Historia literatury rosyjskiej w polskich podręcznikach
<h3>Uwagi ogólne</h3>
<p class="article_paragraph_first">Funkcjonujące obecnie w Polsce podręczniki
(Jakóbiec 1970; Barański, Semczuk 1975; Porębina, Poręba 1996; Mucha 2002; Drawicz
2002), w których można czytać o historii literatury rosyjskiej, opracowywane
w latach 70. i 90. XX wieku oraz wznawiane na początku trzeciego
tysiąclecia w wielu istotnych kontekstach nie wytrzymują dzisiaj krytyki. Oczywiście,
zauważalna jest różnica między sposobem rozumienia określonych zjawisk literackich
i kulturowych u różnych autorów - np. między dwutomowym podręcznikiem (od
literatury staroruskiej do 1917 roku) zredagowanym przez Mariana Jakóbca, a
podręcznikiem Bronisława Muchy, który dzieje literatury rosyjskiej (od okresu staroruskiego
do współczesności) zawarł na 400 stronach, posługując się w dużej
mierze sowiecką literaturą przedmiotu i popełniając niemało błędów merytorycznych.
Szereg rozdziałów podręcznika Jakóbca, opracowanych przez znawców przedmiotu wysokiej
klasy (np. Wiktor Jakubowski, Zbigniew Barański, Ryszard Przybylski) zachowuje
do dzisiaj swą aktualność, jakkolwiek wiele ustaleń wymaga pewnych
przewartościowań. ”Kultowa” <em>Historia literatury rosyjskiej</em> pod red.
Andrzeja Drawicza w odniesieniu do wybitnych przedstawicieli literatury
rosyjskiej, takich jak Mikołaj Gumilow, Anna Achmatowa, Michał Bułhakow, Marina
Cwietajewa i późniejszy Aleksander Wampiłow uprawia redukcjonizm poznawczy,
rozbudowując do monstrualnych rozmiarów np. wiedzę dotyczącą realizmu
socjalistycznego. Sposób interpretacji literatury partyjnej tego okresu dokonany „naukowo”
przez Piotra Fasta (2002; 329-370) powiela w dużej mierze niechlubne wzorce, jakie
można znaleźć u Piotra Wychodcewa i zupełnie nie odpowiada współczesnemu
rozumieniu powieści produkcyjnej, sztandarowemu gatunkowi realizmu socjalistycznego,
które charakteryzuje badania Józefa Smagi (1991) Katarzyny Dudy (2004) i Orlando
Figesa (2010). W ich przekonaniu jest to literatura partyjna, folklor partyjny.</p>
<p class="article_paragraph">Jest kilka innych powodów, aby mówić o potrzebie
stworzenia nowych podręczników, włączających w szerokim zakresie problemy badań
kulturowych, w tym zjawisko dyskursu władzy (Markowski a 2007; 519-548), które
literaturze rosyjskiej jest bliskie jak żadnej innej literaturze słowiańskiej. Wyróżnia to
literaturę rosyjską niekorzystnie na tle innych literatur słowiańskich, powoduje, że
niektórzy poeci (Aleksander Puszkin) i pisarze (Lew Tołstoj) utrzymują dzisiaj jeszcze
pozycje zbyt wysokie. Innymi słowy, potrzebna jest inna hierarchizacja wartości.</p>
<p class="article_paragraph">Podstawowym elementem różniącym literaturę rosyjską
od polskiej jest fakt funkcjonowania jej w innej cywilizacji, czego nie
podkreślano, lub podkreślano niedostatecznie przekonywająco ‒ cywilizacji turańskiej, która
„sprzymierzyła się” z bizantyjską. Współkonstytuowało to funkcjonowanie cywilizacji
gromadnościowej z monizmem prawa publicznego i jego reprezentantem ‒
carem-chanem. 250 lat niewoli tatarsko-mongolskiej, kulturowy amok, jaki wprowadził Iwan
Groźny w okresie swego panowania na Rusi (1547‒1584), spowodował zapaść
kulturową, z której Rusini nie mogli się wydobyć aż do XVIII wieku (Gorczyca
2012; 21-27). Konsekwencje takiego stanu rzeczy wiążą się z brakiem jakichkolwiek
wpływów Renesansu, a co za tym idzie Baroku (Gorczyca 2008; 7-14). W latach
70. XX wieku pojawiły się w polskim literaturoznawstwie rusycystycznym głosy
twierdzące, że wiek XVII przebiegał pod znakiem Baroku oraz że Barok zastąpił
w Rosji Odrodzenie, co powielało myśl znanego literaturoznawcy sowieckiego
Dymitra Lichaczowa (Kołakowski 1975; 100). Głosy te powtórzyły się w 2004 roku
(Suchanek; 230-231). Twierdzenia, że Szymon Połocki był pierwszym rosyjskim poetą
barokowym, że ikona Sergiusza Uszakowa <em>Trójca Święta</em>, malarza
nadwornego cara Aleksego Michajłowicza, wykazuje szereg cech, które łączą ją
z Barokiem, należy dzisiaj między bajki włożyć i zapamiętać, co następuje:</p>
<ul>
<li class="article_paragraph_first">Rosjanie w epoce europejskiego Baroku (koniec
XV ‒ II poł. XVII w.) nie dysponowali językiem narodowym literackim, teksty tworzono
w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, a Połocki korzystał, wzorując się
na Janie Kochanowskim, z systemu sylabicznego, który kompletnie nie
odpowiada naturze języka rosyjskiego (np. zmienność akcentu). Aleksander Brueckner
stwierdza wprost, iż poziom „intelektualny” tworzonych przez Połockiego rymów nie
dorównywał nawet kantyczkom (Brueckner 1922; 447),</li>
<li class="article_paragraph_first">patriarcha Nikon w poł. XVII w. wprowadził
ukaz zabraniający pod karą śmierci tworzenia portretów osób świeckich. Tzw. parsuny (np.
parsuna Iwana Groźnego jako św. Pawła) oceniano w polskim literaturoznawstwie
rusycystycznym jako zbliżenie się do Baroku, co jest kompletnym nieporozumieniem.
Problem przestrzeni trójwymiarowej, jaką wprowadzał Leonardo da Vinci, na Rusi
w XVI i XVII wieku nie istniał. Rysunki znajdujące się
w <em>Nikonowskom licewom swodie</em> wydanym z inicjatywy
Iwana Groźnego preferują przestrzeń dwuwymiarową (Gorczyca a 2013; 109-120).</li>
</ul>
<p class="article_paragraph">Wyrąbanie okna na Europę przez Piotra I pozwoliło
przede wszystkim, jeśli chodzi o architekturę, stworzyć za ogromne pieniądze
w Rosji tzw. klasycyzm rosyjski, wybudować na trupach 100 tysięcy ludzi nowe
miasto nad brzegami Newy, które, w sensie symbolizacji myśli władcy, było
przeniesieniem na północ walorów architektonicznych Amsterdamu i Wenecji.
Korzystanie z „dóbr” Europy odbywało się w szybkim tempie, nie miało ono
jednak nic wspólnego z tworzeniem dóbr kultury narodowej.</p>
<p class="article_paragraph">Największe rosyjskie dzieła literackie XVIII wieku ‒ ody
Michała Łomonosowa, Wasyla Triediakowskiego, satyry Antiocha Kantiemira, tragedie
Aleksandra Sumarokowa ‒ nie miały charakteru narodowego. Wszystkie należały
do tradycji neoklasycznych. Największą przeszkodą w rozwoju literatury
narodowej był brak języka literackiego. Osiemnastowieczny język pisany był mieszaniną
archaicznego języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, biurokratycznego żargonu
i latynizmów, które przywieźli do Rosji Polacy. Na początku wieku XIX poeci
rosyjscy stanęli przed zadaniem stworzenia języka literackiego. W podręcznikach
<em>Historii literatury rosyjskiej</em> można niejednokrotnie spotkać opinię, iż
twórcą tego języka jest Aleksander Puszkin. Kiedy czyta się teksty Puszkina i Michała
Lermontowa nie tak przecież odległe w czasie, nie trudno dojść do wniosku, że
walory poezji i prozy Lermontowa przewyższają o głowę to, co stworzył
Puszkin. Ustalenie, iż Puszkin jest ojcem rosyjskiego języka literackiego bierze swój początek
z niwy ideologicznej lat 30. XX wieku. Kult Puszkina swoje apogeum osiągnął
w 1937 roku (100 lecie śmierci poety). Wówczas to <em>Prawda</em> obwołała poetę „istotą półboską”, a Komitet Centralny wydał rozporządzenie,
w którym poetę nazwano „twórcą rosyjskiego języka literackiego”, „ojcem literatury
rosyjskiej”, a nawet „twórcą komunizmu” (Figes 2010; 361) Wznosząc pomniki Puszkina,
reżym zabijał jego literackich potomków w tym właśnie Michała Lermontowa,
o którym Antoni Czechow jako mistrz krótkiej formy sformułował opinię, iż jest on
najlepiej piszącym rosyjskim poetą.
<h3>Problemy szczegółowe</h3>
<p class="article_paragraph_first"><strong>Literatura staroruska.</strong> Na pewno szereg ustaleń wniesionych przez wybitnego znawcę literatury staroruskiej,
Wiktora Jakubowskiego (1970; 99, 120-123), znajduje dzisiaj potrzebę ich przypomnienia.
Wiele z nich wymaga jednak reinterpretacji. Dotyczy to przede wszystkim problemów
związanych z oceną tekstów hagiograficznych oraz <em>Słowa o wyprawie
Igora</em> – także silniejszego akcentowania faktu, że epoka Groźnego
odcisnęła swe fatalne piętno na rozwoju myśli kulturowej Rusi Moskiewskiej
(mitomaństwo Iwana Groźnego). Potrzebne jest tutaj mocniejsze zaakcentowanie
problematyki związanej z dyskursem władzy i przemocą symboliczną.
Jakubowski np. unika, co zrozumiałe, prawd dotyczących poddania się Aleksandra
Newskiego Tataro-Mongołom (wówczas poganom), krwawego tłumienia przez niego
powstań Rusinów przeciwko najeźdźcom oraz zabijania katolików nawracających pogan
na wiarę chrześcijańską (Buława 2010; 73-90). W ten sposób Jakubowski
pominął aspekt etyczno-polityczny w badaniach literaturoznawczych, szczególnie zaś
sens tropologiczny <em>Żywotu</em> Newskiego, co wiąże się odniesieniem
do Starego Testamentu i historii. Nie do przyjęcia z punktu
widzenia badań kulturowych są stwierdzenia Jakubowskiego na temat <em>Słowa
o wyprawie Igora</em>. Ten znany skądinąd tekst ocenia uczony jako
„szczytowe osiągnięcie literatury europejskiej średniowiecza”, jako epos bohaterski
(rycerski), co kojarzy np. z <em>Pieśnią o Rolandzie</em>. Jako epos
rycerski czy bohaterski <em>Słowo o wyprawie Igora</em> oceniane dzisiaj
być nie może z kilku choćby powodów: na Rusi rycerstwa nigdy nie było;
zachowanie Igora jako dowódcy wyprawy nie ma nic wspólnego z toposem rycerza
europejskiego, o którym pisze Maria Ossowska (2001; 412-427). Poddanie się
Połowcom, z którymi łączyły Igora więzy krwi i wcześniejsze układy militarne
(Połowcami - poganami!) dyskredytują księcia, buńczucznie zapowiadającego przed
wyprawą, że lepiej „dać się porąbać aniżeli wziąć do niewoli”. Profil literacki postaci
Igora jest zaprzeczeniem postawy rycerza Rolanda walczącego za wiarę i za
swego króla.</p>
<p class="article_paragraph">Podobną interpretację <em>Słowa o wyprawie
Igora</em> znajdujemy w podręczniku Bogusława Muchy. Mucha pomija istotny
dla rozumienia tła kulturowego epoki staroruskiej tekst homilii mnicha Hilariona
<em>Słowo o prawie i łasce</em> (1051). Tekst jest egzemplifikacją
pierwszej schizmy (toposu odejścia) dokonanej przez księcia Jarosława Mądrego bezprawnie
powołującego na tron metropolitalny w Kijowie właśnie mnicha Hilariona. Ów
rodzaj bezprawia sankcjonuje dążność do kolejnych schizm (Izasław II i Dymitr
Doński) oraz przyznanie autokefalii cerkwi ruskiej po Soborze Florenckim (1438-1439).
Z tego rodzaju dążeń polityczno-religijnych wyłania się wyraźny profil dyskursu
władzy o charakterze satrapii orientalnej, który będzie określał w przyszłości
wartości etyczno-polityczne szeregu tekstów takich autorów jak Symeon Połocki, Aleksander
Puszkin, Lew Tołstoj, Aleksy Konstantynowicz Tołstoj. </p>
<p class="article_paragraph"><strong>Oświecenie
i sentymentalizm.</strong> Jak słusznie stwierdza Orlando Figes, literatura
oświeceniowa w Rosji była neoklasycystyczna i w żadnym sensie nie
może ona pretendować do miana literatury narodowej. Zresztą „teoria trzech stylów”
Michała Łomonosowa z założenia jest utopijną. Łomonosow w dalszym ciągu
stosuje (tak jak Symeon Połocki w okresie schyłkowym literatury staroruskiej) staro-
cerkwieno-słowianizmy, odnosząc je do stylu wysokiego (oda, tragedia) i dając
temu dowód w znanej odzie poświęconej wstąpieniu na tron córki Piotra I,
Elżbiety Piotrowny. Wprowadzając mitologizmy rzymskie, jednoznacznie reklamuje mit
ideologiczny Moskwa III Rzym. W ten sposób łączy to, co „ruskie” z tym, co
„rzymskie”, osiągając intelektualnie poziom myślenia narzucony przez Iwana Groźnego, nie
mający nic wspólnego z oświeceniowa kategorią rozumu i koncepcją władcy
jako filozofa na tronie. Podręcznikowy ogląd twórczości Łomonosowa, jakiego
dokonał Tadeusz Kołakowski (1975; 120-126), jest laurką złożoną poecie (też humaniście,
chemikowi i lingwiście), urodzonemu w kraju, który nie zaznał wpływu
Odrodzenia i Baroku. </p>
<p class="article_paragraph">Przedstawiciel rosyjskiego sentymentalizmu, Mikołaj
Karamzin – pisarz carski, autor wielotomowej <em>Historii państwa
rosyjskiego</em>, zdecydowany wróg Polski, jest znany przede wszystkim
z opowiadania Biedna Liza. Do powodzenia utworu, jak pisze Kołakowski, przyczyniła
się w znacznym stopniu jego wymowa humanistyczna. Czyżby? Postać Lizy
zachowuje parametry <em>gender</em> charakterystyczne dla sentymentalizmu:
dziewczyna z ludu dysponująca uczuciem miłości, wątek miłosny sytuowany
na wsi (kategoria o nacechowaniu dodatnim) oraz w mieście (kategoria
o nacechowaniu ujemnym). Wątek miłosny Karamzin dramatyzuje „łzawo”. Bohatera
(Erasta) wyposaża w prototypowe cechy postaci wzięte z powieści
łotrzykowskiej. Dzięki temu <em>gender</em> Lizy w odczuciu czytelnika
zyskuje na wartości (czystość, niewinność). Konteksty genderowe (figura) umieszcza
autor na tle dwóch kardynalnie ważnych dla opowiadania kategorii-wartości: religii
prawosławnej i państwa. Sentymentalne moralizatorstwo Karamzina jako pisarza
i historyka carskiego eksponuje istotność tych dwóch kategorii-wartości, co pozwala
mówić o ich związkach z kompleksami ideologicznymi „Moskwa trzeci Rzym”
i „Moskwa - Nowa Jerozolima”. Istotnym osiągnięciem Karamzina był jego styl prozy.
Dokonał m.in. przekształceń języka literackiego. Zrezygnował z rozbudowanych
okresów i sztucznego układu słów w zdaniu oraz wyeliminował słownictwo
staro-cerkiewno-słowiańskie i gminne. Celem Karamzina było zbliżenie języka
literackiego do mowy potocznej kół wykształconych w Rosji. W dużej
mierze mu się to udało. W tym sensie uczeń (Aleksander Puszkin) nie przerósł
mistrza.</p>
<p class="article_paragraph">Preromantyzm.</strong> Dla preromantyzmu
rosyjskiego istotna jest sylwetka Konrada Rylejewa – poety-dekabrysty. Sposób
rozumienia programu dekabrystów oraz najistotniejszego tekstu Rylejewa, pt.
<em>Wojnarowski</em> w funkcjonujących w chwili obecnej
podręcznikach nie odpowiada temu, co ustala na temat dekabrystów np. Ludwik
Bazylow i temu, jak kreuje postać Wojnarowskiego i Mazepy
w poemacie autor. Program w swej naturze utopijny wypowiadał się
za monarchią konstytucyjną z imperatorem na czele, nie odrzucał polityki
imperialnej Rosji, a Polskę widział jako „wolne” państwo o strukturach władzy
(cywilnej i wojskowej) całkowicie podporządkowanej Rosji (Bazylow 1983; 138-147).
Zarówno Wojnarowski jak i Mazepa po „rehabilitacji” jawią się jako zwolennicy
polityki Piotra Wielkiego, co głośno zaznacza autor np. w chwili śmierci Mazepy.
Wojnarowskiego, zdecydowanego wroga Polski, który ewidentnie analizuje swoje odejście
od Piotra I jako błąd, dotyka „łaska” cara (list od cara przywieziony przez
Millera), ale już po jego śmierci. Wielce ekspresyjnie ujęty konflikt wewnętrzny bohatera nie
ma nic wspólnego z romantycznie rozstrzyganym problemem względności prawdy.
Jest on podporządkowany ekspiacji bohaterów i „moralnemu” dojrzewaniu
do prawdy – do uznania za swego prawowitego władcę cara
Piotra I. Ten rodzaj dyskursu też nie ma nic wspólnego z tym, co pisze
w <em>Konradzie Wallenrodzie</em> Adam Mickiewicz. Tragizm
egzystencji Wallenroda (oddanego sprawie wolności ojczyzny, skazanego przez Zakon
za zdradę i popełniającego samobójstwo) wywodził się z jego dramatu
moralnego, a źródło jego rozdarcia wewnętrznego zbliżało go do bohaterów dramatów
Szekspira (Gołaszewska 1990; 35-36).</p>
<p class="article_paragraph">Romantyzm.</strong> Autorzy rozdziałów
poświęconych twórczości Aleksandra Puszkina potwierdzają jego związki
z romantyzmem. Podkreśla się zatem, że za pierwszy romantyczny utwór
w literaturze rosyjskiej należy uznać <em>Jeńca Kakazu</em> oraz że
rosyjska dramaturgia romantyczna reprezentowana jest przez <em>Borysa
Godunowa</em> (Mucha 2002; 186-187). Z wcześniejszymi tego rodzaju
ustaleniami spotykamy się u Ryszarda Łużnego (1970; 513, 537), piszącego, iż
w <em>Borysie Godunowie</em> mamy do czynienia
z koncepcją nowoczesnego romantycznego historyzmu. Łużny wpada wręcz
w zachwyt uwielbienia, stwierdzając, iż Puszkinowi nikt ze […] współczesnych (czy to
w Rosji, czy w Europie – uzup. W.G) nie dorównuje w pasji
śmiałego przełamywania schematów i ograniczeń, tworzenia nowych, oryginalnych,
artystycznych rozwiązań”. W moim przekonaniu twórczości Puszkina dzisiaj nie
można wiązać z romantyzmem. Powód podstawowy jest jeden. Poeta ten był poetą
dworskim – carskim. Przed słynną rozmową z carem Mikołajem I
na Kremlu (8.09. 1826 r.), a tym bardziej po niej Puszkin odrzucał prawo naturalne
Rousseau, dając o tym znać szerszej publiczności m.in. w odzie
<em>Wolność</em> i <em>Eugeniuszu Onieginie</em>. Po
wyjeździe (właściwie ucieczce) Adama Mickiewicza z Rosji odsądził go od czci
i wiary w wierszu <em>On między nami żył</em>. Był więc Puszkin
zwolennikiem cywilizacji gromadnościowej, monizmu prawa publicznego i polityki
imperialnej Rosji. Jego teksty o Kaukazie (<em>Jeniec Kaukazu</em>,
<em>Podróż do Erzerumu</em>) są ewidentnym potwierdzeniem tego
stanowiska. </p>
<p class="article_paragraph">Jedynym, na miarę europejską, poetą, dramaturgiem
i pisarzem reprezentującym konwencję romantyczną, jest Michał Lermontow. Przy
okazji Lermontow jest pisarzem realistą, któremu obce jest myślenie spekulatywno-
konstrukcyjne. Z typowo romantycznym konfliktem, w którym mamy
do czynienia z uwewnętrznieniem prawdy o ‘przestępstwie’
i ‘zemście’, której krwawym mocodawcą jest car Iwan Groźny, spotykamy się np.
w <em>Pieśni o carze Iwanie Wasiljewiczu, młodym opryczniku
i udałym kupcu Kałasznikowie</em> (Gorczyca 2012; 123-142).
W omawianych podręcznikach Lermontow jest prezentowany jako poeta, którego
artystycznym pierwowzorem był Puszkin, a problem Kaukazu, intrygujący tak mocno
Lermontowa oceniony został przez Antoniego Semczuka (1975; 555) następująco: „Wziął
za treść (Tołstoj w opowiadaniu <em>Wybieg</em> –
uzup. W.G.) epizod z walk rosyjskich na Kaukazie, wyszydził
w komentarzu romantyczną koncepcję bohatera żywotną dzięki Lermontowowi
i Marlińskiemu. W następnym opowiadaniu cyklu kaukaskiego,
w <em>Wyrębie lasu</em> Tołstoj skupił się na krytyce romantycznej
egzotyki kaukaskiej”. Przyznając rację Lwu Tołstojowi, Semczuk popadł w wulgarny
socjologizm i tendencyjnie podkreślił zasługi drugiego po Puszkinie trubadura
imperium. </p>
<p class="article_paragraph"><strong>Skrajni utopiści.</strong> Podobny
punkt widzenia na twórczość Tołstoja prezentuje Bogusław Mucha, twierdząc, iż
w opowiadaniach kaukaskich pisarz wprowadził realistyczną interpretację, a
<em>Opowiadania sewastopolskie</em> przepełnione są patriotyzmem
i akcentami pacyfistycznymi. Ten skądinąd ideologicznie uzasadniony pogląd należy
dzisiaj odrzucić, podobnie jak stwierdzenie, iż w <em>Wojnie
i pokoju</em> Tołstoj interpretował historię jako wynik działania sił
fatalistycznych (Mucha 2002; 344, 347). Upatrywanie w Tołstoju pisarza tworzącego
w manierze realistycznej jest wielkim nieporozumieniem. Autor <em>Wojny
i pokoju</em> tworzy w kluczu sentymentalno-oświeceniowym, opartym
na myśleniu spekulatywno-konstrukcyjnym, które swe źródło wywodzi
z filozofii idealistycznej spod znaku Platona (Gorczyca a 2014; 7-23). Utopia Tołstoja
jest skrajnym połączeniem monizmu prawa publicznego z założeniami idei
narodnickiej. W konsekwencji sprawiło to, że łączył eklektycznie różne filozofie,
religie i teorie sztuki (Paprocki 2008). W ten sposób postawił Chrystusa
w jednym szeregu z Buddą, Kartezjuszem, Sokratesem, Spinozą i innymi
nauczycielami etyki. Odrzucił Boga osobowego. Chrystus, według niego, nie jest synem
Bożym, nie jest też Zbawicielem. A jeżeli nie był Bogiem, to modlitwy do Niego, a
także sakramenty, świątynie i nabożeństwa są bluźnierstwem (Dębiński 1910: 114‒
115). Z powyższym stanowiskiem koresponduje punkt widzenia Ivo Pospišila, który
pisze o utopijnym ekstremizmie Tołstoja i jego krytyce Szekspira (2014; 21).
</p>
<p class="article_paragraph">Według Mikołaja Bierdiajewa, Tołstoj zajął miejsce
w procesie powrotu do pogaństwa przez niszczenie wiary chrześcijańskiej.
Nadał w ten sposób ton rewolucji rosyjskiej, która jest tryumfem jego idei
w sensie moralności jak i amoralizmu jako dwóch stron chorej świadomości.
Tołstoj wychował inteligencję rosyjską we wrogości do wszelkiej religii, a jego
uproszczona moralność skrajnego anarchisty stała się bardzo przydatna dla rewolucjonistów
(Bierdiajew 1918: 78‒86; Koncewicz 1918: 4). Rewolucja Tołstojowska zakładała dwa etapy:
moralny i socjalny i, jako egzotyczna utopia, odnosiła się przede wszystkim
do chłopa (Gorczyca b 2013; 3-22). Za główną przyczynę zła, jak wiadomo, uważała
własność ziemi. Według Lenina, doktryna Tołstojowska była utopijna i reakcyjna. Nie
wynika jednak z tego, iżby nie była socjalistyczna.</p>
<p class="article_paragraph">Przytoczone stanowiska Pospišila, Henryka Paprockiego
i Mikołaja Bierdiajewa nie wymagają rekomendacji. Podobny punkt widzenia
na twórczość Tołstoja jako pisarza i społecznika autorom charakteryzowanych
podręczników był, ze względów ideologicznych, obcy.</p>
<p class="article_paragraph">Koncepcja prymitywizmu wschodniego Tołstoja oraz mit
syberyjski Fiodora Dostojewskiego (Poźniak 1992) ma niewątpliwy związek
z destrukcyjnymi utopiami rosyjskich symbolistów u podstaw których leżą:
„światło ze Wschodu”, panmongolizm, Scytowie, Hunowie oraz Prometeusz wykuwający
sierp w jaskini niedaleko Bajkału. Utopie realizowane w tekstach Włodzimierza
Sołowiowa (<em>Ex oriente lux</em>, <em>Panmongolizm</em>),
Walerego Briusowa (<em>Scytowie, My – Scytowie, Hunowie
przyszłości</em>), Wiaczesława Iwanowa (<em>Prometeusz</em>),
Aleksandra Błoka (<em>Scytowie, Dwunastu</em>) (Gorczyca b 2014; 167-182) są
tego dowodem. W podręcznikach tego rodzaju „osiągnięcia” poetyckie są oceniane
jako rewolucyjny zryw kulturowy, jako demonizowanie realnej rzeczywistości (Bobilewicz
2002; 64-66). W ten sposób np. Aleksander Macedoński, któremu poświecił Briusow
odę i nekrolog oraz niemało rozważań o charakterze ideowej spekulacji
(Gorczyca b 2008; 41-47) jawi się w podręcznikach jako symbol wiecznego dążenia
naprzód, co w świetle ustaleń Franka Walbanka (2003; 31, 34) na temat toposu
Aleksandra Macedońskiego i jego polityki imperialnej jest dzisiaj zupełnie nieaktualne.
Walbank wyraźnie dyskredytuje ten rodzaj polityki, która prowadziła m.in.
do wyniszczenia Macedończyków i Greków, do zniszczenia demokracji
ateńskiej. </p>
<p class="article_paragraph"><strong>Pisarze i poeci semantycznie
wiarygodni.</strong> Zaliczyć do nich można Mikołaja Gumilowa, Annę
Achmatową jako akmeistów oraz Antoniego Czechowa, Iwana Bunina, Marinę Cwietajewą
i Michała Bułhakowa. </p>
<p class="article_paragraph">Wypowiedzi na temat twórczości tych przedstawicieli
literatury rosyjskiej zawarte w polskich podręcznikach, jeśli chodzi o trafność
spojrzenia, cechuje bądź to redukcjonizm poznawczy, tendencyjnie ideologiczne odczytanie,
bądź o niektórych w ogóle się nie mówi. Zdarzają się także interpretacje trafne.
Mucha np. zupełnie milczy na temat Czechowa. Bardzo tendencyjnie odczytują
powieść Bułhakowa <em>Mistrz i Małgorzata</em> Gabriela Porębina,
Stanisław Poręba (1996; 435) oraz Piotr Fast (2002; 380), zgodnie stwierdzając, że istotna
w rozumieniu powieści jest przemiana, jakiej doświadcza Piłat, bez, dodam,
uwzględnienia przez autorów postaci Jeszui Ha-Nocri jako hipostazy Jezusa Chrystusa.
Problem moralnego oczyszczenia (problem winy i tchórzostwa) jako nadrzędny dla
powieści zostaje w ten sposób pozbawiony podstawowego źródła, jakim jest Chrystus -
Bóg i człowiek. To na swój sposób „tołstojowskie” rozumienie relacji Jeszua
Ha-Nocri – Piłat – Mistrz należy dzisiaj odrzucić.
W żadnym z podręczników dzieło Mariny Cwietajewej nie doczekało się
należytego omówienia, jakkolwiek wyrywkowym spostrzeżeniom Barańskiego
na temat twórczości tej poetki trudno odmówić trafności.</p>
<p class="article_paragraph">Niewątpliwie wśród kilku podręcznikowych interpretacji
osiągnięć Gumilowa i Achmatowej na plan pierwszy wysuwają się ustalenia
Ryszarda Przybylskiego (1970; 714, 715, 716), ciągle aktualne, szkoda, że pozbawione ocen
istotnego dla twórczości założyciela Cechu Poetów cyklu wierszy, <em>Droga
konkwistadorów</em>.</p>
<p class="article_paragraph"><strong>Formalizm.</strong> Temu bardzo
istotnemu dla rozwoju światowej myśli literaturoznawczej i językoznawczej
kierunkowi (Markowski 2007; 111-132) w podręcznikach poświęca się bardzo mało
miejsca. Mucha wspomina o formalizmie rosyjskim tylko mimochodem, Tomasz
Tyczyński jako autor rozdziału w <em>Historii literatury rosyjskiej XX
wieku</em> pod red. Andrzeja Drawicza stwierdza, iż formalizm był w sumie
krótkotrwałym zjawiskiem w rosyjskiej nauce o literaturze, a Jerzy Tynianow
zaprezentował socjologiczne ujęcie procesu literackiego. Takie stanowisko, sadzę, jest
pokłosiem funkcjonujących jeszcze wśród polskich rusycystów poglądów narzuconych
w latach 70. XX wieku przez sowieckich literaturoznawców, iż formalizm
wulgaryzował historię, co wiązało się z pomijaniem istotnych dla rozumienia historii
tzw. realnych kontekstów. To z gruntu fałszywe stanowisko, sformułowane przez
zakompleksionych i oddanych „realiom” socjalizmu reprezentantów sowieckiej nauki
należy odrzucić i zaprezentować osiągnięcia przedstawicieli formalizmu zgodnie
z istniejącym stanem rzeczy tak w odniesieniu do tekstów przez nich
opracowanych, jak i w odniesieniu do współczesnych
i wiarygodnych interpretacji ich twórczości w zakresie teorii literatury,
filmologii oraz rozwoju powieści historyczno-biograficznej (Gorczyca 1982; 43-58;
Markowski 2007; 111-132). Warta dokładniejszego omówienia jest przede wszystkim
twórczość Jerzego Tynianowa jako teoretyka literatury, pisarza i filmologa. Tynianow
zaprezentował bowiem oryginalny, konsekwentny program teoretycznoliteracki, który bardzo
owocnie wdrożył jako pisarz w wiekopomnej powieści strumienia świadomości,
traktującej o życiu Aleksandra Gribojedowa (<em>Śmierć Wazyr
Muchtara</em>). Dołożył w ten sposób cegiełkę do procesu powstawania
powieści historycznej w Europie (ściślej historyczno-biograficznej).</p>
<p class="article_paragraph">Lata dwudzieste i trzydzieste oraz do 1990
roku. W <em>Historii literatury rosyjskiej 1917-1991</em> autorstwa
Gabrieli Porębiny i Stanisława Poręby oraz w <em>Historii literatury
rosyjskiej XX wieku</em> wydanej pod redakcją Andrzeja Drawicza omówienie tego
okresu zajmuje autorom ponad 400 stron (w pierwszym i drugim wypadku). Jest to
o prawie 300 stron za dużo (w pierwszym i drugim wypadku). Można
uznać, że wydanie podręczników w takiej postaci w latach 90. i ich
wznowienie na początku trzeciego tysiąclecia było wielkim nieporozumieniem
(<em>nota bene</em> charakterystyka symbolizmu i akeizmu
w podręczniku Drawicza jest o wiele słabsza aniżeli w podręczniku
Jakóbca z 1970 roku). Tego rodzaju rozpiętość bardziej mogłaby zainteresować
politologów bądź socjologów, a nie filologów – w tym przyszłych
literaturoznawców. W sensie artystycznym literatura ta nie posiada istotniejszych
wartości. Dzisiaj trzeba pisać przede wszystkim o potrzebie dużej redukcji informacji
na temat literatury rosyjskiej do 1953 roku oraz zastoju breżniewowskiego. Na
dobrą sprawę sowietologiczna literatura lat 20. i 30. da się omówić
na dwudziestu – trzydziestu stronach łącznie z założeniami tzw.
realizmu socjalistycznego, któremu Piotr Fast całkowicie w dobrej wierze poświęca
ponad 40 stron. Problem w tym, że bardzo uzdolnieni i jednocześnie
prześladowani przez system pisarze – tacy np. jak Aleksander Wampiłow
i Josif Brodski – nie doczekali się interpretacji, która przybliżyłaby
dzisiejszemu studentowi najistotniejsze ich osiągnięcia. Dziwne, że literatura partyjna, jaką
była powieść produkcyjna, zbudowana na trupach ponad 40 milionów Rosjan, cieszyła
się wśród autorów wymienionych podręczników takim wzięciem? Przecież
w <em>Słowniku rodzajów i gatunków literackich</em> opracowanych przez markowych polskich uczonych (Gazda 2006) termin ten nie doczekał się
omówienia. I słusznie. Faktycznie, literaturę tę można nazwać „łagrową”, jako że bohaterowie
to więźniowie łagrów stalinowskich budujący ze śpiewem na ustach elektrownie,
cementownie po to, aby realizować ustalenia industrialnego prometeizmu, w imię
którego liczyła się przede wszystkim produkcja stali na cele militarne. Warto
podkreślić, iż problem ten rozpatrywał niedawno intertekstualnie Pospišil, pisząc
o socjalizmach modernistycznych w kontekście utopizmu, którego źródłem jest
idealizm transcendentny. Uczony czeski przywołał czas stalinowskich gułagów
i hitlerowskich obozów koncentracyjnych (2014; 22).</p>
<p class="article_paragraph">Na szczęście literatura obozowa, która zaczęła powstawać
w Rosji latach 50. i której twórcami są Aleksander Sołżenicyn oraz Warłam
Szałamow doczekała się solidnego omówienia w rozdziale opracowanym przez
Andrzeja Drawicza.</p>
<h3>Bibliografia</h3>
<h4>Omawiane podręczniki</h4>
<p class="article_paragraph"><em>Literatura rosyjska</em>. Podręcznik, t. I i II, red. M. Jakóbiec, Warszawa 1970.</p>
<p class="article_paragraph"><em>Literatura rosyjska w zarysie</em>, t. I i II, red. Zb. Barański i A. Semczuk, Warszawa 1975.</p>
<p class="article_paragraph">Porębina G., Poręba S., (1996), <em>Historia literatury
rosyjskiej 1917-1991</em>, Katowice.</p>
<p class="article_paragraph">Mucha B., (2002), <em>Historia literatury rosyjskiej.
Od początków do czasów najnowszych</em>, Warszawa-Kraków.</p>
<p class="article_paragraph"><em>Historia literatury rosyjskiej XX wieku</em>. Praca zbiorowa pod red. A. Drawicza, Warszawa 2002.</p>
<h4>Monografie, artykuły</h4>
<p class="article_paragraph">Bazylow L., (1983), Historia Rosji</em>, t. II, Warszawa.</p>
<p class="article_paragraph">Бepдяeв M., <em>Духи pуccкoй
peвoлюции</em>, в: <em>Из глyбины. Cбopник cтaтeй o pyccкoй
peвoлюции</em>, Мocквa, 1918, cтp. 78‒86. Cyt. za: Paprocki H., 2008,
<em>Lwa Tołstoja redukcja chrześcijaństwa</em> <a href="www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com..." target="_blank">www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com...</a>.</p>
<p class="article_paragraph">Bobilewicz G, (2002), <em>Symbolizm
w poezji</em>, w: <em>Historia literatury XX wieku</em>, op. cit.</p>
<p class="article_paragraph">Brueckner A., (1922), <em>Historia literatury
rosyjskiej</em>, t. I (987-1825), Lwów-Warszawa-Kraków.</p>
<p class="article_paragraph">Buława K., (2010), <em>Tropologiczny sens Żywota Aleksandra Newskiego oraz Słowa o życiu i śmierci wielkiego księcia Dymitra
Iwanowicza, cara ruskiego</em>, „Studia Slavica” XIV, Ostrava, s. – 73-90.</p>
<p class="article_paragraph">Dębiński K., 1910, <em>Raskoł i sekty rosyjskiej
Cerkwi prawosławnej</em>, Warszawa, 114‒115. Cyt. za: Paprocki H., 2008,
<em>Lwa Tołstoja redukcja chrześcijaństwa</em> <a href="http://www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com..." target="_blank">www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com...</a>.</p>
<p class="article_paragraph">Duda K., (2004), <em>Literatura rosyjska XX
wieku</em>, w: <em>Rosjoznawstwo</em>, red. L. Suchanek, Kraków.</p>
<p class="article_paragraph">Fast P., (2002), <em>Realizm socjalistyczny</em>,
w: <em>Historia literatury rosyjskiej XX wieku</em>, op. cit., s. – 329-370.</p>
<p class="article_paragraph">Figes O., (2010), <em>Taniec Nataszy. Z dziejów
kultury rosyjskiej</em>, przeł. Wł. Jeżewski, Warszawa.</p>
<p class="article_paragraph">Gołaszewska M., (1990), <em>Adam Mickiewicz (1798-
1829)</em>, w: <em>Literatura polska. Romantyzm. Pozytywizm</em>, pod red. tejże i J. Kulczyckiej-Saloni, Warszawa.
<p class="article_paragraph">Gorczyca W., (2012), <em>Iwan IV Groźny. Portret
kulturowy władcy</em>, Bielsko-Biała.</p>
<p class="article_paragraph">Gorczyca W., (2008), <em>Briusow * Iwanow *
Gumilow. Prawdy o micie, symbolu i historii</em>, Bielsko-Biała.</p>
<p class="article_paragraph">Gorczyca W., (2013 a), <em>Идейные и художественные ценности «Никоновского лицевого свода» и миф, история и
трехмерность пространства в ренессансе</em>, w: <em>Revitalizace hodnot:
Umění a literatura</em>, ed. J. Dohnal, Brno 2013, s. – 109‒120.</p>
<p class="article_paragraph">Gorczyca W., (2014 a), <em>Pułapki utopizmu
w Wojnie i Pokoju Lwa Tołstoja</em>, „Studia Slavica” XVIII/ 1, Ostrava, s. – 7-23.</p>
<p class="article_paragraph">Gorczyca W., (2013 b), <em>Utopia chłopska Lwa
Tołstoja w Wojnie i pokoju</em>, „Slavica Litteraria” X/ 16/ 1-2, s. – 3-22.</p>
<p class="article_paragraph">Gorczyca W., (2014 b), <em>Wschodni utopizm
Włodzimierza Sołowiowa i symbolistów rosyjskich</em>, w: <em>Problemy utopii i antyutopii w literaturach słowiańskich i historii
Słowian</em>. Red. naukowa W. Gorczyca i I. Pospišil, Bielsko-Biała 2014, s. – 167-182. </p>
<p class="article_paragraph">Gorczyca W., (1982), <em>Inspiracje filmowe
w twórczości prozatorskiej Jurija Tynianowa lat dwudziestych</em>, „Slavica Wratislaviensia”, XXIII 1982, s. – 43-58.</p>
<p class="article_paragraph">Jakubowski W., (1970), <em>Piśmiennictwo
zjednoczonego państwa moskiewskiego</em>, w: <em>Literatura
rosyjska</em>. Podręcznik, op. cit.</p>
<p class="article_paragraph">Kołakowski T., (1975 a), <em>Epoka
baroku</em>, w: <em>Literatura rosyjska w zarysie</em>, t. I, red. Zb. Barański i A. Semczuk, Warszawa, s. – 81-101.</p>
<p class="article_paragraph">Kołakowski T., (1975 b), <em>Od baroku
do klasycyzmu</em>, w: <em>Literatura rosyjska
w zarysie</em>, t. I, op. cit., s. – 113-135.</p>
<p class="article_paragraph">И. Кoнцeвич, <em>Иcтoки дyшeвнoй кaтacтpoфы
Л.Н. Тoлcтoгo</em>, в: <em>Из глyбины. Cбopник cтaтeй o pyccкoй
peвoлюции</em>. Cyt. za: Paprocki H., 2008, <em>Lwa Tołstoja redukcja
chrześcijaństwa</em> <a href="http://www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com..." target="_blank">www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com...</a>.</p>
<p class="article_paragraph">Łużny R., (1970), <em>Aleksander Puszkin</em>,
w: <em>Literatura rosyjska</em>. Podręcznik, op. cit.</p>
<p class="article_paragraph">Markowski M.P., (2007a ), <em>Badania
kulturowe</em>, w: <em>Teorie literackie XX wieku</em>, red. A. Burzyńska i tenże, Kraków, s. – 519-548.</p>
<p class="article_paragraph">Markowski M.P., (2007 b), <em>Formalizm
rosyjski</em>, w: <em>Teorie literackie XX wieku</em>, op. cit., s. – 111-132.</p>
<p class="article_paragraph">Ossowska M., (2001), <em>Rycerz
w Średniowieczu</em>, w: <em>Antropologia kultury</em>, red. A. Mencwel, Warszawa, s. – 412-427.</p>
<p class="article_paragraph">Paprocki H., 2008, <em>Lwa Tołstoja redukcja
chrześcijaństwa</em> <a href="http://www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com..." target="_blank">www.wygoda.cerkiw.pl/index.php?option=com...</a>.</p>
<p class="article_paragraph">Pospišil I., (2014), <em>Utopie a antyutopie/ dystopie z hlediska společensko-žánrového: sonda do historie , malá srovnání a
souvislosti</em>, w: <em>Problemy utopii i antyutopii w literaturach
słowiańskich i historii Słowian</em>, red. W. Gorczyca i tenże, Bielsko-Biała, s. – 13-23.</p>
<p class="article_paragraph">Przybylski R., (1970), <em>Akmeizm</em>, w:
<em>Literatura rosyjska</em>. Podręcznik, op. cit.</p>
<p class="article_paragraph">Semczuk A., (1975), <em>Lew Tołstoj</em>, w:
<em>Literatura rosyjska w zarysie</em>, t. II, op. cit., s. – 550-572.</p>
<p class="article_paragraph"><em>Słownik rodzajów i gatunków
literackich</em>, red. G. Gazda i Sł. Makowska-Tynecka, Warszawa 2006.</p>
<p class="article_paragraph">Smaga J., (1991), <em>Narodziny i upadek
imperium</em>. ZSRR 1917-1991, Kraków.</p>
<p class="article_paragraph">Suchanek L., (2004), <em>Literatura rosyjska XI-XVIII
wieku</em>, w: <em>Rosjoznawstwo</em>, op. cit., s. – 223-236.</p>
<p class="article_paragraph">Walbank F.W., (2003), <em>Świat
hellenistyczny</em>, przeł. G. Muszyński, Warszawa.</p><br /><p class="article_paragraph" style="text-align: right;">Wojciech Gorczyca</p>