
tenbih ve tersquokid oluna Anınla muumltenasıh olmayub yine şacirckileri tekrar geluumlb taacircddisi
zacirchir olursa azlolunmak gerekdirrdquo tespitiyle dikkat ccedileker XVIII yuumlzyılda yerel
elitlerin bu yolu sıklıkla kullandıkları tespit edilmektedir24 Boumllgedeki
olayların bizzat tanık ve taraflarından ve kendisine karşı da benzer pratikler
uygulanmış olan Canikli Ali Paşa da eserinde ldquoevvelacirc bir alay adamlar gacirch
mahzar ile ve gacirch arzuhal ile asitaneye teşekkiye gidiyorlar başdan savmak
hatırasiccediluumln yanlarına bir muumlbacircşir koşub mahalline havale idiyorlarrdquo
değerlendirmesiyle işleyişi benzer şekilde accedilıklar25
22 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s43 Yine farklı eserlerde benzer suumlreccediller anlatılmıştır Daha oumlnceki
tarihler iccedilin bkz Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol-Beyacircn ficirc Kavacircnicircn-i Acircl-i Osman (Haz Sevim İlguumlrel) TTK Ankara 1998 s269-270
23 Gerek kadılar gerekse mahkemeler bu suumlreccedilte ciddi şekilde baskı altında kalıyorlardı Oumlrneğin Eski Havza ayanı Amasya Sancağı muumltesellimi ve eski muumlftuumlnuumln yolsuzluk soruşturmasının mahalli kadılığında goumlruumllmesine karar verilerek emr-i ali ccedilıkarılmış ve Halil Ağa muumlbaşir tayin edilmiştir Mahkemede ahali ile davalı tarafı temsil etmek uumlzere beşer kişi seccedililmiş ancak acircyan mahkeme guumlnuuml ldquomuumltesellim-i muma ileyhe avanesi olan ikiyuumlzden muumltecaviz haşeracircttan başka Havza acircyanı sacircbık Siverli Keseli Koumlr Abdullah nam kimesneyi dahi vacircfir askerle celb ve mahkeme etrafında keşt uuml guumlzacircr ve ahaliyi tahvif eylediğinden ne hesap ruumlrsquoyeti muumlmkuumln ve ne ashacircb-ı hukuk haklarını davaya muumltecacircsir olub nihayet tarafeyn li eclirsquot-terafuumllsquo dersaadete azimetrdquoe karar verilmiştir Padişah hizipleşmenin yatışması iccedilin tarafların geccedilici olarak suumlrguumln edilmelerine karar vermiştir BOA HAT 50924991 Amasya Sancağında Ayan Hakkında Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 123330 Ekim 1818 Benzer bir oumlrnek Akşehir kazasında yaşanmıştır ldquoBir senedenberu acircyanlık dacirciyesinde olan Ahmed oğlu Mustafanın karındaşı Osman icray-ı garaz sevdasıyla bazı eşhacircs makucirclesini başına cemlsquo ile mahkemeyi basub hetk-i namus-ı şeriacirct-ı garra ve muma ileyhe İbrahim Ağanın harem kapusunu şikesthellipkarye-i mezbucircr ahalisinden yuumlz elli neferden muumltecaviz kesanı kenduumllerine uydurub muma ileyhe İbrahim Ağa ve oğlu merkucircmdan iştikacirc zımnında deraliyyeye azimet etmiş oldukları inhacirc ve anı takiben ahali-i merkucircme dahi dersaadete gelub arzuhal ve mahzar takdimiyle meacircllerinde muma ileyhe İbrahim Ağa Akşehir kazasında acircyanlık dacirciyesiyle hilaf-ı şerlsquo ve muğayir-i rızay-ı ali fukaray-ı racirciyete enva-ı mezalim ve taacircddiyata ictisarhellip tevkil eylediği oğlu merkucircm dahi kaza-i mezbucircr nacircibi vesacircir avane ile yekdil olarak meblağ-ı mezkucircru tekrar tahsil muumlbaşeret eylediğine mebni fukaray-ı racirciyet mahkemeye ve andan muma ileyhe İbrahim Ağanın konağına varubhellip ahalinin bir takımı muma ileyhe İbrahim Ağanın lehinde ve bir takımı dahi aleyhinde olduklarındanrdquo Padişah ldquotarafeyn buraya celb olunub murafaacirc oldukları sucircretde hal tebeyyuumln edeceği zahir ise de bu sucircret bir vecihle vakt ve hale uymaz sonra Anadolu Tuumlrkleri şımarub cuumlzlsquoi hal iccediluumln bu tarafa gelub talsquociz ederler ve buraya dahi ihtilal verirler hal yolundan ccedilıkarrdquo değerlendirmesinde bulunmuştur BOA HAT 31918717 Sadrazam Takriri Uumlzerine Hattı Huumlmayun 29 Zirsquol-hicce 12329 Kasım 1817 Osmanlı devlet geleneğinin yabancı olmadığı hamilik ilişkileri taşrada da artmaya başlamıştır Merkezde hamilik ilişkileri hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi II s695-697
24 Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık s59-110 25 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol-Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi CVII S12-
131969 s148 Yine Samsunrsquoda sunulan arzuhalrsquode muumlcadelele pratikleri ldquobazı melacircnetpişeler garaz-ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi-i muumlzevvere ile ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukucirca geldiği vacircsıl-ı samiacirc-i şehriyaricirc olub fi mablsquoad o makucircle deacircvi-i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve huumlkkacircm taraflarından tayin-i muumlbaşiranrdquo şeklinde accedilıklanmaktaydı BOA CADL 764558 Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı 9 Cemaziyuumlrsquol-evvel 121110 Kasım 1796
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
12 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Ayan atamalarında başvurulan pratiklerin ilk oumlrneklerine XVI yuumlzyılda
Şehir kethuumldalarının atanmaları sırasında rastlanmaktadır Nispeten az
olmakla birlikte şehir kethuumldaları arzuhal yoluyla birbirlerini şikacircyet ederek
makamlar ele geccedilirebiliyorlardı26 XVIII yuumlzyıla gelindiğinde idaricirc yetkiler
ile ekonomik yetkilerin giderek aynı makamlarda birleştirilmesi ve taşra
idarecilerinin artan ekonomik ve idaricirc konumlarına paralel olarak
muumlcadeleler de şiddetlenmeye başlamıştır Buna bağlı olarak XVIII
yuumlzyılda şikacircyet hakkı seccedilim vasıtasıyla siyaset yapma hakkına doumlnuumlşerek
merkeze sunulan arzuhaller adeta taşra idarecilerinin hal fetvaları niteliğini
taşımaya başladı Şehir kethuumldalığının yeniden kurulması hakkında
hazırlanan fermanda ayan muumlcadelelerinin taşrada hizipler arasında
karışıklıklara yol accediltığı belirtilerek ldquohususan bir kazada halef selef ikişer acircyan
tecemmuumllsquoiyle herkes dilediği vech uumlzere kurra sekenesi celb ve tesahuumlb ve defter‐i
tekacirclife mebaliğ‐i kuumllliye zam ve birbirleriyle muumlnazaacirc ve muhasama ve deraliyeye
ve vilayacircta şikayacirct irsali ve evacircmir‐i şerife isdarı ve muumlbaşir tayine ve bunun emsali
tezviracirct ile memleketleri harab ettiklerihellip başka aharları dahi acircyan olmak iccedilin
taraftarlar tedacircrik ve ahaliyi hile vuuml hudlsquoa tarıkıyla iğfal ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve
taraftarlarına reacircya sırtından ruumlşvet‐i vacircfire ilsquotardquo ettiklerine değinilmektedir27
İşleyişteki buumltuumln bu değişiklikler yerel elitlerin insan kaynağını
oluşturan reayanın yerel hiziplere katılarak yoğun şekilde askericirc sınıfa
girmesi veya bu sınıfa has işleri yapmaya başlamalarına yol accedilmıştır28
XVIII yuumlzyıl oumlncesinden başlayarak uzun bir suumlreccedil sonucunda meydana
gelen bu değişim aslında devletin uyguladığı youmlnetim anlayışına aykırıydı
Defterdar Sarı Mehmet Paşa ldquoreacircyayı dahi askericirc zuumlmresine ilhakdan tehacircşi
lacirczımdır Ata ve dededen sipahzacircde olmıyan ibtidacircen sipahi itmekde ihtilal
mukarrerdirrdquo demekle devletin toplumsal katmanlar arasında geccedilişleri tasvip
etmediğini accedilıklar29 Ancak taşra idaresindeki değişiklikler youmlnetici sınıf ile
reaya arasındaki kesin ccedilizgileri ortadan kaldırarak geccedilirgenlikleri artırmış
veya en azından engelleri azaltmış ve XVIII yuumlzyılda devlet bu ccedilizgileri
reaya lehine ya yeniden ccedilizmek ya da kabul etmek zorunda kalmıştır
Devletin eşkıyalıkları oumlnlemede oumlnemli yararlar sunması sebebiyle yerel
idarecilerin kapı halkı bulundurmalarını desteklemesi ve hatta XVII
26 XVI Yuumlzyıla ait birkaccedil oumlrnek iccedilin bkz Oumlzer Ergenccedil ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine
Bazı Bilgilerrdquo Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107-110 27 Osman Nuri Ergin Mecelle-i Umur-ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul Buumlyuumlkşehir Belediyesi
Yayınları İstanbul 1995 s1498-1500 (Divan-ı Huumlmayun Muumlhimme Defteri 183 s283rsquoden naklen İzmir Mollası Muhassılı ve İş Erlerine Huumlkuumlm Evacircsıt-ı Cemaziyuumlrsquol-ahir 120010 Nisan 1786)
28 TKS 2013 s48 Ayanlık Usuluumlnuumln Yeniden İhdas Edildiğine Dair Trabzonrsquoa Goumlnderilen Ferman 17 Şevval 120519 Haziran 1791 Oumlzellikle youmlnetim boşluklarında veya valilerin dirayetsiz kaldıkları doumlnemlerde taşrada hizipleşmeler artmaktaydı Trabzon merkezinde boumlyle bir durumda ldquohayli muumlddettir nefs-i Trabzon Eyaleti iki tarafrdquo olmuştu TKS 1924 s29 Trabzonrsquoda Duumlzenin Sağlanması Hakkında Vali Suumlleyman Paşarsquoya Goumlnderilen Ferman 25 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 117314 Ocak 1760
29 Defterdar Sarı Mehmet Paşa age s75
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 13
yuumlzyılda taşra idarecilerinin kendi silahlı maiyetlerini kendilerinin finanse
etmelerinin beklenmesi de teşvik edici bir etki oluşturmuştur30 Aralıklarla
merkez valileri kapusuz leventleri kapı halkına katarak yanlarında
bulundurmaları hususunda uyarmaktadır31 Anadolunun sol kolundaki
taşra idarecilerine goumlnderilen fermanda kapusuz levent eşkiyasının halka
yaptıkları eziyetler anlatılmakta ve ldquosiz ki vuumlzeray‐ı muumlşaruumlnileyhimsiz şekacircvet
uumlzere olanları ahz ve istisal ve kenduuml halinde olanlardan bazen yanınızda alıkoyub
hizmetinizde istihdamrdquo etmeleri istenmektedir32 Reaya başlangıccedilta savaşlara
insan kaynağı oluşturmak iccedilin uygulanan bir youmlntemi fırsata doumlnuumlştuumlrerek
askericirc sınıfa katılmışsa da merkezin taşra elitlerine asker tedariki iccedilin siyasicirc
baskısı ve yaygınlaşan kapı halkı uygulamasının etkisiyle durumunu
perccedilinlemiş ve sonuccedilta meşru şekilde taşrada siyasetin iccedilinde yer
edinmiştir33
Birlikte değerlendirilmesi gereken bir husus da ayanların yerel elitler
arasından atanmasının kaccedilınılmaz şekilde kapı halkı mensuplarının da
yerelleşmesine yol accedilmasıdır Taşrada devletin temsilcisi olarak goumlruumllen
kapı halkına katılan kişilerin koumlkenleri incelendiğinde buumlyuumlk
ccediloğunluğunun eyalet ve sancak ccedilevresinden olduğu goumlruumlluumlr34 Oumlrneğin
Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın 456 kişiden oluşan kapı halkından 66 kişisi
Trabzon diğer az bir kısmı Trabzonrsquoa komşu kazalardan buumlyuumlk bir kısmı
ise Canik ve ccedilevre kazalardan idi Kapı halkına katılanlar arasında koumlyluumller
30 Taşra idarecilerinin geniş kapı halkı bulundurması beylerbeyi atanmasında rakiplerine karşı avantaj da
sağlıyordu Oumlrneğin Maraş Valisi Abdurrahman Paşarsquonın Trabzon Valisi atanmasında ldquokapusu halkı muumlkemmel ve etba-ı kesicircre sahibi bir kuvvetlu vezirrdquo olması etkili olmuştur BOA CDH 13552 Trabzon Valisi Vezir Abdurrahman Paşarsquoya Huumlkuumlm Evahir Rebiuumlrsquol-evvel 117013-22 Aralık 1756 El-Haj age s95 Yaşanan suumlreccedil sonunda reayanın taşra idarecileri yanında elde ettikleri konumun daha erken tarihlerde meydana geldiğine değinen Koccedili Bey bu durumu şu şekilde accedilıklar ldquoselacirctini selef zamanı şeriflerinde vuumlzeracirc-i izacircm ve beylerbeyiler ve sancakbeyleri ve oumlzengi ağalarının hizmetlerinde olanlar umucircmen abdi-i muumlşteracircları olub pacircdişacirchı acirclempenacirch dirliğine mutasarrıf bir ferd kapılarında olmazdı Reacircya kısmından ve ehli sucirckdan ulucircfeli hizmetkacircr dahi olmazdı İki cihetden zararı muumleddicirc olduğu iccediluumln birisi dahi bu ki reacircya ki ata binuumlb kılıccedil kuşanmağa mutacircd ola ol lezzet damağında cacircygicircr olub tekracircr racirciyet olamaz Ve askericirc dahi olmağa yaramaz Bilacirchire guumlrucirchı eşkiyacircya muumllhak olub nice fitne uuml fesacircda bacircis olurrdquo Koccedili Bey Risalesi Birinci Tab´ı Matbaa-i Ebuziya Konstantiniye 1303 s17-18
31 Boumlyle bir oumlrnek iccedilin ldquoKapu eşkiyasından Kadıoğlu ccedilırağı Mustafa boumlluumlkbaşı ve hellip nam boumlluumlkbaşılar enva-ı şekacircvete muumlbaderet ve ahzlarına asker tayin olundukta hellip hacirclen Trabzon Valisi İbrahim Paşa hazretlerine iltica ve onların dacircirelerine iltica ve onların dacircirelerinde olubhelliprdquo BOA CZB 1158 Erzurum Valisi Numan Paşarsquonın Kaimesi 29 Cemaziyuumlrsquol-ahir 117913 Aralık 1765 ldquoAmasya havalisine kapusuz levendacirct eşkıyası muumlstevli ve emniyet tarık merfu´ rdquo BOA CDH 16775 Rikab-ı Huumlmayun Kaymakamı Mehmet Paşa tarafından goumlnderilen Kacircime Huumllasası 27 Safer 118630 Mayıs 1772 XVIII Yuumlzyılın başlarından itibaren ccedileşitli belgelerde ldquoLevendacirct makucirclesirdquo ldquokapıkulu ve kapusuz levendacirctrdquo ldquobaşıboş levendacirct makucirclesirdquo gibi ifadelerle tanımlanıyorlardı Oumlzkaya ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk Hanedanlıklarrdquo s166
32 TKS 1991 s43 Anadolursquonun Sol Kolu İdarecilerine Goumlnderilen Ferman Evacircil Receb 116724 Nisan 1754 33 Rıfat Alı Abou-El-Haj ldquoTh Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703 A Preliminary Reportrdquo Journal of
American Oriental Society Vol94 No4 (Oct-Dec1974) s438-447 34 Vezirlerle beylerbeylerin maiyetlerinde bulunan zabit asker ve hizmetccedilileri tanımlayan bir kavramdır
Bulundukları yerlerde kapı halkı devletin temsilcileri olarak algılanıyordu Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim Basımevi İstanbul 1983 s171-174
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
14 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
yanında daha kuumlccediluumlk yerel elitleri temsil eden ikinci ve uumlccediluumlncuuml derecedeki
ayanlar da bulunuyordu35
Kapı halkının yerelleşmesi taşrada hizipleşmeyi artırıcı bir rol
oynamıştır Ayanın her tuumlrluuml sivil ve resmicirc işlerinde kullandığı kapı halkı
yerel youmlneticilere muumlcadelelerde kullanabileceği meşru bir guumlccedil bulundurma
fırsatı veriyor resmicirc olamayan veya ayanlık iddiasında bulunan yerel elit
geniş kapı halkı bulundurması durumunda merkez karşısında kolaylıkla
derebeyi veya muumltegallibe durumuna duumlşuumlyordu Bu durumu gayet iyi
tespit etmiş olan Hazinedarzacircde Osman Paşa yayınladığı buyuruldu da
ldquobaşlarınızda muumltecemmilsquo salyane ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub
kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub
hizmetkacircr lazım ise miriluuml neferacirctı istihdam etdirse bulunmadıkları sucircretde
karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsil‐i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐
niacircmide bulunasızrdquo diyerek yerel youmlneticileri uyarmakta ve taşrada
muhaliflerini kontrol altında tutmaya gayret goumlstermektedir36
Bu muumlcadeleleri ekonomik ve siyasicirc sebepler olarak nitelendirilebilecek
iki genel sebep teşvik etmekte ve ekonomik yarar elde etmek isteyen halkın
yerel elitlere destek vermesi hizipleşmeyi daha da artırmaktaydı En oumlnemli
ekonomik sebepleri taşradaki iltizam gelirlerini ele geccedilirmek ve iltizam
youmlnetiminin gerektirdiği goumlrevli tabakalaşmasında yer edinmek
oluşturuyordu37 Taşrada bir derece devleti temsil eder hale gelen kapı
halkına girmek veya tezkeresiz tımarları elde edebilmek gibi ekonomik
menfaatler de bu sebeplere eklenebilir38 Oumlrneğin Bayburtrsquoun yerel
elitlerinden ve birccedilok defa acircyanlık ve voyvodalık yapmış olan Paşazacircde
Sadullah Bey sağlığında otuz altı tımarı adamlarına tevcih etmiştir39 Bu
durum ayan değişiminde ciddi bir rant değişiminin de olduğunu goumlsterir
Beylikccedili Suni Efendi layihasında ldquoekseriyacirc memleketlerde ccediliftccedililik ve renccedilberliğe
rağbet az kalub kimi vuumlzeracirc ve mirmiracircn dacirciresine ve kimi kapucubaşı ve sacircirlerine
geluumlb intisacircb ederek relsquoacircyaya bile mazarracirctları sacircri olurrdquo diyerek bu duruma
35 BOA NFSd 1149 s341-351 İdaricirc alanda meydana gelen değişiklik iccedil goumlccedillerin yapısını da buumlyuumlk oranda
değiştirmiştir Hazinedarzacircde Osman Paşarsquonın kapı halkını oluşturan 456 kişinin yalnızca 66 kişisi Trabzonrsquodan idi Diğerleri Canikrsquoten Trabzonrsquoa goumlccedil etmişlerdi Aileleri ile birlikte hesap edildiğinde bu nuumlfus Trabzon şehri iccedilin oumlnemli oranlara karşılık gelmektedir Oumlnceden kapı halkına bağlı goumlccediller başkent veya uzak taşradan taşraya yapılırken yeni durumda taşradan taşraya yapılır hale gelmiştir 12071792-1793 yılında Osman Paşa 3000 asker ve kalabalık bir kapı halkına sahipti BOA CADL 9028 12071792-1793 Tarihli Tevziʹ Defteri Osmanlı devlet geleneğinde kapı halkı duumlşuumlncesi oluşumu ve etkileri konusunda bkz Kunt age s98-109
36 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
37 Ayanlar mukataaları yanlarında bulundurdukları kapı halkından kimselere idare ettiriyorlardı Oumlrneğin Tayyar Paşalsquonın kapı halkı youmlre halkından oluşuyordu Muhallefat kayıtlarına goumlre ccediliftliklerini bu adamlarına idare ettiriyordu Bu adamlarının maddicirc durumlarının da iyi olduğu anlaşılıyor Adamları iccedilinde Tayyar Paşarsquonın evinin değerine yakın evlere sahip adamları bulunmaktadır BOA MADd 9753 s161 h1 Tayyar Paşarsquonın Kethuumldası Luumltfullah Ağarsquonın Muhallefacirct Defteri 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12218 Haziran 1806
38 Mehmet İpşirli ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343-344 39 BOA ADVNMHM 246 h1245
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 15
dikkat ccedileker40 Aynı zamanda yerel elit iccedilin gelecekte siyasicirc olarak
yuumlkselebilmesinin en etkili yolu da kapı halkına katılmaktan geccediliyordu
Oumlzellikle merkez taşra idarecisi atamalarında tercihini ccediloğu zaman ayanın
kapı halkı arasındaki elitlerden yana kullanmıştır Kapı halkı arasında
bulunmak yerel idareci atanmasında guumlccedilluuml bir tercih sebebi
olabilmektedir41
Meydana gelen idaricirc işleyişteki bu değişim taşrada kurulan ittifaklarda
kadı ve geccedilici olarak atanan muumlbaşirin desteğini sağlamayı stratejik
derecede oumlnemli hale getirdi Bunun temel sebebi kadının elinde
bulundurduğu geniş yetkiler ile ayanları denetlemesiydi Bu durum XVIII
yuumlzyılda merkezin taşrada ayanların kontroluumlnuuml giderek kadılara havale
etmesinden kaynaklanıyordu Taşrada yazılan buyuruldursquoda ldquoşikacircyeti
fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihacircle ve şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi
nuumlmayacircn kimesne habs ve tehrim etmeyesiz ve oumlrfen goumlruumllecek davaları dahi resm‐i
beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol
inhacirc olanları arz ve takdimrdquo kaydıyla ayan ve muumltesellimlere oumlrficirc kadılara ise
şericirc yargılama yetkisinin havale edildiği belirtilmektedir42
Ayanın malicirc hukukicirc ve idaricirc denetimi yargılanması ve goumlrevden
alınmasında kadı merkezi konuma yuumlkselmişti Oumlrneğin vergi sisteminin
tahrirlere dayalı sistemden avarız vergilerine kaymasına bağlı olarak ayanın
en oumlnemli malicirc goumlrevlerinden biri haline gelen vergi toplamada kontrol ve
denetim kadılara verilmişti43 Siyaseten katl ve asayişi ihlal dışındaki
succedillarda genellikle yerel elitleri denetleyenler mahkemelerdi Teke ve
Antalya ccedilevresinde yaşanan bir olay duruma işaret etmektedir Kaza
halkının Antalya kadısına tazallum‐ı halrsquode bulunması uumlzerine Teke
Mutasarrıfı Vahid Paşarsquonın merkeze goumlnderdiği bir şukkada ldquoTeke ve
40 ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80 BOA CDH 30915423 Canikli Ali
Paşarsquonın Zuluumlmleri Hakkında Kastamonu Ahalisinin Arzı 26 Zirsquol-hicce 1187 10 Mart 1774 Paşarsquonın adamlarını oumlnemli mevkilere getirdiği hakkında şikacircyetler vardır
41 XVIII ve XIX Yuumlzyılın ilk yarısında Trabzon Valisi atanan kimselerin tamamına yakınının mevcut idarecilerin kapı halkına dacirchil yerel elitler arasından olması dikkat ccedilekicidir Kılıccedil agm s31-34 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Hazinedarzacircdelerin adamlarını ayan atadığına dair bilgiler vardır
42 SKS 3171 s156-157 Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu 21 Cemaziyuumlrsquol-evvel 122911 Mayıs 1814
43 Kadı tevziʹ defterlerini birinci derecede kontrol ediyordu Ayan yolsuzluk yaparak fazla vergi toplamak istediğinde kadıyı yanına ccedilekmek zorundaydı ldquoKarahisar-ı Şarkicirc Sancağında acircyanlık iddiasıyla envacirc-ı mezalime ictisacircr eden Edeli Hacı Bey ve Voyvoda vekili olan Berkoğlu Hacı Hasan kadı ile ittifak edip insaflarına goumlre tevzilsquo eyledikleri mebacircliğden maacircda kendi nefisleri iccedilin on beş yirmi kese zam ve cebren ve kahren tahsil eylediklerirdquo BOA CML 19237 Karahisar-ı Şarkicirc Halkının İstidası 24 Muharrem 119222 Şubat 1778 Halkın Erzurum Valisi Dağistanicirc Ali Paşarsquoya şikacircyette bulunarak arzularını merkeze bildirmeleri uumlzerine muumlbaşir eliyle durum soruşturulmuş ve kadının succedillu bulunması uumlzerine Goumlnye kalesine kalebend edilmiştir ldquoKazalar ahalilerinin ekserisine bir tarafdan kuzzacirct ve nuumlvvacircb makucirclesi ve bir tarafdan voyvoda ve acircyan guumlrucirchunun etmedikleri mezalim kalmayub aralık aralık fukaradan aldıkları ceracircyimden başka senede birkaccedil deflsquoa ismi ve mahalli malucircm olmayarak masacircrifi mechucircle zımnında diledikleri gibi defter tertib ve kazalarda olan zaleme makucirclesiyle kuzzacirct ve nuumlvvacircb dahi ittifak edub kadılar harc-ı imza ve defter akccedilesi namıylahellip deftere idhal ve fukaraya tevzilsquo ederek envacirclsquo-ı mezalim ve taacircddiyacirctdan hacircli olmadıkları muhakkak olmağla fima balsquod bu makucircle mezalim menlsquo olunubrdquo BOA CDH 20665 tarihsiz
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
16 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Antalya Elmalu kazalarından maacircdasında oumltedenberu hakim‐i şeriacirct‐ı garra
olmayub ledersquol‐iktiza ilacircmları acircyanlar tahrir ve temhir eylediği beyacircnıyla hellip
acircyanları istedikleri gibi huumlkuumlmet etmekte olduğu hususuyla Kaş kazası acircyanı
Mehmed ve Feke Ayanı ve Finike acircyanı Uzun Oumlmer adet‐i kadicircmelerini icracirc etmekte
ve tarafımıza şikacircyete gelenleri niccediluumln gitdiniz deyu ihafe eylemekde olduklarırdquonı
belirterek kazaya kadı atanmamasının ayanların denetlenememesine yol
accediltığını belirtmektedir44 Yine seccedilim sonucu her zaman ve her an kadı
tarafından arzuhal yoluyla sona erdirilecek bir suumlreyi ifade ediyordu
Kendisine geniş yetkiler havale edilen kadı birdenbire ayan ve yerel
youmlneticileri kontrol eder konuma yuumlkselmişti Bunun yanında geccedilici olarak
taşrada yerel elitleri sorgulamak uumlzere olağanuumlstuuml yetkilerle atanan muumlbaşir
ve muumlvella olmak uumlzere iki goumlrevli sonucu doğrudan ve kısa suumlrede siyasicirc
accedilıdan etkilemeleri accedilısından oumln plana ccedilıkmaktaydılar Canikli Ali Paşa
ldquoteşekkileri vacirckilsquo ise gerek ol vilacircyetin valisi olsun ve gerek muumlbacircşir ve kacircdı‐ı puumlr‐
tamacirc olsun tarafeynin nizacirc´ını katlsquo itmezden evvel ne tarafdan mal‐ı kesicircre aluruz
deyucirc tecessuumls ederlerhellipbir şikacircyetci zuhur eylediğinde eğer şikacircyetci arzuhal ile ise
hangi kadıdan ilacircmınız ve memleketinizden mahzarınız deyucirc suacircl oluna bize olan
zuluumlmde kadı dahi yek‐dil ve yek‐cihetdirrdquo değerlendirmesi ile bu iki goumlrevlinin
stratejik konumuna değinerek zaman zaman kadı ve muumlbaşirin bu
hizipleşmelerin iccedilinde yer aldığını belirtir45 Sofya kadısına yazılan
fermanda ldquoidare‐i umucircr‐ı vilayet ehl‐i oumlrf taraflarından ruuml´yet ve hukuk‐ı şerlsquoiyye
ve hellip misilluuml muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lazım gelen mevadda dahi
hakim‐i şerlsquoicirc cacircniblerinden itina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı
ahvaliyle vediacirc‐i cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri
esbacircb vesacircilinin istihsal ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes memucircriyeti
muktezasını icraya dikkat cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu ve bazı
ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları memleketlerde vukucirc‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi
huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoi
dahi onların umucircruna muumldahale ile cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐
ihbar tahkik olunub fima balsquod vuumllacirct ve mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn
44 BOA HAT 63731426 Teke Mutasarrıfı Vahid Paşarsquodan Kapı Kethuumldasına Goumlnderilen Şukka Uumlzerine
Yazılan Hatt-ı Huumlmayun 27 Rebiuumlrsquol-ahir 123127 Mart 1816 BOA HAT 63731426A Fenike ve Kaş Kazası Ahalisinin Kazalarında Kadı ve Naib Bulunmamasının Ayanların İstedikleri Gibi Huumlkuumlmet Etmelerine Yol Accediltığına Dair Arzuhalleri 25 Rebiuumlrsquol-evvel 123124 Şubat 1816
45 Yine benzer bir değerlendirme şu şekildedir ldquokadı-ı puumlr-tamacirclsquo olsun tarafeynin nizacirclsquoını katlsquo etmezden evvel ne tarafdan macircl-ı kesicircre aluruz deyucirc tecessuumls ederler gerek hak ve gerek bacirctıl ne tarafdan kenduumllerine kuumllliyetluuml şey hacircsıl olur ise işi bir hacircle ifracircz iderler ki şikacircyet şoumlyle dursun lisacircna aldıklarına peşimacircn iderler ve muumlbacircşir olacak hacircin dahi sahte tahriracirct ile asitacircneye varır edacircy-ı hizmet eyledim ve şoumlyle nizacircm verdim ve efendimize şoumlyle duacirclar aldırdım deyucirc kizbini pesen-dide itdiruumlbrdquo Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesirdquo s148 ldquoKarahisar kadısı olan İsmail nam kimesne kazacirc-i mezbucircrun ulemacirc ve eşracircfa ve acircyan vesacircir ehl-i arz makucirclesinden olanlara itibar etmeyub muumltegallibe ve eşkiyacircdan bazı kimesneleriyle ittifak ve mezacirclime muumlbaderet ve salyacircne tevzilsquoine rdquo BOA CML 1738 Karahisar-ı Şarkicirc Kadısına Voyvodasına ve Eminine Huumlkuumlm 21 Safer 118326 Haziran 1769 Oumlzellikle valilik yapan ayan koumlkenli yerel idareciler ile kadılar arasında da zaman zaman ccedilatışmalar yaşanıyordu Canikli Suumlleyman Paşa Akccedilaacircbad mahkemesini basmıştır BOA TAD C2 s7 h2 Canik Muhassılına Huumlkuumlm Evacircil-i Şevvacircl 11746-16 Mayıs 1761
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 17
vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek umucircr‐ı musalaha onlar hellipmuktezay‐ı
şerlsquoicirc kavim uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve
barsquodersquos‐suumlbucirctrsquouumlş‐şerlsquoicirc tenfizuumlrsquol huumlkkacircm‐ı şericircfesine itina ve dikkatrdquo edilmesi
istenmiştir46 Yazılan başka bir huumlkuumlmde kadı ve naiblerin taşradaki nuumlfuz
muumlcadelelerinde yer aldıkları tespit edilmekte ve ldquobulundukları kazaların
acircyan ve erkacircnı taraflarına dacircir vacirckilsquo olan deacircvi‐i şerlsquoiyyede tervic‐i umucircrları iccediluumln
acircyan ve erkacircn taraflarına muumlteallık olanları acirchirlerine tercih ve hilacircf‐ı şerlsquoicirc şericircf
huumlkmuuml ihtiyar ile ibtal‐i hak‐ı saricirch eyledikleri hilacircf‐ı emr‐i bacircri ve muğayir‐i rızacircy‐ı
huumlmayucircnum olduğundan maacircda muumlnhal‐ı nizacircm‐ı acirclemrdquo olduklarından
uyarılmaktadırlar47 Aynı zamanda merkez taşrada ayanı kontrol amacıyla
buumltuumln işlemlerini kadılar vasıtasıyla yapıyordu Gizli ve accedilık soruşturma
arz ve mahzar hazırlama bunların en oumlnemlilerindendi Oumlrneğin Karakuş
kazası hanedanından Seyyit Salih babasının mallarını ele geccedilirmekle
succedilladığı Hazinedarzacircde Suumlleyman Paşarsquodan Divan‐ı Huumlmayunrsquoa arzuhal
vererek şikacircyette bulunmuştu Merkez şikayeti soruşturmak uumlzere
Karahisar kadısından ldquokeyfiyeti mahallinde tashih ve tahkik ve bu tarafa işlsquoar
olunmak babında ledersquol‐vusucircl senki kadı‐ı muma ileyhsin ber minval‐i muharrer
husucircs‐ı mezkucircr mahallinde vukucircfu olanlardan gereği gibi tahkik‐i birlehellip hakikacircti
der aliyeye ilacircmrdquo etmesini istemişti48 Bu sebeplerden dolayı yerel elitlerin en
fazla nuumlfuz kurmaya ccedilalıştığı veya kuramazsa ccedilatışmak zorunda kaldığı
taşra goumlrevlisi de kadılardı49
II TAŞRADA SİYASET PRATİĞİ CANİK SANCAĞIrsquoNDA GUumlCUuml
ELE GECcedilİRMEK
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısında Canik Sancağırsquonda yerel elitler arasında
yaşanan bir iktidar muumlcadelesi yukarıda doumlnemin farklı kaynaklarında
dağınık olarak anlatılan muumlcadelelere oumlrnek oluşturarak taşra youmlnetiminde
değişen işleyişi daha iyi anlamamızı sağlamaktadır
XVIII yuumlzyılın ikinci yarısından itibaren yerel elitlerin Canik
Muhassıllığını ele geccedilirme girişimlerinde bulundukları ve bunda da başarılı
oldukları goumlruumllmektedir Canik Sancağı 1737rsquode Karahisarı Şarkicirc koumlkenli bir
ayan ailesi mensubu olan Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Bey Fatsalı Hacı Ahmet Bey
ve eski Tersane Emini Mehmet Beyrsquoe ldquoiştiracircken malikacircnerdquo olarak verilmişti50
46 BOA CDH 713543 Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları Konusunda
Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı 16 Şaban 12405 Nisan 1825 47 BOA CADL 804815 Şeyhuumllislam ve Muumlftuuml Mevlana Elhacircc Mustafa Aşir Efendiye Huumlkuumlm Cemaziyuumlrsquol-ahir
Evacircil 121310-20 Kasım 1798 48 BOA MADd 9729 s12 Karahisar Kadısına Huumlkuumlm 21 Rebiuumlrsquol-evvel 12357 Ocak 1820 49 BOA CADL 794790 Karaağaccedil Kazası Sakinlerinden Ayanlık İddiasında Bulunan Ramazanrsquoın Sorgulanması
İccedilin Muumlvella Tayin Edilmesi Hakkında Buyuruldu 29 Rebiuumlrsquol-evvel 119316 Nisan 1779 50 Aile hakkında geniş bilgi iccedilin bkz Canay Şahin The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century
Anatolia The Caniklizades (1737-1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 Rıza Karagoumlz Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
18 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
1738rsquode sancak Uumlccediluumlncuumlzacircde Oumlmer Beyrsquoe yine malikacircne olarak tevcih
edilmiş ve 1739rsquoa kadar Canik Sancağırsquonı tek başına idare ettikten sonra
paşalığa yuumlkseltilerek Karahisarı Şarkicirc Sancağı mutasarrıfı ardından
Trabzon Valisi olarak atanmıştır51
Boumllgeyi denetim altına almış dirayetli bir yerel youmlneticinin sancak
idaresinden ayrılması yerel elitlerin muumlcadelelerine accedilık bir durumun
ortaya ccedilıkmasına sebep olmuştur Savaşlara katılıp hizmet goumlren malikacircne
sahibi ayanların beylerbeyi atanmaları da siyasicirc muumlcadeleleri
şiddetlendirmiştir52 Bu muumlcadelelerden sıyrılıp merkezin tercihini arkasına
alarak sancakta ağırlığını hissettiren Fatsalı Ahmet Ağa 1756 tarihinde
denetimi kurmuş goumlruumlnmesine rağmen siyasicirc rakipleri muumlcadele
sahasından ccedilekilmemişlerdir53
Ahmet Ağa tam da kesin hacirckimiyet sağladığını umduğu sırada en
guumlccedilluuml iki yerel rakibi Kara Ebubekir Ağa ve Peyk Mustafa Ağa kendisine
karşı ittifak kurarak muumlcadeleye başladılar İlk teşebbuumls olarak da boumllgede
faaliyette bulunan Kınacıoğlu Mehmet ccediletesini ittifaka dacirchil ettiler
Devletin otoritesini temsil eden Canik Muhassılına karşı ilk taktik
girişiminde bulunan rakip ittifak Terme ccedilevresindeki taraftarlarını ziyaret
eden Elhacircc Fatsalı Ahmet Ağarsquoyı ittifaka dacirchil ettikleri Kınacıoğlu Mehmet
ccediletesine oumllduumlrtmeyi başardı Aynı zamanda Ahmet Ağarsquonın en yakın
adamlarından Abdurrahman Ağa da dacirchil olmak uumlzere kırk‐elli adamı da
olay sırasında oumllduumlruumllmuumlştuuml54
Merkez Elhacircc Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesinden kısa suumlre sonra oğulları
Suumlleyman ve Ali Beyleri ldquober vech‐i malikacircne iştiracirckenrdquo Canik Muhassılları
olarak atadı55 İttifak birinci girişiminde başarılı olmuştu fakat merkezin
tercihi sebebiyle sancak idaresi ele geccedilirilemediğinden sonuccedil itibarıyla
Ahmet Ağarsquonın oumllduumlruumllmesi tam bir başarı sağlamamıştı Bunun Fatsalı
Ahmet Ağarsquonın merkez ile kurduğu yakın ilişki ve rakiplerinin dayandıkları
ağa kapısının yeterli nuumlfuza sahip olamaması gibi sebeplerden
kaynaklandığı tahmin edilebilir
51 BOA ARSK 1572 s61929 52 Mert ldquoAyanrdquo s196 53 Suikastten oumlnce de yerel muumlcadelelere işaret eden tazallum-ı hal belgesine rastlanmaktadır Alaccedilam kazası
halkı Elhacircc Ahmet Ağarsquoyı malikacircne idaresinde zuluumlm yaptığı gerekccedilesiyle şikacircyet etmişler ve muumlbaşir atanmasını talep etmişlerdir BOA AESMHDI 1279237 Alaccedilam Halkının Tazallum-ı Hal İsteğine Dair Arzı 21 Cemacircziyuumlrsquol-ahir 11431 Ocak 1731
54 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 11611 Mart 1748 BOA DBŞMMHF 3939 22 Rebiuumlrsquol-ahir 116121 Nisan 1748 Fatsalı Ahmet Ağa XVIII ve XIX yuumlzyıllarda Doğu Karadenizrsquode hacirckimiyet suumlren Caniklizacircdeler ayan suumllalesinin kurucusudur Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet III Dersaacircdet 1309 s144
55 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 19
Olayın araştırılması ve eşkıyaların cezalandırılması iccedilin muumlbaşir tayin
edilerek Canikrsquoteki kadılara emirler goumlnderildi56 Succedilluların bulunmasını
ldquovacirccibe‐i uhde‐i siyacircsetrdquo olarak goumlren padişah ldquokapucuıbaşılık gibi ruumltbe‐i acirclayı
ihracircz etmiş kimesnenin bu gucircna bicuumlrm ve biguumlnah katl ve idamına bacirchusus
yanında bu kadar muumlteacircyyin kimesnelerden fazla etbacirc ve livacirc‐i hassının dahi
ifnacircsınardquo cesaret eden Kınacıoğlu Mehmet ccediletesinin cezalandırılması ile
yakından ilgilenmiştir Ciddi bir kovuşturmanın yapıldığı da anlaşılıyor
Kovuşturmadan kurtulmak isteyenler İstanbulrsquoda ağa kapısırsquona katılarak
izlerini kaybettirmeyi başardılar57 Suikastın asıl sorumlularından Kara
Ebubekir Ağa Amasyarsquoya suumlrguumln edildi Kınacıoğlu Mehmet ve ccediletesinden
succedillu bulunanlar ise oumllduumlruumllduumller
Ancak rakip yerel elitler zaman kaybetmeden ikinci teşebbuumls iccedilin
harekete geccediltiler Muhalif hizip bu defa mahkemeyi siyasete alet ederek en
geccedilerli ve yaygın yolu denedi Amaccedilları Canik muhassılları Suumlleyman ve
Ali beylerin halka zuluumlmler yaptıkları yollu divana arzuhaller sunarak
olayın araştırılması iccedilin muumlbaşir tayin edilmesini sağlamaktı Bunda da
başarılı oldukları anlaşılıyor Girişimleri sonucunda civar kazada yargılanan
Canik muhassıllarının succedilsuz olduklarına karar verilmiş ve padişaha
sunulmak uumlzere arz goumlnderilmişti Ardından uumlccediluumlncuuml arzuhal suumlrecine
teşebbuumls ettiler fakat bunda da benzer şekilde başarısız oldular58
İstanbulrsquoda ağa kapısına katılan rakip politik ccedilevrelerin şikacircyetleri ve
arzuhalleri mahkeme sonuccedillandıktan sonra da artarak devam etmiştir
Tekrar bu defa ldquorikacircb‐ı muumlstetacircb‐ı hazret‐i cihandacircriye muhassılın‐ı
merkucircmundan acz ve şikacircyeti mutazammın ahali tarafından arzuhacircllerrdquo
56 BOA CZB 241155 Sivas Valisi Canik Muhassılı ve Kadılarına Eşkiyanın Cezalandırılması Hakkında
Huumlkuumlm Gurre Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116129 Nisan 1748 Belgede Muumlbaşirrsquoin goumlrevi şu şekilde tanımlanmıştı ldquoBacirclsquodersquol-yevm malikacircne mukataacirct mutasarrıflarından reacircya teşekki eyledikde yalnız reacircyanın teşekkisine itimad olunmayub mahsucircsen mutemedursquon acircleyh muumlbacircşir tacircyin ve irsacircl ve ol memleketin acircyanından birkaccedil acircdem dahi mukataacirc emini ile marsquoacircn divacircn-ı huumlmayucircna ihzacircr ve murafaacirc olunduklarında zulmuuml vacircki ve teacircddisi muumlbeyyen ve zacirchir olur ise bu makucircle malikacircne verilen mukataacirct mutlacirck imacircr-ı memleket ve istirahacirct-ı racirciyet iccedilin iken reacircya fukacircrasına cevr ve teacircddi ve perişanlıklarına sebeb ve bacircdi olduğuna binacircen yalnız mukataacirc uumlzerinden reflsquo olunmağla kanaacirct olunmayub muktezacircy-ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere cezası verilerdquo BOA MADd 7359 s11 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765 Muumlbaşir guumlnuumlmuumlz idaricirc youmlnetimindeki muumlfettişe yakın bir anlam taşımaktaydı Geccedilici bir vazife ile merkez tarafından belli bir konuyu halletmek uumlzere atanan muumlbaşir emirleri boumllge idarecilerine sorumlulara ve ilgililere tebliğ eder ve konunun ccediloumlzuumllmesi iccedilin bizzat ilgilenirdi Muumlbaşir tayin edildiği goumlrev sonuccedillanıncaya kadar goumlrevlendirildiği işle uğraşır sonuccedillanmasından sonra padişaha konu hakkında bilgi verirdi Geniş bilgi iccedilin bkz Yuumlcel Oumlzkaya XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985 s205-206
57 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 ldquoAsitacircne-i aliyyede pespacircye olanlardan ekseri kapucubaşı ve hacegacircn ve gedikluuml zuumlmresine duhucircl etdiği gibi malına goumlre etbacirc ve levacirchıkını teksicircre hellipbu sebebden taşralara ve asitacircnede acircdem kalmayub hizmetkacircrlığa heves eduumlb hellipocaklardan yevmiye eyacircletlerden zeacircmet ve tımar tedacircrikine icbacircrrdquo ldquoBeylikccedili Suni Efendi Layihasırdquo III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları s80
58 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Canikli Ali Paşa hakkında geniş bilgi iccediln bkz Oumlzcan Mert XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980 s40-63 Oumlzcan Mert ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151-154 Yuumlcel Oumlzkaya ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36144 Ankara 1972 s483-525
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
20 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
verilmiştir Israrlı arzuhal suumlreci meyvesini vermiş ve merkez şikacircyetlerin
kazada soruşturularak davanın yeniden tarafları dinlemek suretiyle
yapılmasına karar vermişti Olayları soruşturmak uumlzere de Mahmut Bey
muumlbaşir atandı
Vakit geccedilirmeden Trabzonrsquoa gelen Muumlbaşir Mahmut Bey mahkeme
kararını Vali Ali Paşarsquoya iletti59 Dava merkezi olarak başlangıccedilta Giresun
seccedililmiş ve Trabzon Valisi Ali Paşarsquodan kethuumldası veya guumlvenilir bir
adamını goumlrevlendirmesi istenmişti Fakat Giresunrsquoda goumlruumllecek davanın
ldquoarz‐ı pişegacirch‐ı devletleri kılınan muumllahazacirct zımnındardquo Trabzonrsquoa alınması
uygun goumlruumllmuumlş ve gerekli emirler ccedilıkarılmıştı Belli ki Giresun dava
boumllgesine yakın ve malikacircne sınırları iccedilinde olduğundan yerel hizipler
arasında karışıklıklar ccedilıkmasından korkuluyordu Yer değişikliği oumlncesinde
isteklerini oumlğrenmek uumlzere şikacircyetccedililer muhassıl ve reaya vekillerine
danışılmış Trabzonrsquoun ittifakla uygun goumlruumllmesi uumlzerine dava Giresunrsquodan
alınarak Trabzon kadısına havale edilmiştir60
Bundan sonra Ali Paşa mahkeme işlemleriyle ilgili suumlreci yerine
getirmek uumlzere Ccedilukadarını Canikrsquoe goumlnderdi Sancağa gelen Ccedilukadar
kazalardaki kadı naib acirclim hatip ve ayanları mahkemeye davet ederek vali
buyruldusunu okumuş ve mahkeme kararını iletmiştir Goumlnderilen emirde
halktan ldquomecmucirclsquo‐ı muhassılların hallerini ve suumlkkacircnın hilacircf‐ı inhacirc ve her kazadan
şikacircyetlerini muumlşlsquoicircrrdquo kişilerin reaya vekili olarak seccedililmesi istenmiştir Valinin
emrini yerine getiren kadılar tarafsızlığı sağlamak uumlzere hazırladıkları
huumlccet ve mahzarlar ile reaya vekillerini belirlemişlerdir
Mahkeme sonucunda hazırlanan reaya vekili ve şahitleri listesine
baktığımızda şu sonuccedilları ccedilıkarabiliriz Canik sancağı idaricirc sınırları iccedilinde
bulunan Bafra Alaccedilam Samsun Aricircm Kavak Meydan ve Keşderesi
kazalarından bir kısmı ldquoasaletenrdquo bir kısmı ise ldquovekacircletenrdquo olmak uumlzere yedi
ile on sekiz kişi arasında değişen sayılarda vekil seccedililmiştir Vekil seccediliminde
goumlz oumlnuumlnde bulundurulan temel şart ldquoumucircrlarını ruumlrsquoyete kenduuml taraflarından
59 Giresun kadısı davanın paşa divanında vali huzurunda goumlruumllmesinin daha uygun olacağını belirtmiştir BOA
CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim1753 Hizipleşmenin Giresunrsquoda da yansımaları vardır Giresunrsquoda Sultan Selim Kapı Hacı Huumlseyin Hacı Mikdad Hacı Siyami Muslim Şeyh Paşa Cami imam vaiz ve ileri gelenleri mahkemeye gelerek Canik Muhassılı Suumlleyman Bey hakkında şikacircyette bulunmuşlardır BOA CDH 1467222 Giresun Ahalisinin Suumlleyman Bey Şikayeti Hakkında İlacircm 29 Sacircfer 117023 Kasım 1756 Arzuhal goumlnderilmesiyle başlanan şikayet suumlrecini ve işleyişini diğer bir belgeden ccedilıkarmak muumlmkuumlnduumlr Taşkırı Ayanı Alaybeyizacircde Esseyid Ahmet Ağarsquodan ldquoderaliyyede mucirckim kayıkccedilı ve hamal tacircifesinden ser muumlzevir Karabaş Mustafa Beşe ve bacirc ferman-ı ali maktucirclen vefacirct eden Osman Beşe oğlu ve Abayoğlu Kara Mehmed ve Musa Beşe ve diğer Abayoğlu Pehlivan Ali Beşe ve Kavas İbrahim vesacircir muumlzevir zuumlmresiyle yekdil-i yekcihet olub ahz-ı ruumlşvet ile melucircf sahte mahzar ve ittifak uumlzere birbirlerinin kizblerine şehadet-i kacirczibe irtikacircb ve kacircr ittihazıylardquo şikacircyette bulunmaları uumlzerine kazanın ileri gelenleri kaza kadılığına gelerek ayanlarından memnun olduklarını belirten arzuhal hazırlatarak başkente goumlndermişlerdir BOA MLd 27716 Taşkırı Kazası Halkının Arzuhali 3 Rebiuumlrsquol-ahir 121912 Temmuz 1804
60 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 21
kadirrdquo kimseler olmalarıdır Vekiller arasında elhacircc esseyid kethuumlda sipahi
kadı molla ve imam gibi toplumda itibar goumlren ve resmicirc goumlrevli
Muumlsluumlmanlar yanında tamamını din adamlarının oluşturduğu
gayrimuumlslim temsilciler de bulunuyordu61 Canik muhassılları da rdquomuacircrafa
ve muhacircsama redd ve cevacircba kacircdir bihuumlccet vekillerirdquoni seccedilmişlerdir Canik
muhassıllarının vekilleri ise itibarlı kişiler oldukları anlaşılan Esseyid
Mustafa Ccedilelebi Elhac Ali ve Salih Ccedilelebi idi62
Bunlar dışında daha oumlnce İstanbulrsquodan muumlbaşir ile yola ccedilıkıp
Trabzonrsquoda mahkemeye katılan şikacircyetccedililer uumlzerinde durmakta da fayda
vardır İşin elebaşılığını yapanlar Aricircm kazasından Rufaros karyesinden
Mehmet ve Ahmet Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail ile Dikili
karyesinden Ali ve Cebeluuml karyesinden Ali olmak uumlzere beş kişidir Rakip
hizbin sancaktaki ccedilekirdek kadrosu bu kişilerden oluşuyordu Bu kişiler
şikacircyetccedili olan doksan yedi kişi adına mahzar duumlzenleyerek padişaha arz
etmişler onun da işi yerel mahkemeye havale etmesi uumlzerine Trabzonrsquoa
gelerek mahkemeye katılmışlardır Tamamı Muumlsluumlman olan bu kişilerin
yirmi birinin isimleri ve bulundukları yerler belli değildir Şikacircyetccedililerin
buumlyuumlk ccediloğunluğunu İstanbulrsquoa goumlccedil ederek ağa kapısına katılan kişiler
oluşturuyordu63 Oumlnemli bir kısmı ise sancak dışına oumlzellikle de Amasya ve
Tokatrsquoa yerleşmiş kişilerdi Şahitlikler bu durumu accedilık şekilde tespit etmişti
Şikacircyetccedililer arasında Sinekccedililer medresesinden Kara Molla Mehmet ve
Suumlleymaniye Camii Kayyımı Molla Ahmet gibi goumlrevliler de bulunuyordu
Kınacıoğlursquonun dağıtılan adamlarından Bostancı Ocağırsquonda goumlrevli kaynı
Ccedilukadaroğlu Ali ve boumlluumlkbaşısı Kurt oğlu Salih Kadı Derviş Azaklı Hasan
Ccedilongaroğlu İbrahim Nasuhoğlu Mehmet ve kardeşi Huumlsrev de ittifakın
elebaşılarını oluşturuyordu
Canik sancağından seccedililen reaya ile muhassıl vekillerinin deniz yoluyla
Trabzonrsquoa ulaşmaları ile mahkeme başlamıştır Trabzon Valisi Ali Paşarsquonın
hazır bulunduğu ve Trabzon kadısı Halilrsquoin idaresinde vali sarayında
toplanan Paşa divanına64 merkezden davayı takip etmekle goumlrevlendirilen
muumlbaşir ile Trabzonrsquodan yeniccedileri ağası topccedilubaşı miralay zaim muumlftuuml
dizdar ileri gelen ulema buumlyuumlk camilerin imamları cebecibaşı ayan
61 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce
1166 27 Ekim 1753 62 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 63 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet
15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
64 Eyaletlerdeki vezirler devleti temsilen kendi nezaretleri altında İstanbulrsquoda olduğu gibi divan tertip ederlerdi Buradaki kararlar kadı sicillerine kayıt edilirdi Merkezin oumlzellikle buraya havale ettiği davalar da olurdu Geniş bilgi iccedilin bkz Mithat Sertoğlu Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986 s106-107
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
22 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
bedesten ağası ve eşraftan kişiler katılmışlardır65 Mahkemede oumlnce iki kıta
evamir‐i acircliye okunarak şikacircyetler dinlenmiştir Şikacircyetccedililer kısaca Suumlleyman
ve Ali Beylerin ldquoehl‐i ıyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzrdquo ettiklerini iddia
etmişlerdir Paşa divanının uumlccedil guumln sonra yeniden toplanmasından sonra
tekrar dinlenen şikacircyetccedililer oumlnceki iddialarını tekrar etmişlerdir Kadı
ardından iddianın doğruluğunu muhassıl vekillerine sormuş vekiller
şikacircyetlerin iftira olduğunu belirterek iddiayı reddetmişler ve durumun
reaya vekillerine sorulmasını istemişlerdir66 Muhassıl vekillerinin bu isteği
uumlzerine iddia yuumlz yetmiş altı kişiden oluşan reaya vekillerine tek tek
sorulmuş onların şahitlikleriyle mahkeme sona ermiştir Muhassıllar
lehinde şahitlik yapan reaya vekilleri ifadelerinde şikacircyetccedililerden
Mehmetrsquoin on iki senedir Karakayarsquoda kaldığını ve diğer doumlrt kişinin de
uzun suumlredir İstanbulrsquoda bulunduklarını ayrıca şikacircyetccedili listesinde isimleri
yazılı ccediloğu kişilerin Canik ahalisi olmadıklarını veya uzun suumlre İstanbulrsquoda
yaşadıklarını belirtmişlerdir67
Mahkeme suumlreci muumlcadelenin işleyişi hakkında ipuccedilları vermektedir
Buna goumlre İstanbul ve Canik olmak uumlzere iki ayağı bulunan bu yerel siyaset
pratiğinde başkent ile sancak arasında guumlccedilluuml bir irtibatın kurulduğu
anlaşılmaktadır Başkentte ve sancakta halkı mahkeme suumlrecinde
youmlnlendiren İstanbulrsquoa goumlccedil eden ccedilekirdek kadro idi Mahkeme sonunda
kaza vekillerinin accedilıklamaları ccediloğu zaman mahkemelerin de alet edildiği bu
pratiği oumlzetlemektedir Reaya vekilleri ldquobundan akdem sancağımızda zuhucircr
eduumlb Canik muhassılı kapucubaşı Elhacircc Ahmed Ağayı umucircmen katliacircm eden
sereşkiyadan Kınacıoğlunun şerlsquo ve mazarracirctı indifalsquo vaktinde ele girmeyen
bacirckiyetrsquouumls suyucircfun asitanede mukataacirc‐i mezkucircrenin tamrsquoen tacirclibi olan ashacircb‐ı ağraz
ile yekdil‐i birsquol‐huumlccet ettiğinirdquo belirtmişlerdir Şikacircyetccedililerden Ahmet ve Ali de
ldquoruumlfekacircmızın muharrikleri Peyk Mustafa Ağa demekle marucircf kimesne ile Kavak
kazasında olub mukaddemacirc Amasyarsquoya nefy ve ıtlacirck olunan Kara Ebubekir Ağa
nam kimesnedirrdquo diyerek asıl sorumluları itiraf etmişlerdir68 Ayrıca
65 Bu kişilerin davaya muumldahil olduklarını goumlsteren herhangi bir delil yoktur Yalnızca goumlzlemci ve şahit sıfatıyla
katılmışlar mahkeme sonunda İstanbulrsquoa goumlnderilen muumlbaşirin elindeki huumlcceti imzalamışlardır BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116619 Nisan 1753
66 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753
67 BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 Reaya vekillerinin ifadeleri şu şekildedir ldquoMuumlddei Mehmed on iki senedir iyacircliyle Karakayarsquoda mutavattın ve doumlrt neferi dahi muumlddet-i mezkucircredenberuuml muumltecacircvizdir ki acirchir-i bilacircdda ve asitacircnede kacircr u kisbleriyle olub yurdlarına geldikleri yokdur hetk-i ırza dacircir keyfiyet kenduumllere mi vacircki olduhellipancak asitacircnede istima´mıza binacircen teşekki eyledikrdquo
68 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Buumltuumln bunlara ek olarak reaya vekilleri eğer ihtiyaccedil duyarlarsa muhassıllar iccedilin ldquotazallum-ı hacirclrdquo isteyebileceklerini belirtmektedirler Yine mahkemede şikacircyetccedililer itirafta bulunmuşlardır ldquoHukuka muumlteacircllık davamız olmayub ehl ve iyacircl ve evlacircd ırzlarına taacircrruzları olduğundan şikacircyet eylemedik davamız
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 23
soruşturma kayıtlarından daha oumlnceki iki şikacircyetin de Peyk Mustafa Ağa ve
Kara Ebubekir Ağa ittifakı tarafından yapıldığı anlaşılıyor Oumlnceki iki
soruşturmada muumlbaşir tayin edilen dergacirch‐ı ali kapucubaşılarından
Burgazlı ve Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa da benzer sonuccedillara ulaşmıştı Şikacircyetteki
amaccedillarını ise daha sonraki bir belgeden anlayabiliyoruz Yine Caniklizacircde
Suumlleyman Bey hakkındaki bu belgede halk şikacircyette bulunarak ldquoPaşay‐ı
muumlşaruumln ileyhin uumlzerinden hassa malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcicirchi veyahut devlet‐i
acircliyye tarafından bir muumlddet muumltesellim nasbrdquo olunmasını istemişlerdir69 Peyk
Mustafa Ağa ve Kara Ebubekir Ağarsquonın da yapmak istedikleri benzer
şekilde zuluumlmler yapıldığına dair uydurma arzlarla Canik muhassıllığının
kendilerine verilmesini sağlamaktı
Kaza vekillerinin şahitlik yapmasından sonra kadı Trabzon halkının
duumlşuumlncelerine de başvurmuş onların da ldquomuhassılın‐ı merkucircmun zamanında
Canik ahalisi emn ve rahat uumlzere oldukları macircniyeten ve istimacircen malucircmuzdurrdquo
diyerek muhassıllar lehine şahitlik yapmaları uumlzerine succedilsuz olduklarına
karar vermiş ldquomuhassılın‐ı merkucircmunun haklarında fimacirc bacirclsquode vilacircyet tarafından
mahzar ve kuzacirctdan arz ve şuumlkkacirct olmadıkccedila sade arzuhacircl ilerdquo divana
başvurulmasını yasaklamıştır Verilecek ceza hakkında da ferman
istenmektedir70 Muumlbaşir Mahmut Beyrsquoe padişaha sunulmak uumlzere
şikacircyetccedililer ile kaza vekillerinin yerlerini‐isimlerini belirten birer defter ile
mahkeme sonucunu bildiren huumlccet verilmiştir71
Mahkeme suumlreci kısa suumlreli bir duumlzen sağlamıştır Rakiplerini bertaraf
ederek Canik Muhassıllığını ele geccediliren kardeşler arasında da kısa suumlre
sonra ldquosacircdır olan fermacircn‐ı acircli ile Hacı Ali Beye itaacirct olunduğuna gadab ve ğayzrdquo
sebebiyle anlaşmazlıklar ccedilıkması uumlzerine ilginccedil şekilde benzer pratikler
garaz davasıdırrdquo BOA CADL 543259 Canik Muhassıllarının Yargılanması Sonucunda Kadı Tarafından Hazırlanan Huumlccet 15 Cemacircziyuumlrsquol-evvel 116620 Mart 1753 ldquoTazallucircm-ı hacirclrdquo halkın kadıdan toplu aldıkları arz ve mahzarla divacircn-ı huumlmayucircna idarecilerin zuluumlm yaptıkları hakkında şikacircyette bulunmalarıdır Konu mezalim divanı ile de bağlantılıdır Mezalim divanı hakkında geniş bilgi iccedilin bkz İnalcık Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet s75-80
69 BOA CDH 12094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran 1765
70 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Eyluumll 1753 Yine aynı boumllgede meydana gelen Cebbarzacircde-Caniklizacircde muumlcadelesinde de aynı pratikler uygulanmıştır Amasya boumllgesine Caniklizacircdeler egemen olmaya başlayınca Cebbarzacircde Mustafa Bey boş durmamış halkı ve ayanları bu aileye karşı kışkırtmıştır Sunulan arzda Hacı Ali Paşarsquonın Cebbarzacircdersquonin huumlkuumlmran olduğu yerler ile tuumlccarın alışveriş yapmasını yasakladığı bunun yanında Ahmet Mikdat Paşarsquonın kendi adamlarını kazalara tayin ettiği ve bu adamların halka zuluumlmler yaptığı accedilıklanmaktadır Diğer bir arzda da şikacircyetler devam etmiş ve halk goumlnderdikleri arzuhallerle adaletsizlikleri anlattıktan sonra Mikdat Ahmet Paşarsquonın ldquomukataacirc-i mezkucircre muumlşaruumln ileyha uumlzerlerinden refʹ buyurulubrdquo Cebbarzacircdeye verilmesini istemişlerdir BOA CADL 845061 Canikli Ali Paşa ve Oğullarının Amasya Sancağı Ahalisine Zuluumlmler Yaptığına Dair Şikacircyeti Havi İstidacirc 15 Safer 11905 Nisan 1776 Ayanlık ve muumlltezimlik gibi makamları ele geccedilirmek iccedilin birccedilok kişinin benzer metotları kullandığı hususunda bol oumlrnek bulunmaktadır Geniş bilgi ve oumlrnekler iccedilin bkz Oumlzkaya Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık s210 -230
71 BOA CDH 1517522 Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi Defter 29 Zirsquol-hicce 1166 27 Ekim 1753 Trabzon halkına sorulmasının gerekccedilesi şu şekilde accedilıklanmıştır ldquoTrabzon civarımız olub tuumlccacircr vesacircirleriyle berren ve bahren muhalatamız olmağla muumlctemiacircn olan ehl-i divacircndan muhassılların keyfiyet-i hallerini istifsacircrrdquo
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
24 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
devreye girmiştir Hizip muumlcadeleleri merkezin sona ermesini umduğu
mahkeme suumlrecinden kısa suumlre sonra yeniden ortaya ccedilıkmıştır Bu defa her
bir kardeş kendine taraftar hiziplerin başına geccedilerek birbirleriyle
muumlcadeleye başlamışlardır Ali Beyrsquoin teşvik ettiği reaya İstanbulrsquoa gelerek
Canikli Suumlleyman Paşa hakkında artık klişeleşmiş ve devletin
hassasiyetlerine uygun dil kullanılarak yazılan bir arzrsquoda ldquopaşanın
birbirlerimize ve fukara kullarına olan zulm ve teacircddisinin nihacircyeti olmayub bacirckire
kızları cebricirc istihdam ve ruumlşvet ile tezvicircc ve nikacirch ettiruumlb hetk‐i ırz ve vacircki olan
nikacirchlardan on kuruşdan ruumlşvetrdquo şikacircyeti ile birlikte asıl amacı ldquouumlzerinden hisse‐
i malikacircnesi reflsquo ve acirchire tevcih veyahucircd devlet‐i aliye tarafından bir muumltedeyyin
muumltesellim nasb ve paşay‐ı muumlşacircruumln ileyhi memleketden ihracirccrdquo olarak accedilıklamıştı
Arzuhal suumlrecinin siyasicirc etkisini bilen Suumlleyman Paşa halkın İstanbulrsquoa
arzuhal vermesini baskı uygulayarak engellemeye ccedilalışmış başaramayınca
ldquotaht‐ı tasarrufunda olan kazalardan bir acircdeme on sekiz kuruş gayr‐i hakk salyacircne
iştikacirc edenlerin hanelerini ihracirck ve mallarını ahz hellipkatliacircmhelliprdquo ile reayayı
cezalandırmaya ccedilalışmıştır Merkez bu şikacircyet uumlzerine halkın isteklerini goumlz
oumlnuumlnde bulundurarak Selim Ağarsquoyı muumlbaşir Mansuri Efendiyi ise Muumlvella
atamıştır72 Mahkeme etkisini goumlstermiş Suumlleyman Paşa uumlzerinden idaricirc
yetkileri alınarak kardeşi Canikli Ali Bey tek başına Canik Muhassılı
atanmıştır
Caniklizacircdelerin buumlyuumlk bir hanedan haline gelerek Canik sancağında
nuumlfuzlarını guumlccedillendirmeleriyle birlikte yerel elitlerin rekabeti kontrol altına
alınarak duumlzen sağlanmıştır Ancak Battal Huumlseyin Paşarsquonın firarının
ardından padişahın Caniklizacircdeleri idareye katılmaktan men edip baskı
uygulaması uumlzerine fırsat bekleyen yerel elitler muumlcadelelere yeniden
başlamışlardı73 Merkezin siyasicirc tavrının belirleyiciliği sonucu dirayetli bir
valinin etrafında geccedilici olarak şekillenen ittifak dağılarak himaye sistemi
ccediloumlzuumllmuumlş fırsattan yararlanmak isteyen yerel elitler ccedilabucak muumlcadeleye
girişmişler ve bu ortamda yeni ittifaklar oluşmaya başlamıştı Bunun
farkında olan oumlnceden Battal Huumlseyin Paşa ittifakına dacirchil yerel elitler de
birbirleriyle muumlcadeleye giriştiler İlk teşebbuumlse geccedilen kişi youmlrede en
nuumlfuzlu yerel elitlerden birisi olan Uumlnye acircyanı Genccedil Mustafa Ağa idi 1792
yılında Battal Paşarsquonın firarından sonra fırsattan yararlanmak isteyen Genccedil
Mustafa Ağa yine boumllgedeki diğer ayanlar Kara Mustafa ve Engizli Ali ile
ittifak kurarak siyasicirc rakibi ve muhassıllık iccedilin en guumlccedilluuml aday olan eski
Canik Muhassılı Osman Ağa ile muumlcadeleye başlamıştı Uumlnye ayanı Genccedil
72 BOA CDH 24212094 Canikli Suumlleyman Paşa Hakkında Canik Ahalisinin Arzı 19 Zirsquol-hicce 11789 Haziran
1765 73 Abdullah Bay Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850) (Yayımlanmamış Doktora
Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum 2007 s107 TKS 1949 s33 Trabzon ve Erzurum Valisi Yusuf Ziya Paşarsquoya Ferman Evacirchir Cemaziyuumlrsquol-ahir 12101 Ocak 1796
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 25
Ağa ldquozahiren salacirch ve takva ve sıyacircnet‐i fukara ile mevsucircf ve bacirctınen şikacirck ve fesacircd
ve tahrik ve idlacircl ile melucircf olub hellipefendi‐i muma ileyha ile ittifak ve yekcihet olarak
envacirc‐ı fesadacircta tebaduumlrleri muumltevatirrdquo Ccedilarşamba kazasında Muumlderris Elhacircc
Ebubekir Efendirsquoyi de ittifaka katmıştır Muumlcadelenin şiddetlenmesi uumlzerine
Battal Paşarsquonın muhallefatının zaptı iccedilin boumllgeye goumlnderilen Mehmet Ağa
durumu ldquosırren ve alenen gereği gibi tahkik ve suacircl ve istintakrdquo iccedilin
goumlrevlendirildi Muumlbaşir Mehmet Ağa Osman Ağarsquonın succedilsuz buna karşılık
ldquoUumlnye kasabası sacirckinlerinden Genccedil Ağarsquonın sucircihallerindenrdquo merkezi haberdar
etmişti Muumlbaşir diğer takririnde Genccedil Ağarsquonın muumltegallibeden olduğunu
ve ldquoCanik sancağı kazalarına atale‐i dest‐i tagalluumlb uumlzere olmakla taraf‐ı devlet‐i
acircliyyeden vacircrid olan muumlbaşerete itibar ve evacircmir‐i acircliyyeye itaacirct etmeyuumlb ihtilacircl‐i
belde ve tatil‐i umucircr‐ı muumlhimmeyerdquo sebep olduğunu bildirerek Canik
kazalarında guumlcuumlnuumln sınırlandırılması iccedilin Ccedilarşamba kazasında oturan
Hazinedaroğluna devlet tarafından ldquoistimacirclet ve ruhsatrdquo verilmesini tavsiye
ediyordu Bu muumlcadele sırasında ittifaka dacirchil Oumlkse ayanı ve Bafra
Muumltesellimi Kara Mustafa Ağa Ccedilarşambarsquoda ldquomal‐ı miricircrdquoyi topladığı sırada
ldquokaza‐i mezkucircrede sakin malucircmrsquoul esacircmi kimselerin tahriklerine mebni merkucircm
Kara Mustafayı bazı eşkıyay‐ı merkucircmeye katlrdquo ettirilmişti74 Kısa suumlre sonra
Battal Paşarsquonın affedilerek yeniden eski goumlrevine iade edilmesi bu
muumlcadeleleri ortadan kaldırmıştır
Yine aynı aileden Mahmut Tayyar Paşarsquonın isyanı uumlzerine hanedan
yeniden ve kesin olarak Canik ccedilevresinden uzaklaştırılınca bu boşluk yine
kendi has adamları tarafından doldurulmaya ccedilalışılmış bu da şiddetli
muumlcadeleleri yeniden alevlendirmiştir Kaymakam Paşa padişaha yazdığı
tahriratta ldquoCanikli Hazinedaroğlu Amasyarsquoya isal‐i teacircddi ve hasar‐ı birle Amasya
muumlftisini ahz ve girift ve habs etmiş ve Amasya sancağı kazalarından Lacircdik ve
Gedeğra kazaları acircyanlarını biğayr‐ı hakk katl ve yerlerine boumlluumlkbaşılarından acircyan
nasb etmişrdquo olduğunu accedilıklayarak ldquobu makucircle hacircini istishacircbdan bir facircide
olmayub beherhal mazarratı derkacircr ve maslahatccedila deflsquo ve izalesirdquoni tavsiye
etmektedir Canikrsquoteki duumlzeni korumaya ccedilalışan padişah da ldquosonu fesada
varacağı ve Anadolu dahi Rumeli gibi ihtilacircle duumlşeceğirdquo endişesiyle Amasya ve
Tokat mukataalarını Cebbarzacircdeye vermeyi duumlşuumlnmuumlş ancak taşrada
denge bozulacağından bu duumlşuumlncesinden vazgeccedilmiştir75
Belirsizlik diğer adaylara goumlre nispeten daha guumlccedilsuumlz olduğu anlaşılan
İsmail Ağarsquonın Canik muhassılı olarak atanmasıyla ortadan kalkmıştır
Canik muhassıllığını ele geccediliren İsmail Ağarsquonın elinden bu makamı almak
74 BOA CML 27716 Firaricirc Battal Paşa ve Canik Ahvalini Soruşturmakla Goumlrevlendirilen Mehmet Ağarsquodan
Gelen Evrak Huumllasası 26 Zilkacircde 12075 Temmuz 1793 75 BOA HAT 26549 12241809-1810 tarihli Hatt-ı Huumlmayucircn Devamla ldquoAmasya ve Tokat mukataalarının iltizamı
Canik tarafına veyahut bir acirchire ihalerdquo olunmasını tavsiye etmektedir
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
26 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
iccedilin Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa bildik bir yola başvurarak Canik
ulemasından doumlrt kişiyi halkla beraber İstanbulrsquoa goumlnderdi Durumun
dikkat ccedilekmesi uumlzerine sancaktan gelen ulema halktan ayrı olarak sorguya
ccedilekilmiş ulemanın ldquomezacircliminden bahisle mecbucircren geldiklerini beyacircn ve irad ile
bekacirc ederek yed‐i zulmuumlnden bizi hulucircs eder iseniz Kacircbe yollarını accedilmış olursunuzrdquo
beyanlarıyla aleyhte şahitlikleri uumlzerine Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquoya
muhasıllığın verilmesinden bir suumlreliğine vazgeccedililmiştir ancak
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağa ldquomaksadını tervicircc iccedilin İsmail Ağa gibi etrafsız
muhassıllar ile muumlnakaşayardquo devam etmiştir Bu muumlcadelesi sırasında boumllgede
bulunan ldquoyirmiden ziyade hanedacircnı katl ve idam ile mallarını garetrdquo ederek
ortadan kaldırmış yine bilinccedilli siyasicirc faaliyetlerine devam ederek Amasya
Sancağı ile Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde ldquokenduumlden gayri muumlteneffiz acircdemrdquo
bırakmamıştır76
Hazinedaroğlu Suumlleyman Ağarsquonın muhassıllık iccedilin diğer guumlccedilluuml rakibi
ise Tayyar Paşarsquonın kapı halkı arasında kethuumldalık goumlrevinde bulunmuş
olan Luumltfullah Ağarsquodır Merfizon Havza ve Koumlpruuml ccedilevresinde yerel bir guumlccedil
olarak ortaya ccedilıkan Luumltfullah Ağa Mahmut Tayyar Paşarsquonın kethuumldalık
goumlrevi gibi oumlnemli bir konuma ve nuumlfuza sahipken iltizam faaliyetlerinde
bulunuyordu Luumltfullah Ağa ldquoTayyar Paşa muumlteallıkacirctından olmak hasebiyle
ağay‐ı mumaileyh ol tarafta hatırı sayılır etraflı ve muktedir‐i acircdem olduğundanrdquo
Suumlleyman Ağa başlangıccedilta diğer muhassıllar gibi kendisiyle
uğraşamamıştır Luumltfullah Ağarsquonın merkezin birinci derecede oumlnem verdiği
tersane işlerini aksatmayacağı muktedir bir kişi olduğu bu sebeplerle
geccedilmişte yaptığı muhassıllık vazifesinin kendisine tekrar verilebileceğinin
belirtilmesi uumlzerine muhassıllık idaresi kendisine havale edilmiştir77
Luumltfullah Ağarsquonın idareyi ele geccedilirmesinden sonra ldquoahz‐ı intikam eylemek
ve icray‐ı garaz adet‐i muumlstemirresirdquone sapması ve Hazinedaroğulları
taraftarlarını sindirmeye ve cezalandırmaya başlaması boumllgede buumlyuumlk
huzursuzlukların ccedilıkmasına sebep oldu Luumltfullah Ağarsquonın muhassıllık
idaresinde başarısız olmasına bağlı olarak halkın hoşnutsuzluğunun
artması uumlzerine uygun zaman kollayan Hazinedarzacircde yeniden faaliyete
geccedilmiştir Hazinedaroğlursquonun teşvikiyle taraftarlarının hazırladığı
arzuhalde muhassıllık idaresinin accedilıkccedila Hazinedaroğluna verilmesi teklif
ediliyordu Padişah ldquoahali‐i merkucircm herhalde senden hoşnud ve racirczı olduklarını
beyacircn‐ı birle muhassılık‐ı mezbucircrun kemakacircn uhdene ihale ve tefvicircz hususunu
istidacirclsquo etmeleriyle bu keyfiyeti tahkicirck iccedilin taraf‐ı şahacircneden hacircfi memucircr olan acircdem
76 Bay agt s193 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair
Veresesi Tarafından Verilen İstidacirc 3 Şevval 122621 Ekim 1811 BOA MADd 9755 s135 77 BOA CDH 1989890 Canik Muhasıllığının Luumltfullah Ağarsquoya İbkasının Muumlnasip Olacağına Dair Kaymakam
Paşaya Tahriracirct-ı Sacircmiye 22 Cemacircziyuumlrsquol ahir 1224 6 Haziran 1809
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 27
bu defa gelub verdiği takriri arzuhal mefhucircmunda mutabık geldiğinden başka sacircir
erbacircb‐ı vukucircfun dahi ihbarırdquo uumlzerine kendisini yeniden muhassıl atamıştır78
Bunu kabul etmeyen Luumltfullah Ağarsquonın karşı ccedilıkması uumlzerine
ldquomuumltegallibelikrdquo olarak yorumlanan hareketleri sebebiyle oumllduumlruumllmesi ile
Suumlleyman Ağa en guumlccedilluuml siyasicirc rakibinden kurtulmuştur79 Canikli ailesinin
yanında isyana katıldığından dolayı hakkında ldquoCanik suumlfehacircsından olub
Tayyar‐ı akibethellip taraftar ve gayretkeşlik iddiay‐ı facircsidesiyle bundan akdem havali‐i
Canik ve Ordu kazalarında isyan eden Hazinedaroğulları Suumlleyman ve karındaşı
Emin ve ruumlfekay‐ı sacircireleri haklarında mehabetriz suducircr eden ferman‐ı kaza cereyan
mucirccibincehellip vuumlcucircd‐ı habacircis hellip lerinden tathirrdquo gibi koumltuuml değerlendirmeler
bulunan bir idarecinin yerel youmlnetici olarak atanmasını sağlaması buumlyuumlk bir
başarı olarak değerlendirilebilir80
Suumlrecin doğası gereği ayanlık sisteminden vazgeccedililerek taşra idaresinde
merkeziyetccedili politikaların uygulanmaya başlandığı Tanzimat doumlnemine
kadar işleyiş ve pratikler ccedilok değişmeden devam etmiştir81 Buumltuumln bu
suumlreccediller temelinde mukataa ve iltizam gelirleri ile sancak idaresini ele
geccedilirmenin yattığı muumlcadelelerde uygulanan pratikleri bize daha iyi accedilıklar
mahiyette bilgiler sunmaktadır Bir sancaktan oumlrnekle değindiğimiz benzer
pratiklere imparatorluk coğrafyasında yaygın şekilde rastlanmaktadır 78 BOA CML 434 Canik Reayasının Arzuhalleri Canik Muhassılına Huumlkuumlm 16 Cemaziyuumlrsquol-ahir 122429
Temmuz 1809 79 BOA CDH 3130 Canik Muhassılı Luumltfullah Ağarsquonın Alacaklarının Tahsili İstirhamına Dair Veresesi
Tarafından Verilen İstida 3 Şevval 122621 Ekim 1811 Buumltuumln gayretlere rağmen resmicirc muumlcadeleyi kaybeden yerel elitler boumllgelerinde sahibi oldukları ccediliftliklere ccedilekilerek bir sonraki muumlcadeleye kadar kendi hallerinde yaşıyorlardı ldquoAhali-i merkucircme bir yere cemlsquo olub bizleri ihzarı birle Hayreddin Beyin Canike muhassıl olalı vakilsquo olan zulm ve taacircddisine tahammuumlluumlmuumlz kalmadı bundan sonra yine mir-i merkucircmun muhassıl olmasına efendilerimiz irade buyurulur ise itaacirct eduumlb muhassıllığa kabul eylemeziz devlet-i aliyyeden bir muhassıl irsacircl buyursunlar deyu kullarınıza ifade eylediklerinde bundan akdemce mir-i muma ileyhden hoşnud ve razıyız deyu bizleri irsacircl eylediniz idi şimdi zulmuumlnden bahisle istemeyuz cevacircbıyla nice irsacircl edebilursunuz dediğimizde olvakt mir-i merkucircmu taleb eylediğimizin aslı belki zulmuuml sacircbıkasından facircriğ olur memucircluna mebni idi derucircn Canike duhucircluuml anda ahali-i Canikin ashacircb-ı nuumlfucirczlarından ikisini birden bilacirc cuumlrm katl edub mal ve eşyasını zabt etmekden nacircşi hellipancak mir-i merkucircm umucircr-ı vilayet ve umucircr-ı muhassıllık vesacircir hususa karışmamak ve ccediliftliğinde sacirckin olub kendu halinde olmak şartıyla efendilerimiz bir muhassıl irsacircl buyursunlar cuumlmlemiz ona itaacirct edubrdquo BOA HAT 140756986 Canik Ahalisi Taraflarından On Doumlrt Kıta İlamacirct ile Varid Olan Muumlderris Mustafa Efendi ve İmam Huumlseyin Efendinin Takrirleri 28 Muharrem 120627 Eyluumll 1791
80 BOA HAT 803335 Tayyar Paşa Taraftarı Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Tahriri Uumlzerine Hatt-ı Huumlmayun 19 Cemaziyuumlrsquol-evvel 12214 Ağustoa 1806 TKS 1943 s50 Trabzon Muumlteselimi ve Ayanlarına Ferman 19 Cemaziyuumlrsquol-ahir 12214 Ağustos 1806 Trabzon Muumltesellimliği goumlrevindeyken valiliğe atanmasında da arz-mahzar suumlreci etkili olmuştur Merkezin kaza halkının arzularını arz ve mahzarlar ile oumlğrendikten sonra yaptığı ilk iş ileri gelen devlet adamlarının kanaatlerine başvurmaktır Merkezdeki bu değerlendirmeler nihaicirc kararın verilmesinde etkili olmaktadır Bu suumlreccedilte merkez ve taşrada uzun bir araştırma işleminin suumlrduumlğuuml goumlruumllmektedir BOA HAT 99441855-H 994 Giresun Ayanı Laccedilinzacircde Mustafarsquodan Hazinedarzacircde Hakkında Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122518 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-C Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Mektup 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99441855-B Vezirlik ruumltbesi ile Trabzon Valiliğine Tayini iccedilin Hazinedarzacircde Tarafından Sadrazam Yusuf Paşarsquoya Ariza 29 Zirsquol-hicce 122525 Ocak 1811 BOA HAT 99941935-A Hazinerzacircdersquoye Vezirlik Verilmesinin Sakıncaları Hakkında Sadrazam Ahmet Paşarsquodan Kaymakam Paşarsquoya Mektup 6 Rebiuumlrsquol-ahir 122630 Nisan 1811 BOA HAT 125948708 Hazinedarzacircdeye Vezaret Verilmemesi Hakkında Sadaret Kaymakamının Padişaha Telhisi 29 Zirsquol-hicce 12273 Ocak 1813 BOA HAT 48123579 Canik Muhassılının Vali Atanması Hakkında Hatt-ı Huumlmayun 12271812-1813
81 Tanzimat sonrası merkez-taşra iktidar ilişkileri iccedilin bkz Hamdi Oumlzdiş ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59-80
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
28 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
SONUCcedil
XVIII yuumlzyılda taşra idaresinde meydana gelen değişim suumlrecini
anlamaya ccedilalışan bu incelemede Canik Sancağırsquonda uygulanan bir
pratikten hareketle muumlcadele youmlntemleri uumlzerinde durulmuş ve
muumlcadelenin sebepleri aktoumlrleri ve olayın oluş suumlreci incelenmiştir Ayrıca
Canikrsquote yerel guumlccedillerin bazen kanlı ccedilatışmalara doumlnuumlşen kişisel ccedilıkarlar ve
guumlccedil muumlcadeleleri uğruna taşra idaricirc yapısına ne şekilde muumldahale
edebildikleri de ortaya konulmaya ccedilalışılmıştır
Burada yerel elitler arasında oumlne suumlruumllen retorik ve uygulanan pratiğin
ne denli genel olduğu sorusu oumlnem kazanmaktadır İdaricirc accedilıdan
değerlendirildiğinde bu yalnızca Canikrsquoe oumlzel bir oumlrnek değildi
İmparatorluğun diğer youmlrelerinde de benzer muumlcadelelere sıklıkla
rastlamak muumlmkuumlnduuml XVIII yuumlzyılda gerek Canikrsquote gerekse
imparatorluğun diğer youmlrelerindeki yerel elitlerin yaşam oumlykuumlleri ve
izledikleri pratik bu kalıba az ccedilok uymaktadır Bu bazı tarihccedililer tarafından
oumlzguumlnluumlğuumlnden dolayı ldquoacircyan siyasetirdquo olarak da tanımlanmıştır82
Bu suumlreccedil taşrada yerel guumlccedilleri ve halkı merkez karşısında pasif ve
edilgen bir konumdan daha aktif ve etken konuma taşımıştır Merkezin
taşraya hacirckim olduğu bir hacirckimiyet ilişkisi artık taşraya doğru kaymıştır
Bu guumlccedil muumlcadelesinde yerel elitler suumlreci kendi lehlerine ccedilevirebilmek iccedilin
sık sık mahkeme safahatını reayayı devreye sokarak kullanmaya
ccedilalışıyorlardı Bunun asıl sebebi ise yerel elitlerin oumlmuumlr boyu idareci
atanmaları karşısında arz‐mahzar siyasetinin Osmanlı hukuk pratiğinde
taşra youmlnetimini ele geccedilirmek iccedilin tek yol olarak kalmış olmasıdır
Oumlte yandan resmicirc sıfatla ayan atanmak iccedilin yerel elitler arasında yapılan
yoğun ve şiddetli rekabet yuumlzuumlnden ayanlık iccedil anarşinin başlıca sebebi
haline gelmiştir Halk artık yerel elitlerin temsil ettiği ve onların lehine
işleyen hiziplere ayrılmaktadır Bunda ayanların siyasicirc guumlccedil yanında taşra
sosyo‐ekonomik hayatında etkin olmalarının da roluuml vardır83 Bu pratikler
merkeziyetccedili politikaların uygulanmasına bağlı olarak ayanlık sisteminin
ortadan kaldırıldığı Tanzimat doumlnemine kadar devam etmiştir
82 Khoury ages14 83 Canikli Ali Paşa ayanların seferler sırasında muumlbayaa youmlntemiyle devlete buumlyuumlk miktarlarda malzeme
sattıklarını ayrıntılarıyla anlatmaktadır Oumlzkaya agm s148-151
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 29
KAYNAKCcedilA 1‐Arşiv Belgeleri ‐ADVNMHM(Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 246
‐ADVNMHMd (Bab‐ı Asafi Divan‐ı Huumlmayucircn Muumlhimme Kalemi) 200 202 203 ‐ADVNŞKTd (Şikacircyet Defterleri) 190
‐ARSK(Bab‐ı Asafi Ruus Kalemi) 1572
‐AESMHDI(Ali Emiricirc Mahmud I)1279237
‐CADL(Cevdet Adliye) 543259 764558 794790 804815 845061 855134 9028
‐CAS (Cevdet Askeriye) 7975 ‐CDH(Cevdet Dacirchiliye) 13552 1467222 1517522 15423 16775 1786 1989890 20665
24212094 251206 30915423 713541 713543 844196 ‐CML (Cevdet Maliye) 434 1738 19237 27716
‐CZB (Cevdet Zaptiye) 1158 241155 ‐DBŞMMHF (Bab‐ı Defteri Başmuhasebe Muhallefat Halifeliği) 3939 ‐HAT (Hatt‐ı Huumlmayucircn) 24893A 100142034 26549 26715605 41855F 42034C
48123579 50924991 803335 99441855‐B 99441855‐C 99441855‐H 99941935‐A
140756986 31918717 125948708 63731426 63731426A ‐MADd (Maliyeden Muumldevver Defterler) 9729 9753 7359 ‐MLd (Maliye Kalemi Defterleri) 27716
‐NFS d (Trabzon Nuumlfus Defteri) 1149 ‐TAD (Trabzon Ahkacircm Defteri) I II ‐SKS (Samsun Kadı Sicili) 3171
‐TKS (Trabzon Kadı Sicili) 1924 1943 1949 1991 1999 2013
2‐Araştırma ve İnceleme Eserler ‐III Selimrsquoe Sunulan Islahat Layihaları (Haz Ergin Ccedilağman) Kitabevi İstanbul 2010
‐90 Nolu Muumlhimme Defteri (Hazırlayanlar Nezihi Aykut ve diğerleri) Tuumlrk Duumlnyası
Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1993
‐Ahmet Cevdet Tarih‐i Cevdet III Dersaacircdet 1309 ‐Başar Fahameddin Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717‐1730) TTK Ankara 1997 ‐Bay Abdullah Trabzon Eyaletinde Muumltegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750‐1850)
(Yayımlanmamış Doktora Tezi Atatuumlrk Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml) Erzurum
2007
‐Canbakal Huumllya 17 Yuumlzyılda Ayntacircb (Ccedilev Zeynep Yelccedile) İletişim Yayınları İstanbul
2009 ‐Defterdar Sarı Mehmed Paşa Nesacirchiyrsquouumll‐Vuumlzeracirc vrsquoel‐Uumlmeracirc veya Kitacircb‐ı Guumlldeste (Devlet
Adamlarına Oumlğuumltler) (Sad Huumlseyin Ragıp Uğural) Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları
İstanbul 1987
‐Eldem Edhem ldquo18 Yuumlzyıl ve Değişimrdquo Cogito Sayı191999 s189‐199 ‐Ergenccedil Oumlzer ldquoOsmanlı Klasik Doumlnemindeki ldquoEşrafrdquo ve ldquoArsquoyanrdquo Uumlzerine Bazı Bilgilerrdquo
Osmanlı Araştırmaları Sayı III İstanbul 1982 s107‐110
‐Ergin Osman Nuri Mecelle‐i Umur‐ı Belediyye III (Yay Youmln Cengiz Oumlzdemir) İstanbul
Buumlyuumlkşehir Belediyesi Yayınları İstanbul 1995 ‐Heper Metin ldquoCenter and Periphery in the Ottoman Empire With Special Reference to
the ‐Nineteenth Centuryrdquo İnternational Political Science Review Vol1 No1 (1980) s61‐105 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
30 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
‐ldquoOsmanlı Siyasal Hayatında Merkez‐Kenar İlişkisirdquo Toplum ve Bilim Bahar‐Yaz1980
s3‐35
‐Hezarfen Huumlseyin Efendi Telhicircsuumlrsquol‐Beyacircn ficirc Kavacircnicircn‐i Acircl‐i Osman (Haz Sevim İlguumlrel)
TTK Ankara 1998
‐İmber Colin Osmanlı İmparatorluğu 1300‐1650 İstanbul Bilgi Uumlniversitesi Yayınları
İstanbul 2006 ‐İnalcık Halil Osmanlırsquoda Devlet Hukuk Adalet Eren Yayıncılık İstanbul 2000
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Hukukuna Giriş Oumlrficirc‐Sultanicirc Hukuk ve Fatihrsquoin Kanunlarırdquo Osmanlı
İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Uumlzerinde Arşiv Ccedilalışmaları İncelemeler Eren Yayıncılık
İstanbul 1993 s340 ‐İnbaşı Mehmet ldquoTrabzonBatum Eyaleti Valileri (1755‐1795)rdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi
Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi (Atatuumlrkrsquouumln Doğumunun 125Yılı Oumlzel Sayısı)
S312006 s161‐191
‐İpşirli Mehmet ldquoKapı Halkırdquo DİA XXIV İstanbul 2001 s343‐344
‐Karagoumlz Rıza Canikli Ali Paşa TTK Ankara 2003
‐Khoury Dına Rızk Osmanlı İmparatorluğursquonda Devlet ve Taşra Toplumu Musul 1540ndash1834
(Ccedilev Uumllkuumln Tansel) Tuumlrkiye İş Bankası Kuumlltuumlr Yayınları İstanbul 2008 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı İmparatorluğursquonda Merkez ile Taşradaki Guumlccedil Sahipleri Arasındaki
İlişkiler Bir Tarihyazımı Ccediloumlzuumlmlemesirdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed Suraiya Faroqhi)
Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s171‐193 ‐Kılıccedil Orhan ldquoOsmanlı Doumlnemi İdaricirc Uygulamalar Bağlamında Canikrsquoin Youmlnetimi ve
Youmlneticilerirdquo Geccedilmişten Geleceğe Samsun 1Kitap (Geccedilmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu
Samsun Buumlyuumlkşehir Belediyesi 4‐5‐6 Mayıs 2006) (Ed Cevdet Yılmaz) Samsun Buumlyuumlkşehir
Belediyesi Samsun 2006 s31‐46 ‐Koccedili Bey Risalesi Birinci Tablsquoı Matbaacirc‐i Ebuziya Konstantiniye 1303
‐Kunt Metin Sancaktan Eyalete (1550‐1650 Arasında Osmanlı Osmanlı Uumlmerası ve İl İdaresi)
Boğaziccedili Uumlniversitesi Yayınları İstanbul 1978
‐Marcus Abraham Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (Ter Mehmet Emin Baş)
Kuumlre Yayınları İstanbul 2013 ‐Mardin Şerif ldquoTuumlrk Siyasasını Accedilıklayabilecek Bir Anahtar Merkez‐Ccedilevre İlişkilerirdquo
Tuumlrkiyersquode Toplum ve Siyaset Makaleler I İletişim Yayınları İstanbul 2000 s34‐76 ‐Masters Bruce ldquoArap Vilayetlerinde Yarı Oumlzerk Guumlccedillerrdquo Tuumlrkiye Tarihi 1603‐1839 (Ed
Suraiya Faroqhi) Kitap Yayınevi İstanbul 2011 s229‐251 Mert Oumlzcan XVIII ve XIX Yuumlzyıllarda Ccedilapanoğulları Ankara 1980
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoAyanrdquo DİA IV İstanbul 1991 s195‐198 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Hacı Ali Paşa Ailesirdquo DİA VII İstanbul 1993 s151‐154 ‐Mutafccedilieva VP ldquoXVIII Yuumlzyılın Son On Yılında Ayanlık Muumlesesesirdquo İstanbul
Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Tarih Dergisi XXXI1978 s163‐182
‐Nagata Yuzo Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Uumlzerinde Bir İnceleme TTK Ankara 1997 ‐Nizacircmrsquouumll‐muumllk Siyaset‐nacircme (Haz Mehmet Altay Koumlymen) TTK Ankara 1999 ‐Ortaylı İlber Tuumlrkiye Teşkilat ve İdare Tarihi Cedit Neşriyat Ankara 2008
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoOsmanlı Kadırsquosının Taşra Youmlnetimindeki Roluuml Uumlzerinerdquo Amme İdaresi Dergisi
IX1 (Ankara 1976) s95‐107
‐Osmanlı İmparatorluğursquonun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (Ed Halil İnalcık Donald Quataert)
II Eren İstanbul 2004
‐Oumlzdiş Hamdi ldquoVadide İktidar Oyunları Ofrsquoda Hacirckimiyet Muumlcadelesirdquo Uluslararası
Karadeniz İncelemeleri Dergisi 6Bahar 2009 s59‐80
‐Oumlzkaya Yuumlcel Osmanlı İmparatorluğursquonda Ayanlık TTK Ankara 1994 s59‐110
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 31
‐Oumlzkaya Yuumlcel XVIII Yuumlzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı Kuumlltuumlr ve
Turizm Bakanlığı Yayınları Ankara 1985
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşarsquonın Risalesi ldquoTedacircbiruumlrsquol‐Gazavacirctrdquordquo Tarih Araştırmaları Dergisi
CVII S12‐131969 s148
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoCanikli Ali Paşardquo Belleten C36 144 Ankara 1972 s483‐525
‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoMerkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuccedilları Ayanlık Sistemi ve Buumlyuumlk
Hanedanlıklarrdquo Osmanlı VI (Ed Guumller Eren) Yeni Tuumlrkiye Yayınları Ankara 1999
s165‐173 ‐Pakalın Mehmet Zeki Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Soumlzluumlğuuml II Milli Eğitim
Basımevi İstanbul 1983 s171‐174
‐Quataert Donald Osmanlı İmparatorluğu 1700‐1922 (Ccedilev Ayşe Berktay) İletişim
Yayınları İstanbul 2011 s85‐90
‐Rabo Annika ldquoCentre and Periphery The Case of Raqqa Provincerdquo Bulletin drsquoetudes
Orientales T4142(1989‐90) s149‐160 ‐Rıfarsquoat Ali Abou‐El‐Haj Modern Devletin Doğası (Ccedilev Oktay Oumlzel Canay Şahin) İmge
Kitabevi Ankara 2000 ‐‐‐‐‐‐‐‐‐ ldquoThe Ottoman Vezir and Paşa Households 1683‐1703 A Preliminary Reportrdquo
Journal of American Oriental Society Vol94 No4 (Oct‐Dec1974) s438‐447
‐Sertoğlu Mithat Osmanlı Tarih Luumlgatı Enderun Kitabevi İstanbul 1986
‐Şahin Canay The Rise and Fall of an Acircyan Family in Eighteenth Century Anatolia The
Caniklizades (1737‐1808) (Yayımlanmamış Doktora Tezi Bilkent Uumlniversitesi Sosyal
Bilimler Enstituumlsuuml) Ankara 2003 ‐Uzunccedilarşılı İsmail Hakkı ldquoAyanrdquo İslam Ansiklopedisi (MEB) II İstanbul 1965 s40‐42
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
32 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
EKLER (XVIII ve XIX Yuumlzyıl Taşra İdaresine Dair Belgeler)
BOA CDH 1517522 (Canik Sancağı Kazalarından Seccedililen Vekillerin İsimlerini Havi
Defter)
Firsquol asl Canik Sancağı kazalarının ahalileri mukaddemacirc ve hacirclen muhassıllarından rikacircb‐ı
huumlmayucircn iştikacirclarından ve emr‐i aliyyeler ile talsquoyin buyurulan dergacirch‐ı ali
kapucubaşılarından Burgazlı ve balsquode Kuumlccediluumlk Huumlseyin Ağa ve hacirclen hassa
silahşoumlrlerinden Mahmud Bey ve zidehu mecdihim marifetleriyle ruumlrsquoyet olunan hususun
muharrikleri kimlerdir deyu bu deflsquoa terafuumllsquoleri akabinde istifsar olundukda halen
Asitanersquode sacirckin Peyk demekle malsquorucircf Mustafa Ağa ile mukaddemacirc Burgazlı
maddesinde Amasyaya nefy ve ıtlak olunan Kara Ebubekir Ağadır deyu bu deflsquoa
asitanersquoden gelen beş nefer şuumlkkacirct ihbacircr ve muharrikleri ve gerek asitanersquode yuumlz nefer
mikdarı tahricirck olunan ruumlfekacircları şikacircyetlerin oldukları yerleri ve isimlerini şuumlkkacirct‐ı
merkucircmun gibi vuumlkelay‐ı ahali‐i Canik nefy‐i ahyar eyledikleri defterdir ki ber vech‐i ati
zikr olunur
Arim kazasından Rufaros karyesinden Mehmed bin Hasan ve Ahmed bin Suumlleyman
nefer 2
Akccedilayrsquoda Leylek karyesinden İsmail bin Hacı Osman nefer 1
Dibekli karyesinden Ali bin Mehmed nefer 1
Cedalu karyesinden Ali bin Himmet nefer 1 Beş nefer şacirckiler muumlbaşiri maiyetiyle
asitaneden gelenlerdir
Alaccedilamdan Yenice karyesinden Kara Molla Mehmed nefer 1 Asitanede Sinekciler
medresesinde sacirckindir
Fenazir kazası sacirckinlerinden Mehmed ve Karındaşı Deli Mustafa nefer 2 Asitanede ağa
kapusunda onbeş seneden muumltecaviz Kacircrhanede sacirckindir
Kavak kazasında Ccedilakallu karyesinden Kantaroğlu İbrahim nefer 1 Altı seneden beru bu
yanda sacirckindir
Arim kazasında Kuşdivanlı karyesinden kırk sekiz boumlluumlğuumln Deli Hasan nefer 1 On altı
seneden muumltecaviz ağa kapusundadır
Yine Arim kazasında Sefillu karyesinden Yakub oğlu Molla Ahmed nefer 1 On seneden
muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim kazasında Timurlu karyesinden Hasan oğlu Molla Huumlseyin nefer 1 Yine on
beş seneden muumltecaviz Suumlleymaniyede sacirckindir
Yine Arim azasında Karaağaccedil karyesinden Molla Ahmed Nefer 1 Otuz seneden
muumltecaviz Suumlleymaniye Cami‐i şerifinde kayyımdır
Terme kazasında Şuayb karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Nasuh oğlu Mehmed
ve karındaşı Huumlsrev Nefer 2 Halen Amasyada muumlteehhillerdir
Yine Terme kazasında Koumlybucak karyesinden Kınacıoğlu firarlarından Kadı Derviş nefer
1 Halen Tokat kazasında sacirckindir
Akccedilayda Mescid karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Azaklı Hasan nefer 1 Halen
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Dikencik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilukadaroğlu Ali
Nefer 1 Halen Bostancı ocağındadır
Yine Akccedilayda Depecik karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Kurt Salih nefer 1
Asitanede ağa kapusundadır
Yine Akccedilayda Eyne Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Hasan Koumlle Nefer 1
Halen Merzifonda Muumlteehhildir
Yine Kadı karyesinden Kınacıoğlu boumlluumlkbaşılarından Ccedilunkaroğlu İbrahim nefer 1 Yine
Merzifonda muumlteehildir
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 33
Yine Akccedilayda İncefesoğlu nefer 1
Yine Akccedilayda Uzunlu karyesinden Kınacıoğlu firarilerinden Ebesiz Oumlmer nefer 1 Elan
Amasyada sacirckindir
Yine Akccedilayda Mahmud Ağanın Hayır Beşe nefer 1
İfraz kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Terme kazasından Mehmed Efendi ve Derviş Ağa nefer 2
Yine Terme kazasından Mustafa nefer 1
Kozalioğlu nefer 1
Akccedilay kazasından Lazoğlu Mehmed Efendi nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Mahmud oğlu ve diğer Uzun Hasan nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Ali Ağa ve ammioğlu Oumlmer Beşe nefer 2
Yine Akccedilay kazasından İnce Mehmed nefer 1
Yine Akccedilay kazasından Oumlmer oğlu Mustafa nefer 1
Hisarcık kazasından Huumlseyin Efendi ve Uzun Mehmed nefer 2
Ccediloumlreği kazasından Huumlseyin Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Uumlnye kazasından Mehmed Beşe ve İsmail nefer 2
Keşderesi kazasından Mahmud Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Alaccedilam kazasından Mustafa ve Mahmud Beşe nefer 2
Bafra kazasından Huumlseyin Efendi ve Ahmed Beşe nefer 2
Fenazir kazasından kazasından Kara Halil oğlu Kara İbrahim nefer 1
Yine Fenazir kazasından Mehmed ve Mustafa nefer 2
Yine Fenazir kazasından İbrahim ve Huumlseyin nefer 2
Yine Fenazir kazasından Hacıoğlu Mustafa nefer 1
Meydan kazasından İbrahim oğlu Kara Mustafa nefer 1
Kavak kazasından Hasan ve İbrahim nefer 2
Yine Kavak kazasından Karakullukccedilu Hasan nefer 1
Yine Kavak kazasından Hamoğlu Ahmed nefer 1
Yine Kavak kazasından Kuumlpluuml karyesinden Ahmed Beşe nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Mehmed nefer 1
Yine Kuumlpluuml karyesinden Kara Mehmed Beşe nefer 1
Samsun kazasından Osman Efendi ve Mehmed Efendi nefer 2
Ayvacık kazasından Molla Mustafa nefer 1
Arim kazasından Molla Mustafa nefer 1
Oumlkse kazasından Mahmud ve Mehmed nefer 2
Yine Oumlkse kazasından Lazoğlu Hasan Efendi nefer 1
Arim kazasından Mahmud oğlu Huumlseyin nefer 1
Oumlkse kazasından Ağa kapusunda Osman oğlu nefer 1
Yine Oumlkse kazasından Deli Ali nefer 1
Arim kazasından İbrahim ve Mustafa nefer 2
Kuumlpluuml karyesinden Ahmed nefer 1
Muumlbaşiri macirciyetle gelen beş nefer muumlddeicirclerin asitanede ruumlfekacircmızdandır deyu haber
verdikleri defterde isimleri mestucircr olub ne mahalden oldukları malsquolucircm olmayanların
esacircmileridir ki zikr olunur
Hatib Mehmed Efendi nefer 1
Huumlseyin oğlu Mustafa nefer 1
Kurt Ahmedin Salih nefer 1
Mahmud oğlu Mustafa nefer 1
Ak Mehmedoğlu Odabaşı nefer 1
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
34 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Kassaboğlu Mahmud nefer 1
Kayıkccedilı Mustafanın karındaşıoğlu Huumlseyin nefer 1
Piribaşıoğlu Mehmed nefer 1
Karakadıoğlu Ccedilakır Beşe nefer 1
Kızılalioğlu Koumlse Mehmed nefer 1
Sarı Mustafa nefer 1
Pasıoğlu Mustafa nefer 1
Ccedilolakağcaoğlu Mustafa nefer 1
Molla Yusuf nefer 1
Ali Beşe nefer 1
Diğer Molla Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Ve Halil oğlu Mustafa Beşe nefer 1
Diğer Ahmed Beşe nefer 1
Yusuf nefer 1
Ahmed Beşe nefer 1
Yekucircn nefer 97 Yalnız doksan yedi neferdir
İş bu derucircn defterde olan doksan yedi nefer mestucircrrsquoul esacircminin yetmiş altı neferi Canik
sancağı kaza ve kurra ahalilerinden olduğu malsquolucircm olub bacircki yirmi bir neferin isimleri ve
şahısların ne mekacircnda oldukları kimesnenin malsquolucircmu olmadığı defterdir ki iş bu mahalle
şerh verildi
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil abdehu
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 35
Firsquol asl Canik Sancağında vacircki on sekiz kaza ahalileri taraflarından umucircrlarını ruumlrsquoyete
kenduuml taraflarından ataleten ve kuzzacirct ahalileri taraflarından muumlteaddid huumlcec‐i şerlsquoiyye
ile divacircn‐ı Trabzona muumlctemilsquoicircn olan derucircn huumlccetlerde mestucircr vekillerin ve şuhucircdların
ve kazalarının esacircmileri defteridir ki ber vech‐i ati zikr olunur
An kaza‐i Bafra
Mehmed Efendi bin Mustafa
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Esseyid Ahmed Efendi bin Seyyid
Osman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Elhacircc Mehmed bin Hasan
Hacı Ali bin Şaban
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Elhacircc Mehmed bin Şaban
Elhacircc Ali bin Halil
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Alaccedilam
Elhacircc Suumlleyman bin Yusuf
Esseyid Ali bin Şaban
Elhacircc Mehmed bin Mehmed
Elhacircc İbrahim bin Suumlleyman
Elhacircc Huumlseyin bin Hasan
Mehmed Efendi bin Mustafa
Esseyid Ahmed Efendi bin Osman
Elhacircc Mehmed bin Huumlseyin
An kaza‐i Samsun
Elhacircc Suumlleyman bin İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Elhacircc İbrahim bin Mehmed
Ahmed bin Mehmed
Hasan Efendi bin Ahmed
Ahmed bin Huumlseyin
Hacı Halil bin Mehmed
Kethuumldacirc Mehmed
An kaza‐i Arim
Elhacircc Huumlseyin Emrullah
Alemdacircr Elhacircc Mehmed
Elhac Mustafa Kırk sekiz
Elhacircc Mehmed Seyflu
Habib Beşe
Elhacircc Kara Ahmed
İbrahim Ağa Mutinin oğlu
Elhacircc Kel Piri Beşe
Hacıoğlu Elhacircc Ahmed
Muslioğlu Alemdacircr Mustafa Beşe
Hacı Mehmed bin Ahmed
Hasan bin Mehmed
Derviş Mehmed Beşe
Ehad Efendi bin Mustafa
Seyyid bin Mehmed
Mehmed bin İsmail
hellip() ağası Mustafa
Mehmed bin Oumlmer
An kaza‐i Kavak
Hasan Efendi bin Ahmed
Elhacircc Halil bin Mehmed
hellip() kethuumldacircsı Mehmed
Elhacircc Suumlleyman bin Hacı İshak
Elhacircc Mehmed bin İbrahim
Esseyid Hacı İbrahim bin Mehmed
Mehmed bin Mustafa
Mehmed bin Ahmed
Mustafa bin Mehmed
An kaza‐i Meydan
Molla İbrahim bin Ahmed
Osman bin Osman
Ali bin Oumlmer
Suumlleyman bin Hasan
Mustafa bin Ahmed
Mehmed bin Ramazan
Osman Sipahi
An kaza‐i Keşderesi
Osman Sipahi
Hasan bin Ccedilavuş
Mehmed Beşe bin Veliyuumlddin
Molla İbrahim
Huumlseyin Ccedilelebi
İbrahim Beşe bin Abdullah
Mehmed Beşe bin Hasan
An kaza‐i Terme
Ahmed bin Alemdacircr
Salih bin Mustafa
Sarı Mehmed Beşe
Derviş bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Fındık
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
36 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Hacı Mehmed Efendi
Hacı Piri Ağa bin Mehemd
Ayvacıklı Hacı Oumlmer
Arimden Hacı Huumlseyin
Hacı Ahmed
Kadı Mehmed
Musli Ağa Ccedilarşambadan
Elhac Ahmed
Alemdar Mustafa
Elhac Mustafa
An kaza‐i Akccedilay
Ahmed Efendi bin Mustafa Efendi
Mehmed bin İsmail
Esseyid Ahmed Ccedilelebi bin Mehmed
Mehmed bin Oumlmer
Termede Ahmed Beşe
Termede Derviş Ağa
Termede Salih Beşe bin Ahmed
Termede Kara Mehmed Beşe bin Resul
An Kaza‐i Fenariz
Ahmed Beşe bin İbrahim
Mehmed Beşe bin Ahmed
İsmail bin Mustafa Efendi
Elhac Hasan bin Ahmed
Mustafa bin Mustafa
Mustafa Beşe
Ali Efendi bin Esseyid Ahmed Efendi
An kaza‐i İfraz
Ali Efendi bin Ahmed
Elhacircc Hasan bin Ahmed Bey
Mustafa Beşe bin Abdullah
İsmail Beşe bin Mustafa Efendi
Mustafa bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Ahmed Beşe
Ahmed Ağa bin İbrahim Ağa
An kaza‐i Cevizderesi
Elhacircc Ahmed
Elhacircc Ramazan
Mustafa Beşe
Osman Efendi
Deli İbrahimoğlu Mehmed Ağa
İmam Huumlseyin Efendi
İsmail Efend
Dedeoğlu Mehmed
Sofioğlu Ali Beşe
Kalaycı Hacı Ahmed
An kaza‐i Serkis
Suumlleyman Beşe bin Hasan
Mustafa Beşe bin Oumlmer
Hatib Mustafa Efendi
Mehmed bin Mustafa
Mustafa Efendi
Hasan Efendi
Kuumlccediluumlkemirzacircde Seyyid İbrahim Ccedilelebi
An kaza‐i Satılmış
Molla Hasan bin Oumlmer Beşe
Ali Beşe bin Mehmed
Mehmed Beşe bin Hasan
Huumlseyin Molla Hasan
İbrahim Ccedilelebi bin Mustafa
Mehmed Beşe bin Hasan
Halil bin İbrahim
An kaza‐i Oumlkse
Sungarlu Mehmed Efendi
Sarıcalu Musli Beşe
Sarıcalu Elhacircc Ali
Mustafa Beşe bin Osman
Elhacircc Ali bin Mehmed
Hatib Mehmed Efendi
Esseyid Hacı Oumlmer
An kaza‐i Ayvacık
Yeniceli Hatib Mehmed Efendi
Kadızacircde Elhacircc Oumlmer
Elhacircc Ali bin Berk
Sulualanlı Mehmed Halife
Mustafa Alemdacircr
Elhacircc Mustafa bin Mehmed
Alemdacircr Mustafa Beşe
Elhacircc Mehmed
Elhacircc Piri
An kaza‐i Ccediloumlreği
Mehmed Efendi bin Mustafa kuzzacirctdan
Şar İskelesi Kethuumldacircsı Mustafa bin Ali
Kethuumldacirc Ali bin Mustafa
İsmail Efendi bin Abdullah
Hacı Ahmed Halife
Ahmed bin İbrahim
Ahmed Beşe bin Ahmed
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 37
An kaza‐i Uumlnye
Huumlseyin Efendi
İsmail Efendi
Osman Efendi
Mehmed Ağa bin İbrahim
Kalaycızacircde Elhac Mehmed
Dedezacircde Mehmed Beşe
Sofizacircde Ali Beşe
Elhacircc Ramazan
Elhacircc Ahmed
Fartınlızacircde Mustafa Beşe
Uzun Mustafa Beşe
Ccedilolak Mehmed Beşe
Şehri Halil Ccedilelebi
Sarıhacızacircde Mustafa Ccedilelebi
Esir Beşe
Kefere tacircifesinden Yorgi Papas
Muğal Papas
Avinoğlu Papas
Samzakioğlu Papas
Kaloğlu Papas
Yekucircn nefer 176 Yalnız Yuumlz yetmiş altı
neferdir
hellip() hezarsquol‐defter hurrire el‐facirckir ileyh
hellip()
Halil el‐kadı medine‐i Trabzon ufiye
anhuuml
(Muumlhuumlr)
Halil
abdehu
SKS 3171 s156‐157 (Canik Muhassıl Vekili Osman Beyrsquoin Adalet Buyuruldusu)
Canik Muhassılı Vekili mahducircm‐ı hazret‐i veliyuumlrsquon‐niami devletluuml necabetluuml veliyyrsquouumln
niacircm Osman Bey efendimiz hazretleri tarafından vuumlrucircd eden adalet buyuruldusu
sucircretidir 21 Cemaziyuumlrsquol‐evvel 1229
Şeriatmeacircb Canik Sancağının hacircvi olduğu kazaların kuzzacirct ve nuumlvvacircbı faziletluuml efendiler
zidet fazlihim ve mersquozucircn‐ı birsquol‐ifna fezahatlu efendiler ve muumlderrisicircn‐i kiracircm efendiler
zide takvahum ve mefacirchirirsquol‐emacircsil versquol‐akran muumltesellimleri izzetluuml ağalar zidet
mekadirihim ve vuumlcucirch‐ı vilacircyet ve ihtiyaracircn ve boumlluumlkbaşıyan ve iş erleri ba cemlsquoihim
balsquodersquot‐teslimacirct inhacirc olunurki muumlddet‐i medidenberuuml hasbrsquoel‐vakt sancağımız muhtel ve
muharebeden hacircli olmadığı sebebleri kazaların muumltesellimleri başlu başına bildikleri ve
diledikleri misillucirc cuumlrm uuml cinacircyet ve hesacircb ve kitacircbları olmayub mukaddem hakk‐ı
ehakk‐ı devletlerinde kemacircl‐i inayet ve ihsacircn‐ı şahane zuhucircra gelerek şan‐ı vezacircret ihsacircn
buyurulan devletluuml merhametluuml veliyyuumlrsquon‐nimetim efendimiz hazretleri bacirc emr‐i
cihandari birsquoş‐şeref versquol‐ikbacircl mersay‐ı mersquomuriyetlerine azimet ve hareketleri esnay‐ı
fukaranın zaacircf‐ı hal ve diğer kevniyetlerine rahm ve şefkacirct buyurularak muumltesellimacircn
ağaların her birlerine baş baş şifacirchen fukaraya siyacircnet olunmak tekacirclif‐i şakkadan başka
cuumlrm ve toumlhmetler zuhucircrunda hal ve tahmillerine goumlre ceracircimleri ahz ve muumlsvedde gucircna
davaya suumllucirck etmeyub ve alınan ceracircimi ve masrufatı iracircd ve masacircrif ederek bila emr ve
balasına hizmet ve ikram namiyle acircyan ağaların sefacirchet etdiklerini defter‐i nilsquomaya kayd
etmemek hususlarını muumlşaruumln ileyh efendimiz başka ve inayetluuml ağa pederimiz
hazretleri dahi bir deflsquoa ruumlrsquoyet‐i muhasebelerinde başka her birlerine tersquokid ve tenbih
buyurulduğu ve hizmetkacircr ve sarıklık iddiası oldukları ba fermucircde hazret‐i veliyyrsquouumln‐
niami dacircima fukaraya rersquofetiyle muamele ve cuumlrm ve toumlhmetleri zuhucircrunda gereği gibi
tashicirch ve şerlsquoicirc şericircfe muumlracaacirct ve murafaacirc etdirilerek uumlzerlerine toumlhmet‐i bendegide
ekserisini değnek ile terbiyet eduumlb ve ceracircim‐i hazzı iktiza eder ise de yuumlz kuruştan
noksan davayı kenduumller goumlruumlb buumlyuumlcek ve muumlcmelce davalarki kıtal ve ırz dalsquovaları
misillucirc maddeleri tarafımıza ilsquolam ve ifade olunmak lacirczimeden ve bu vecihle tenbih‐i
veliyyuumlrsquon‐niami var iken hilesi hatırlarından dur ve tamlsquoa hame ducircş olub hele efendimizi
kırmayacakları numucircdar‐ı hudacircdan hayacirc ve tarafımızdan perva etmeyerek yani bizleri
bilmez gibi bundan akdem tevzilsquo vukuucircnda tarafımıza takdim eyledikleri defterlerinde
yine cuumlzlsquoicircce irad kayd ve kenduuml başlarına sefacirchet etdikleri matbah masacircrifi ve murucircr‐ı
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
38 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
ubucircr masarifi namiyle kuumllli masarif kayd etdiklerine mebni gayri havsala‐i salacircbete bir
tuumlrluuml kabul etdirilemeyub ve tenficircz‐i emr‐i veliyyrsquouumln‐niaminin icrası lacirczimeden olmağla
kiminin beyhucircde masarifi kesir ve kiminin ceracircim ahzı vacircfir irad kaydı bimisacircl
olduğundan rahmen lirsquol fukara birer mikdar masacircriflerinden tenzicircl olunarak fukaranın
esamisine isabet eden mal‐ı salyacircne vacircfirce tahficircf etdirildi sizler ki muumltesellimacircn ağalarsız
hele atufetluuml ağa pederim bacirc mersquomucircriyet sancağ‐ı ahirde olub sizlerin sıdk ve kizbini fark
etdi ise de ber muktezay‐ı vakt iştigal‐i kesicircre sebebi yuumlzuumlnden durmayub ve cuumlmle
kusurunuzu sarf‐ı enzacircr etdi bizler bari bir kimesnenin talsquorif‐i suacircline bakmayub aklımız
derk etdir bu vakte kadar hiccedilbir şeye bakmayub belki emr veliyyuumlrsquon‐niami uumlzere
kenduumllere geluumlb insaf ederler deyu ihmacircl olundu ise de fima balsquod emr ve nuumlfucircz‐ı
veliyyuumlrsquon‐niaminin icrası kaydında olacağı muhakkak biluumlb bundan sonra bilacirc emr ve
bilacirc sened defterlerinize beyhucircde masacircrifden habbe‐i vacirchide goumlrmiyem ve kayd
ederseniz kabul olunmayacağı ve nefs‐i karındaşım olur ise bu babda terbiye ve kuşmal
emrine nasb nefs‐i ihtimam edeceği musarrah bilesiz ve başlarınızda muumltecemmilsquo salyane
ve hafif kaccedilkunları bir alay suumlfehacircları tutmayub kazalarınıza goumlre beş ve nihayet uşakdan
ondan ezyed hizmetkacircr alunmayub hizmetkacircr lacirczım ise miricircluuml neferacirctı istihdacircm etdirsin
bulunmadıkları sucircretde karındaşlarını hizmetinizde kullanub bu vecihle hizmet ve tahsicircl‐
i rızay‐ı veliyyuumlrsquon‐niamide bulunasız ve sizler ki kuzzacirct ve nuumlvvacircb‐ı muma ileyhacirclarsız
sizler dahi bundan akdem suducircr eden emr‐i celilluumlrsquoş‐şan mantuku mevtacirc zuhucircrunda
yuumlzde beş resm‐i kassam ahz edub eytacircmlara gadrden hazer ve kaza ve kurralarda resm‐
i ruumlrsquoyeti bahanesiyle na () talsquobir olunan atlunuz durub fukaraya rencide etmeyesiz ve
sizlerki muumlftuuml ve muumlderrisicircn ve ulemacirc efendilersiz sizler dahi acircyanların bu misillucirc
tazallum ve taacircddisi oldukda ve masun ve nefsaniyet gucircna bi gayr‐i hak ve bi vech‐i şerlsquoicirc
dava ve nizalsquo zuhucircrunda tarafımıza ifade ve ihbacircr eylemenizi mersquomul ve sizler ki
ihtirayacircn ve esnaflarsız sizler dahi kahvehacircnelerde sevk‐i sultaniyede şunun levm ve
gıybetiyle meşgucircliyetden feragat ve herkes kendi sanatıyla meşgucircl ve kasabada birer
pazarbaşı nasbıyla iğneden ipliğe ve onu on iki karıyla narh verub tamlsquo hamdan kef‐i yed
edesiz ve sizler ki acircyan ve muumltesellimacircn ağalarsız ki tahririm ve cuumlmle muhmel ve
hareket eduumlb fima balsquod vaki olasız şikacircyeti fetvay‐ı şericircfe ve kanucircn‐ı muumlnicircfe ihale ve
şerlsquoen murafaacirc eduumlb şerlsquoen toumlhmet bi nuumlmayan kimesne habs ve tahricircm etmeyesiz ve
oumlrfen goumlruumllecek dalsquovaları dahi resm‐i beldeye nazaran tarafımıza inhacircsı lacirczım gelmeyeni
ruumlrsquoyet ve tarafımıza lazımuumlrsquol‐inhacirc olanları arz ve takdicircm ve vediatullah olan fukaracirc ve
zuafacirc ve reacircya ve berayacircnın asayiş‐i halleri evvelim esbaba teşebbuumls ve evkacirct‐ı hamsede
cemaacirctle camilsquo ve mesacirccidlerde eda ve leyl uuml nehar devam‐ı oumlmr uuml saltanat‐ı hazret‐i
hilacircfetpenacirch ve isticlacircb‐ı daacircvacirct‐ı hayriye veliyyuumlrsquon‐niami ikdacircm eylemelerinizi tenbihen
tarafımızdan iş bu buyuruldu tisyar olunmuştur inşaalllahuuml teacircla vuumlsucirclunde gerekdirki
ber mucirccib‐i buyuruldu amel ve hareket ve hilaf‐ı vazlsquo ve halat vukuucircndan be gayet
ictinacircb ve daacircvacirct‐ı hayr ile tarafımızı dahi yar ve tezkara dikkatler matlucircbumdur Versquos‐
selacircm fi 21 Cemaziyuumlrsquol evvel 1229 Vekil‐i muhassıl‐ı Canik Osman Bey
BOA HH 24893A (Ayanlık Seccedilimi Hakkında Hatt‐ı Huumlmayucircn)
Acircyanlık maddesi firsquol‐asl evvel geldiği vecihle cemlsquoicirc buumlldacircndan ahali tarafeyn olmayarak
birsquol‐ittifak her kimi ihtiyar ederler ise ol kimesne acircyan olub acircyan nasbı husucircsuna gerek
vuumlzeracirc ve mirmiracircn ve gerek huumlkkacircm vesacircir hiccedil ferd muumldahale etmemek ve acircyanlık iccediluumln
fermacircn ve mektucircb ve buyuruldu verilmemek ve ruumlşvet ile acircyan nasb olunmamak ve
muğayir‐i emr uuml rıza her kim taarruz ve muumldahale eder ise beher hal tedib ve kuşmal
olunmak ve bu makucircle intihacircb‐ı ahali ile nasb olunan acircyanlar dahi ruumlrsquoyet edeceği
muumlhacircm‐ı devlet‐i aliye ve umucircr‐ı memleketde hod be hod bir maddeyi ruumlrsquoyet eylemeyub
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
612 bull ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE bull 39
cuumlmlenin inzimam‐ı rersquoy ve malsquorifet ve muumlstahsen goumlrduumlkleri vecihle merasim‐i nısfet ve
hakkaniyete tatbik ederek tersquodiyesine ve fukaranın asayişine ve istihsacircl‐i refahiyet
husucircsuna ikdacircm eylemek ve bu makucircle acircyanlardan her ne vakit hilacircf‐ı şerlsquo ve muğayir‐i
rıza kenduuml celb‐i menfaacirctleri iccedilin fukaradan akccedila alan veyahucircd ol vilacircyetden evacircmir‐i
aliye ile matlucircb olan muhacircm‐ı devlet‐i aliyyenin tesviyesinde betaet izhacircrıyla tersquohir‐i
maslahat‐ı muumlhimmeye sebeb olanlar ve ihtilal‐i nizacircm‐ı memleketi mucirccib harekete
cesareti vukulsquoacirc gelenler taraf‐ı devlet‐i aliyyeden birsquot‐taharri tahkicirck ile haklarından
gelineceği muhakkak bilinmek ve işbu nizacircm sicillacircta kayd ile ila maacircşallahi teacircla
destucircrrsquoul amel tutulub hilacircfı bir vakitde tecvicircz kılınmamak uumlzere Rumili ve Anadolunun
uumlccediler kollarına bacirclası hutut‐ı huumlmayucircn ile muvaşşah divan‐ı huumlmayucircn tarafından fi evacirchir
Rebiuumlrsquol‐evvel 1205 tarihinde evacircmir‐i aliye sacircdır olduğu mukayyeddir
BOACDH 713543 (Ayanların Kadıların Goumlrev Sahalarına Muumldahalede Bulunmamaları
Konusunda Mahkemeye Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı Arzı)
Der devlet mekine‐i arz‐ı dacirci‐i kemineleridir ki
Memacirclik mahrucircsetirsquol memacirclik‐i şahanede kacircin birsquol‐cuumlmle eyalacirct ve elviyeye vuumllacirct ve
mutasarrıficircn ve mersquomuricircnde bulunanların yerlerine muumltesellimicircn ve kaza ve nahiyelerde
hacirckim‐i şerlsquoicirc ve voyvoda ve ayanlar nasb ve tayininden maksucircd‐ı asli zabt ve rabt‐ı
memleket ve idare‐i umucircr‐ı vilacircyet ehl‐i oumlrf taraflarından ruumlrsquoyet ve hukucirck‐ı şerlsquoiyye ve
ırsiye misillucirc muktezay‐ı şerlsquoicirc şericircf uumlzere goumlruumllmesi lacirczım gelen mevadda dahi hacirckim‐i
şerlsquoicirc cacircniblerinden ilsquotina ve dikkat olunarak mecmucirclsquo‐ı bilacircdın nizacircm‐ı ahvacircliyle vediacirc‐i
cenacircb‐ı bacircri olan ahali ve suumlkkacircnın asayiş ve rahat ve emniyetleri esbacircb vesacircilinin istihsacircl
ve istikmacircl‐i hayriyesinden ibaret ve herkes mersquomucircriyeti muktezasını icraya dikkat
cuumlmleye vacirccibe‐i zimmet ise de bir muumlddetdenberu bazı ehl‐i oumlrf tacircifesi bulundukları
memleketlerde vukulsquo‐ı yafte olan deacircvi‐i şerlsquoiyyeyi huumlkkacircma muumlracaacirct etmeksizin hod
be hod ruumlrsquoyet ve bazı mahallerde huumlkkacircm‐ı şerlsquoicirc dahi onların umucircruna muumldahale ile
cerayime muumlşacircrik dacirciyesinde oldukları birsquol‐ihbar tahkicirck olunub fima balsquod vuumllacirct ve
mutasarrificircn ve vekilleri olan muumlslimicircn vesacircir ehl‐i oumlrf tacircifesi cacircniblerinden goumlruumllecek
umucircr‐ı musalaha onlar karışub muktezay‐ı şerlsquoicirc kavicircm uumlzere ruumlrsquoyeti lacirczım gelen
mevadda dahi huumlkkacircm taraflarına muumlracaacirct ve balsquodersquos‐suumlbucirctuumlrsquoş‐şerlsquoicirc tenficirczuumlrsquol huumlkkacircm‐ı
şericircfesine ilsquotinacirc ve dikkat olunarak herhalde şeriacirct‐ı mutahharanın infazı ve evacircmir‐i
celile‐i muumllucirckacircnenin icrasıyla asayiş‐i memacirclik ve inhacirc ve himacircyet ve siyacircnet‐i ahali ve
fukara esbacircb‐ı vesacircilinin istihsacircl ve istikmacircline mezicircd ihtimam ve dikkat olunmak
babında tenbihi havi Rumilinin orta kolu yemin ve yesacircrıyla nihacircyetine varınca vakilsquo
vuumlzeray‐ı izacircm ve mirmiracircn‐ı kiracircm hazeracirctına ve mevali‐i fuumlhhacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb
dacircilerine ve muumltesellimicircn ve voyvoda ve ayan ve sacircir zabitacircn kullarına hitacircben şerefricircz
suducircr eden ferman‐ı celiluumlrsquoş‐şan Tatar kulları yediyle medine‐i Sofya mahkemesine
ledersquol‐vuumlrucircd versquot‐tescil birsquol‐cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali dalsquovet‐i şerlsquo olunub muumlvacehelerinde feth
ve kıraacirct olundukda her yerlerde meracircsim semlsquo ve itaacircti balsquodersquol‐edaya mantucirck‐ı emr‐i ali
amel ve harekete serfuumlrucirc kaldıkları babında sericircr‐i alsquolaya arz ve ilsquolacircm olundu bacirckiyuumlrsquol‐
emr men lehuumlrsquol‐emr hurrire firsquol‐yevmuumlrsquol‐hacircmis versquol‐ışrin min Sacircferuumlrsquol‐hayr sene erbalsquoin ve
mieteyn ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Ali el‐muumlvella hilacircfe medine‐i Sofya
BOA CADL 764558 (Uydurma Şikayette Bulunanlardan Muumlbaşir Uumlcretinin Alınması
Gerektiği Hususunda Samsunrsquoa Goumlnderilen Fermanın Alındığı Hakkında Kadı İlamı)
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun
40 bull THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH bull 612
Der devlet mekine‐i arzı dacirci‐i kemine budur ki
Rumili ve Anadolunun yemin ve yesarıyla nihayetine varınca ahalilerinden bazı
mellsquoanetpişeler garaz‐ı facircsidelerini icra sevdasıyla şirrete suumllucirck ve deacircvi‐i muumlzevvere ile
ibadullahı talsquociz ve bu vecihle mazlucircma gadr ve zulm vukulsquoacirc geldiği vacircsıl‐ı samiacirc‐i
şehriyari olub fi mabalsquod o makucircle deacircvi‐i muumlzevvere iccediluumln deraliyyeden ve gerek vali ve
huumlkkacircm taraflarından talsquoyin muumlbaşiracircnın uumlcret‐i muumlbaşiriyyesi mazlucircm olan muumldde‐i
aleyhden tahsil olunmayub husumet‐i kacirczibe eden muumldde‐i muumltemerrideden ber mucirccib
fetvay‐ı şericircfe tahsicircl ve bu misillucirc eşirracirc makucirclesinin munkatılsquo ve ehl‐i arz makucirclesinin
refah‐ı hallerine ve emr‐i menlsquoinin ilacirc maşaallahi teacircla destucircrrsquoul amel tutulmasına irade‐i
aliye‐i muumllucirckacircne muumlteallık etmeğin Anadolunun sol kolunun vuumlzeray‐ı izacircm ve
mirmiracircn‐ı kiracircm ve mevacircli‐i izacircm ve kuzzacirct ve nuumlvvacircb ve zabitacircn sacircire hitaben şerefricircz
suducircr eden emr‐i ali mucirccibince mektucircb‐ı hazret‐i sadr‐ı azami Tatar Mustafa Ağa
kullarıyla Samsun mahkemesine fercricircz vuumlrucircdunda cuumlmle vuumlcucirch‐ı ahali
muvacehelerinde feth ve kıraacirct ve imtisacirclen sicil‐i mahfucircza kayd ve cuumlmlesi semlsquoan ve
taacircten muumlrselini badersquol‐eda devam‐ı oumlmr devlet‐i hazret‐i şehinşahi edlsquoiyyesiyle dest‐i
pervasına cenacircb‐ı kibriyaya muvaziyet uumlzere olduklarını birsquol‐iltimas pacircye‐i sericircr malsquodelet
meacircba arz ve ilsquolacircm olundu baki ferman hazret‐i men lehuumlrsquol emrindir hurrire firsquol‐yevmuumlrsquot‐
tasilsquo min şehr‐i Cemaziyuumlrsquol‐evvel sene ehadi işrun miete ve elf
El abdrsquouumld‐dacircicirc lirsquod‐devletrsquoil aliyyetirsquol Osmacircniye
Elhacircc Ali el‐muumlvellacirc hilacircfe bi kaza‐i Samsun