T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI
TARİHÇİ OLARAK İBN KESÎR
Yüksek Lisans Tezi
ZİYA POLAT
İstanbul 2006
T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLAHİYAT ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI
TARİHÇİ OLARAK İBN KESÎR
Yüksek Lisans Tezi
Hazırlayan
ZİYA POLAT
Danışman:
Prof. Dr. ZİYA KAZICI
İstanbul 2006
Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Tez Onay Belgesi
İLAHİYAT Anabilim Dalı İSLAM TARİHİ Bitim Dalı Yüksek Lisans öğrencisi ZİYA POLAT nın TARİHÇİ OLARAK İBN KESîR adlı tez çalışması. Enstitümüz Yönetim Kurulunun 13.07.2006 tarih ve 2006-7/11 sayılı kararıyla ile oluşturulan jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.
Öğretim Üyesi Adı Soyadı imzası
Tez Savunma Tarihi : 6 / 12 / 2006
1) Tez Danışmanı : PROF. DR. ZİYA KAZICI
2) Jüri Üyesi : PROF. DR. ZİYA YILMAZER
3) Jüri Üyesi : PROF. DR. BEDRETTİN ÇETİNER
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................................... 4
KISALTMALAR ....................................................................................................................................... 6
ÖNSÖZ ....................................................................................................................................................... 7
GİRİŞ .......................................................................................................................................................... 9
TARİH VE TARİHLE İLGİLİ KAVRAMLAR.....................................................................................10 1- Tarihin Kelime Anlamı..................................................................................................................10 2- Tarih İlminin Tarifi ve Konusu .....................................................................................................11 4- Tarih Metotolojisi .........................................................................................................................14
BİRİNCİ BÖLÜM ....................................................................................................................................16
XIV.Y.YILDA MEMLÛKLER DEVLETİ ............................................................................................16
A– SİYÂSÎ DURUM .............................................................................................................................17 1- Nâsır Muhammed B. Kalâvûn (741/1341) ....................................................................................18 2- Nâsır Muhammed’in Oğulları (1341–1361) .................................................................................20 3- Nâsır Muhammed’in Torunları (1361–1382) ...............................................................................23 4- İbn Kesîr’in Yaşadığı Dönemde Mısır Abbâsî Halîfeleri ..............................................................24 5- XIV. Y.Yılda Dımaşk .....................................................................................................................26
C- SOSYAL DURUM............................................................................................................................27 D- İLMÎ VE KÜLTÜREL DURUM ......................................................................................................32
İKİNCİ BÖLÜM.......................................................................................................................................36
İBN KESÎR HAYATI VE ESERLERİ ...................................................................................................36
A- HAYATI ...........................................................................................................................................37 1- Doğumu ve Nesebi ........................................................................................................................37 2- Ailesi .............................................................................................................................................39 3- Eğitimi ve Hocaları.......................................................................................................................40 4- Seyahatleri ....................................................................................................................................42
5
5- Hocalığı ve Aldığı Görevler ..........................................................................................................42 6- Mahkeme Heyeti Üyeliği ...............................................................................................................44 7- Siyâsî Tavrı ...................................................................................................................................45 8- Vefatı .............................................................................................................................................47
B- İLMÎ ŞAHSİYETİ.............................................................................................................................48 C- ESERLERİ ........................................................................................................................................52
1- Tarih ve Tabakat ...........................................................................................................................53 2- Tefsîr .............................................................................................................................................58 3- Hadîs .............................................................................................................................................59 4- Fıkıh ..............................................................................................................................................63 5- Diğer Eserleri: ..............................................................................................................................65 6- Kaybolan Eserleri .........................................................................................................................66
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................................................................................71
EL-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE AÇISINDAN İBN KESÎR’İN TARİHÇİLİĞİ ....................................71
A- XIV. Y.YILDA İSLÂM TARİHÇİLİĞİ ...........................................................................................72 1- Genel Özellikleri ...........................................................................................................................72 2- Önemli Tarihçiler..........................................................................................................................75
B- EL-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE’NİN TEMEL ÖZELLİKLERİ ..........................................................78 C- EL-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE’NİN KAYNAKLARI........................................................................83
1- Kur’ân...........................................................................................................................................83 2- Sünnet............................................................................................................................................85 3- Kendinden Önceki Kaynaklar .......................................................................................................87 4- Yahudi ve Hıristiyanların Yazılı Kaynakları (İsrâîliyât)...............................................................88 5- Devlet Kayıtları.............................................................................................................................89 6- Şâhit Olduğu Olaylar....................................................................................................................90 7- Şahıslar .........................................................................................................................................91 8- Mektuplar......................................................................................................................................91 9- Şiirler ............................................................................................................................................92
D- TARİH ANLAYIŞI...........................................................................................................................94 E- ÜSLÛBU...........................................................................................................................................97 F- METODU ........................................................................................................................................100
1- el-Bidâye’deki Metodu ................................................................................................................101 2- el-Bidâye’deki Tenkîdleri ............................................................................................................110
G- TARİHİ KAYNAK OLMA DEGERİ .............................................................................................112 H- KENDİNDEN SONRAKİ TARİHÇİLERE ETKİSİ ......................................................................113
SONUÇ ....................................................................................................................................................117
BİBLİYOGRAFYA ................................................................................................................................119
6
KISALTMALAR
age : Adı geçen eser
b. : İbn, bin, oğlu
bkz : Bakınız
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
drl : Derleyen
ed : Editör
h : Hicrî
haz : Hazırlayan
hz. : Hazreti
İA : İslâm Ansiklopedisi
İFAV : Marmara Üniversitesi İlâhîyat Fakültesi Vakfı
İSAM : İslâm Araştırmaları Merkezi
m : Miladî
MÜSBE : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
nşr : Neşreden
şrh : Şerh
thk : Tahkik
trc : Tercüme eden
ts : Tarihsiz
v : Vefatı
vd : Ve devamı
y.y. : Yayınlayanı yok
7
ÖNSÖZ
XI. Yüzyılda başlayan Haçlı saldırılarıyla birlikte İslâm dünyası büyük bir
sıkıntıya girmiştir. Bu saldırıların sıkıntısı henüz tam olarak atlatılamamışken yaklaşık
iki asır sonra, 1258 yılında, hilâfetin başkenti Bağdat’a giren Moğollar halîfeyi
öldürmüş, şehri yakıp yıkmış ve Müslümanlara ait kültürel mirası yağmalamışlardır.
İşgaller sonucu Müslümanların siyâsî, sosyal ve kültürel durumları bozulmuştur. Bu
olumsuzluklara rağmen Müslümanlar ümitsizliğe düşmemişler ve kültürel alanda büyük
bir birikim oluşturmuşlardır.
Memlûkler döneminde Haçlı ve Moğol saldırıları hız yitirmekle birlikte, bu iki
gücün tehditlerinin devam etmesi İslâm dünyasını bir müddet daha meşgul etmiştir.
Müslümanlar bu sıkıntılardan kurtulmanın hal çarelerini ararlarken, Memlûkler
Süleyman Kutûz döneminde Ayn Câlût savaşında Moğolları durdurmuş, Suriye ve
Mısır’ı Moğol tehlikesinden kurtararak İslâm dünyasına büyük bir nefes aldırmışlardır.
Suriye bazen işgale uğrasa da Memlûkler’in idaresi altında olan bu iki bölge İslâm
dünyasının ilmî ve kültürel merkezi haline gelmişti. İşte İbn Kesîr, bu sıkıntıların devam
ettiği sosyal, siyasal ve kültürel ortamda, Dımaşk’ta yetişen büyük âlimlerimizden
biridir. O, dönemin önde gelen âlimlerden ders almış, birçok öğrenci yetiştirmiş ve çok
değerli eserler telif etmiştir. “Tarihçi Olarak İbn Kesîr” adlı tezimizle onun hayatını,
eserlerini ve tarihçiliğini konu edindik.
Araştırmamız bir giriş, üç bölüm ve bir de sonuç yazısından oluşmaktadır.
Birinci bölümde İbn Kesîr’in içinde doğduğu, yaşadığı ve vefat ettiği siyâsî, sosyal ve
8
kültürel ortamı; ikinci bölümde hayatını, eserlerini ve ilmî şahsiyetini; üçüncü bölümde
de dönemin İslâm tarihçiliğinin özelliklerini ve o dönemde yaşamış büyük tarihçileri;
İbn Kesîr’in tarih anlayışını ve metodunu, kullandığı kaynakları ve etkisini el-Bidâye ile
sınırlandırarak ele aldık. Son olarak da sonuç yazısıyla tezimizi tamamladık.
Bu vesileyle konuyu seçmemde bana yardımcı olan ve araştırmam boyunca
desteğini esirgemeyen değerli hocam Prof Dr. Ziya Kazıcı beye; tenkîdleriyle bana yol
gösteren Prof. Dr. Ziya Yılmazer, Prof. Dr. Bedreddin Çetiner ve ismini anamadığım
diğer hocalarıma teşekkürü borç bilirim.
Ayrıca bu çalışmayı yaparken yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarıma; görev
yaptığım Ümraniye İstiklal İlköğretim Okulunun değerli yönetici ve öğretmenlerine; -
özellikle okul Müdürü Haydar Dökmetepelioğlu’na, Türkçe Öğretmeni Hüseyin
Daşçi’ya, İngilizce Öğretmenleri Zafer Polat ve Seçil Simsar’a - araştırmamız boyunca
istifâde ettiğimiz İSAM kütüphanesinin değerli çalışanlarına, teşekkür ederim.
Ziya Polat
2006
10
TARİH VE TARİHLE İLGİLİ KAVRAMLAR
1- Tarihin Kelime Anlamı
Tarih kelimesi Arapça’dan Türkçe’ye geçmekle 1 birlikte kelimenin kökeni
hakkında farlı rivâyetlerde bulunulmuştur. Arapça e-r-h (v-r-h) kökünden geldiği
söylenmektedir.2 Sehâvî bu kelimenin Arapça kökenli olduğunu ve “vaktin bilinmesi”
anlamına geldiğini söylemektedir.3 İbn Manzûr da bu kelimenin “vaktin bilinmesi”
anlamına geldiğini söylemektedir.4 Kısacası bu kelime Arap dilinde “vakti belirleme”
anlamına gelmektedir.5
Bazı tarihçiler bu kelimenin, yabancı dillerden Arapça’ya geçtiğini söylerler.
Çünkü câhiliye devri Arap şiirinde ve Kur’ân’da tarih kelimesi geçmez. Kur’ân-ı
Kerîm’de “esâtîr’ul-evvelîn”6 öncekilerin masalları anlamında bir terim
kullanılmaktadır. Bazı tarihçiler bu kelimenin Araplara has olmadığını, Müslümanların
bu kelimeyi ehl-i kitaptan aldığını söylemektedir. Mesela tarih kelimesinin İbranice’de
ay manasına gelen “yarex” kelimesinden geldiği söylenmektedir.7 Buna göre “ay”ın
tarifi anlamına gelir ki bu da tarihî bir olayın zamanını tayin ve tespiti, diğer taraftan da
bunun meydana gelme zamanını ifade eder.8
Havârizmî’ye isnad edilen görüşe göre de “tarih” kelimesi Arapça değildir. Ona
göre Farsça “mahrûz”dan (ay’ın görülmesi) alınarak Arapçalaştırılmış olduğu ve bu
kelimenin ay başlangıçlarının belirlenmesi anlamına geldiği söylenir.9
Batı dillerindeki tarih kelimesi, Yunanca “istoria” kelimesinden gelir ve “tek tek
hadîseleri araştırma ve inceleme” mânâsını ifade eder. Bu kelime Arapça’ya ustûre
1 Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s, 9 2 Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî İbn Manzur, Lisânü’l-Lisân Tehzîbu Lisâni’l- Arab, Abde Ali Mihenna (thk), Beyrut 1993, I, s, 23 3 Ebü’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman es- Sehâvî, el-İ’lân bi’t-Tevbîh li-Men Zemme Ehlet’t-Târîh, Franz Rosenthal (thk), Salih Ahmed Ali (trc), Beyrut, s, 14 4 İbn Manzûr, Tehzîbu Lisân, I, 23 5 Kasım Şulul, Kafiyeci’de Tarih Usulü, İstanbul 2003, s. 77 6 Kur’ân- Kerim, En’am, 25; Enfal, 31; Nahl, 24 7 A. Zeki Velidî Togan, Tarihte Usûl, İstanbul, 1985, s. 2 8 Hamilton A. R. Gibb, “Tarih”, İslâm Ansiklopedisi (İA), İstanbul 1979, XI, s, 777 9 Gibb, “Tarih” İA, XI, 777
11
(efsane, mitoloji) olarak geçmiştir.10 Nitekim yukarıda bahsettiğimiz gibi Kur’ân’da
esâtîr’ul-evvelîn kavramı geçmektedir. Özellikle bu kavramın geçtiği âyetlere
baktığımızda inanmayanların Kur’ân’da anlatılanlar için, bunlar eskilerin masallarıdır,
dediklerini görürüz. Buna göre tarihin bir kısmı efsane ve mitolojiden oluşmaktadır.
Bütün bunlardan hareketle tarihin yer (mekan), zaman ve mitoloji de göz önünde
bulundurularak, ayla bağlantılı bir zaman çizgisi olduğunu söylemek, konuyu özetlemek
açısından yeterli olacaktır.11 Ayrıca tarih kelimesi, tarih düşüncesinin gelişmesine
paralel olarak, XIX. yüzyılda genişledi ve genelleşti. Buna göre ister canlı ister cansız
olsun, kavranabilen her şeye uygulanır oldu.12
2- Tarih İlminin Tarifi ve Konusu
Tarih ilminin birçok tanımı mevcuttur. Ayrıntıya girmeden birkaç tanesini
aktarmak istiyoruz. Bazı tarihçiler tarihi geçmişin bilimi olma bakımından ele
almışlardır. Tarih, en kısa tanımıyla geçmişin araştırılmasıdır.13 Bilim olarak tarih,
eleştirici bir gözle tarihteki olayları inceleyen, onları anlatan ve yorumlayan bir
alandır.14
Diğer bir tanıma göre tarih, toplumların ve insanların durumlarını, başlarından
geçen bütün olayların vaktini bilmek ve zamanını tayin etmektir. Yani tarih, meydana
gelen olayları (zamanın olaylarını) vaktin tayin edilmesi bakımından inceleyen bilim
dalıdır.15 Aynı şekilde tarih, zamanı, hallerini ve onunla ilgili şeylerin hallerini, bunları
belirlemek (tayîn) ve vakitlerini tespit etmek (tevkît) açısından ele alan bir ilimdir.16 Bu
tanımlarda zaman, vaktin tayini ve insanın fiillerinin öncelendiğini görmekteyiz.
10 Şahin Uçar, Tarih Felsefesi Meseleleri, İstanbul 1997, s, 15 11 Murat Ağarı, İslâm Tarihine Metotolojik Bir Yaklaşım, Van 2004, s, 26 12 Sabri Hizmetli, İslâm Tarihçiliği Üzerine, Ankara 1991, s. 6 13 R. G. Collingwood, Tarih Felsefesi Üzerine Denemeler, İstanbul 2000, s, 147 14 Süleyman Hayri Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, Ankara 1997, s, 435 15 Sehâvî, age, 17 16 Şulul, age, 80
12
Bazı tarihçiler insanların fiillerini, ilmi ve kültürel boyutlarını öne çıkaran
tanımlar yapmışlardır. Buna göre tarih, ictimaî bünyenin âzası olmak itibariyle
insanlığın fiil ve fikirlerinin inkişâfını takip eden bilgidir.17
Bazı tarihçiler tarihi, tarihçi ile olguları arasında kesintisiz bir karşılıklı etkileşim
süreci, bugün ile geçmiş arasında bitmez bir diyalog18 olarak tanımlamışlardır. Burada
tarihle tarihçi arasındaki ilişki öncelenmiştir. Bu ilişkide geçmişten dersler ve ibretler
çıkartılmalıdır. Ya da geçmişin tecrübesinden istifâde edip bugünü ona göre
düzenlemek gerektiği vurgulanmaktadır.
Türkiye’de son dönemlerdeki çalışmalarda, daha çok teknik tanımların revaçta
olduğunu görmekteyiz. Buna göre, tarih tanımı içerisinde insan, yer, zaman, ve belge
kavramları mutlaka bulunmalıdır. Dolayısıyla, insanoğlunun geçmişte meydana
getirdiği olayları, zaman ve mekan çerçevesinde, yazılı belgelere dayandırarak anlatan
ve geleceğe ışık tutan ilme tarih denir.19 Başka bir tanım da ise: Niceliksel zaman
açısından geçmişte olup bitenleri, toplumların geçirdikleri dönemleri yer ve zaman
belirterek anlatan; geçmişte yaşanan olaylar arasında nedensel ilişkiler kurmaya
çalışarak bu ilişkileri belge ve kanıtlara dayandırarak sistematik olarak incelemeyi konu
edinen disiplin,20 olduğu söylenmiştir. Bu tanım daha kapsamlı ve daha teknik ifadeler
içermektedir. Aslında bu tanımlar daha çok tarih araştırmalarında nasıl bir teknik
(metot, yöntem) izlenmelidir sorusunun cevaplarıdır. Tarihî bir inceleme, bir ölçüde,
nedenlerin incelenmesidir; yoksa yapılan kronoloji olur. Tarih, insanoğlunun gördüğü
ilk andan başlayarak, kopuksuz bir çizgi biçiminde, bu güne doğru aktığına ve geleceğe
doğru akacağına göre, her bilim dalında bulunan “neden-sonuç” ilişkisi, tarihin de
ilgilenmesi gereken bir bağlantı olmalıdır.21
Aynı şekilde bazı tarihçiler tarihin iyi ve kötü yönleriyle tekerrür eden bir
dersten ibaret22 olduğunu söylemişlerdir. Bu çerçevede tarihe bir bütün gözüyle bakan
İslâm tarihçileri, insanların, tarihten ibret alıp hayatlarını ona göre düzenlemesi
gerektiğini söylemişlerdir. Bazı İslâm tarihçileri buna paralel olarak tarihin gelecekte
17 Togan, age, s, 2 18 Edward Hallet Carr, Tarih Nedir, Gizem Gürtürk (trc), İstanbul 1996, s, 37 19 Ekrem Memiş, Genel Tarih, Konya 2002, s, 20 20 Ömer Demîr ve Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Ankara 1998, s, 271 21 Oral Sander, Siyâsî Tarih, Ankara 1984, s, 2 22 İbn Esîr, İslâm Tarihi, Ahmet Ağırakça ve ark (trc), İstanbul 1985, I, s, 5
13
vukû bulacak olayların ve kıyametle ilgili durumların bilgisini de içerdiğini23
söylemişlerdir.
Tarih çok çeşitli alanlarla ilgilendiğinden, tanımında olduğu gibi konusunun
tespitinde de çeşitliliğe rastlamaktayız.24 Tarih, insanın faaliyetleri netîcesinde meydana
gelen olaylarla ilgilenir. Başka bir ifadeyle tarih, bir olaylar dizisini değil, insanların
düşüncelerinin ifadesi olan ve zamanla ortaya çıkan olayları; insanların yönlendirdiği
sosyal gelenekleri konu edînîr. Bunları şekillendiren kanunları bulmayı, gelişme-çöküş;
tekâmül-yozlaşma şart ve safhalarını açıklığa kavuşturmayı vazife edînîr.25
İslâm tarihçilerinden bazıları tarihin konusunun insan ve zaman olduğunu
söylemişlerdir. Tarih insan için var olan arızi (zamana ve şartlara bağlı olan) durumları
insan ve zaman açısından ayrıntılı bir şekilde inceler.26 Tarihin konusu insan, onun
meydana getirdiği olaylar ve bunlarla ilgili her şeydir.27 Bu çerçevede bir camianın
şuurlu uzuvları olan insanların yaptıkları bütün faaliyetler tarihin konusu dâhilindedir.
Fakat insanların biyolojik ve fizyolojik hareketleri bunun dışındadır.28
İbn Haldûn (v 808/1406)’a göre tarihin konusu, umran, yani toplumsal yaşamdır.
Toplumsal yaşamı ilgilendiren bütün her şey umran ilminin kapsamındadır. Tarih,
umranın geçmişte medyana gelenden bahsettiği için ve umranı oluşturan da insan
olduğu için dolaylı olarak insanı konu alır.29
Şöyle veya böyle tanımlansın yukarıdaki bilgilerin ortak noktasına göre tarihin
konusu insan ve onun yaptığı bilinçli fiillerinin tümüdür. Tabi bu fiiller geçmişte
yapılan fiillerdir. Bugün yapılan veya yapılmamış filer tarihin konusu olamazlar. Diğer
bir deyişle tarih, ilk insanın yaratılmasından bu tarafa, kayda geçsin veya geçmesin var
olan bir bütündür. Bizim üzerinde durduğumuz ise, kaydına başlanılan tarihtir. Yani bir
bakıma tarihçiliğin tarihidir. Bu çerçeveden bakınca tarihin konusunun zamanda ve
mekânda meydana gelen olaylar zinciri (insanın müdahalesi olsun veya olmasın)
olduğunu söyleyebiliriz.30
23 Sehâvî, age, 17 24 Murat Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar, İstanbul 2002, s, XXXIII 25 Mübahat S. Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usûl, İstanbul 1995, s, 2-3 26 Sehâvî, age, 17 27 Hizmetli, age, 15 28 Togan, age, 8 29 İbn Haldûn Abdurrahman b. Muhammed Hadramî, Mukaddime, Halil Kendir (trc), İstanbul 2004, I, s, 69 30 Ağarı, Müslüman Coğrafyacılar, XXXV
14
4- Tarih Metotolojisi
İlmî çalışmalar bir usul çerçevesinde yapılmalıdır. Usul çerçevesinde
yapılmayan çalışmalar ilmî çalışma olamaz. Usul, ilmî bir çalışma yaparken o
çalışmanın sınırlarının ve kaynaklarının ne olduğu, hangi yollarla yapılacağı, hangi
araçları neden ve nasıl kullanacağını açıklar. Yani amaçladığımız hedefe ulaşabilmek
için kullandığımız yol ve yöntem bütünüdür.
Tarih araştırmalarında takip edilen metot tarihe karşı alınan tavır ve yönelişle
ilgilidir.31 Dolayısıyla tek tek ilmî çalışmaları yapanların kendine göre bir metodu
vardır. Biz de bu çalışmamızda İbn Kesîr’in tarih metodunu inceliyoruz. Tarih
metotolojisi ise bundan daha farklıdır. Belirli disiplinler özelinde, gerçekliğin
anlaşılması ve açıklanmasına yönelik bilgilerin üretilmesinde kullanılan yol, yöntem ve
yordamları inceleyen bilim dalına metotoloji denir.32 Metotoloji her şeyden önce tek tek
bilimler tarafından ortaya konan amaçların açıklığa kavuşturulması işiyle uğraşır. O,
ikinci olarak bilimlerin bu amaçlara ulaşmak için kullandıkları yöntemlerin özünü,
doğasını ve başka yöntemler karşısındaki durumlarını gözler önüne serer.33
Tarih felsefesi, metotolojiden daha farklı ve daha kapsamlı bir alandır. Tarih
Felsefesi, bütün bir tarihsel sürece ilişkin olarak geniş kapsamlı bir açıklama yada
yorum sunmayı amaçlayan, “tarihin anlamı, amacı nedir?”, “Tarihsel değişme ve
gelişmeyi yöneten temel yasalar nelerdir?” sorularını doyurucu bir biçimde
cevaplamaya çalışan felsefe disiplinidir.34 Başka bir deyişle Tarih Felsefesi, tarihin
felsefi problemler açısından bir yorumunu yapmakta, tarihî hadîselerin seyrinde hangi
kanunların ve illetlerin hakim olduğunu ortaya koymaya çalışmaktır.35 Tarih Felsefesi,
geçmişte neler olup bittiğini araştıran tarih biliminden farklı olarak, geçmişte olup
bitenlerin nedenlerini araştırır.36 Tarih Felsefesi, tarihi, tarihî bilgiyi ve bunların
31 Uçar, age, 29 32 Demîr ve Acar, age, 195 33 Ahmet Cevizci, Paradigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul 2005, s, 1170 34 Cevizci, age, 1586 35 Mustafa Öztürk, Tarih Felsefesi, Elazığ 1999, s, 4 36 Öztürk, age, 5
15
meselelerini ele alan, bunlara çözüm arayan felsefe dalıdır.37 Tarih felsefesi, tarihî
hadîseleri zaman ve mekan zinciri içerisinde tesbit edip değerlendirmek değildir.38
İki tür tarih felsefesi vardır. Spekülatif Tarih Felsefesi ve Analitik Tarih
Felsefesi. İkincisi Türkiye’de daha çok Tenkîdî Tarih Felsefesi olarak bilinir.
Birincisine göre tarih, evrensel gerçekliği olan ve belirli ilkelere uyan bir süreçtir.39
Burada tarih belirli bir amaç çerçevesinde yorumlanır. Analitik tarih felsefesi nesnesi
ise tarihî olaylar veya tarih değildir. Onun nesnesi tarihçi ve tarihçinin tarih
araştırmalarında kullandığı metotlardır. Gerek 20. yüzyılda gerekse daha önceki tarih
felsefecilerine yapılan tenkîdler sebebiyle, zamanımızda tarih felsefesiyle uğraşanlar
daha çok metotoloji (tenkîdî tarih felsefesi) üzerinde çalışmayı tercih ediyorlar.
Metotoloji tarihçiliğin felsefesidir.40
Tarih tenkîdi, tarihte doğruyu yanlıştan ayırt etmeye tahsis edilmiş bir metotdur.
Tarih tenkîdi bir kafanın ürünü değildir. Diğer bilim dalarından da yardım alır.41 Yani
tarih felsefesi tarih, sanat, felsefe ve ilimdeki bütün bakış açılarının bir sentezidir.42
37 Bolay, age, 435 38 Öztürk, age, 4 39 Cevizci, age, 1587 40 Uçar, age, 31 41 Leon E Halkın, Tarih Tenkîdînîn Unsurları, Bahaeddin Yediyıldız (trc), Ankara 1989, s. 3 42 Uçar, age, 42
17
A– SİYÂSÎ DURUM
Memlûkler Devleti, hem İslâm tarihinin hem de dünya tarihinin en ilginç
devletlerinden biridir. Çünkü bu devlet, köle ve asker olarak hükümdarlara hizmet
etmek için saraya alınanların, zamanla güçlenerek İslâm tarihinde kurdukları büyük
devletlerden biridir. Bu devleti kuranlar Mısır Eyyûbî hükümdarlarından Salih
Necmüddin Eyyûb’un memlûkleridir.43
Memlûk “tasarruf edilen; sahip olunan; hizmetçi; hizmetli; beyaz köle”
demektir.44 Sözlük mânası “bir kimsenin mülkiyetinde bulunan esir” karşılığı olarak
hem erkek hem de kadın esir için kullanılmıştır.45 Emevîler zamanında, satın alınıp
sonra azat edilen bir köle-askeri nitelemek için kullanılmış olan kullanılmıştır.46
Memlûkler, genellikle Kafkaslardan ve Orta Asya steplerinden gelen ve Türk diye
adlandırılan kavimlerden seçilirdi47
Memlûkler daha çok Abbâsîler döneminde yoğun bir şekilde kullanılmaya
başlanmıştır. Abbâsî devleti Horasan ve civarındaki Arap olmayan unsurun, özellikle de
İranlıların, desteğiyle başarıya ulaşmıştır.48
İslâm tarihinde “memlûk asker” sisteminin en bariz örnekleri, Mısır’da
görüşülmüştür.49 Nitekim Mısır’da kurulan ilk Türk devleti olan Tolunuğulları,50
İhşidîler; Fatımîler ve Eyyûbîler memlûk sistemi sayesinde ayakta durmuşlardır. Ayrıca
Eyyûbîler’in varisi olan Selçuklular’da da bu sistem görülür.51
Selâhaddin Eyyûbî’den itibaren Mısır ve Suriye’de istihdam edilen
memlûkler’in sayısı çok artmış52 ve nihâyetinde bu devlet yerine Mısır’ı 1250-1382
43 Hayati Ülkü, İslâm Tarihi, İstanbul 1982, s, 704 44 Kazım Yaşar Kopraman, Mısır Memlûkleri Tarihi, Ankara 1989, s, 1 45 İsmâil Yiğit, “Memlûkler”, İslâm Tarihi, İstanbul 1991, VII, s, 9 46 Andre Clot, Kölelerin İmparatorluğu, Turhan Ilgaz (trc), İstanbul 2005, s, 14 47 Süleyman Kızıltoprak, “Memlûk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXIX, İstanbul 2004, s.87–88 48 D. Sourdel, “Abbasî Hilâfeti” İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Hamdi Aktaş (trc), İstanbul 1997, I, s, 115-119 49 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 13 50 Claude Cahen, İslâmiyet, Esat Mermi Erendor (trc), Ankara 1990, I, s, 211 51 Yılmaz Öztuna, İslâm Devletleri, Ankara 1996, I, 345 52 Kızıltoprak, “Memlûk” DİA, XXIX, 88
18
yılları arasında yönetecek olan Bahrî Memlûkler kurulmuştur.53 Mısır’da Eyyûbî
ordusundaki Türk asıllı azatlı emîrlerden İzzeddin Aybek tarafından kurulan
(648/1250),54 dönemin tarihçilerinin Türk devleti olarak adlandırdığı Memlûkler, Bahrî
Memlûkler (1250–1382) ve Burcî Memlûkler (1383–1517) olmak üzere iki dönemde
incelenebilir.55 İşte İbn Kesîr Bahrî Memlûkler’in iktidarda olduğu dönemde yaşamıştır.
1- Nâsır Muhammed B. Kalâvûn (741/1341)
Araştırmamızı ilgilendiren dönemin yarısı, Nâsır Muhammed dönemine denk
gelmektedir. İbn Kesîr açısından bu dönem gençlik yılları, eğitimini tamamladığı ve
hocalığa ayak bastığı yıllardır. Nâsır Muhammed hem tahtta kalma açısından hem de
etkileri açısından Memlûkler Devleti’nin en önemli sultânıdır. O, saltanat müddetinin
uzunluğu ve bu müddet zarfında meydana gelen önemli gelişmelerden dolayı,
Memlûkler tarihinde önemli bir yer işgal eder. Mısır halkı da onu seviyor ve onun tahtta
kalışını istikrâr, emniyet ve refahın garantisi görüyordu. Bu yüzden Kalâvûn ailesinin
Memlûkler tarihindeki ehemmiyeti bu ailenin kurucusu Mansûr Kalâvûn’dan değil, oğlu
Nâsır Muhammed’den gelmektedir.56 Bir sultân olarak Nâsır dendiğinde, Mısır’a
emniyet ve refahı getiren kabiliyetli ve azimli bir hükümdar akla gelir.57
9 yaşında sultânlığı devralan Nâsır Muhammed, memlûk ümerâsının mücadelesi
sonucu tahttan indirildi ve yerine Melikü’l-Âdil Ketboğa sultân ilan edildi (694/1294).58
Fakat ülke idaresinde başarılı olamayan Ketboğa da bir müddet sonra tahttan indirildi59
yerine Melikü’l Mansûr Hüsameddin Lâçin getirildi.60 Lâçin de emîrlerin arazilerini
sınırlandırınca öldürüldü (698/1299). Bunun üzerine Kerek’te bulunan Nâsır
Muhammed ikinci defa sultân ilan edildi.61 Sultân Kâhire’de bilhassa halk tarafından
53 H. İbrahim, Tarih, V, 143 54 M. Sobernheim, “Memlûkler” İA, VII, 692 55 İsmâil Yiğit, “Memlûkler”, DİA, , İstanbul 2004, XXIX, 90 56 Kazım Yaşar Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, Ankara 2002, V, s, 108 57 Bernard Levis, “Eyyûbîler ve Memlûk Saltanatı”, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Hamdi Aktaş (trc), İstanbul 1997, I, 227 58 Kasım Abduh Kasım, “Muhammed b. Kalâvûn”, DİA, XXX, 547 59 Colt, age, 76 60 Asri Çubukçu, “Lâçin”, DİA, XXVII, s, 39 61 Kasım, “Kalâvûn”, DİA, XXX, 547
19
sıcak bir şekilde karşılandı. Sultânı, memlûk ümerâsının tayin etmesine rağmen halkın
da Kalâvûn ailesinin şahsında ülkenin refahını gördüğü için kendi tercihini ortaya
koyduğu ilk defa bu hadîse vesilesiyle görülmektedir.62.
İkinci iktidarında da emîrlerin egemenliği altında kalan Nâsır Muhammed bu
döneminde daha çok Moğollarla mücadele etti. Moğollara karşı kazanılan zaferler,
iktidarda etkili olamayan Nâsır Muhammed’den ziyade, memlûk ümerâsının
başarılarıdır.63 Bu dönemde Moğollar’ın tehdidi bittiği gibi özellikle Suriye sahilindeki
Ervad adası (702/1302) fethedilince sahildeki fetih hareketi de tamamlanmış oldu.64
Bu dönemde İlhanlılar Suriye’nin tamamına yakınını işgal etmeyi başardı. İbn
Teymiye İlhanlı hükümdarı ile görüşüp, onu Şam’ı işgal etmeme hususunda ikna etmiş
olmasına rağmen, yöre talan edilmiş, birçok insan öldürülmüştü. Ancak Memlûkler
ordusu İlhanlı ordusunu büyük bir hezimete uğratarak Suriye kapılarını onlara tamamen
kapatmayı başarmıştı.65 Fakat bu dönemin solarına doğru ümerânın baskısından iyice
bunalan sultân Kerek’e gidip tahttan çekildiğini açıkladı. Bunun üzerine toplanan
memlûk ümerâsı Rükneddin Baybrs’ı, “Melik Muzaffer unvanıyla sultân ilan etti
(708/1309).66 Baybars’ın sultânlığı Burcî Memlûkler’in ilk zaferiydi. Ama bu zafer,
Burcî Memlûkler yeterince güçlenmediği için kısa süreli olmuştu.67
Aradan birkaç ay geçince iktidar mücadelesi tekrar başladı. Hem Baybars’tan
tehdit alan hem de tekrar başa geçmek isteyen Nâsır Muhammed, kendisine bağlı kalan
Suriye ümerâsından yardım istedi. Hemen ardından Mısır’daki emîrlerin bir kısmı da
Nâsır Muhammed’e geldiler ve onu Mısır’a yürümeye teşvik ettiler. Bunun üzerine
Bayabrs tahttan feragat etti (17 Şubat 1310) ve Nâsır Muhammed’e elçi gönderip af
diledi. Ancak bu arada hazineden büyük miktârda para alarak Kâhire’den kaçtı. Fakat
Gazze yakınlarında yakalandı ve sultân’ın huzurunda öldürüldü.68
Nâsır Muhammed’in bu üçüncü saltanatı, gerek onun hayatında, gerekse Mısır
ve Memlûkler’in tarihinde fevkalade mühim bir yer tutar. Önceki dönemlerde başından
geçenlerden tecrübe kazanan Nâsır bu dönemde gerçek şahsiyetini ortaya koydu; bütün
62 Kopraman, “Memlûkler”, Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1987, VI, s, 483 63 Colt, age, 76 64 Kasım, “Kalâvûn”, DİA, XXX, 547 65 İrfan Aycan, M. Mahfuz Söylemez, İdeolojik Tarih Okumaları, Ankara 1998, s. 86 66 İbn Kesîr, Büyük İslâm Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 1994, XIV, s, 105 67 Şehabeddin Tekindağ, Berkûk Devrinde Memlûk Sultânlığı, İstanbul 1961,s., 35 68 Kazım Yaşar Kopraman, “Baybars II”, DİA, V, 224
20
devlet işlerini eline alarak, ümerânın kendisine tahakküm etmesine müsaade etmedi. Bu
sayede uzun süre iktidarda kaldı.69 Nâsır Muhammed’in bu üçüncü saltanatı otuz bir yıl
sürmüştür (1310–1341). Bu uzun saltanatı esnasında o, Suriye’yi Haçlılardan
temizlediği gibi İlhanlı tehlikesini bertaraf etmiş; içeride sükûn ve istikrârı temin
ederken, dışarıda ise devletin itibarını yükseltmiştir. Bu dönemde Memlûkler Devleti en
geniş hudutlara ulaştı ve büyük devletler arasına girdi.70 Hatta zamanın en iyi ve en
güçlü devleti oldu.71
Tarihçiler Nâsır Muhammed’i tedbirli, heybetli, herkesin kendisine itaat ettiği,
devlet işlerini sıkı tutan, deha sahibi bir sultân olarak tavsif ederler. Bu dönemde devlet
düzeninde birçok gelişme olduğu gibi devletin ekonomik durumu da en üst seviyeye
çıkmıştır. Onun zamanında yapılan cami, medrese, han hamam, çeşme ve saraylardan
pek çoğu bugün ayaktadır. Bütün bu işleri yaparken Nâsır Muhammed, kendisine
yürekten bağlı ümerânın desteğinden faydalanmıştır. Ancak ümerâya karşı içinde bir
ukde sürekli var olmuştur.72
2- Nâsır Muhammed’in Oğulları (1341–1361)
Nâsır Muhammed’den sonra Memlûkler yeni bir döneme girdi. Bu dönemde, İbn
Kesîr’in vefat ettiği tarihe kadar iç karışıklar devam etmiştir. Bu sürede halîfelik hariç
devletin bütün kademelerinde istikrârlı bir yönetim oluşturulamâmıştır. Memlûkler
arasında meydana gelen iktidar mücadeleleri ve buna bağlı olarak değişen nâiblikler
istikrârsızlığın başlıca kaynağıydı. Halk tedirgin olmuş, işgaller, suikastlar, toplumsal
huzursuzluklar devam etmiştir. Fakat her şeye rağmen ilmî ve kültürel hayat varlığını
devam ettirmiştir. O dönemde yetişen âlimler günümüze kadar etkisini devam ettiren
eserler ortaya koymuşlardır. Şüphesiz bunların en önemlilerinden biri hadîs, tefsîr, fıkıh
ve tarih gibi alanlarda çok değerli eserler ortaya koyan İbn Kesîr’dir.
69 Rıza Nur, Türk Tarihi, E Kılıç (haz.), İstanbul 1980, IX, s, 279 70 Kasım, “Kalâvûn” DİA, XXX, 548 71 İbn Haldûn, Bilim ile Siyaset Arasında Hatıralar, Vecdi Akyüz (trc), İstanbul 2004, s. 203 72 Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, V, 110
21
İşte bu yeni dönem Nâsır Muhammed’in ardından yerini dolduramayan oğulları
ve torunları dönemidir. Bahrî Memlûkler’in sona ermesine kadar geçen kırk iki yıllık
sürede sekiz oğlu ve dört torunu sultânlık yaptı.73 Bahrî Memlûkler’in çöküşüne ve
Burcî Memlûkler’in saltanatı ele geçirmesine kadar (784/1382) devam eden bu devrin
en bariz vasfı Nâsır Muhammed’in oğul ve torunlarından çoğunun yaşlarının küçük
olması sebebiyle ümerânın elinde oyuncak olmaları, ümerânın nüfuzunun artması,
emîrler arasındaki bitmez-tükenmez çekişmeler ve sultânların kısa sürelerle sık sık
değişmeleridir.74 Nâsır Muhammed’in oğullarının hüküm sürdüğü 20 yıl zarfında
(1341-1361) sekiz hükümdar gelip geçmiştir ki, her birine ortalama 2.5 yıl düşmektedir.
Bu da dönemin siyâsî bakımdan ne kadar istikrârsız olduğunu gösterir.75
Nâsır Muhammed’in ilk oğlu Ebû Bekir 20 yaşında sultân olmuştu. Onun
iktidarı, bir sultâna yakışmayan yaşantısından dolayı, aynı yıl içinde öldürülünce son
buldu.76
Sekiz yaşında tahta çıkarılan ikinci oğlu Alâaddin Küçük, beş ay sonra emîrler
tarafından tahttan indirildi.77 Nâsır Muhammed’in üçüncü oğlu üç buçuk ay sultânlık
unvanını taşıyabilmişti. Şihâbeddin Ahmet de yaşantısı ve kendisini sultân ilan eden
ümerâya kötü davranışları sonucu, tehlikede olduğunu sezince Kerek’e gitti. Bunun
üzerine onu hal edip kardeşi İsmâil’i sultân ilan ettiler.78 On yedi yaşında tahta çıkarılan
Nâsır’ın dördüncü oğlu da üç yıl süren saltanatında kumandanların elinde oyuncak oldu.
İsmâil, saltanatı süresince kardeşleriyle uğraştı.79
Nâsır Muhammed’in beşinci oğlu Melik Kâmil Şaban ise on dört ay süren
saltanatının son birkaç ayı dışında tahta oturmasını sağlayan üvey babasının etkisi
altında kaldı. Ölümü de vergiler sonucu çıkan bir isyân yüzünden oldu.80 İsyândan önce
kardeşi Hiccî’yi rakip olarak gördüğü için öldürmek istedi fakat başarılı olamadı.81
73 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 91 74 Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, V, 111 75 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 492 76 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 82 77 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 492 78 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 83-84 79 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 84-85 80 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 91 81 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 493
22
Nâsır Muhammed’in on beş yaşında tahta çıkarılan altıncı oğlu, Zeynüddin I
Hiccî de sert politikası ve eğlenceye düşkünlüğü sebebiyle aynı akıbete maruz kaldı.82
On bir yaşında tahta geçirilen ve babasının unvanını alan Nâsır Hasan sekiz
kardeşi içinde babasının başarısını tekrarlayan tek sultân oldu. Sultânın çocuk yaşta
olmasını fırsat bilen nâibler yönetimi ellerine aldılar. Buna direnen Nâsır Hasan
tahtından oldu.83 Yerine kardeşi Selâhaddin sultân ilan edildi.84 Sultân Hasan’ın ilk
döneminde en önemli olay hiç şüphesiz İbn Kesîr’in dehşetli bir şekilde aktardığı veba
hastalığıdır.85 Bu hastalık Kırımda ortaya çıkıp Avrupa’ya sirâyet etmiş, oradan da
İslâm Dünyasına geçmiştir.
14 yaşında sultân olan Selâhaddin döneminde de ülkeyi emîrler yönetti. Bir süre
sonra emîrler arsında ihtilaf baş gösterdi. Bunun üzerine çıkan ayaklanmada sultân
halledilerek tutuklandı ve yerine kardeşi Nâsır Hasan üç yıl aradan sonra ikinci defa
tahta geçirildi.86
Nâsır Hasan, ikinci saltanatının ilk yıllarında zorlansa da yönetimi eline almasını
bildi. İlk olarak babasının memlûklerini tasfiye edip kendisine ait yeni birlikler
oluşturdu.87 Küçük Ermeni Krallığı88 ile mücadele eden Hasan 761/1360 yılında yeni
kurduğu memlûklerinin desteğiyle Tarsus, Adana ve diğer bazı kaleleri fethetti. Ancak
sonunda bu uygulamâsının kurbanı oldu; memlûklerinden bir grubun isyânı netîcesinde
onu tahttan indirdiler.89 Onu tahtından eden asıl sebep koyduğu ağır vergiler yüzünden
halkın desteğini kaybetmesi ve maaşlarının azaltıldığını ileri süren Seyfeddin Yelboğa
ile aralarının açılması idi.90
Yukarıda da söylediğimiz gibi Nâsır Muhammed’in oğulları dönemi Memlûkler
Devleti açısından istikrârsız bir dönemdir. Bu dönemde sultân olan Nâsır Muhammed’in
oğulları, lakapları ve saltanat yılları aşağıdaki gibidir:
-el-Melik el-Mansûr Seyfeddin Ebû Bekir (7 Haziran 1341–6 Ağustos 1341)
-el-Melik el-Eşref Alâeddin Küçük (6 Ağustos 1341–10 Ocak 1342)
82 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 86 83 Abdülkerim Özaydın, “Hasan b. Muhammed b. Kalâvûn”, DİA, XVI, 332 84 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 86-87 85 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 349 86 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 87-88 87 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 88 88 Özaydın, “Hasan”, DİA, XVI, 332 89 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 91 90 Özaydın, “Hasan”, DİA, XVI, 332
23
-el-Melik en-Nâsır Şihâbeddin Ahmed (10 Ocak 1342–27 Haziran 1342)
-el-Melik es-Salih İmameddin İsmâil (27 Haziran 1342–4 Ağustos 1345)
-el-Melik el-Kamil Seyfeddin Şaban (4 Ağustos 1345–19 Eylül 1346)
-el-Melik el-Muzaffer Zeyneddin Hacı (19 Eylül 1346–16 Aralık 1347)
-el-Melik en-Nâsır Bedreddin Hasan (18 Aralık 1347–12 Ağustos 1351) (I.S)
-el-Melik es-Salih Selâhaddin (12 Ağustos 1351–20 Ekim 1354)
-el Melik en-Nâsır Bedreddin Hasan (20 Ekim 1354–17 Mart 1361) (II. S)
3- Nâsır Muhammed’in Torunları (1361–1382)
Nâsır Muhammed’in torunlarının devri de tıpkı oğullarının ki gibidir. Sultânlar
çocuk yaştadırlar. Bu dönemde ümerânın nüfuzu arttığı gibi ümerâ arasındaki çatışmalar
da şiddetlenmiştir. Hatta çatışmalar Kâhire sokaklarına taşmış ve ülke şiddetli bir
kargaşaya sürüklenmiştir.91
İsyanı gerçekleştiren emîrlerin I. Haccî’nin oğlu Selâhaddin’i tahta
geçirmeleriyle, Nâsır Muhammed’in torunlarının dönemi (1361–1382) başlamış oldu.
Dedesinin politikasını takip etmek isteyen Hiccî ile ümerânın arası açıldı. Sonunda onu
tahttan indirip amcası Hüseyin’in oğlu Melik Eşref Şaban’ı geçiren Yelboğa yönetime
de hakim oldu.92
764/1363’te henüz on yaşında iken tahta çıkan Melik Eşref Şaban 768/1367
yılından itibaren yönetimi eline almayı başardı. Onun zamanında önemli hadîseler
yaşandı.93 Haçlılar İskenderiye’yi istila etti. Haçlı donanması büyük katliam yaparak
şehri tahrip etti. Bu arada Memlûkler ordusunun yaklaştığı duyulunca kadınları,
çocukları ve bol miktârda ganimeti gemilere doldurup geri çekildi.94
Bu sıkıntılara rağmen, otoriter bir sultân olan Melik Eşref’in saltanatının ikinci
yarısı, oldukça sakin ve istikrârlı geçti. Fakat Melik Eşref’in otoriter bir sultân olması
durumu değiştirdi. Bundan sıkılan bir grup komutan, sultânın hac niyetiyle Kâhire’den
91 Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, V, 111 92 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 90 93 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 92 94 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 466–467
24
ayrılışından bir süre sonra öldüğü şayiasını yayarak Kal’atülcebel’de henüz yedi
yaşındaki oğlu Alâeddin Ali’yi tahta çıkarıp, Melik Eşref’i öldürdüler.95
İbn Kesîr vefat ettiği 774 yılında Memlûkler Devleti’nin sultânı Melik Eşref idi.
Fakat Nâsır Muhammed’den sonra hiçbir şey değişmemiş, İbn Kesîr’in vefat ettiği yıla
kadar memlûk emîrleri arasında rekabet devam etmiştir. Melik Eşreften sonra Nâsır
Muhammed’in torunlarından ikisi daha sultân olmuşlardır. Alâeddin Ali’nin zamanı
güçlü emîr gruplarının mücadelesine sahne oldu. Bu mücadelenin galibi Burcî
Memlûkler’inin lideri Berkûk, atabekü’l-asâkîrlik makamını ele geçirdikten sonra Türk
asıllı emîrleri tasfiye etti. Sultânın vefatı üzerine tahta çıkardığı on bir yaşındaki kardeşi
Zeynüddin II. Hiccî zamanında (1381–1382) yönetimi elinde tuttu. Sonunda küçük
yaştaki sultânın aczini gerekçe göstererek tahta oturdu. (Ramazan 784/Kasım 1382)96
Hasan Nâsır’ın ikinci kez getirildiği saltanattan azledilerek yarine Hiccî’nin oğlu
Selâhaddin Muhammed’in sultân ilan edilmesiyle başlayan Nâsır Muhammed’in
torunları ve saltanat yılları aşağıdaki gibidir.
-el-Melik el-Mansûr Selâhaddin Muhammed b. Hacı (17 Mart 1361-30 Mayıs
1363)
-el-Melik el-Eşref Zeyneddin Şaban b. Hüseyin (30 Mayıs 1363-14 Mart 1377)
-el-Melik el-Mansûr Ali b. Şaban b. Hüseyin (14 Mart 1377-19 Mart 1381)
-el-Melik es-Salih Zeyneddin hacı b. Şaban b. Hüseyin (20 Mart 1381-26 Kasım
1382).97
4- İbn Kesîr’in Yaşadığı Dönemde Mısır Abbâsî Halîfeleri
Memlûkler hükümdarı Seyfeddin Kutûz, Ayn Câlût mevkiinde Moğol ordusunu
yenmek suretiyle, İslâm dünyasını kasıp kavuran Moğollara büyük bir darbe indirdi. Bu
zaferle İslâm dünyasındaki prestiji artan Memlûkler Devleti’nin başına, aynı yıl Kutûz’u
öldüren Baybars geçti. Memlûkler sultânı Baybars’ın saltanat sürdüğü on yedi yıllık
95 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 92 96 Yiğit, “Memlûkler”, DİA, XXIX, 92 97 Kopraman, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, V, 112
25
dönemin en önemli olayı, daha önce Moğollar tarafından ortadan kaldırılan yeni bir
Abbâsî Halîfeliği tesis etmeye çalışmasıdır. Asıl amacı tahtını korumak ve hakim
olduğu saraya İslâm âleminde bir üstünlük havası vermekti. Bunun için Moğol
katliamından canını zor kurtarıp Dımaşk’a kaçan Halîfe Zâhir’in oğlunu, Kâhire’ye
davet eder ve Mustansır lakabı ile Halîfe ilan eder (659/1261). Bir müddet sonra
Halîfeyi bir ordu başında Bağdat’ı almak için Moğollara karşı gönderir. Yapılan savaşta
Halîfe öldürülür. Buna üzülen Baybars aynı aileden Emîr Ebu’l-Abbâs’ı “Hâkim bi-
Emrillah” lakabıyla Halîfe ilan eder. Bu Halîfelerin sadece dînî konularda söz hakkı
vardı. Bundan sonra Halîfelik iki buçuk asır boyunca Ebu’l-Abbâs’ın çocuklarında
kaldı. Memlûkler idaresindeki Abbasî Halîfeliği Yavuz Sultân Selim’in (1512-1520)
Mısır’ı fethetmesiyle son buldu ve Halîfelik Osmanlılara geçti.98
İşte İbn Kesîr aynı zamanda İslâm dünyasının genelinin Halîfe olarak kabul
ettiği, fakat yukarıda da belirttiğimiz gibi devlet yönetiminde hiçbir etkisi olmayan,
adeta Memlûk sultânlarının oyuncağı haline gelen Mısır Abbâsî Halîfeleri döneminde
yaşamıştır. İbn Kesîr’in yaşadığı dönem içinde 5 Halîfe görevde bulunmuştur. Onun
çocukluk ve gençlik yılları I. Müstekfi Billâh (701–736), orta yaşları Birinci Vâsık
Billâh (736–742), sonraki yılları ise II. Hâkim Biemrillâh (742–753), Birinci Mutazıd
Billâh (753–763), I. Mütevekkil Alellâh (763–785) dönemlerinde geçmiştir. İbn Kesîr
II. Hâkim Biemrillah’ın Halîfe olmasıyla ilgili şunları söylemektedir: “Halîfe Ebü’l-
Kasım, babası tarafından veliaht olarak atanmıştı. Ancak Nâsır ona bu imkânı
vermemiş, yerine Ebû İshak İbrahim’i atamış ve ona Vâsık Billah lakabını takmıştı.
Kâhire’de sadece bir cuma onun adına hutbe okundu, sonra Mansûr Ebû Bekir, onu
azletti ve sözünü ettiğimiz Ebül-Kasım’ı hilafete geçirdi ve kendisine Müstansır
lakabını taktı.99 Bu Halîfe 753 yılı ortalarında, o dönemde bütün dünyayı kasıp kavuran
ve milyonlarca insanın ölümüne neden olan, vebadan ölmüştür.100
Memlûkler dönemi Abbâsî hilafetine baktığımızda, her ne kadar sultân’ın
vesâyeti altında bir Halîfelik mevcut ise de siyâsî belirsizlik ve kargaşa Halîfeler için
geçerli değildir. Göreve gelen Halîfelerin çok azı müstesna diğerleri ölümlerine kadar
98 Ziya Kazıcı, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul 2001, s, 112-114 99 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 304 100 Mahmud Şakir, Hz. Âdem’den Bugüne İslâm Tarihi. Ferit Aydın (trc), İstanbul 1995, V, s, 400
26
görevlerini devam ettirmişlerdir. Bu çerçevede Mısır, Memlûkler Devleti sayesinde, her
türlü tecavüzden uzak kalarak sosyal ve kültürel açıdan ilerleme kaydetmiştir.101
5- XIV. Y.Yılda Dımaşk
Memlûkler Devleti’ndeki önemli ilim merkezlerinden biri de Dımaşk idi.
Dımaşk bölgesi Memlûkler Devleti zamanında Mısır kadar şanslı olmamıştır. Mısır
saltanat merkezi olmanın ayrıcalığını yaşarken, Suriye uzun zaman Haçlı ve Moğol
işgaliyle boğuşmak zorunda kalmıştır. Aynı zamanda Memlûkler’in kalesi olan Suriye,
pek çok saldırıya maruz kalmıştır. Göz kamaştırıcı eserlerin bulunduğu bu şehirler
sürekli bir istikrâr yerine, sık sık anarşi ve sosyal çalkantılardan zarar görmüştür.102
Suriye’nin bir kısmı, önce Haçlı sonra da Moğol işgali altında kalmıştır. Hatta bugün
Suriye’nin başkenti olarak bildiğimiz Şam şehri, kısa süreli de olsa Moğol işgaline
uğramıştır. Bu tehditler ve işgallerden dolayı şehir bazen boşaltılmış ve halkı başta
Kâhire olmak üzere diğer yerlere göç etmişlerdir.
Memlûkler Devleti idarî ve mülkî makamlarının en önemlilerinden Dımaşk
nâibü’s-saltana’lığı Mısır’daki nâiblikle eşit sayılırdı. Kâhire’deki nâibü’s-saltana ile
aynı haklara sahip bulunan Dımaşk nâibü’s-saltanası bölgede sultânın temsilcisi idi.
sultân gibi, haftanın belirli günlerinde Dımaşk’taki darü’l-adl de mezâlim mahkemesi
duruşmalarına başkanlık eder, davalıları dinlerdi. Bundan dolayı Dımaşk nâibliği
Memlûkler için son derece önemliydi. Bölgedeki diğer nâibliklerin ve emîrlerin
desteğini kazanan Dımaşk nâibinin Memlûkler tahtını ele geçirmesi dahi mümkün
oluyordu.103 Bu durumundan dolayı Suriye, sürekli memlûk ümerâsının nüfuz
mücadelesine sahne olmuş ve bu bölgede huzursuzluklar bitmek bilmemiştir.104
Sultânın değişmesine veya çeşitli şekillerde görevden alınmasına bağlı olarak nâibler
sürekli değişirlerdi. Hatta bazen sultân değişikliği bile Dımaşk’ı karıştırırdı. Mesela
Nâsır Muhammed’in üçüncü kez tahta çıkışında meydana gelen mücadelede Dımaşk
101 Tekindağ, Memlûk Sultânlığı, 28 102 Andre Mıquel, Doğuştan Günümüze İslâm Medeniyeti, Ahmet Fidan-Hasan Menteş (trc), İstanbul 2003, s, 309 103 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 193 104 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 298
27
halkı endişelenmiş fakat Nâsır’ın kan dökmeden başarılı olması halkı rahatlatmıştır. Bu
olay esnasında sultân Dımaşk’a gelmiş İbn Kesîr buna bizzat şahit olmuştur.105
Bütün olanlara rağmen Dımaşk, Memlûkler Devleti’nin ikinci büyük kenti
olarak, iki buçuk yüzyıl boyunca siyâsî, ekonomik, dînî ve entelektüel bir merkez
olmanın kendisine kazandırmış olduğu yeri hep koruyacaktır. Sultânlar Dımaşk’a büyük
bir önem vermiştir. Dımaşk’ın iç kalesi uzun bir muhasaraya dayanacak şekilde inşa
edilmiştir. Darphâne kurulmuş, güçlü bir mühimmat ve büyük bir yiyecek deposu
oluşturulmuştur. Aynı zamanda sultânların kullandığı bir saray inşa edilmiştir. Dımaşk
askerî ve stratejik açıdan önemli bir merkezdir. Suriye gibi sınır bölgesinde yer alan bir
yere güçlü bir nâib atamak her zaman problem olabilir düşüncesiyle ayrıca iç kaleden
sorumlu ve güçlü yetkileri olan biri vali olarak atanırdı. Bu vali sultân tarafından atanır
ve ondan emîr alırdı. İç kale İslâm’ın kaygılı günlerdeki kalesidir.106
C- SOSYAL DURUM
Makrizî (845/1442) Mısır’da insanları 7 toplumsal sınıfa ayırmaktadır. Bunlar:
1. Yöneticiler (ehlu’d-devle),
2. Zengin Tüccarlar,
3. Orta kısım tüccarlar, çarşı esnafı
4. Çiftçiler; ziraatla uğraşırlar, köylerde ve taşrada otururlar,
5. Fukahâ’nın yüceleri ve fukara ilim talebeleri,
6. Zanaatkarlar, ücretli hizmet ehli,
7. İhtiyaç sahipleri ve miskinler: insanlardan dilenirler ve insanların sırtından
geçinirler.107
105 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 110-111 106 Clot, age, 183 107 Takyüddin Ahmed b. Ali Makrizî,, İğâsetü’l-Ümme bi Keşfi’l-Ğumme, Muhammed Mustafa Ziyâde, Cemâleddin Muhammed eş-Şeyyal (thk), Kâhire 2002/1422.s, 72-73
28
Makrizî’nin toplumu bu şekilde ele almasına baktığımızda, o dönemin
Memlûkler Devleti’nin toplumsal yapısının özünün böyle olduğunu rahatlıkla
görebiliriz. Biz de Makrizî’nin verdiği bu sınıflamadan faydalanarak Memlûkler
Devleti’nde, toplumun genel yapısını ele almaya çalışacağız.
Bu çerçevede Memlûkler Devleti’nde sosyal yapı, temelde iki farklı unsurdan
meydana geliyordu. Bunlardan birincisi sultân, emîrler ve askerlerden oluşan imtiyazlı
askerî tabaka, diğeri ise, halktı.108 Bu iki kesim ülke yönetiminde sahip oldukları haklar
bakımından, birbirinden kesin bir şekilde ayrılıyorlardı.109 Halk da kendi içinde iki
kısma ayrılıyordu: Yerli halk ve Moğol tehlikesinden kaçıp gelen çeşitli milletlerin
oluşturduğu göçmenler. İkinci kesim, özellikle orta Asya’dan gelen göçmen guruplar,
Türk kavimlerindendi. Memlûk sultânları bunları para karşılığı çeşitli yerlere yerleştirip,
o bölgeleri tehlikelere karşı koruduğu gibi bunlardan memlûkler de oluşturuyordu.110
İşte bu memlûkler önce eğitimden geçiriliyor sonrada devletin çeşitli kademelerinde
görevlendiriliyorlardı. Sultânlar da bunların arasından çıkıyordu.111 Bunlar Suriye ve
Mısır’da imtiyazlı bir askeri tabaka olarak hüküm sürdükleri gibi iktisadî hayatı da
ellerinde tutmuşlardı.112 Yerli halk her ne kadar yönetimde bulunmamışsa da ihtiyaç
gereği halktan bazıları devletin çeşitli kademelerinde görevlendirilmişlerdi. Bunlar en
yüksek derecesini özel kâtiplik ve dîvân başkanlıklarının oluşturduğu sivil hizmetlerdi.
Bu hizmetlere de Yahudiler, Hıristiyanlar veya dönmeler tercih ediliyordu.113
Memlûkler dışında kalan yerli halkın da kendi arasında çeşitli tabakalardan
oluştuğunu söylemiştik. Bu tabakalar birbirinden çeşitli bakımlardan ayrıldığı gibi
devletin de onlara bakışı farklı olup her birinin hakları ve görevleri farklıydı.114 Bu
çeşitlilik Ayn Câlût savaşından sonra artarak devam etti. Çünkü Moğol işgalinden kaçan
Müslümanların çoğu bu devlete sığınmışlardı.115 Memlûkler aynı zamanda bu
çeşitlilikten istifâde ederek bu ülkeleri istedikleri gibi yönetmişlerdi. Fakat bu onların
108 Bahattin Keleş, “Memlûkler Döneminde Sosyal Yapı” Türkler, V, s. 394 109 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 379 110 Tekindağ, age, 31 111 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 394 112 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 379 113 Carl Brockelmann, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, Neşet Çağatay (trc), Ankara, 1992, s. 197 114 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 28 115 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 381
29
bu topraklarda sömürgeci oldukları anlamına gelmez. Çünkü onlar bu toprakları kendi
mülkleri gibi yönettiler ve atalarının topraklarıymışçasına savundular.116
Ülkenin hakimi olan memlûkler tabakasından sonra gelen ikinci tabaka, ilim
adamlarının oluşturduğu ulemâ kesimidir. Sultânlar siyâsî, iktisadî ve mâlî konularda
kendilerini güven içerisinde hissetmeleri için daima ulemâyla yakınlık kurmuşlardır.117
Ordu ve yürütme dışında geriye kalan bütün alanlar “entelektüel” diye tanımlanan
görevlere uygun olan kişilerin, en başta da İslâm doktrin ve yasalarına ilişkin bilgileri
sayesinde Müslüman cemaate din ve ahlâk yolunda rehberlik edebileceklerin elindeydi.
Ulemâ imparatorluğun beyni ve ışığıydı, Memlûkler de silahlı gücüydü.118 Ulemâ
yönetimle halk arasında aracı oluyorlar ve toplumun şekillenmesinde en önemli
fonksiyonu icra ediyorlardı.119 Bu çerçevede ulema, kadılık (adâlet) ve müderrislik
(eğitim) gibi görevler yanında120 kâtiplik ve çeşitli divanlarda da görev almışlardır.121
Nitekim İbn Kesîr’in sultânın kâtibi olarak görev yaptığını biliyoruz.122 Çarşı ve
pazarları denetleyen kişiler olan muhtesibler de ulema sınıfına mensupturlar ve yetkileri
sonsuzdur. Görevleri, ticari işlemlerin dürüstlüğüne, ürünlerin niteliğine, paranın
değerine göz kulak olmaktır. Vergileri onlar toplar, çarşı ve pazarlardaki düzenin
korunmasını onlar sağlarlardı.123 Bütün bunlarla birlikte ulemanın etkisinde varlığını
hissettiren tasavvuf hareketi Memlûkler döneminde altın çağını yaşadı. Şeyhlerin hem
halk hem de sultân üzerinde büyük etkileri vardı.124
Yine halkın oluşturduğu guruplardan biri de tüccarlardır. Bunları zengin ve orta
halli tüccarlar olmak üzere ikiye ayırabiliriz. Zengin tüccarlar uluslar arası alanda büyük
işler yapanlar, orta halliler ise daha çok çarşı ve pazarda esnaf olarak iş yapanlardır.125
Toplumsal basamakların en tepesinde, iktidarı ellerinde tutan Memlûkler’den ayrı, ama
onlarla bütünleşmeye özendikleri ulemâya yakın olarak büyük tâcirler, toplum içinde
116 Clot, age, 163 117 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 396 118 Clot, age, 165 119 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 382 120 Brockelmann, age, 197 121 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 29 122 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 111 123 Clot, age, 168 124 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 382 125 Makrizî, İğâse, 72
30
çok önemli bir yer işgal etmektedirler.126 Memlûkler her zaman ihtiyaç duyabilecekleri
düşüncesiyle tüccarlara iyi muamelede bulunmuşlar ve ihtiyaç duyduklarında da
mallarını müsadere etmişlerdir. Bundan dolayı tüccarlar durumlarından memnûn
olmamışlardır.127
Aynı şekilde Kâhire ve diğer büyük şehirlerde “avâm” tabir edilen işçi,
zanâatkâr, satıcı, taşıyıcı ve yoksullardan oluşan büyük bir kesim mevcuttu. Avâm
kesimi toplumun diğer kesimlerine nazaran çok kötü şartlar altında yaşıyordu.128 Bunlar
toplumun en alt kesiminde yer alan yasadışı insanlar ve evsiz takımın, ayaklanmacıların
ve yağmacıların asıl kitlesini oluşturuyordu. Dilenciler, işsizler, çeşitli nedenlerle
topraklarını terk etmiş köylüler yıkılmış evlerde ve camilerin kenarlarında
barınıyorlardı.129 Bunlar genelde diğer insanların sırtından geçinirlerdi.130
Yine bunların dışında göçebe Arap kabileleri mevcuttu. Bunların geneli çobanlık
yapıyordu. Göçebe kabileler bazen Memlûkler’den geniş iktâlar131 almalarına rağmen
genel yaşantılarından pek memnûn olmadıkları için sık sık isyân ederlerdi. İsyânlarını
önlemek için sultânlar onların yerlerini değiştirmek zorunda kalırlardı. Bazen de onları
sindirmek için devlet, silaha başvurmak zorunda kalırdı.132 Bundan dolayı göçebe
kabileler hem devlet hem de halk için büyük bir memnûniyetsizlik kaynağıydı.133
Memlûkler Devleti’nde halkın çoğunluğunu teşkil eden çiftçiler de mevcuttu.
Bunlar yönetimden ilgi görmüyordu. Ağır vergiler ve bazı valilerin keyfî uygulamaları
bu kesimi canından bezdirmişti.134 Genelde maddi sıkıntı içinde olan çiftçiler son
dönemde emeklerinin karşılığını dahi alamıyorlardı.135 Geçinemeyen çiftçiler
bulundukları yerleri terk etmek zorunda kaldılar. Böylece bazı köyler tamamen ıssız
kaldı ve toprak gelirinde büyük düşüşler yaşandı. Buna bağlı olarak da ülke ekonomisi
bozuldu.136 Aslında ortaçağda dünyanın birçok yerinde durum bundan farksızdı.
126 Clot, age, 168 127 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 396 128 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 30 129 Clot, age, 171 130 Makrizî, İğâse, 73 131 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 382 132 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 397 133 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 30 134 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 30 135 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 382 136 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 397
31
Yoksulluktan dolayı çeşitli salgın hastalıklar da daha çok bu kesimi vuruyordu. Bazen
köyler ve kasabalar tümden yok olabiliyordu.137
Memlûkler Devleti’nde, Müslüman halkın çoğunluğu dört ehl-i sünnet
mezhebinden birine bağlıydı. Fatımîler dönemindeki şiî etkisini ortadan kaldırmak için
Selâhaddin Eyyûbî Mısır halkının bu mezheplerden birine girmeleri için gayret
göstermiştir. Mısır’da önce Şâfiî ve Mâlikîler daha sonra Hanefî ve Hanbelîler
çoğaldı.138 Memlûkler’de I. Baybars döneminde Hanbelîliğe de baş kadı atanarak bütün
mezheplerin devlet nezdinde kabulü sağlandı.139
İmparatorluk nüfusunun ezici çoğunluğunu oluşturan Sünnîler; Araplar,
Mısırlılar, Mağripliler, Türkler, Moğollar, İranlılar gibi çok farklı soylardan
gelmekteydi. Ama bunların da çoğunluğu Arap idi. Yerli gayr-i müslimler yalnızca
Kıptîler ve Yahudilerdi.140 Çoğunluğu Hıristiyan olan gayr-i müslimler ülkenin değişik
yerlerinde dağınık yaşarlardı. Memlûkler bunlara karşı bazen yumuşak bazen de sert
politika izlemişlerdir. Bu çerçevede bazen Kıptîleri değerlendirir onları mâlî teşkilatta
çalıştırırlardı.141 Memlûk sultânları bu Yahudi ve Hıristiyan vatandaşlarının başına,
kendileri tarafından seçilen din adamlarını nâzır olarak tayin ederlerdi. Ayrıca eğitim ve
öğretim kurumlarına sahip olan gayr-i müslimler vakıflar da kurabiliyorlardı.142 Bu
ortama rağmen Müslümanlarla gayr-i müslimler arasındaki ilişkiler bazen sıkıntılı
olabilmiştir. Özellikle Haçlı saldırıları ve Moğol işgalleri esnasında yerli gayr-i
müslimler bazen Müslümanlara zor anlar yaşatmışlardır.143
Mısır ve Suriye’nin bütün şehirlerinde insanlar dînî inançları, kökenleri ve
mesleklerine göre toplandıkları mahallelerde otururlardı. Bu mahalleler doğal şekilde
oluşurdu. Yahudi ve Hıristiyan mahalleleri vardı. Müslümanlar da aynı mezhep veya
tarikattan olanlar kendi mahallelerinde yaşarlardı. Fakat buna rağmen gündüz herkes
şehrin her tarafında istediği işi yapardı.144
137 Clot, age, 174 138 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 383 139 Brockelmann, age, 196 140 Clot, age, 171 141 Keleş, “Sosyal Yapı” Türkler, V, 396 142 Yiğit, “Memlûkler” DİA, XXIX, 96 143 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 467; 470 144 Clot, age, 187
32
Vakıflar İslâm Medeniyetinin temel taşını oluştururlar. İslâm ülkelerinin
tümünde olduğu gibi Memlûkler’de de vakıflar sosyal hayatın vazgeçilmez unsûru
olmuşlardır. Vakıflar Peygamber Efendimizle birlikte ortaya çıkmışlardır. Ondan sonra
da hızlı bir şekilde artarak devam etmiştir.145 Memlûkler dönemine gelindiğinde vakıf
sistemi iyice yerleşmiştir. Bu alanda eğitim başta olmak üzere toplumdaki bütün
ihtiyaçlar için vakıflar kurulmuştur. Özellikle incelediğimiz dönemin Dımaşk’ında o
kadar çok vakıf vardır ki İbn Battuta bu konuda şunları söylemektedir: “Dımaşk’taki
vakıfların hepsini ve gelirlerini saymak imkânsız! Öyle çok vakıf var ki! Mesela biri,
hacca gitmeye gücü yetmeyenler için. Bir başka vakıf da fakir ailelerin kızlarına çeyiz
sağlıyor. Bir diğer vakıf esirlerin ve kölelerin özgürleştirilmesi için yapılmış. Bir diğer
vakıf yolculara tahsis edilmiş. Bir diğer vakıf yolların tamiri ve kaldırımların
düzeltilmesi için hizmet veriyor. Bir gün Dımaşk sokaklarından birinde yürüyordum.
Küçük bir köle gördüm. Elinde bulunan tabağı yere düşürerek kırdı! Halk kölenin
başına toplandı. İçlerinden biri: ‘Kardeş! Tabağın parçalarını topla ve bu işle ilgili
vakfın müdürüne götür!’ dedi. Köle parçaları topladıktan sonra adamla birlikte müdüre
gitti. Vakfın müdürü tabak parçalarını görünce tutarını sayıp köleye teslim etti.”146
D- İLMÎ VE KÜLTÜREL DURUM
Hulefâ-i raşidîn döneminden itibaren İslâmî ilimlerin en önemli merkezleri
arasına giren Kâhire ve Dımaşk şehirleri, yaklaşık iki buçuk asır süren Memlûkler
zamanında, sadece bu devletin değil, bütün İslâm dünyasının en büyük iki kültür
merkezi idi.147 Bu yönetim sayesinde Mısır, sanat ve düşüncede büyük bir merkez
olarak varlığını devan ettirdiği gibi148 her türlü müdahaleden uzak kalarak149 ilim ve
145 Ziya Kazıcı, İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul 1985 s, 49 146 İbn Battuta, Ebû Abdullah Muhammed Tancî, İbn Battuta Seyahatnamesi, A. Sait Aykut (trc), İstanbul 2004, I, s, 151 147 Yiğit, Tarih, VII, 243 148 Server Tanilli, Yüzyılların Gerçeği ve Mirası, İstanbul 1990, II, s, 516-7 149 Tekindağ, age, 28
33
kültür açısından iyi bir ortamın doğmasına neden olmuştur.150 Aslında bu ortamı ortaya
çıkaran dînî ruh ve heyecandır. O dönemde İslâm ülkelerinin Haçlı ve Moğol işgali
altında olması bu heyecanın hem halkta hem de yöneticilerde yüksek seviyede olmasını
sağlamıştır.
Tarihin bu anında topraklarını korumada güçlük çeken Müslümanlar bu
işgallerden dolayı çeşitli yerlere göç etmişledir. Bu göçler esnasında İslâm dünyasının
diğer bölgelerinde yetişmiş birçok âlimin Mısır ve Dımaşk’a gelmesiyle151 muazzam bir
kültürel birikim oluşmuş, Müslümanlar bu birikim sayesinde kültürel mirası koruyarak
İslâm toplumunu ayakta tutmasını bilmişlerdir. Özellikle yerli Hıristiyan ve Yahudilerin
bu işgaller esnasında işgalcilere destek olmaları, Müslümanları daha iyi motive
etmiştir.152
Müslümanların zor şartlar altında da olsa ilmî çalışmalarını devam ettirdiklerini
ve bu alanda büyük bir birikim meydana getirdiklerini söyledik. Bu birikim o dönemin
eğitim kurumları olan medreseler aracılığıyla meydana getirilmiştir. Medreseler
bugünkü gibi resmî devlet kurumları değildir. Bu kurumlar daha çok Müslüman
hayırseverlerin oluşturduğu vakıflar sayesinde oluşturulurdu. Buna devlet de büyük bir
katkıda bulunurdu. Çünkü başta sultân olmak üzere büyük emîrler Memlûk
topraklarının her tarafında medrese yapmışlar ve yapılan medreseleri büyük törenlerle
açmışlardır.153 Memlûk sultânları ve ümerâsı bu yolla halkın gönlünü kazanmasını
bilmişlerdir. Nitekim Nâsır Muhammed döneminde Kâhire’ye uğrayan İbn Battuta,
Mısır’daki medreselerle ilgili şunları söylemektedir: “Mısır’da medreseler öyle çoktur
ki sayısını kimse bilmez.”154 Aynı şekilde Dımaşk V. yüzyıldan başlayarak sonraki
dönemlerde özellikle Memlûkler devrinde medreselerin en yoğun olduğu şehir haline
gelmiştir.155 Dımaşk’taki medreseleri ve sayısını öğrenmek için Nuaymî’nin 1500’lü
yıllarda yazdığı eserine bakmak yeterli olacaktır. Nuaymî o dönemde Dımaşk
bölgesinde içinde eğitim yapılan 550 civarında mescidin ismini, külliyesini ve
görevlisinin olup olmadığını yazarak belirtmiştir.156 Bunu da o devirde inşa edilmiş ve
150 A. Vehbi Ecer, İslâm Tarihi Dersleri II, Kayseri 1995, s. 29 151 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 243 152 Şakir, İslâm Tarihi, V, 345 153 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VI, 41-42 154 İbn Battuta, Seyahatname, s. 48 155 İsmet Kayaoğulları, İslâm Kurumları Tarihi, Ankara 1984, s, 127 156 Nuaymî, Ebü'l-Mefahir Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed B.Ömer, ed-Dâris fi Tarihi’l-Medâris,
34
hala ayakta duran mescitler, tekkeler, medreseler ve kütüphaneler ispat etmektedir. İşte
İbn Kesîr böyle bir kültürel ortamda yetişmiştir.
İbn Kesîr’in yaşadığı dönemde medrese bazında en yoğun şehir olan Dımaşk’ın
aynı zamanda büyük bir ilim merkezi olduğunu biliyoruz. Çeşitli alanlarda eğitim veren
medreseler yanında tek alanda eğitim veren medreseler de mevcuttu. Tefsîr alanında
eğitim veren medreselere Dâru’l-Kur’ân, ilki Dımaşk’ta157 açılan ve hadîs alanında
eğitim veren medreselere de Dâru’l-Hadîs denirdi. Nitekim İbn Kesîr’in Dımaşk’taki en
büyük hadîs medresesi olan Dârü’l-Hadîsi’l-Eşrefiyye’nin158 reisliğini yaptığını
biliyoruz. Dımaşk’ta sadece fıkıh alanında eğitim veren medreseler de mevcuttu.159 Bu
medreselerde dört mezhebin fıkhı okutulmakla birlikte daha çok Şafiî ve Hanbelî fıkhı
okutulmaktaydı.160 Kur’ân, hadîs ve fıkıhla birlikte bu dönemin medreselerinde kelâma
da büyük bir önem verilmekteydi. Şiîliğin etkisini ortadan kaldırmak için Sünnî kelâm
ekollerine verilen destek, Memlûkler döneminde artarak devam etmiştir. Nitekim bunun
sonucunda Eşarîliğin, Hanbelîlerin savundukları selefî sistem dışında, tüm kelâm
sistemlerinin etkisini azalttığını bilmekteyiz.161
Memlûkler döneminde medreselerin bu derece artması, ilmî faaliyeti oldukça
yaygınlaştırmıştı. Bu faaliyet, dînî ilimlerin tedrisatının yapıldığı, ilim halkaları şeklinde
olurdu.162 Medreseler de çeşitli dînî ve aklî ilimler bir arada okutulduğu için talebelerin
aynı anda birkaç ilim dalında kendilerini yetiştirmelerine imkan hazırlıyordu. Bu, çok
yönlü eğitim sayesinde, ortaçağ İslâm dünyası, sosyal ve kültürel alanda diğer dünya
ülkelerinden daha ileri düzeye varmıştır. Bu dönemde telif edilen eserlerin o dönemde
dünyanın diğer bölgelerinde telif edilen eserlerden sayıca çok fazla olduğu sık sık
belirtilmiştir.163
Yine bu dönemde Mısır’da, yönetimdeki tecrübeleriyle birlikte ilim ve sanatla
ilgilenen devlet adamları da vardı. Bunların hazırladığı eserlerden önemli bir
Cafet Husenî (thk), Kâhire 1988, II, 303-370 157 Ziya Kazıcı, İslâm Eğitim Tarihi, İstanbul 1983, s, 66 158 İbn Kadı Şühbe, Ebü's-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr, Tarihu İbn Kadı Şühbe, Adnan Derviş (thk) Dımaşk 1994, III, s. 417 159 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 245 160 Aycan-Söylemez, Ttarih Okumaları, 89 161 Aycan-Söylemez, Tarih Okumaları, 90 162 Şakir, İslâm Tarihi, V, 345 163 Kayaoğlu, İslâm Kurumları, 128-129
35
ansiklopedi edebiyatı ortaya çıkmıştır.164 Bu alanda yapılan çalışmaların çoğunluğunu
dil ile ilgili yazılan eserler oluşturmaktadır. Dil çalışmaları daha önce yazılmış eserler
üzerine yoğunlaşmakla birlikte, Arap dilinin en geniş lügatleri bu dönemde telif
edilmiştir.165
Bütün bu ilmî faaliyetlerin ortaya çıkmasında etkisi olan kütüphaneler ve
camiler de dikkat çeken bir öneme sahiptir. Medreselerde olduğu gibi kütüphane ve
câmi yapımında da sultânlar ve emîrler öncülük ediyordu. Mesela sultânlar Kâhire’deki
Kalatu’l-Cebel kütüphanesinde kıymetli kitaplar toplamışlardır. Yine bu dönemde her
medrese ve caminin birer kütüphanesi vardı.166
Bu birikim ve faaliyetin sonucunda birçok âlim yetişmiştir. İşte İbn Kesîr
Memlûkler dönemindeki bu kültürel faaliyet içinde yetişmiş büyük hadîs, tefsîr ve tarih
bilginlerinden biridir. Onun yaşadığı dönemde naklî ilimlerde şu âlimler yetişmiştir: İbn
Zemlekânî (727/1327), İbn Teymiye (728/1328), İbn Cemaâ (733/1333), Kazvînî
(739/1338), Mizzî (742/1341), Zehebî (748/1348), Takiyüddîn es-Sübkî (756/1355), İbn
Kayyım el-Cezviyye (751/1350), İbn Âkil (769/1367).167 Bu âlimlerin geneli birçok
alanda eser vermişlerdir. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve tarih bunların başlıcalarıdır.
Bu dönemde İslâm tarihçiliğinin de ağırlık merkezi Dımaşk ve Mısır bölgeleri
oldu. Dönemin tarihçileri hem bürokratlar hem de din âlimleri arasından çıktı. Genel
İslâm tarihi yazanların yanında, sadece yaşadıkları devrin tarihini veya bir hanedanın,
bir şehrin tarihini yazanlar da oldu.168 Bu eserler yazarların bizzat tanık oldukları olaylar
hakkında bize sağladıkları bilgilerle büyük bir değer taşırlar.169 Bu dönemde tarih
alanında meşhur olan şahıslar da şunlardır: Ebû’l-Fida (732/1331), Birzâlî (739/1338),
İbnü’l-Verdi (749/1349), Umerî (749/1349), Safedî (764/1363), Kütübî (764/1363), İbn
Habib el-Halebî (779/1377).170
164 Mıquel, İslâm Medeniyeti, 312-13 165 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 308 166 Kopraman, “Memlûkler”, Tarih, VII, 42 167 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 257-314 168 Şeşen, age, 176 169 Clot, age, 231 170 Şeşen, age, 176-232
37
A- HAYATI
1- Doğumu ve Nesebi
Ebü’l-Fidâ İmâmüddîn İsmâil b. el-Hatip171 Şihabüddîn172 Ebi Hafs173 Ömer b.
Kesir b. Dav’ b. Dar’174 (Dir’)175b.Kesîr b. Dav’ b. Zer’176 Zeynüddîn177 el-Kaysî178 el-
Kureşî el-Busravî eş-Şeyhî179 ed-Dımaşkî eş-Şafiî
İbn Kesîr’in nesebi ve künyeleri çok faklı şekillerde söylenmiştir. Biz, bu neseb
ve künyelerinin tamamının hem ortak paydalarını hem de farklılıkları belirterek, uzun
bir neseb ve künye ortaya koymaya çalıştık. Çünkü bu, İbn Kesîr gibi büyük bir âlimin
daha iyi tanınmasına sebep olacağı gibi ilmî vasıfları konusunda da bize ipucu
verecektir. Yukarıdan çıkan sonuca göre İbn Kesîr’in bilinen ve hayatını anlatan bütün
âlimlerin üzerinde birleştiği ortak nesebi ve künyeleri şöyledir:
Ebu’l-Fidâ İmâmüddiîn İsmâil b. Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr b. Dav’ el-
Kureşî el-Busrâvi ed-Dımaşkî eş-Şafiî.
İbn Kesîr adıyla meşhur olmuştur. Dedesinin180 ismiyle tanınan bu büyük âlime
henüz genç yaşlarda iken birçok özelliğinden dolayı hürmet edilmiştir. İmâdüddîn
lakabıyla anılmıştır. Meşhur künyesi ise Ebu’l Fidâ dır.181
Hicrî 700 (1300)182 veya 701 (1301)183 yılında Dımaşk’a bağlı Busrâ şehrinin
doğusuna düşen ve annesinin184 köyü olan Mecdel185 (Micdel)186 de dünyaya geldi.
171 İbn Hacer el-Askalânî, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed, İnbâü'l-Ğumr bi-enbâi'l-umr fi't-târih, Beyrut 1986, I, s. 45 172 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 45 173 İbn Tağriberdî, en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mulûki’l-Mısr ve’l-Kâhire, Kâhire 1929, XI, s. 123 174 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 45 175 İbn Kâdî Şühbe, Târih, III, 416 176 Hüseynî, Ebü'l-Mehâsin Şemseddin Muhammed b. Ali b. el-Hasan, Zeylu tezkiretü'l-huffâz, Beyrut 1956, s. 57 177 İbn Kâdî Şühbe, Târih, III, 416 178 İbn Hacer, ed-Dürerü’l-Kâmine, Beyrut, 1931, I, 373 179 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 373 180 Mesud er-Rahman Han en-Nedvî, el-İmam İbn Kesîr, Dımaşk-Beyrut 1999, s. 27. 181 Nedvi, age, 27. 182 İbn Hacer, İnbâu’l-Ğumr, 45; İbn Hacer, Dürer, 373; Zehebî, Tezkiretü’l-Huffâz, IV, 1508
38
İbn Kesîr’in yaşadığı dönemde ve vefatından sonraki ilk yüzyıl içinde yazılan
kaynaklarda, doğumuyla ilgili verilen tarihlerde bir birliktelikten söz etmek mümkün
değildir. Bu kaynakları ve verdikleri doğum tarihini şöyle sıralayabiliriz: Zehebî (v.
748/1348) Tezkiretü’l-Huffâz adlı eserinde 700/1300 veya daha sonraki tarihlerde doğdu
şeklinde bir ifade kullanmaktadır. İbn Kâdî Şühbe (v. 851/1447) hem Târihu İbn Kâdî
Şühbe (III, 417) hem de Tabakâtü’ş-Şâfiiyye (III, 85) adlı eserlerinde 701/1301 yılında
doğduğunu söylemektedir. İbn Hacer (v. 852/1449) İnbâu’l-Ğumr (I, 45) adlı eserinde
hicri 700/1300’de ed-Dürer (I, 373) adlı eserinde de 700/1300 veya az sonra ifadelerini
kullanmaktadır. İbn Tağriberdî (v. 874/1469) en-Nücûmu’z-Zâhire (XI, 123) adlı
eserinde İbn Kesîr’in 701/1301’de doğduğunu söylemektedir. Sonraki dönemlerde
İbnü’l-İmâd (v. 1089/1679) tarafından yazılan Şezerâtü’z-Zeheb (VIII, 397) adlı eserde
İbn Kesîr’in 700/1300’de doğduğu söylenmektedir. Bu bilgilerden çıkan sonuca göre
İbn Kesîr’in doğum tarihi net değildir. Ama o el-Bidâye’de 703 yılı olaylarını anlatırken
babasının vefatına da geniş bir şekilde yer vermektedir. İbn Kesîr burada babası vefat
ettiğinde 3 yaşında olduğunu söylemektedir.187 Bu durumu göz önünde
bulundurduğumuzda bugün genel kanaate göre 701/1301 olarak bilinen İbn Kesîr’in
doğumunun 700/1300, daha doğrusu bu yılın sonunda doğmuş olması ihtimâlî daha
doğru görünmektedir. Çünkü İbn Kesîr babasının cemaziyel evvel ayında vefat ettiğini
söylemektedir. Bu ay da miladî takvimde 1303’ün son ayına denk gelmektedir.
Zehebî’yle birlikte İbn Hacer’in verdiği 700/1300 veya daha sonrası spekülasyonlara
neden olmuş gibi görünmektedir. Sonuç olarak biz İbn Kesîr’in verdiği tarihe
yoğunlaşmanın daha doğru olacağı kanaatindeyiz.
183 Hüseynî, Zeylu tezkireti’l-huffâz, 57; İbn Tağriberdî, en-Nücûmü’z-Zâhire,123; İbn Kâdî Şühbe, Târîhu İbn Kâdî Şühbe, III, 416 184 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’ân’il-Azîm, (thk) Sami b. Muhammed es-Selâme (thk), Riyad 1997, I, 13 185 Hüseynî, Zeylu tezkireti'l-huffâz, 57 186 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’ân’il-Azîm, I, 13 187 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 82
39
2- Ailesi
İbn Kesîr henüz üç yaşındayken babasını kaybeder. Yukarıda bahsettiğimiz gibi
el-Bidâye’de 703/1300 yılı olaylarını anlatırken üç yaşında olduğunu söyler. Bu esnada
babası, ailesi ve çocukluğu hakkında tafsilatlı bilgiler verir. Babası, başlangıçta Ebû
Hanîfe mezhebine göre fıkıh okumuş, Züccâcî’nin Cemel adlı eserini ezberlemiş, nahiv,
Arapça ve lügatle ilgilenmiş, Arap şiirlerini ezberlemişti. Hatta yüksek ve güzel
derecede şiirler söylemeye, medihler yapmaya, mersiyeler yazmaya, biraz da hiciv
tarzında şiirler söylemeye başlamıştı. Babası Busrâ’nın doğusundaki bir köyün
hatipliğine başlamış, sonra da Şafiî fıkhını öğrenip o mezhebe geçmişti. İbn Kesîr
devamında babası ve ailesi hakkında şu bilgileri vermektedir: “Söylendiğine göre
babam cidden güzel hutbe irad eder, halk tarafından itibar görürmüş. Dindar, fasih ve
tatlı konuşan bir kimse olduğundan sözleri tesirliymiş. Kendisine ve ailesine yumuşak
muamele edildiği için buralarda ikameti tercih etmiş. Annemden ve üvey annemden
birkaç çocuğu doğmuştu ki, bunların en büyüğü İsmâil sonra Yunus sonra İdrîs idi.
Bunlar, benim üvey kardeşlerimdi. Annemden ise Abdülvehhâb, Abdülaziz,
Muhammed ve birkaç kız çocuk doğmuştu ki bunların en küçüğü bendim. Bana da vefat
eden üvey kardeşim İsmâil’in ismini verdiler. Babam hicretin 703. senesinin
cemaziyülevvel ayında Müceydel köyünde vefat etti. O zamanlar ben üç yaşında bir
çocuktum. Vefatından sonra 707/1307 senesinde Kemâleddîn Abdülvehhâb’la birlikte
Dımaşk’a göçtük.”188
İbn Kesîr, el-Bidâye’de Dımaşk’a ilk gelişlerini ve nereye yerleştiklerini birkaç
cümleyle anlatır. Dımaşk o dönemin önemli ilim merkezlerinden biridir.189 Burası
İsmâil’in eğitimi için bulunmaz bir mekandır. Ağabeyi Abdülvehhâb onun eğitimiyle
yakından ilgilenir. Onun yönlendirmesiyle de İsmâil zaman kaybetmeden eğitimine
başlar. O, ilk dersleri ağabeyi Abdülvehhâb’dan alır. Hatta ilk fıkıh derslerini de ondan
alır.190
188 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 82–83 189 Şirvanlı Mahmûd, Tarîh-i İbn-i Kesîr Tercümesi Giriş-İnceleme-Metin -Sözlük, Muhammet Yelten (Haz), Ankara 1988, s, 33 190 Abdülkerim Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, İstanbul 1999, XX, 132
40
3- Eğitimi ve Hocaları
İbn Kesîr, küçük yaşlardan itibaren ilmî faaliyetlere yoğunlaşır. Kendi ifadesiyle
11 yaşındayken Kur’ân-ı hatmetmiştir.191 Bundan kasıt hafızlık olsa gerek. Çünkü
henüz gençlik yıllarında hadîs kitapları ezberleyen ve eser telif eden birinin o dönemde
11 yaşındayken Kur’ân-ı baştan sona sadece öğrenip okumuş olması anormal bir durum
olur. Buradan onun 11 yaşındayken Kur’ân-ı hıfzettiğini çıkarabiliriz. Ayrıca o
dönemde çokça hadîs ezberleyenlere hafız denirdi. Bu dönemde o, Burhaneddin el-
Fezârî192 (v. 729/1329) ve Kemaleddin İbn Kâdî Şühbe’den193 (v. 726/1326) fıkıh
dersleri almaya başlar. 718/1318 yılında Ebû İshâk eş-Şirâzî’nin, “et-Tenbîh” adlı
kitabını hocasına arz eder ve İbn Hacib’in “Muhtasâr” adlı eserini ezberler. Gençlik
yıllarında “el-Ahkâm alâ Ebvabi’t-Tenbîh” adlı bir kitap yazıp hocasına sunar. Hocası
Burhâneddîn el-Fezârî kitabı beğenir ve bu değerli eserinden dolayı genç öğrencisini
tebrik eder.194 Bu eserinden sonra hocası Burhâneddîn el-Fezârî İbn Kesîr’in eğitimine
daha bir önem verir.
İbn Kesîr, te’life başladığı dönemde eğitimini de devam ettirir. Daha sonraları
tarihçiliğini etkileyecek olan hadîs ilmine iyice yoğunlaşır. O, Kasım b. Asâkir,195 İbn
Şahne196 (730) ve İbn Süveydî’den197 hadîs dersleri alır. Müellifimiz bu esnada hocası
el-İsbahânî’den198 (v. 749/1348) de usûl dersleri alır. İbn Kâdî Şühbe (v. 851/1447)
Tabakâtü’ş-Şafiiyye adlı eserinde İbn Kesîr’in usûl hocasının el-İsfahânî olduğunu
söyler.
İbn Kesîr, yine küçük yaşlardan itibaren Dımaşk’ın en büyük Dârü’l-Hadîs’i
olan Eşrefiyye’nin başında bulunan199 ve dönemin en büyük hadîs hafızlarından olan
Yusuf b. Abdurrahman el-Mizzî’den (v. 742/1341) hadîs dersleri almaya başlar.200 İbn
Teymiye’den sonra İbn Kesîr üzerinde en çok etkili olan hocasıdır. İbn Kesîr hocası
191 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 464 192 İbn Kâdî Şühbe, Ebü's-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr, Ahmed, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, Hafız Abdülhâlim Han (thk), Beyrut 1987, III, s. 85 193 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85 194 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 416 195 Hüseynî, Zeylu tezkiretü'l-huffâz, 58 196 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 197 Hüseynî, Zeylu tezkiretü'l-huffâz, 58 198 İbn Hacer, İnbâu’l-Ğumr, I, 45 199 Yaşar Kandemîr, “Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman”, DİA, XXX, s. 220-21 200 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85
41
Mizzî’den uzun süre ders alır. Sonraki yıllarda evlilik yoluyla hocası Mizzî’ye akraba
olur. Hocasının kızı Zeynep’le201 evlenen İbn Kesîr, hayatı boyunca hocasından bir daha
ayrılamayacaktır. İbn Kesîr el-Bidâye adlı eserinde hicri 742 yılının olaylarından
bahsederken hem hocası hem de kayınpederi olan Mizzî’den de bahseder.202 Veba’ya
yakalanan hocası birkaç gün içinde vefat eder. Aynı şekilde o el-Bidâye’de hicri 741 yılı
olaylarını anlatırken o yıl vefat eden Kayınvalidesi Âişe’den (v. 741/1340) de övgü dolu
sözlerle bahseder.203
İbn Kesîr, özellikle tarih ilminde hocası Birzâlî’nin (v. 739/1339) etkisinde
kalmıştır. Nitekim İbn Kesîr, 665–738/1266–1338 yılları arasındaki olayları kaleme
alırken daha çok Birzâlî’nin el-Muktefi ve Mu’cemü’ş-şüyûh adlı eserlerine dayanmıştır
Müellifimiz sonraki yıllarda düşünce bakımından en çok etkisinde kaldığı İbn
Teymiye’den (v. 728/1328) ders alamaya başlar. İbn Teymiye’den sadece hadîs dersleri
almamıştır. Kendi ifadesine göre usûl, fürû’, nahiv, lügat vs. gibi konularda İbn
Teymiye’den istifâde etmiştir204. İbn Teymiye’nin onun yanında apayrı bir yeri vardır.
Özellikle el-Bidâye’nin yaşadığı dönemdeki olayları anlatan XIV. cildi İbn Teymiye’ye
endekslenmiştir. Nerdeyse onun vefat yılı olan 728/1328 yılına kadar olan tarihte
olaylar İbn Teymiye çerçevesinde ele alınmıştır. Onun İbn Teymiye’ye karşı özel bir
ilgisi vardı. En zor anlarında İbn Teymiye’yi savunmuştur. Nitekim İbn Kesîr, İbn
Teymiye ile birlikte hareket ettiğinden ve onun vefatından sonra özellikle boşanma
konusunda İbn Teymiye’ye göre fetva verdiğinden, çeşitli haksızlıklara maruz
kalmıştır.205
Özetle İbn Kesîr, dönemin en önemli hocalarından ders almıştır. Mizzî onun
hem hocası hem de kayınpederidir. Zehebî ve Burhaneddin el-Fezârî’den ders almıştır.
Gençlik yıllarında, hayatı boyunca düşüncelerini en çok etkileyecek olan hocası İbn
Teymiye’den ders almış, ondan dolayı bazı sıkıntılar çekmiştir.
201 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 305 202 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 305 203 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 301-302 204 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 228 205 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85
42
4- Seyahatleri
İbn Kesîr, 731/1331 yılında seçkin bir toplulukla hacca gider. Şam’ın ileri gelen
âlimlerinden bir çoğunun içinde bulunduğu kafile 8 Şevval/14 Temmuz Pazartesi günü
yola koyulur. İbn Kesîr, Şeyh Ömer Selâvî’nin görevli kâtibi olarak kafilede yer
almıştır. O, bu yıl hacca giden Şam kafilesinde dörtyüz Fakih, dört Medrese ve Dârü’l-
Hadîs görevlilerinin bir arada bulunduğunu söylemektedir. Aynı şekilde Mısır’dan ve
diğer yerlerden de bir o kadar âlim bu yılki hac kafilesinde bir araya gelmişti.206 Bu
durum, Dımaşk’taki ve diğer bölgelerdeki ilmî ve kültürel durumun hangi seviyede
olduğun gösteren güzel bir örnektir.
5- Hocalığı ve Aldığı Görevler
İbn Kesîr öğrenimini tamamladıktan sonra hatip, müderris, kıraat âlimi, müftü ve
mahkeme heyeti üyesi olarak çeşitli görevlerde bulundu.207 Ebû Bekir el-Harîrî’nin
kâtipliğini yaptığı208 11 Cemaziyülevvel 736’da (27 Aralık 1335) Dımaşk’ta Şâfiîlere
tahsis edilmiş olan Necibiyye Medresesi’nde209 ders vermeye başladı ve ölümüne kadar
bu görevini sürdürdü. İbn Kesîr’in hoca olarak atandığı ilk medresedir.210 16 Muharrem
746’da (19 Mayıs 1345) Bahâeddin Mercânî’nin yaptırdığı Mizze Camii’nde hutbe
okumak üzere görevlendirildi.211 Hocası Zehebî 13 Zilkade 748/ 14 Şubat 1348’de vefat
edince, İbn Kesîr onun yerine Dımaşk’taki Sâlihiyye Medresesi’ne tayin edildi.212
Kur’ân ve hadîs ilimlerinin öğretildiği213 medresenin önemi Zehebî’nin orada hoca
olmasından da anlaşılabilir. Bu medresede verdiği ilk derse fukahâ, ulemâ, kadılar ve 206 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 211 207 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 208 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 279 209 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 279 210 Adnan b. Muhammed b. Abdullah Al-u Şeleş, el-İmam İbn Kesîr ve eseruhû fi ilmi’l-hadîs rivâyeten ve dirâyeten, Amman 2005/1425, s, 77; bundan sonra hem metin içinde hem de dipnotta bu eserin yazarı için Şeleş ifadesi kullanılacaktır. Bibliyografyada Al-u Şeleş’e bakılmalıdır. 211 Özaydın, “İbn Keîir”, DİA, XX, 132 212 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 348 213 Şeleş, age, 76
43
kalabalık bir halk topluluğu katıldı. Bu derste İbn Kesîr, İmam Ahmed b. Hanbel’in;
Şafiî, Mâlîk, Zührî, Abdurrahman b. Ka’b b. Mâlik tarikîyle Rasûlullah (sav)’den
rivâyet etmiş olduğu şu hadîsi ele aldı:214
“Mü’minin canı cennet ağacına konmuş bir kuştur. Diriltileceği güne kadar o
ağaçta bekler ve o günde diriltilen cesedine, girer.”
İbn Kesîr Takiyüddîn es-Sübkî’nin 756/1355’te vefatından sonra kısa bir süre
Dımaşk’ta Dârü’l-Hadîsi’l-Eşrefiyye’nin215 reisliğini yaptı. Bu medrese Dımaşk’taki en
büyük hadîs mektebiydi. Eyyûbîler döneminde kurulan bu medresede birçok meşhur
âlim hocalık yapmıştı. Şihâbüddin el-Makdîsî (v. 665/1268), İbn Zemlekânî (v.
727/1327), Zehebî ve Mizzî bunlardan bazılarıdır. Bunlardan son üçü de İbn Kesîr’in
hocasıdır.216 Ancak daha sonra İbn Teymiye’nin etkisinde kalarak fetva vermesi bu
görevinin kısa sürmesine neden olmuştur. Onun bu yükselişini çekemeyenler Dımaşk
nâibine, aleyhinde şehadette bulundular. Dârü’l-Eşrefiyye’ye atanmasından kısa bir
müddet sonra görevinden alınır.217 Nitekim İbn Kesîr’in görüşlerinden ötürü çok büyük
sıkıntılara maruz kaldığını biliyoruz. Ayrıca Dârü’l-Kur’ân ve Dârü’l-Hadîsi’t-
Tenkıziyye’de ders verdi.218 Adından da anlaşılacağı üzere Kur’ân ve hadîs ilimlerinin
öğretildiği bir medreseydi. Hocası Zehebî’den sonra bu göreve getirildi.219
762’de (1361) isyân ettiği için azledilen Dımaşk valisi Beytemür Şaban 766’da
(Nisan–Mayıs 1365) Dımaşk’a gelince onun şerefine Sahîh-i Buhârî’nin ezbere
okunması işini organize etme görevi İbn Kesîr’e verildi.220 Emevî camisiyle birlikte 7
ayrı yerde okunan ve aynı günde bitirilen hatimleri bizzat İbn Kesîr dinledi. Başka
yerlerde de Buhârî okundu. Hanbelîler de Sahîh-i Müslim okudular.221
214 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 348 215 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 417 216 Şeleş, age, 74-75 217 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86 218 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 219 Şeleş, age, 77 220 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 221 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 464
44
6- Mahkeme Heyeti Üyeliği
İbn Kesîr, o dönemde birçok önemli mahkemede görev alır. Bu mahkemelerin
bir kısmı siyâsî mahiyettedir. Ama o, bu davaların tümünde hiç çekinmeden doğru
olduğuna kanaat getirdiği şekilde karar vermiştir.
İbn Kesîr, 741/1341 yılında ulûhiyyet iddiasında bulunan, Peygamberleri
ayıplayan, Hulûliye mezhebine mensûb olan222 Osman ed-Dekâkî’nin yargılandığı
Dârüssaâde’deki adalet sarayında mahkeme üyesi olarak görev yaptı. Bu mahkemeye
ulemâdan birçok kişi katıldı. Mizzî ve Zehebî gibi dönemin büyük âlimlerinin görev
aldığı bu mahkemede İbn Kesîr de baştan sona kadar bulunmuştu.223
Ayrıca Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Osman’a küfür ettiği ve Emeviyye
Camiî’nde Sünnîlerle birlikte namaz kılmayı reddettiği için Mâlikî kadısı tarafından
kırbaç cezasına çarptırılan Hilleli bir Şiî, daha sonra Dârüssaâde’de toplanan mahkeme
heyeti tarafından idâm cezasına mahkum edildi (755/1354). Bu mahkeme heyetinin
üyeleri arasında İbn Kesîr’de bulunuyordu.224 Olayı önemine binaen İbn Kesîr’in
kaleminden nakledelim:
“Cemâziyelevvel ayının on altısında pazartesi günü Hilleli Râfızîlerden biri
Dımaşk Camiî’ne (Emevî Camiî’ne) gelerek Muhammed ailesine ilk zulmeden adama
aralıksız peş peşe sövmeye başladı. İnsanlarla birlikte namaz kılmadı ve hazır olan
cenazenin de namazını kılmadı. Kaldı ki o esnada insanlar namaza durmuşlardı. Kendisi
ise sövgüsünü tekrarlıyor, sesini yükseltiyordu. Namazı tamamladıktan sonra insanlar,
üzerine yürüdüler. Onu yakaladılar. Şafiîlerin baş kadısı da bu cenaze namazını
insanlarla birlikte kılanlardandı. Söven bu adamın yanına gittim ve “Muhammed
ailesine zulmeden kimdir?” diye sordum. O da “Ebû Bekir Sıddîk’tır” diye cevap verdi.
Sonra yüksek sesle insanlara duyurarak: “Allah Ebû Bekir’e, Ömer’e, Osman’a,
Muâviye ve Yezid’e lanet etsin.” dedi ve bu sözünü de iki kez tekrarladı. Hâkim onun
zindana atılmasını emretti. Sonra Mâlikî kadısı onu huzuruna çağırtıp kırbaçladı. Dayak
yerken dahi yüksek sesle ancak bir şakinin söyleyebileceği sözleri söylüyor, sövüp lanet
222 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 302 223 İbn Kesîr, Tarih, XVI, 303 224 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132
45
okuyordu. Bu adamın adı Ali b. Ebü’l-Fadl b. Muhammed b. Hüseyin b. Kesîr idi.
Sonra cemaziyülevvel ayının onyedinci günü olan Perşembeye girildiğinde Dârüssaâde
Sarayında onunla ilgili görüşmeyi yapmak üzere bir meclis kuruldu. Bu mecliste dört
mezhebin kadıları hazır bulundu. Kendisi de meclise çağırıldı. Mahkeme sonucu Mâlikî
kadısının kararıyla idamına hükmedildi.”225
756/1355 yılında Kadi’l Kudat Takkıyyüddîn es-Sübkî 756/1355, Altunboğa en-
Nâsırî ve Kutlutboğa el-Fahrî’nin yetimlerin mallarına el uzatmalarına göz yummakla
itham edilmesi üzerine kurulan mahkemede görev aldı ve kadıyı savundu. 26
Rebiülevvel 766 (1361) yılında Emîr Mengliboğa tarafından teşkil edilen ve
Dârüssaâde’de toplanan mahkeme heyetinde bulundu. Kanuna aykırı icraat yapmakla
suçlanan Kadı Taceddîn b. Takiyüddîn es-Sübkî lehinde oy kullanarak Mengliboğa’nın
takdirini kazandı.226
7- Siyâsî Tavrı
Yönetim aleyhindeki her türlü isyâna karşı olan İbn Kesîr, Memlûkler Devleti ile
olduğu kadar ulema ve halkla da iyi ilişkiler içindeydi ve hemen her konuda ılımlı
politika takip edilmesinden yanaydı.227 753/1352 yılında Haleb nâibi Emîr Seyfeddin
Yelboğa Arûş; Trablus, Hama ve Suğd nâibleriyle birleşip Memlûk sultânı el-Melikü’s-
Salih’e isyân eder. Dımaşk’a girer ve Dımaşk nâibi Emîr Seyfeddin Ergun el-
Kâmilî’yi228 tehdit eder.229 Fakat sultân’ın, Halîfe I. Mu’tezıd230 ile birlikte orduyu alıp
Dımaşk’a gelmesi üzerine Yelboğa kaçar.231 İşte İbn Kesîr bu isyân da Sultân’ı
desteklemişti. Bu tavrı daha sonraları İbn Kesîr’i devlet nezdinde saygın bir yere
getirecektir. Nitekim bu olaydan sonra Sultânla birlikte Dımaşk’a gelen Halîfe, onu,
devlete bağımlılığının bir mükâfatı olarak Dimâğiye Medresesi’nde huzuruna kabul etti.
İbn Kesîr, bu ziyareti şöyle anlatmaktadır: “Ramazanın onunda cumartesi günü
225 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 382 226 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 227 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 228 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 370 229 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 373 230 Öztuna, age, I, 115 231 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 375
46
Dimâğiye Medresesi’nde bulunan Halîfe Mu’tezıd Billâh’ın ziyaretine gittik. Kendisine
selam verdik. Bulunduğu medrese Bâbü’l-Ferec dahilindeydi. Kendisine İmam Ahmed
b. Hanbel’in Muhammed b. İdrîs eş-Şafliî'den kendi müsnedinde rivâyet ettiği bir cüz
hadîsi okudum. Şekli güzel, sözü tatlı, mütevazı, güzel anlayışlı ve sözü hoş bir gençti
bu Halîfe. Allah selefine de rahmet etsin.232
İbn Kesîr, emîrler arasında meydana gelen siyâsî çekişmelerde de tarafsız
kalmayı yeğlemiştir. Nitekim 762/1361 yılında Dımaşk’ta saltanat nâibi olan emîr
Seyfeddin Baydemîr, Mısır Atabeki Emîr Seyfeddin Yelboğa ile aralarındaki siyâsî
çekişme için İbn Kesîr’den fetva ister; fakat İbn Kesîr verdiği cevapta onun değil de
kendi istediklerini yazmıştır. O, kendisine sorulan fetva hakkında şunları söylemiştir:
“Fetva sormak amacıyla bana yazılı olarak şöyle bir soru gönderilmişti: ‘Bir
hükümdarın bir köle satın alıp o köleye ihsanda bulunması, ona mal verip onu devlet
kademesinde yükseltmesi, sonra o kölenin, efendisine hücum edip onu öldürmesi,
malını alıp vârislerini o maldan mahrum bırakması, kendisinin ise memleket tahtına
geçmesi, tahta geçtikten sonra ülkenin nâiblerinden bazılarına, öldürmek amacıyla
yanına gelmeleri için haber göndermesi durumunda, haber gönderilen bu nâib onun
yanma gitmese olur mu? Yahut kendi canını ve malını korumak için tahta geçen bu
köle, hükümdarla savaşması durumunda öldürülürse şehit sayılır mı, sayılmaz mı?
Öldürülen hükümdarın vârislerinin miras hakkını kurtarmak amacıyla uğraş veren kimse
sevap kazanır mı? Onun kısasını tatbik etmek için çabalayan kimse sevap kazanır mı,
kazanmaz mı? Bu hususta lütfen bize fetva verin. Sizin sevabınızı da Allah versin.’
Emîrden bu soruyu bana getirene dedim ki: “Eğer onun amacı kendisini Allah’a
karşı olan sorumluluktan kurtarmaksa Cenâb-ı Allah onun niyetini ve amacını herkesten
daha iyi bilir. Sonucunda bundan daha ağır bir mefsedete yol açacak belirli bir hakkı
elde etmeye çalışmasın. Bu talebini normal yoldan elde edebileceği bir zamana kadar
ertelesin. Ama bu fetvayı istemekteki maksadı, bununla devlet erkânını ve emîrleri
etrafında toplamak için güç sahibi olmaksa, o zaman bu fetvayı önce büyük kadılardan
ve âlimlerden sorması gerekir. Bunlardan sonra diğer müftülere sorsun. Allah doğruya
ulaşma hususunda başarı verecek olan yegâne zattır.”233
232 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 376 233 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 425
47
8- Vefatı
İbn Kesîr, halk arasında çok sevilirdi. Memlûkler yönetimi, İbn Teymiye’nin
fikirlerini desteklediği için önceleri kendisine iyi davranmadıysa da hayatının sonlarına
doğru kendisine hürmet ederdi. O henüz hayattayken eserlerinin bir çoğu İslâm
dünyasının her tarafına yayılmıştı.234 Çektiği bütün sıkıntılara rağmen hayatının
sonlarına doğru yönetim ona gerekli ilgiyi göstermiş, vefa borcu olarak onu Emevî
Cami’înde tefsîr dersi vermekle görevlendirmişti. Onun, hem halk arasındaki sevgisinin
hem de yönetim tarafından gördüğü rağbetin göstergesi olarak 767/1366 yılı Şevval
ayının 28’inde Emevî Cami’înde verdiği tefsîr dersini tarihinden aktaralım: “Çarşamba
günü sabahleyin Allame Şeyh İmamüddîn b. Kesîr, Emevî Camiî’nde tefsîr dersi
vermeye başladı. Dersin verildiği yeri, daha önce Melikü’l-Ümerâ saltanat nâibi Emîr
Seyfeddin Mengliboğa, caminin vakıf gelirlerini sarf ederek onarmıştı. Allah ona
rahmet etsin. Buradaki talebelere aylık on dirhem, muidlere ve yetkili kâtibe yirmi
dirhem, müderrise de seksen dirhem maaş bağlandı. Saltanat nâibi, dersi dinlemeye
geldiğinde çok miktârda da sadaka dağıttı. Derste kadılar ve âyan tabakasına mensup
kimseler de hazır bulundular. İlk derste Fatiha’nın tefsîri işlendi. O gün gerçekten
mahşerî bir gündü. Hamd ve minnet Allah’adır. Muvaffakiyet ve iffet de ancak Allah'ın
sayesindedir. Hanbelîlerin Kadısı Şeyh Şerefüddin el-Makdîsî, divanların nazırı
Sadeddin b. Tac İshâk, Sır kâtibi Fethüddin b. Şehit (ki bu zat aynı zamanda Şeyhü’ş-
Şüyûh idi), Şam ordularının nazırı Burhaneddin b. Hillî, Beytü’l-Mal vekili Kadı
Veliyyüddin b. Kadi’l-Kudat Bahâeddin Ebü'l-Bekâ da bu derste dinleyici olarak hazır
bulundular.”235
Kıbrıs Frankları’nın İslâm ülkelerine karşı başlattıkları saldırıyı sürdürmeleri
üzerine gerekli askeri tedbirleri alan Dımaşk valisi Emîr Mencek 770/1368–69’da
halkın cihada katılması gerektiği konusunda ondan fetva istedi. Bunun üzerine İbn Kesîr
el-İctihâd fi talebi’l-cihâd adıyla bir eser yazdı.236
234 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 235 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 476 236 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133
48
Kaynakların ifadesine göre gözlerini kaybettiği ihtiyarlık yıllarında sıkıntılar
çekti.237 İbn Hacer’in naklettiğine göre İbn Kesîr hayatının sonlarında çok sıkıntı
çekmiştir.238 O, gençliğinde başladığı kitap yazmaya hayatı boyunca devam etmiştir.
Tarih alanında yazdığı eserlerle yaşadığı dönemin en büyük tarihçisi olmuştur.239
Hayatının sonlarına doğru gözlerini kaybeden ve aynı zamanda büyük sıkıntılar
çeken İbn Kesîr, 26 Şaban 774’te (20 Şubat 1373) Dımaşk’ta vefat etti. Vasiyeti
uyarınca Dımaşk’ta Babünnâsr dışındaki Sûfiye Mezarlığı’na hocası İbn Teymiyye’nin
yanına defnedildi.240
B- İLMÎ ŞAHSİYETİ
İbn Kesîr’in, çocuk yaşta ailesiyle birlikte dönemin ilim merkezlerinden biri olan
Dımaşk’a yerleşmesi, onun, ilim dünyasına erken ayak basmasına sebep olmuştur. İlk
dersleri ağabeyinden alan İbn Kesîr, kısa süre sonra diğer hocalardan ders almaya
başlar.
O, henüz 18 yaşındayken et-Tenbîh adlı kitabı ezberler ve hocasına okur. Hemen
ardından İbn Hacib’in Muhtasar adlı eserini ezberler.241 İbn Kesîr, henüz gençlik
yıllarında “Kitabu’l-Ahkâm alâ Ebvâbi’t-Tenbîh” adında bir kitap yazar ve bu kitabı
hocası Burhâneddin el-Fezârî’ye takdim eder hocası kitabı beğenir ve İbn Kesîr’i takdir
eder. Hadîs ezberlemeye önem veren İbn Kesîr, bu yaşlarda hadîs ilmiyle ilgili
metotolojiyi elde etmişti.242 Aynı şekilde tarihe ilgisi ve merakı bu yaşlarda başlamış,
tarihle ilgili birçok kaynak okumuştu. Özellikle el-Bidâye’ye örnek aldığı İbn Esîr’in ve
Taberî’nin tarihleri bunlara örnek verilebilir. Ayrıca ders aldığı hocalarından bir
çoğunun (Zehebî, Mizzî, Birzâlî v.s.) aynı zamanda tarihçi olmaları İbn Kesîr’in tarihe
237 Şirvanlı Mahmud, Tarih-i İbn-i Kesîr Tercümesi, IV. Cilt, 2. Kısım, Mehdi Ergüzel (haz), Ankara 1999, s. XV 238 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 239 Ali Aktan, İslâm Tarihi (Başlangıçtan Emevilerin Sonuna Kadar), Kayseri 2003, s. 19 240 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 241 İbn Hacer İnbaü'l-Ğumr, I, 45 242 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85
49
yönelmesinde etkili olmuştur. İbn Kâdî Şühbe onun ilmî yetkinliğini anlatırken “Hatta
o, gençliğinde bütün bu ilimlerin üstesinden gelmişti”243 şeklinde bir ifade
kullanmaktadır. Bu da İbn Kesîr’in henüz çok erken denilebilecek yaşlarda tefsîr, hadîs,
fıkıh ve tarih ilimlerinde büyük bir ilerleme kaydettiğini gösterir.
İbn Kesîr’in ilmî açıdan değerlendirmesini yaşadığı dönemde ve sonraki
dönemlerde yazılmış eserlerde yapılan değerlendirmelerin bir kısmını aktararak
yapalım:
Hocası Zehebî onun hakkında şöyle der: “Müftî imam, yetenekli, kabiliyetli,
muhteşem bir fakih, çok yönlü bir muhaddis ve fakih, nakilci müfessir, birçok faydalı
eseri vardır.244
Öğrencisi İbn Hiccî (v. 816/1413) de şöyle demiştir: “O bize ulaştırdığı hadîs
metinlerinin tümünü ezberlemişti. O hadîsleri tahlil ederek (cerh ederek) râvileriyle,
sahîh ve zayıf yönleriyle bize öğretirdi. Akranları ve hocaları onu böyle bilirdi. Hadîsi
ve tarihi iyi bilirdi (hadîsten ve tarihten birçok şey getirdi). Az unuturdu. Anlayışı derin
olan bir fakihti, zihni çok sağlamdı, çok şey bilirdi. Son zamanlarında et-Tenbih adlı
eseri ezberliyordu. Arap dilcileriyle derin tartışmalara girer, şiir yazardı. Bildiğim bir
şey var ki onu çokça ziyaret etmekle ve onunla bir arada bulunmakla kendisinden çok
istifâde ettim (onunla yaptığım bütün ilmi toplantılarda ve onu her ziyaret edişimde
ondan sadece istifâde etim).245 Lügatçilerle çok esaslı tartışmalara girerdi, şiir yazardı.
Altı yıl boyunca onunla birlikte oldum, sık sık ona gittim geldim, bundan önce de aynı
meclislerde bulunduk.”246
İbn Hacer (v. 852/1449) onun hakkında şunları söylemektedir: Bilgisi çoktu. Az
unuturdu. Anlayışı sağlam biriydi. Arap belagatçılarıyla tartışmalara girer ve geç
saatlere kadar onlara çeşitli örneklerle dersler verirdi. Güzel şiirler yazardı. Ayrıca
Zehebî onu hadîs metinlerini ezberlemekle vasıflandırmıştır. Çok öğrenci yetiştirdi.247
Aynî (v. 855/1451) onun hakkında şöyle demiştir: Ulemânın önderlerinden ve
hafızlarındandı. Çok hadîs dinledi, topladı, tasnif etti. Ders verdi, vaaz etti ve kitap telif
etti. Tefsîr, hadîs ve tarih hakkına çok fazla bilgisi vardı. Ezberlemekle ve yazmakla
243 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85 244 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 373-374 245 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86 246 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 416-7 247 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, I, 46
50
meşhur olmuştu. Tarih, tefsîr ve hadîs ilmi onula son buldu. Onun çok faydalı ve çeşitli
eserleri vardır.248
İbn Kesîr eğitimini tamamladıktan sonra 736/1335 yılında Dımaşk’ta Şafiîlere
tahsis edilmiş olan Necîbiye Medresesi’nde249 ders vermeye başladı ve vefatına kadar
bu görevini sürdürdü. İbn Kesîr başka görevlere atansa da Necîbiye Medresesi’ndeki
görevinden hiç ayrılmayacaktır. 16 Muharrem 746’da (19 Mayıs 1345) Bahaeddin
Mercanî’nin yaptırdığı Mizze Camiî’nde hutbe okumak üzere görevlendirildi.250
İbn Kesîr sonraki yıllarda o dönemde Dımaşk’ın en önemli eğitim merkezlerinde
hocalık yapacaktır. Hocası Zehebî’nin 13 Zilkade 748’de vefatından sonra Ümmü Sâlih
medresesinin hocalığına getirildi.251 İbn Kesîr’in “Onun vefatı ile hadîs şeyhlerinin ve
hafızlarının sonu gelmiş oldu” dediği büyük muhaddis Zehebî’nin yerine bu kuruma
hoca olarak atanmıştır. Ümmü Sâlih’de verdiği ilk derse hem devletin ileri gelenleri
hem ulemanın büyükleri hem de kalabalık bir dinleyici kitlesi katılmıştı.252
İbn Kesîr, hocası Takiyüddîn es-Sübkî’nin vefatından 253 sonra da Darü’l
Hadîsi’l Eşrefiyye’nin hocalığını kısa bir müdet için üstlendi. Fakat sonradan bu görev
elinden alındı.254 Darü’l-Hadîsi’l-Eşrefiyye İbn Kesîr’in ilmi kariyeri için, özellikle
hadîs alanında, varabileceği en yüksek noktalardan biridir. Çünkü bu okul o dönemde
Dımaşk’taki en yüksek hadîs öğretim merkezidir. Ama yukarıda da değindiğimiz gibi
onun bu durumunu çekemeyenlerden olsa gerek kısa bir müddet sonra bu görevinden
alınmıştır.
Ayrıca Darü’l-Kur’ân ve Darü’l-Hadîsi’t-Tenkıziyye’de ders verdi. 28 Şevval
767’de (8 Temmuz 1366) Emeviyye Camii’nde Fatiha suresinin tefsîrini yaptığı derste
melikü’l-ümerâ ve nâibü’s-Saltana Seyfeddin Mengliboğa, kadılar ve ileri gelen devlet
adamları da katıldı.255
762’de (1361–61) isyân ettiği için azledilen Dımaşk valisi Beytemür Şaban
766’da (Nisan –Mayıs 1365) Dımaşk’a gelince onun şerefine Sahih-i Buhârî’nin ezbere
248 İbn Tağriberdî, en-Nücumu’z-Zâhire, XI, 123 249 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 279 250 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132 251 Huseynî, Zeylu Tezkiretü'l-Huffâz, 58 252 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 348 253 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 385 254 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86 255 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 132
51
okunması işini organize etme görevi İbn Kesîr’e verildi.256 Emevî camisiyle birlikte 7
ayrı yerde okunan ve aynı günde bitirilen hatimleri bizzat İbn Kesîr dinledi. Başka
yerlerde de Buharî okundu. Hanbelîler de Sahihi Müslim okudular.257
İbn Kesîr’in ilimî şöhreti kısa bir sürede çevredeki beldelere ulaştı. Bunun
sonucu olarak İslâm dünyasının çeşitli yerlerinden öğrenciler ondan icazet almaya
geldiler. İbn Kesîr, 763/1361 yılında Tebriz ve Horasan taraflarından Acem bir gencin
Dımaşk’a geldiğini, bu gencin Buharî’yi, Müslim’i, Câmiü’l-Mesânîdi, Keşşâf’ı ve
diğer bazı kaynakları ezberlediğini söylemektedir. İbn Kesîr, bu gencin Buharî’yi çok az
hata ile kendisi ve Dımaşk’ın önde gelen âlimlerine okuduğunu belirtmektedir. İbn
Kesîr, daha sonra o gencin kendisine “ Aslında ben memleketimden sırf seni ziyaret
etmeye, senden icazet almaya gelmiştim, senin ünün bizim memlekette çok yaygındır,
adın da hayli şöhretlidir.” dediğini belirtmektedir.258
İbn Kesîr’in ilmi sadece hadîs, tarih, tefsîr ve fıkıhla sınırlı değildir.
Müellifimizin arap dilinde ve şiirde de çok ileri derecede olduğu söylenmektedir. İbn
Hacer, onun hakkında şunları söylemektedir: “Arap belagatçılarıyla tartışmalara girer ve
geç saatlere kadar onlara çeşitli örneklerle dersler verirdi. Güzel şiirler yazardı.”259
Talebesi İbn Hiccî de şunları söylemektedir: “Lugatçilerle çok esaslı tartışmalara girer,
şiir yazardı.”260
İskenderiye 767/1365’te Haçlılar tarafından işgal edilir. Bu işgal sonucu
İskenderiye harabeye döner. Bunun üzerine Memlûk Sultânı Dımaşk’a bir ferman
göndererek Şam’daki bütün Hıristiyanların tutuklanmasını, İskenderiye’de harabeye
dönen yerlerin onarımı için mallarının dörtte birinin alınmasını emreder. Ayrıca bu
paralarla gemiler onarılacak ve Haçlılara karşı sefer düzenlenecekti. İbn Kesîr bu
kararın şer’î olmadığını ve şerîata dayandığını söylemenin de câiz olmadığını söyler. Bu
aykırı görüşünden dolayı saltanat nâibi tarafından konuyla ilgili görüşmeye çağrılır. İbn
Kesîr, ona, Hıristiyanlara yapılanların caiz olmadığını söyler. Bunun üzerine nâib Mısır
Fukahasının sultâna fetva verdiklerini söyler. Buna rağmen İbn Kesîr şöyle der: “Bu
şer’an câiz olmayacak davranışlardandır. Her hangi bir kimsenin bu yolda fetva vermesi
256 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 257 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 464 258 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 441–442 259 İbn Hacer, İnbaü'l-Ğumr, I, 46 260 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 417
52
de câiz olmaz, onlar bize cizye ödedikleri, alçalıp horlandıkları, Zimmîlik statüsünde
bulundukları, İslâm dînînin hükümleri dimdik ayakta durduğu sürece kendilerinden
almış olduğumuz cizye dışında bir tek dirhem dahi almamız câiz olmaz. Emîr bunu
rahatlıkla bilecek durumda biridir” dediğimde o, “Ne yapayım bu hususta bana emîr
gelmiştir, emre muhalefet etmem imkânsızdır” dedi. Daha sonra nâib İbn Kesîr’in
söyledikleri çerçevesinde sultâna taleplerde bulunduğunu söyler. Ama gelen emîrde
değişen bir şey olmamıştır. 261 İbn Kesîr’in ilmî kişiliği sultânın kararı da olsa verilen
karara karşı durmayı gerektirmiştir. Onun için kararın kimden geldiği değil; doğru ve
hakikate uygun olması önemlidir. Dolayısıyla İbn Kesîr, sultân tarafından alınan karar
da olsa şeraite aykırı olduğu için karara itiraz etmiştir. Bu tür davranışlar İbn Kesîr’in
halk tarafından sevilmesine neden olmuştur.
İbn Kesîr Kadi’l Kudat Taceddin es-Sübkî ile ilgili yapılan toplantıda olayın
tarafı olmuş Kadi’l Kudat’ı savunmuştur. Kendi ifadesiyle lehte ve aleyhte yazılan
tutanaklarda “ben onda hayır ve iyilikten başka bir şey görmedim” diyerek lehte
şahitlikte bulunmuştur.262 Hem bu hem de yukarıda Hıristiyanların durumuyla ilgili
görüşmede İbn Kesîr’in tavrı İslâm âliminin büyüklüğüne yakışır şekilde olmuştur.
C- ESERLERİ
İbn Kesîr hayatı boyunca tefsîr, hadîs, fıkıh ve tarih gibi çeşitli alanlarda birçok
eser telif etmiştir. Bu alanlarda yazdığı eserlerin bir kısmı günümüze kadar gelmiş ve
çeşitli şahıslar tarafından tahkîk edilerek yayımlanmıştır. Birçoğu ise kaybolduğundan
yayımlanmış eserlerinden yola çıkılarak ancak isimleri belirlenebilmiştir. Son yapılan
araştırmalarda İbn Kesîr’in birçoğu risale (cüz) halinde olan 64 adet eseri tesbit
261 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 467–468 262 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 469
53
edilmiştir.263 Bunların bir kısmı tercüme edilerek dilimize kazandırılmıştır. Tercüme
edilenlerin başında el-Bidâye264 ve Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm265 adlı eserleri gelmektedir.
Araştırmamızda İbn Kesîr’e ait olduğunu bildiğimiz eserleri 6 başlık altında
tasnîf edip tanıtmaya çalıştık. Bu kısımda İbn Kesîr’in eserlerinin, varsa Türkçe
tercümelerini yoksa Arapça matbularını kullandık. Eserleri tanıtırken önce ilk dönem
kaynakları kullandık. Özellikle İbn Kesîr’in kendi eserlerinden istifâde ettik. Daha sonra
da son dönemde İbn Kesîr hakkında yapılmış çeşitli araştırmalardan istifâde ettik.
1- Tarih ve Tabakat
a)- el-Bidâye ve’n-Nihâye: Yaratılmışların tarihi diyebileceğimiz bu eser, İbn
Kesîr’in büyük tarihçiler arasında yer almasını sağlamıştır. İbn Kesîr bu eserini, İbnü’l-
Esîr’in el-Kâmil fi’t-Târih’ adlı eserinde takib ettiği metota göre yazmıştır. Klasik
kaynaklarda eserin 54 cüzden oluştuğu söylenmiştir.266 Kâtib Çelebi, eserin 10 cilt
olduğunu, İbn Kesîr’in Kitap ve Sünnetten nakilleri esas aldığını, sahih ve zayıf selef
haberlerinden seçim yaptığını, İsrâîliyâtla ilgili bir kısım rivâyetleri aldığını
söylemektedir. Ayrıca o, eserin hicretten itibaren yıllara göre tasnif edildiğini
belirtmiştir.267
İbn Kesîr’in biyografisini yazan bütün tarihçiler bu eseri zikretmişlerdir. Bazıları
eserin tam ismini zikretmekle birlikte268 bazıları da tarih yazdığını söylemişlerdir.269 İbn
Kâdî Şühbe tarihinde bu eserden bahsetmemekle birlikte Tabakâtü’ş-Şâfiiyye adlı
eserinde İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-Nihâye adında bir eser tasnif ettiğini
söylemektedir.270
263 Şeleş, age, 93-96 264 İbn Kesîr, Büyük İslâm Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 1994-5, I-XV 265 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri, H. Bekir Karlığa-Bedrettin Çetiner (trc), İstanbul 1983- 1994, I-XVI 266 Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed Havlânî, el-Bedrü’t-Tâli’ bi-Mehâsin men Ba’de’l-Karni's-Sabi’, Beyrut I, 153 267 Hacı Halîfe Mustafa b. Abdullah Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn an Esâmii’l-Kütüb ve’l-Funûn, Edıted By, Gustavus Fluegel, Beyrut 1835,II, 24 268 Davûdî, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakatü’l-Müfessirin, Beyrut, I, 112; İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374; İbnü’l-İmad, Şezeratü’z-Zeheb, VIII, 398 269 Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, Beyrut 1956, 361 270 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85
54
Eser Mehmet Keskin tarafından Türkçe’ye çevrilmiş, Prof. Dr. Ziya Kazıcı
tarafından “İbn Kesîr ve Tarihi” adıyla İbn Kesîr’in İslâm tarihindeki öneminden,
eserdeki üslûbundan ve metodundan bahseden bir takdim yazısı yazılmış ve son cildi de
fihrist olmak üzere 15 cilt halinde yayımlanmıştır.
b)- el-Fusûl fî Sîreti’r-Resûl: İlk defa el-Fusûl fi İhtisâri Sîreti’r-Resûl adıyla
neşredilen eser (Kâhire 1357/1939), daha sonra Muhammed İdü’l-Hatravî ile
Muhyiddin Mestû (Beyrut-Dımaşk 1400/1980; Mekke-Beyrut 1405/1985; Medine-
Beyrut-Dımaşk 1413/1992) ve Seyyid b. Abbâs el-Cüleymî (Kâhire 1410/1990; Beyrut
(1413/1993) tarafından yayımlanmıştır.271 Bu eser bazı kaynaklarda Sîretün Sağîretün272
ismiyle ifade edilmiştir. Bazı kaynaklarda da İbn Kesîr’in küçük bir siyerinin olduğu
söylenmiştir.273 Bunlara rağmen bu eserin es-Sîretü’n-Nebeviyye’nin muhtasarı
olduğunu biliyoruz. Çünkü İbn Kesîr’den sonra yazılmış biyografiler bu eseri Sîretün
Sağiretün adıyla bize ulaştırmışlardır. Ayrıca Nedvî, İbn Kesîr’in Peygamber
Efendimizin hayatıyla ilgili olan eserlerinin kısa ve uzun sîret olmak üzere iki olduğunu
söylemektedir.274 Nitekim son dönemde yapılan bazı çalışmalarda, İbn Kesîr’in es-
Sîretü’n-Nebeviyyetü’l-Metûle adında kaybolan bir eserinin olduğu söylenmektedir.275
Bu eser iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda detaylı bir şekilde
Peygamber Efendimizin hayatı ve gazveleri, ikinci kısımda ise yaşantısı, şemâili ve
peygamberlik özellikleri anlatılmaktadır.276
c)- Şemâilü Resûlillâh ve Delâilü Nübüvvetihi ve Fedâiluhû ve Hasâisuhû:
İbn Kesîr’in biyografisini yazanlardan hiçbiri bu kitaptan bahsetmemiştir. Fakat onun
bu isimle bilinen müstakil bir eseridir. Prof. Mustafa Abdulvâhid bu eseri onun
tarihinden ayrı müstakil bir cilt halinde tahkîk edip Sîretü’n-Nebeviyye ile birlikte
271 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 272 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 416; İbnü’l-Îmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 399 273 Davûdî, age, I, 112 274 Nedvî, age, 109 275 Şeleş, age, 108 276 İbn Kesîr, el-Fusûl f î Sîret’r-Resûl, (thk) Muhammed el-Îyd Hatrâvi, Muhyiddin Mestû, Beyrut 1988, 302 s.
55
yayımlamıştır.277 Son dönemde yazılmış diğer kaynaklarda da bu yönde bilgiler
mevcuttur.278
Eser Naim Erdoğan tarafından Şemâilü’r-Resûl adıyla 1982 yılında Türkçe’ye
tercüme edilmiştir. Bu eser Mustafa Abdülvahid’in tahkîk ettiği metnin Türkçesidir.
Eser Peygamber Efendimizin şemâili, mûcizeleri ve peygamberlikle ilgili özelliklerini
anlatmaktadır.279
d)- Sîretü Ömer b. Abdülaziz: İbn Kesîr’in böyle bir eserinin olduğunu kesin
olarak söyleyemeyiz, kendisi bu konuda şunları söylemektedir: “Ömer b. Abdülaziz’in
sîretine gelince, biz bunun çok faydalı olan kısımlarını naklettik. Naklettiklerimiz,
anlatmadıklarımızın delili ve işareti sayılır.”280 Bu metinden onun Ömer b. Abdülaziz
ile ilgili bir kitap yazdığı sonucu çıkmaz. İbn Kesîr’in hayatını anlatan biyografi
yazarları da böyle bir eserden bahsetmemişlerdir. Buna rağmen son dönemde yapılmış
araştırmalarda, İbn Kesîr’in burada aktardığından yola çıkılarak onun Ömer b. Adülaziz
ile ilgili küçük bir kitapçık yazmış olabileceği söylenmektedir.281 Çünkü bu isimle İbn
Kesîr’e ait olduğu sanılan bir eser Mısır’da (1400/1980) ve Tanta’da (1418/1998) iki
defa yayımlanmıştır.282
e)- Menâkıbü’l-İmâm eş-Şâfiî: Klasik eserlerimiz eseri bu isimle
aktarmışlardır.283 Fakat Bağdatlı İsmâil Paşa, İbn Kesîr’e ait el-Vadihu’n-Nefis fi
Menakıbıi’l-İmam Muhammed İbn İdris adında bir eser nakletmektedir. Bu eserin
Menâkıbü’l-İmam eş-Şafiî olup olmadığını bilemiyoruz. Çünkü Bağdatlı bu eser
hakkında herhangi bir bilgi vermemiştir.284
277 Nedvî, age, 111-112 278 Şeleş, age, 101 279 İbn Kesîr, Şemâilü’r-Resûl, Naim Erdoğan (trc), İstanbul 1983 280 İbn Kesîr, Tarih, IX, 336-7 281 Nedvî, age, 112 282 Şeleş, age, 101 283 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, VI, 150; İbn Tağriberdi, en-Nücumu’z-Zahire, XI, 123; Davûdî, age, I, 112 284 Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâi’l-Müellifîn ve Âsârü’l-Musânnifîn, İstanbul 1951, I, 215
56
Bazı araştırmacılar bu eserin Tabakâtü’ş-Şâfiyye’nin bir parçası olduğunu İbn
Kesîr’in ifadesinden yola çıkarak söylemektedir.285 Böyle olsun veya olmasın İbn
Kesîr’in Menâkıbü’l-İmam eş-Şâfiî adında bir eserinin olduğunu biliyoruz. Çünkü bu
eserin bir nüshası Mısır’daki Teşsterbeti Kütüphanesinde 3390 numarada Tabakatü’ş-
Şafiiyye ile birlikte kayıtlıdır.286 Ayrıca bu eserin Halil İbrahim Molla Hatır tarafından
tahkîk edilip 1992 yılında Riyad da basıldığını biliyoruz.287
f)- Tabakâtü Fukahâ’i’ş-Şâfi’iyye: Klasik kaynaklarda Tabakatü’ş-Şafiiyye288
veya Tabakatü’l-Fukaha289 olarak geçen eser, İbn Kâdî Şühbe’nin deyimiyle tabakat
usulü290 veya yıllara291 göre düzenlenmiştir. Muhammed Zeynuhum ve Ahmet Ömer
Hâşim tarafından yapılan tahkîkli metinde, eserin, tabakat usulüne göre yazıldığını
görmekteyiz. İbn Kâdî Şühbe’nin neden iki farklı şekilde verdiğini bilemiyoruz. İbn
Kesîr bu eserde hicri 705/1305 yılına kadar yaşamış Şâfiî âlimlerinin hayatını konu
edinmiştir. Eser 10 tabakadan oluşmaktadır, her tabaka da 5 mertebeden oluşmakta ve
10. tabakanın 5. mertebesinde son bulmaktadır.292 Ayrıca İbn Kesîr bu eserde İmam
Şâfiî’nin hayatına genişçe yer ayırdığını ve onun sünnetle ilgili şiir, nesir, hikmet ve
mev’izelerinden yeteri kadarını naklettiğini söylemektedir.293 Afîfüddin Abdullah b.
Muhammed bu esere bir zeyl yazmış; Sehâvî de bu eserden istifâde etmiştir.294 Ahmed
Ömer Hâşim ve Muhammed Ali Zeynuhum tarafından Abadi’nin zeyliyle birlikte üç cilt
halinde yayımlanmıştır.295 İbn Kesîr bu eserinde Sübkî ile olan fıkhî ihtilâflarını da
ortaya koymuştur.296
285 Nedvî, age, 125 286 Şâkir Mustafa, et-Târihü’l-Arabî ve’l-Müerrihûn, Beyrut 1993, IV, s, 85 287 İbn Kesîr, Menâkıbü’l-İmam eş-Şâfiî, Halil İbrahim Molla Hatır (thk), Beyrut 1992, 307 s. 288 İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 399; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86; Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361; Davûdî, age, I, 112; Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, IV, 144 289 İbn Tağriberdî, age, 123 290 İbn Kâdî Şühbe, Tarih, III, 416 291 İbn Kâdî Şühbe, Tabakatü’ş-Şafiiyye, III, 86 292 İbn Kesîr, Tabakâtüı Fukahâi’ş-Şâfiiyyîn, Ahmed Ömer Hâşim-Muhammed Ali Zeynühüm (thk), Kâhire 1993, I-III 293 İbn Kesîr, Tarih, X, 430 294 Nedvî, age, 126 295 İbn Kesîr, Tabakâtüı Fukahâi’ş-Şâfiiyyîn, Kâhire 1993 296 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133
57
g)- et-Tekmîl fi Ma’rifeti’s-Sikati ve’z-Zu’afâ ve’l-Mecâhil: İbn Kesîr,
tarihinde, eserden tam ismiyle bahsetmiştir.297 Başka kitaplarında bu eserden et-Tekmil
diye bahsetmiştir.298 Kitabın ismi konusunda bir problem bulunmamaktadır. Çünkü
biyografi yazarları kitabı et-Tekmîl ismiyle aktarmışlardır.299 Kâtib Çelebi ise eseri
Tekmiletün fi Esmâi’s-Sikati ve’z-Zuafâ olarak aktarmaktadır.300 5 ciltten301 müteşekkil
olan bu eser hadîs rivâyet eden sahâbîler, tâbiîler ve müksirûn ansiklopedisi
şeklindedir.302 Bazı kaynaklarda Tehzibü’l-Kemal adlı eseri ihtisar edip âhiret ilgili bazı
konular eklediğ303, bazılarında ise Mizzî’nin Tezhîbü’l-Kemâl ve Zehebî’nin Mizânü’l-
i’tidâl adlı eserlerinin ilaveli ihtisârından ibaret olduğu söylenmiştir.304 Bu eserin 9.
cüz’ü Mısır Halk Kütüphanesinde 24667/b de kayıtlıdır.305
h)- el-Kevâkibü’d-Dürarî fi’t-Târih: İbn Kesîr’in tarihle ilgili 10 ciltlik başka
bir eserinin olduğu birçok kaynak tarafından söylenmektedir.306 Bazı kaynaklarda ise
büyük tarihinden ayrı fakat ondan alıntı yapılarak yazıldığı belirtilmektedir.307 Buradan
bu eserin el-Bidâye’nin özeti olduğunu anlıyoruz.308 Fakat bahsedilen eserin bu eser
olup olmadığını bilmiyoruz. Başka bir kaynakta ise bu eserin üç cilt olduğu ve üçüncü
cildînîn İstanbul’daki Halk Kütüphanesinde 5016 numarada kayıtlı olduğu
söylenmektedir.309
i)- Sîretü Mengliboğa (Ma yünteka ve yübteğa min sîreti Mengliboğa):
biyografi eserlerinde bu kitap ismi geçmemekle birlikte Sehâvî Ma Yünteka ve Yüpteğâ
fi Sîreti’l-Muazz es-Seyfî Mengliboğa adıyla bu eserden bahsetmiştir.310 Eser Melikü’n-
Nâsır Hasan’ın memlûklerinden, onun Halep ve Dımaşk nâibi olan emîr
297 İbn Kesîr, Tarih, III, 349 298 Ahmed Muhammed Şâkir, el-Bâisü’l-Hasîs Şerhi İhtisari Ulûmi’l-Hadîs, Kâhire 1958, s. 202 299 İbn Kâdî Şühbe, Tabakatü’ş-Şafiiyye, III, 86; Suyuti, Zeylu Tezkiretü’l-Huffaz, 361 300 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, II, 398 301 Şevkânî, el-Bedrü’t-tâli’, I, 153 302 Nedvî, age, 122 303 İbn Kâdî Şühbe, Târih, III, 416; İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 399; Davûdî, age, I, 112 304 Hüseynî, Zeylu Tezkiretü'l-Huffâz, 85 305 Şeleş, age, 103 306 İbn Tağriberdî, en-Nücumu’z-Zâhire, XI, 123 307 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, V, 261; Bağdatlı, Hediyyetü’l-Ârifîn, I, 215 308 Nedvî, age, 126 309 Şâkir Mustafa, et-Tarihü’l-Arabî, IV, 85 310 Sehâvî, el-İ’lân, s, 369
58
Mengliboğa’nın hayatına dairdir.311 Memlûkler döneminde birçok görevde bulunan
Mengliboğa 764-768/1363-1367 yılları arasında Dımaşk nâibliği312 de yapmıştır.
2- Tefsîr
a)- Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm: İbn Kesîr’in isminin müfessir olarak anılmasına
sebep olan bu eser, müellifimizin tefsîr alanındaki en önemli telifidir. Kur’ân’ın, Kur’ân
ve hadîslerle313 tefsîri olan bu esere, İbn Kesîr el-Bidâye’de birçok atıfta
bulunmuştur.314 Onun hayatını yazan eski tarihçilerin tümü bu eserinden
bahsetmekte,315 bir kısmı da yukarda geçtiği şekliyle eserin ismini vermekte ve on cilt
olduğunu belirtmektedirler.316 Klasik tarihçiler tarafından bu tefsîrin eşsiz olduğu ve
henüz böyle bir tefsîrin yazılmadığı söylenmektedir.317 Yine bu eserin ciltleri bulan
meşhur bir tefsîr olduğu; mezhepler hakkında bilgiler bulunduğu, tarihi bilgiler
naklettiği ve eski eserler hakkında çeşitli bilgilerin bulunduğu; güzel bir dili olduğu ve
kendi dönemine kadar yazılan en güzel tefsîr olduğu söylenmektedir.318
İbn Kesîr, el-Bidâye’de kullandığı metodu burada da kullanmıştır. Tefsîr edilen
âyetler önce âyetlerle, sonra hadîslerle, sonra sahabe sözü ve büyüklerin sözleri ile tefsîr
edilmiştir. Rivâyet tefsîrleri arasında önemli bir yeri olan eser birçok defa basılmıştır.
(Kâhire 1342/1923, 1390/1971; Beyrut 1980, 1416/1996; İstanbul 1984; Riyad
1418/1997)319 Yusuf Abdurrahman Mar’aşli, tefsîrde geçen hadîsleri alfabetik olarak
sıralamış, başına fihrist ilmi ile ilgili bir mukaddime koyarak 1986 yılında Beyrut’ta
Fihrisü Ehâdîs-i İbn Kesîr adıyla neşretmiştir. Hacı Bekir Karlığa ve Bedreddin Çetiner
tarafından Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (I-XVI,
İstanbul 1983–1988, 1994–1994). İlk cildi tamamen Kur’ân ilimlerine ayrılan
311 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 312 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 454 313 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, II, 349 314 İbn Kesîr, Tarih, III, 79; 159 315 İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 398; Davûdî, age, I, 112 316 İbn Tağriberdî, en-Nücûmu’z-Zâhire, XI, 123 317 Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361 318 Şevkânî, Bedrü’t-Tâli’, I, 153 319 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133
59
tercümenin son cildi de tefsîr tarihi ve indekslere ayrılmıştır. Son olarak Cize’de 2000
yılında Mustafa es-Seyyid Muhammed ve arkadaşları tarafından tahkîk edilerek yeniden
yayımlanmıştır.320
b)- Fezâ’ilü’l-Kur’ân: Aslında bu eser Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm’den ayrı olarak
yazılmıştır. Ama sonradan İbn Kesîr tarafından Kur’ân’ın yazılması, toplanması ve dil
özelliklerini kapsayacak şekilde Kur’ân tarihi olarak düzenlenmiş, en sonda ise tefsîrle
birleştirilmiştir321. Bundan dolayı İbn Kesîr’in hayatını yazan eski tarihçiler bu eserden
bahsetmemişlerdir. Fakat son dönemde İbn Kesîr’in hayatıyla ilgili çalışma yapanlar bu
kitabı tefsîrinden ayrı bir eser olarak değerlendirmişlerdir.322 Özellikle Brockelmann
bunların başında gelmektedir.323.
Fedailü’l-Kur’ân ve Tarihu Cem’ihi şeklinde bir isimle de zikredilen324 eser
1987 yılında Beyrut’ta yayımlanmıştır.325 Ahmed Hamdi İmam bu eserden yaptığı
seçmeleri Muhtârât min Fezâ’ili’l-Kur’ân adıyla 1981 yılında Kâhire’de yayımlamış;
Mehmet Sofuoğlu eseri Kur’ân’ın Faziletleri adıyla 1978 yılında İstanbul’da Türkçe’ye
tercüme etmiştir.326
3- Hadîs
a)- Câmi’u’l-Mesânîd ve’s-Sünenil-Hâdi li-Akvâmi’s-Senen: Eserin ismi
tarihçiler tarafından farklı rivâyet edilmekle birlikte İbn Kesîr, el-Bidâye’de el-
Müsnedül Kebîr ve es-Sünen olarak ifade etmiştir. Bu eser Camiu’l-Mesanid ve’s-Sünen
olarak bilinir. Ayrıca bu eser el-Hedy ve’s-Senen fî Ehâdisi’l-Mesânid ve’s-Sünen,327
320 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm (thk) Mustafa es-Seyyid Muhammed ve diğerleri, Cize 2000/1421 321 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk Emîri’l-Mü’minîn ve Akvâluhû ala Ebvâbi’l-ilm, Abdulmu’ti Emin Kal’aci (thk), Mansûre 1992, I, s, 70 322 Şeleş, age, 100; İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 70; 323 Nedvî, age, 99 324 İsmâil Cerrahoğlu, Tefsîr Tarihi, Ankara 1988, II, s, 209 325 İbn Kesîr, Fezâilü’l-Kur’ân, Beyrut, 1987 326 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 327 Hüseynî, Zeylu Tezkiretü'l-Huffâz, 85
60
Cemi’l-Mesânîdi’l-Aşere328 ve Kitaben fi Camii’l-Mesanidi’l-Aşere adlarıyla da
bilinmektedir. İbn Kesîr’in oğlu Ömer’in yazdığı nüshayı gördüğünü söyleyen İbn
Hacer, ondan bir nüsha da kendisinin istinsah ettiğini söylemektedir.329
İbn Kesîr bu eserde, Kütübi’s-Sitte, 4 Müsned ve başka kitaplarla birlikte toplam
10 eseri bir araya getirdiği bilinmektedir.330 Yani bu eserde Kütüb-i Sitte ve Ahmed b.
Hanbel, Ebu Ya’la el-Mevsilî, Ahmed b. Amr el-Bezzâr’ın müsnedleriyle Taberânî’nin
iki mu’ceminde mevcut hadîsler ele alınmış, bu eserlerde rivâyeti bulunan sahâbeler
alfabetik olarak sıralanıp bütün rivâyetleri bir araya getirilmiş, sahabi ve diğer hadîs
râvilerinin hayatı hakkında bilgi verilmiştir. 331 Cami’u’l-mesanid Abdülmu’ti Emin
Kal’aci tarafından 1994 yılında 37 cilt halinde Beyrut’ta neşredilmiştir. Son olarak 2002
yılında Kal’aci tarafında Beyrut’ta 17 cilt halinde tekrar yayımlanmıştır.332
b)- İhtisâru Ulûmi’l-Hadîs (el-Bâ’isü’l-Hasîs): İbn Kesîr, Muhtasar-ı Ulûmi’l-
Hadîs veya İhtisârı Ulûmi’l-Hadîs adlarıyla bu eserinden bahsetmiştir.333 Klasik
eserlerin bazılarında İbn Kesîr’in Ulûmu’l-Hadîs adıyla bir eser yazdığı;334 bazılarında
Muhtasar-ı İbn Hacib’in hadîslerini tahric ettiği;335 bazılarında ise Ulûmu’l-Hadîs’i
ihtisar ettiği söylenmekte fakat eserin içeriği hakkında bilgi verilmemektedir.336 Ama
elimizde eserin matbu nüshası olduğundan hakkında yeterli bilgi edinebiliyoruz. Bu
nüshalara baktığımızda eserin İbnü’s-Salâh’ın, eş-Şehrezûrî’nin Mukaddimetü İbni’s-
Salah diye tanınan Ulumu’l-hadîs adlı eserinin özeti olduğunu görürüz. İbn Kesîr esere
önemli ilavelerde bulunmuş, ihitlâflı konularda kendi tercihini belirtmiştir.337 İbn Kesîr,
eserde İbn Salâh’ın metodunu kullanmış338 ve Ulûmi’l-Hadîs’in tertibini bozmadan
ihtisar etmiştir. İbn Kesîr, dağınık konuları bir araya getirmiş el-Beyhâkî’nin (v.
328 İbnü’l-İmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 398 329 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 47 330 Hüseynî, Zeylu Tezkiretü'l-Huffâz, 85; Şevkânî, Bedrü’t-Tâli’, I, 153; Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, II, 575; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 85 331 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 332 Şeleş, age, 96 333 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 71 334 Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361 335 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 336 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, IV, 249 337 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 338 Nedvî, age, 114
61
458/1066) el-Medhal’inden istifâde etmek suretiyle eksik gördüğü bazı kısımları
tamamlamıştır.339
Mekke, Medine, Tarablusşam ve İslâm dünyasının çeşitli yerlerinde eserin el
yazması nüshaları mevcuttur.340 Eser, ilk olarak Şeyh Muhammed Abdurrezzâk Hamza
tarafından şerh edilerek İhtisâr-ı Ulûmi’l-Hadîs adıyla yayımlanmıştır.341 Daha sonra
Ahmed Muhammed Şâkir tarafından el-Bâ’isü’l-Hasîs Şerhu İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs
adıyla şerh edilerek yayımlanmıştır.342 Ayrıca Salah Muhammed Uveyzâ tarafından
şerh edilerek 1989 yılında Beyrut’ta da basılmıştır.343 Birçok baskısı yapılan eser
(Kâhire 1355, 1370, 1377/1958; Beyrut 1387; Riyad-Dımaşk 1414/1994, 1417/1996)
daha çok el-Ba’isü’l-Hasis adıyla meşhur olmuştur.344
c)- Müsnedü’l-Fâruk Emîri’l-Mü’minîn ve Akvâluhû ala Ebvâbi’l-İlm: İbn
Kesîr Hz. Ömer’in hayatıyla ilgili Sîretü Ömer adlı bir eser yazdığını söylemektedir.345
Eserin, İbn Kesîr hattıyla yazılı bir nüshası Mısır Kütüphanesinde mevcuttur.346 Kitap,
adından da anlaşıldığı üzere Hz. Ömer’in ilimle ilgili sözlerinin derlemesidir. Bu eser
Abdulmu’ti Emin Kal’aci tarafında tahkik edilerek aynı isimle iki cilt halinde
yayımlanmıştır. Kal’aci kitabın baş tarafına Hz. Ömer’in fıkhî dirâyetini örneklerle
anlatan bir yazı eklemiş; daha sonra İbn Kesîr’in hayatını anlatmıştır.347
d)- Tühfetü’t-Tâlib bi-Ma’rifeti Ehâdîsi Muhtasar-i İbni’l-Hâcib: İbn Kesîr
kendisi böyle bir eser yazdığından bahsetmemiştir. Tarihinde İbn Hâcib’in Fıkıh
Usulüne dair muhtasarını ezberlediğini söylemektedir.348 Klasik biyografi yazarlarının
bir kısmı İbn Kesîr’in, Muhtasar-ı İbn Hacib’in hadîslerini tahric ettiğini söylemekte;349
bazıları da bu eserin Takyüddin İbn Rafi’nin hattıyla yazılmış bir nüshasını gördüğünü
339 İsmâil Lütfü Çakan, Hadîs Usûlü, İstanbul, 1989, s, 18 340 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 71-72 341 Nedvî, age, 114 342 Ahmed Muhammed Şâkir, el-Bâisü’l-Hasîs Şerhi İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs, Kâhire 1958, 252 s. 343 İbn Kesîr, İhtisâr-ı Ulûmi’l-Hadîs, Salah Muhammed Uveyza (şrh), Beyrut 1989, 200 s. 344 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 133 345 İbn Kesîr, Tarih, VII, 220 346 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 74 347 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk Emîri’l-Mü’minîn ve Akvâluhu ala Ebvâbi’l-İlm, Abdulmu’ti Emin Kal’aci (thk), Mansure 1992 348 İbn Kesîr, Tarih, XIII, 328 349 Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361; İbn Tağriberdî, Nücumü’z-Zahîre, XI, 123; Davûdî, age, I, 112
62
söylemektedirler.350 Son dönem biyografi yazarları eseri Muhtasar-ı İbn Hâcib351 ve
Tahrîcü Ehâdîsi Muhtasarı İbn Hâcib352 adlarıyla farklı iki şekilde zikretmişlerdir.
Eser İbnü’l-Hacib’in Muhtatsarü’l-münteka adlı eserindeki hadîslerin tahricidir.
353 Abdulgani b. Humeyd b. Mahmud el-Kübeysî tarafından önsöz ve İbn Kesîr’in
hayatı eklenerek 1986 yılında Mekke’de neşredilmiştir.354
İlginç olan eserin Mâlîkî mezhebine ait olmasıdır. İbn Kesîr Şâfiîdir. Şafiî olan
birinin eseri okuması bir yana İbn Kesîr ezberlemiştir. Bu durum, onun ilmî kudretini
göstermektedir.
e)- Tahrîcu Ehâdîsi Edilleti’t-Tenbîh: İbn Kesîr’in genç yaşlardayken bu eseri
ezberlediğini biliyoruz. Ebû İshâk eş-Şirâzî’nin, Şâfiî fıkhına dair Edilleti’-Tenbîh adlı
muhtasar eserdeki hadîslerin tahrîci355 olan kitabın, Muhammed İbrahim es-Samerrâi
tarafından tahkîk edildiği belirtilmektedir.356
f)- Muhtasarü’l-Medhal ila Kitabi’s-Sünen li’l-Beyhâkî: Beyhâkî’nin iki
kitabının ihtisarı şeklindedir.357 Müellif İbnü’s-Salâh’ın Ulûmu’l-Hadîs’ini ihtisar ettiği
metotla Beyhâkî’nin el-Medhal’ini de ihtisar ettiğini belirtmiştir.358 Kitabın el yazması
mevcuttur ama nerede olduğu bilinmemektedir.359
g)- Ehadîsü’t-Tevhîd ve’l-Red ala’ş-Şirk: Bu eser 1397/1977 yılında Delhi’de
basılmıştır.360 Brockelmann bu eseri İbn Kesîr adına kaydetmiştir.361 Fakat eser
hakkında herhangi bir bilgimiz yoktur.
350 İbn Hacer, İnbaü'l-Ğumr, 45; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86 351 Şeleş, age, 101 352 Nedvî, age, 136 353 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 354 İbn Kesîr, Tühfetü’t-Tâlib bi-Ma’rifeti Ehâdîsi Muhtasari İbni’l-Hâcib, Mekke 1986, 572 s. 355 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 356 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 357 Nedvî, age, 131 358 Muhammed Şâkir, el-Bâisü’l-Hasîs, s, 19 359 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX; 134 360 Şeleş, ager, 101 361 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 76
63
4- Fıkıh a)- el-İctihâd fi Talebi’l-Cihâd: Frankların İslâm beldelerine saldırmaları
üzerine Memlûkler’in Dımaşk nâibi Emîr Mencek’in isteği üzerine İbn Kesîr bu eseri
yazmıştır.362 Haçlılara karşı Müslümanları cihada teşvik amacıyla yazılan eserde İbn
Teymiye’nin es-Siyâsetü’ş-Şer’iyye’sinden istifâde edilmiştir.363 İbn Kesîr bu eserde
tarihte takip ettiği metodu takip etmiştir. Müslümanları düşman kuvvetlerine karşı
gayrete getirsin ve vatanlarını savunsunlar diye cihadın fazîleti ve vücûbiyeti ile ilgili
önce âyetleri aktarmış ardından hadîsleri zikretmiş364 sonra da İslâm tarihinden çeşitli
örnekler vermiştir: Tebük seferi, Hz. Ebû Bekir döneminde Irak ve Şam’ın fethi, Hz.
Ömer döneminde Kudüs’ün fethi, Fâtımî Devleti ve Selâhaddin Eyyûbî ile ilgili
örnekler bunlardan birkaç tanesidir. İlk defa 1347/1928’de yayımlanan eser daha sonra
Abdullah Abdürrahim Useylan (Riyad 1401/1981, 1402/1982, 1412/1992) tarafından
neşredilmiştir.365 Eser en son Muhammed Zeynühüm tarafından 1993 yılında Kâhire’de
neşredilmiştir.366
b)- İrşâdü’l-Fakih ila Ma’rifeti Edilleti’t-Tenbîh: Klasik kaynaklarda bu eserle
ilgili herhangi bir bilgiye rastlamadık. Fakat bu eserin bir nüshasının Türkiye’de
Feyzullah Efendi Kütüphanesinde 783/2 numarada kayıtlı olduğu söylenmektedir.367
Behçet Yusuf Hamed Ebu’t-Tayyîb eseri tahkik etmiş 1996 yılında Beyrut’ta iki
cilt halinde yayımlamıştır. Aynı şekilde Prof. Muhammed İbrahim es-Samrâi de eseri
tahkik etmiştir.368 Eseri Şafii ilmihali şeklinde telif edilmiştir.369
c)- Kitâbü’l-Ahkâm ala Ebvâbi’t--Tenbîh: İbn Kesîr’in ilk eseridir. Gençlik
yıllarında yazmıştır.370 Ebu İshak eş-Şirâzî’nin et-Tenbih’ine şerh mahiyetindedir.371
İbn Kesîr, bu eserinden dolayı hocası Burhaneddin el-Fezari’nin takdirini kazanmıştır.
362 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, I, 156 363 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 364 Nedvî, age, 116-7 365 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 366 İbn Kesîr, el-İctihad fi Talebi’l-Cihad,(thk) Abdullah b. Abdurrahim Useylan, Riyad 1982, 135, s 367 Nedvî, age, 136 368 Nedvî, age, 136 369 İbn Kesîr, İrşâdü’l-Fakih ila Ma’rifeti Edilleti’t-Tenbîh, Behçet Yusuf Hamd Ebû Tayyib (thk), Beyrut 1996 370 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 45; İbn Kâdî Şühbe, Tarih, 416; İbnü’l-Îmâd, Şezerât, VIII, 397; Dâvûdî,
64
d)- el-Ahkamü’l-kebir: İbn Kesîr hem tarihinde372 hem tefsîrinde373 hem de el-
Baisü’l-Hasis374 adlı eserinde de bu kitaptan bahsetmiştir. Birçok kaynakta kitabın
fıkıhla ilgili hacimli bir eser olduğu ve bitirilemediği söylenmektedir.375 İbn Kesîr’in el-
Bidâye’de bu eserle ilgili verdiği örneklere baktığımızda, eserin fıkıh ansiklopedisi
şeklinde tasarlandığını görürüz.376
Kısacası bu eser hadîs, tefsîr ve hac bahsine kadar fıkhi konulardan bahseden377
ve İbn Kesîr’in Menasik, Bey’, Libas, Ezan gibi konuları da ekleyeceğini söylediği
büyük bir eserdir.378
e)- Şerhu’t-Tenbîh li Ebi İshâk eş-Şirâzî: İbn Kesîr böyle bir eser yazdığını
söylemekte ve baş kısmında Ebû İshâk eş-Şirâzî’nin biyografisini de geniş bir şekilde
yazdığını söylemektedir.379 Klasik kaynaklarımızın bazılarında İbn Kesîr’in, Şirâzî’nin
et-Tenbîh fi Furûi’l-Fıkhi’ş-Şâfiî adlı eserinin bir kısmını şerh ettiği söylenmektedir.380
İbn Kesîr Şirazi’nin Şâfiî fıkhının furûa dair meselelerini anlatan381 bu eserden
çok etkilenmiş ve hayatı boyunca bu eserden vazgeçememiştir. Nitekim birçok kaynak
onun et-Tenbîh’i ezberlediğini, 718/1319 yılında hocasına arz ettiğini382 ve hayatının
sonuna kadar da bu kitabı elinden düşürmediğini söylemektedir.383
age, I, 113 371 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 372 İbn Kesîr, Tarih, III, 378; 382 373 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 727 374 Muhammed Şâkir, el-Bâisü’l-Hasîs, 202 375 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374; İbn Kâdî Şühbe, Tababatü’ş-Şafiiyye, III, 86; İbnü’l-Îmâd, Şezerât, VIII, 399; Dâvûdî, age, I, 112; Suyûtî, Zeylu Tezkiretü’l-Huffâz, 361 376 İbn Kesîr, Tarih, III, 441; IV, 511; IV, 569 377 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 378 Nedvî, age, 133 379 İbn Kesîr, Tarih, XII, 255 380 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86; Dâvûdî, age, I, 112 381 Nedvî, age, 135 382 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 45; İbnü’l-Îmâd, Şezerât, VIII, 398 383 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 46; İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86; Dâvûdî, age, I, 113
65
5- Diğer Eserleri:
İbn Kesîr’in, bunların dışında çeşitli konulardan bahseden birçok eseri de
mevcuttur. Bunlardan bazılarını, özellikle matbu olan veya yazma halinde bulunan
eserlerini tanıttık.
a)- el-Fiten ve’l-Melâhim: İbn Kesîr, el-Bidâye’nin değişik yerlerinde bu eserin
ismini anmış ve bu eserde Mesîh ve Deccâlla ilgili çeşitli açıklamalarda bulunduğunu
söylemiştir.384 Bu eser, âyetler ve Hz. Peygamberin verdiği bazı bilgilerden yola
çıkılarak, kıyamet alametleri, Hz. İsa, Âhiret vb. konular hakkında yazılmıştır.385
Bu eserin değişik isimlerle birçok Arapça baskısı yapılmıştır. İlk olarak
Muhammed Fehim Ebû Ubeyh Riyad’da 1968 yılında iki cilt halinde Nihâyetü’l-Bidâye
ve’n-Nihâye fi’l-Fiten ve’l-Melâhim adıyla; aynı isimle Muhammed Tâhâ Zeynî tahkîk
ederek 1969 yılında Kâhire’de; Muhammed Ahmed Abdülaziz 1988 yılında Beyrut’ta
en-Nihâye fi'l-Fiten ve'l-Melâhim adıyla; en son olarak da Yusuf Ali Büdeyvi 1993
yılında Dımaşk da el-Fiten ve'l-Melâhim: el-Vâkıâ fî Âhiri'z-Zamân adıyla
yayımlamıştır. Eser daha sonra Mehmet Keskin tarafında Türkçe’ye çevrilmiş 2001
yılında İstanbul’da yayımlanmıştır.
b)- Mevlîdu Resulullâh: İbn Kesîr’i anlatan hiçbir tarihçi bu eserden
bahsetmemiştir. Eseri Selahaddîn Müneccid Amerika’da bulmuş ve 1961 yılında
Beyrut’ta bastırmıştır. Amerika’da bulunan nüsha hicri VIII. asrın sonlarında yani İbn
Kesîr’in yaşadığı asrın sonunda yazılmıştır. Müneccid, İbn Teymiye’nin
öğrencilerinden ve Dımaşk’taki Muzafferiye camisi müezzinlerinden birinin talebi
üzerine İbn Kesîr’in bu eseri yazdığını söylemektedir.386 Bu eserin İbn Zemlekânî’nin
Mu’cizâtü’n-Nebeviyye adlı kitabını tamamlayan bölüm olduğu ve Mısır’da tahkîk
edilmeden basıldığı da söylemektedir.387
384 İbn Kesîr, Tarih, II, 152; VII, 91 385 İbn Kesîr, Ölüm Ötesi Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 2001, 496 s. 386 İbn Kesîr, Mevlîdu Resulullâh, Selahaddîn Müneccid (thk), Beyrut 1961, s, 9 387 Şeleş, age, 102
66
c)- Kitabü’l-Akaid: İbn Kesîr’in akâidle ilgili olan bu eserin bir nüshası
Cidde’de Melik Abdülaziz Üniversitesi Kütüphanesinde 7/13793 numarada kayıtlı
olduğu söylenmektedir.388 Bu bilgiye başka kaynaklarda rastlamadık.
d)- Risâletün fi Ehâdîsi’l-İşrâk: Bu risalenin bir adet yazma nüshasının
Bağdat’ta olduğu söylenmektedir.389 Diğer kaynaklarda bu eserle ilgili herhangi bir bilgi
bulamâdık.
e)- Şuabü’l-Îmân: Bu eserin tam bir nüshası Bağdat’ta Suphi Bedri Samrâi
Kütüphanesinde kayıtlı olduğu söylenmektedir.390 Bu eserle ilgili de diğer kaynaklarda
herhangi bir bilgi mevcut değildir.
6- Kaybolan Eserleri
Yapılan son araştırmalarda İbn Kesîr’in birçoğu risâle şeklinde olan 64 eserinin
tesbit edildiğini söylemiştik. Bunların birçoğu kaybolup günümüze ulaşmamış veya
nerde olduğu bilinmemektedir. Bu eserlerini kaybolanlar başlığı altında ele aldık ve
önemli olanları elimizdeki bilgilerle tanıtmaya çalıştık.
ı)- Şerhu Sahîhi’l-Buhârî: İbn Kesîr, Buhârî’nin Sahîhi’ni şerh ettiğini
söylemektedir.391 Muhtemelen hayatının sonlarında şerh etmeye başladı ama
bitiremeden vefat etti. İbn Kesîr’in hayatını yazanların hemen tümü böyle bir eserden
bahsederler.392 Bu bilgilere rağmen İbn Kesîr’in, Buhârî’nin hangi kısımlarını şerh ettiği
bilinmemektedir.393 Mantıken baktığımızda eserin ilk bölümlerini şerh etmiş olması
388 Şeleş, age, 104 389 Şeleş, age, 104 390 Şeleş, age, 104 391 İbn Kesîr, Tarih, XI, 75 392 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye, III, 86; İbnü’l-Îmâd, Şezerâtü’z-Zeheb, VIII, 399; Dâvûdî, age, I, 112 393 Nedvî, age, 129
67
yüksek bir ihtimaldir. Nitekim Kâtib Çelebi de İbn Kesîr’in Buhari’nin baş kısımlarını
şerh ettiğini söylemekedir.394
d)- Sîretü Ebi Bekr es-Sıddık Rasûlullah (sav)’ın vahiy katiplerinden biri de Hz.
Ebû Bekir’dir. İbn Kesîr Hz. Ebu Bekir ile ilgili yazdığı kitap hakkında şunları
söylemektedir: “Hz. Ebû Bekir’in sîreti, rivâyet ettiği hadîsleri ve kendisinden rivâyet
edilen eserleri hakkında bir ciltlik kitap telif ettim.”395 Başka bir yerde de şunları
söylemektedir: “Biz, Hz. Ebû Bekir’in biyografisini, sîretini, yaptığı savaşları, ondan
rivâyet edilen hadîs ve ahkamı bir ciltlik bir eserde derledik.”396 Aynı şekilde İbn Kesîr
el-Bidâye’nin başka yerlerinde de bu eseri yazdığını söylemktedir.397 İlk dönem
tarihçilerinde böyle bir bilgi bulunmamasına rağmen, son dönemde İbn Kesîr’le ilgili
yapılmış bütün araştırmalarda, el-Bidâye kaynak gösterilerek bu eserden
bahsedilmiştir.398 İbn Kesîr’in eserlerini tahkîk eden Kal’acî,399Hatrâvi ve Mestu400 da
İbn Kesîr’i kaynak göstererek bu eserden bahsetmişlerdir. Kısacası bu eserle ilgili İbn
Kesîr’in verdiği bilgi dışında herhangi bir bilgi bizde bulunmamaktadır.
ğ)- Bütlanü Vad’il Cizyeti an Yahûdi Hayber: Cüz’ün fi’r-Red ala Kitâbi
Refi’l-Cizyeti401 adıyla da aktarılan kitap Hayber Yahudileri hakkında telif edilmiştir.
Hayber Yahudileri, kendilerinden cizyenin kaldırıldığına dair Hz. Ali vasıtasıyla Hz.
Peygamberden bir yazı gönderildiğini ve bu yazıya da bir gurup sahabenin de şahit
olduğunu söylemişlerdir. İbn Kesîr, böyle bir yazının olmadığını ve Yahudilerin, hem
Hz. Peygambere hem de sahabeye iftira attığını söylemiştir. O, bu konuyu açıklayan bir
ciltlik müstakil bir kitap yazdığını ve mezhep imamlarının bu konudaki sözlerini de bu
kitapta toplayıp bir araya getirdiğini söylemektedir.402 Fakat İbn Kesîr, konuyla ilgili bir
394 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, II, 531 395 İbn Kesîr, Tarih, V, 575 396 İbn Kesîr, Tarih, VII, 34 397 İbn Kesîr, Tarih, III, 43 398 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 77 399 Şeleş, age, 104 400 İbn Kesîr, el-Fusûl fî Sîret’r-Resûl, 55 401 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 83 402 İbn Kesîr, Tarih, V, 575-576
68
ciltlik müstakil bir kitap yazdığını açık bir şekilde söylemesine rağmen, son dönemde
yapılmış araştırmalarda bu eserin “cüz” olduğu söylenmiştir.403
ğ)- Tercümetü Şeyhu’l-İslâm İbn Teymiye: İbn Kesîr, hicrî 728 yılı olaylarını
anlatırken İbn Teymiye’nin vefatın geniş bir şekilde aktarmıştır. Bu bölümde onun
hayatıyla ilgili ayrı bir kitap yazmayı düşündüğünü, bu konuyla ilgili daha önce
yazılmış eserlerden istifâde edeceğini söylemiştir. İbn Kesîr, İbn Teymiye’nin başından
geçen olaylardan; çeşitli ilimlere vakıf oluşundan; fazilet, cesaret, cömertlik, samimiyet,
zâhidlik ve âbidliğinden, oluşan veciz bir biyografiyi özet olarak sunacağını
söylemektedir.404 Klasik kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlamadık. Son dönemde
yapılmış çalışmalardan ise sadece biri bu eseri kaydetmiştir. 405
f)- Risaletün Fi’s-Sima’: Bu eserin varlığından sadece Kâtib Çelebi bahsetmiş
fakat tam ismini vermemiştir. Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn’da Müzik ile ilgili problem
diye başlık attıktan sonra, konuyla ilgili yapılan tartışmaları aktarmış bu arada hangi
şahısların konuyla ilgili eser yazdığından da bahsetmiştir. Ona göre İbn Kesîr, müzik
konusunda yapılan tartışmalardan dolayı bu eseri yazmıştır.406 Son dönemde İbn Kesîr
hakkında yapılan biyografi çalışmalarında bu eser Meseletü’s-Simâi’l-Eğânî bi’l-
Elhân407 ve Kitabü’s-Sema’408 adlarıyla da zikredilmiş ve musikinin hükmüne dair
olduğu söylenmiştir. Fakat eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığıyla ilgili herhangi bir
bilgiye sahip değiliz.
g)- Kitâbü’s-Siyâm: İbn Kesîr, oruçla ilgili bir kitap yazdığını ve bu kitapta oruç
konusunu etraflıca incelediğini söylemektedir.409 Son dönem kaynaklarında bu eserin
oruçla ilgili âyetleri bir araya topladığı söylenmektedir.410 Eserin yazma olarak bir
403 Şeleş, age, 107 404 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 232-233 405 Şeleş, age, 106 406 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, III, 616-617 407 Şeleş, age, 108 408 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, XX, 134 409 İbn Kesîr, Hadîslerle K. Kerim Tefsîri, III, 708 410 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 81
69
nüshasının var olduğu söylenmekte fakat nerede olduğu hakkında bilgi
verilmemektedir.411 Buna rağmen biz eserin kaybolduğunu biliyoruz.412
o)- Cüz’ün fi’l-Ehâdîsi’l-Vârideti fi Katli’l-Kilâb: İbn Kesîr, hicri 749/1348
yılında ortaya çıkan ve kendi deyimiyle milyonlarca insanın ölümüne yol açan taun
hastalığından dolayı köpeklerin öldürülebileceği ile ilgili hadîsleri bir cüz halinde
toplamıştır. Bu eserinde ulema arasındaki ihtilaflara da yer vermiştir.413 Eser günümüze
ulaşmamıştır.414
l)- Cüz’ü fî Fethi’l-Kostantiniyyeti: İbn Kesîr, Âli İmrân sûresi 55. âyetin
tefsîrini yaparken Nur suresi 55. âyeti örnek vermiş ve Müslümanların Şam bölgesini
Hıristiyanlardan alıp onları Kostantiniyye’ye sığınmak zorunda bıraktıkları gibi bir gün
mutlaka Kostantiniyye’yi de fethedeceklerini söylemiştir. Çünkü Hz. Peygamber bu
konuda Müslümanları müjdelemiştir.415 Klasik biyografi eserlerinde İbn Kesîr’in bu
eserinden bahsedilmemiştir. Fakat son dönemde yapılan bütün çalışmalarda bu eser
zikredilmiştir. Eser kaybolduğu veya nerede olduğu bilinmediği için, İbn Kesîr’in
verdiği bilgi dışında herhangi bir malumata rastlamadık.416
İbn Kesîr, Müslümanların ahir zamanda Kostantiniye’ye hakim olacağını
Kitabu’l-Melahim adlı eserde yazdığını söylemektedir.417 Bu eserle ilgili açıklama
“Diğer Eserleri” bölümünde verilmiştir.
d)- Cüz’ün fi Duhûli Mü’mini’l-Cinni el-Cenneti: İbn Kesîr, Ahkaf Suresi 31.
âyetin tefsîrini yaparken, cinlerin cennete girip girmeyeceği ile ilgili âyetlerin tümünü
bir araya toplayıp bir “cüz” halinde derlediğini söylemektedir.418 Klasik kaynaklarda
411 Şeleş, age, 105 412 Nedvî, age, 145 413 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 350 414 Şeleş, age, 106 415 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri, H. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner (trc), İstanbul, 1983- 1994, IV, 1261 416 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 84; Şeleş, age, 108 417 İbn Kesîr, Tarih, VII, 91 418 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri, XII, 7275
70
eserle ilgili herhangi bir bilgiye rastlamadık. Son dönemde yapılan çalışmalarda da
eserin kaybolduğu dışında herhangi bir bilgi mevcut değildir.419
m)- Tabakâtü İmâdü’d-Din: Kâtib Çelebi, İbn Kesîr’e ait böyle bir eserin
varlığından bahsetmekte; fakat hakkında hiçbir bilgi vermemektedir.420
n)- Zeyl Ala Târîh-i İbn Ebi Şâme: İbn Kesîr, Ebû Şâme’nin tarihine zeyl
yazdığını söylemektedir.421 Bu eser de kaybolmuştur.422
f)- Sıfatü’n-Nâr: Ateş ve ateşin sıfatları hakkında yazılmış olan bu eser Kitâbü
Sıfati’n-Nâr423 olarak da ifade edilmiştir. Hadîslerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri’nin Türkçe
çevirisinde, bunun ayrı bir kitap olmadığı, İbn Kesîr’in, bu ifadeyle tefsîrin içindeki
“ateşin sıfatları” bölümüne atıfta bulunduğu ve “konuyla ilgili detaylı açıklamaların bu
bölümde yapıldığı” şeklinde bir ifade kullanılmıştır.424 Fakat eserin Arapça metnine
baktığımızda İbn Kesîr, burada Sıfatü’n-Nâr adında kitap yazdığını söylemektedir.425
Nitekim son dönemde yapılan çalışmalar bu eseri zikretmişler ve kaybolduğunu
söylemişlerdir.426
i)- Ehadîs’el-Usûl: İbn Kesîr, tefsîrinde “Müslümanların ittifakı onları hatadan
korur” konusunda bir çok hadîs rivâyet edildiğini, bu hadîsleri derleyip konuyla ilgili
Ehadîs el-Usûl adında bir eser yazdığını söylemektedir.427 Son dönemde İbn Kesîr
hakkında yapılan çalışmalarda, eser bu isimle ifade edilmiş ve kaybolduğu
söylenmiştir.428
419 Şeleş, age, 107; İbn Kesî, Müsnedü’l-Fârûk, I, 86; Nedvî, age, 146 420 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, IV, 421 İbn Kesîr, Tarih, XIII, 294 422 Şeleş, age, 104 423 Nedvî, age, 145 424 İbn Kesîr, Hadîslerle K. Kerim Tefsîri, XV, 8579 425 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, VIII, 469 426 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 85 427 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri, V, 1928 428 İbn Kesîr, Müsnedü’l-Fârûk, I, 78; Şeleş, age, 105
72
A- XIV. Y.YILDA İSLÂM TARİHÇİLİĞİ
1- Genel Özellikleri
İslâm tarih geleneği iki ekolün birleşmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Bunlardan
biri tefsîr, hadîs ve fıkıhla uğraşanlar tarafından oluşturulan Medine tarih ekolü, diğeri
ise hadîs, dil, şiir ve haber (tarih) araştırmacıları tarafından meydana getirilen Irak tarih
ekolüdür. Önceleri Mekke ve Medine’de yoğunlaşan birinci ekolün takipçileri, daha
sonraları Dımaşk’ı da merkez haline getirmişlerdir. İkinci ekolün takipçileri ise daha
çok Kûfe ve Basra çevresinde yoğunlaşmışlardı. Bu iki ekolün birleşmesiyle İslâm
tarihçiliği meydana gelmiştir.429
Haçlı ve Moğol istilalarının etkisiyle Memlûkler döneminde Mısır ve Dımaşk
ilmî ve kültürel açıdan İslâm dünyasının merkezi haline geldi. İslâm tarihçiliği, yetişen
büyük tarihçiler ve kaleme alınan tarihî eserler bakımından en parlak çağını şüphesiz bu
dönemde yaşamıştır. İslâm tarihinin hiçbir dönemi, tarihî kaynakların zenginliği
bakımından, Memlûkler dönemiyle mukayese edilemez denilse yanlış olmaz. Bunun en
büyük göstergesi, sayıları büyük rakamlara ulaşan ve pek çoğu ciltler tutan Memlûkler
Devleti tarihî kaynaklarıdır. Mesela Nüveyrî, Aynî, Zehebî, İbn Kesîr ve İbn Tağriberdî
gibi büyük tarihçiler eserlerini bu dönemde yazmışlardır.430 Bu birikimin oluşmasının
en büyük sebebi yukarıda değindiğimiz gibi Haçlı ve Moğol istilalarıdır. Diğer bir sebep
ise Memlûk sultânları ve devlet adamlarının tarihçileri himaye edip onlara önemli
görevler vermeleridir.431 Bu ikinci sebep aynı zamanda bürokrat tarihçilerin yetişmesine
vesile olmuştur.
429 Şeşen, age, 19 430 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 252 431 Şeşen, age, 176
73
XIII. yüzyılda Arapça ve Farsça tarihçilik birbirinden ayrılmaya başlar. Bir
yandan da Memlûkler’in etkisi ve çeviri eserler aracılığıyla Türkçe tarihçiliğin temeli
atılır.432 Çok geçmeden de Türkçe eserler yazılmaya başlanacaktır.433
Bu dönem tarihçiliğinin en büyük özeliği genel İslâm tarihçiliğinin yeniden
canlanması ve tarihin, İslâm toplumunun olaylarından bahseden bir ilim olduğu
düşüncesinin, tekrar yaygınlaşmasıdır. Bu düşünceyle tarihçiler siyâsî olayları ve
önemli şahısların biyografilerini kaydettiler.434 Genel tarih yazanlar daha önceki
dönemlere ait malzemeyi çeşitli kaynaklardan özetlediler.435 Eserlerinin son kısmında
ise yaşadıkları döneme ait tarihi malzemeyi verdiler. Bu son kısımla ilgili bilgiler kendi
gözlemlerine, arşiv malzemelerine ve olaylara şahit olmuş kişilerden aldıkları hatıralara
dayanıyordu. Bu tarihler belli bir usûle göre yazılıyordu. Buna göre, yaratılışla başlayan
tarihler, hicretten itibaren yıllara göre tertip ediliyor, her yıla başlarken, halîfe, sultân,
vezir ve diğer üst seviyedeki şahısların isimleri zikrediliyor, bilahare o yılın önemli
olayları kronolojik olarak anlatılıyor, en sonunda da o yıl içinde vefat eden tanınmış
şahısların isimleri ve bazılarının hal tercümeleri veriliyordu.436 Bütün bu olayların tarihi
günü gününe kaydediliyordu.437 Bu metodu İbn Kesîr’in eserinde açık bir şekilde
görebiliriz.438
Genel İslâm tarihi yazanların yanında, sadece yaşadıkları devrin, bir hanedanın,
bir sultânın,439 veya bir şehrin tarihini yazanlar da oldu. Yaşadıkları devrin tarihini
yazanlar, genel tarih yazanların kendi devirlerini yazarken dayandıkları malzemeye
dayandılar.440
Bu dönemin en büyük özelliklerinden biri de biyografi edebiyatının her alanında
eserlerin yazılmasıdır. Genel biyografi kitapları yanında belli sahalarda -ilim adamları
ve İslâm tarihinin diğer meşhur simaları için- çok sayıda biyografi kitapları da yazıldı.
Her iki tür biyografi kitapları ya tabakat yada alfabetik usûl üzere kaleme alındı.441
432 Şeşen, age, 111 433 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 253 434 Şeşen, age, 111 435 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 293 436 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 327 437 R. Stephen Humphreys, İslâm Tarih Metotolojisi, İstanbul 2004, s, 167 438 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 20;27 vd. 439 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 327 440 Şeşen, age, 176 441 Şeşen, age, 176
74
Zehebî ve İbn Hacer, gibi, İslâm tarihinin en meşhur biyografi âlimleri bu dönemde
yetişmiştir. Onların bu sahadaki eserleri, yerleri doldurulamâyacak kıymetli kültür
hazineleridir.442
Tarih eserlerinde biyografilerin yoğun olması sentezci tarih anlayışını ortaya
çıkarmıştır. Yani siyâsî tarih iler biyografi bir arada yazılmıştır. Hatta tarih kitaplarının
önemli bir kısmı biyografilerden meydana gelmiştir denilebilir. Bazen Zehebî’nin genel
tarihinde olduğu gibi vefeyât (nekroloji) haberleri siyâsî olayları gölgeler. Siyâsî
olayların anlatımı küçük sayıda irtibatsız cümleler haline gelir.443 Bunun en önemli
nedeni bir önceki devirde biyografi yazarı olan din âlimlerinin yeniden siyâsî tarih
yazmaya başlamalarıdır.444
Bu dönemin özelliklerinden biri de zeyl yama geleneğinin oldukça yaygın
olmasıdır. Mesela Birzalî, Ebû Şame’nin; İbnü’l-Verdi de Ebû’l-Fidâ’nın tarihine zeyl
yazmıştır.445 Nitekim İbn Kesîr’in tarihi de Birzalî’nin tarihine zeyl olduğu
söylenebilir.446 Zeyl geleneği nakilciliğin devamı anlamına geliyordu. Çünkü zeyl
yazanlar önceki bilgileri nerdeyse değiştirmeden aktarıyor sonuna da kendi
dönemleriyle ilgili bilgileri ekliyorlardı.
Yine önceki dönemlerde olduğu gibi bu dönemin tarihlerinin önemli bir özelliği
de ahlaki öğüt vermeleridir. Nitekim İbn Kesîr buna azami derecede dikkat etmiş ve
bunu her fırsatta vurgulamıştır.
Son olarak şunu söyleyebiliriz ki İslâm tarihi her devirde yeniden yazıldı. Bu
durum bize aynı konulardan yeniden söz edilmesi gibi görünebilir. Ancak İslâm
tarihinin her devrinde ortaya çıkan malzemeye göre yeni kuşaklar tarafından yeniden
değerlendirildiği ve bu yönden yeni inceleme ve araştırmalar yapıldığı, meydana gelen
olayların değişik zamanlarda yeni bir anlayış ve metotla incelendiği, belirli ölçüler
içerisinde tenkîd ve tahlîle tabi tutulduğu da bir gerçektir.447 Dönemi bu açıdan
değerlendirdiğimizde tarih felsefesi alanında bir çok çalışmanın yapıldığını görürüz. İbn
Kesîr’in yaşadığı çağda İslâm tarihçileri geçmişin birikiminden istifâde edip tarih
442 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 253 443 Şeşen, age, 111 444 Şeşen, age, 111 445 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 327 446 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 293 447 Hizmetli, age, 99
75
metotolojisi anlamında birçok yenilik ortaya koymuşlardır. Bu alandaki çalışmalar tarih
düşüncesini nazariyeleştiren İbn Haldûn (v. 1406) ile zirveye ulaşmıştır.448
2- Önemli Tarihçiler
Bu dönemde İslâm dünyasının her tarafında olduğu gibi Memlûkler Devleti’nde
de birçok tarihçi yetişmiştir. Nitekim İslâm tarihinin hiçbir döneminin, tarih kaynakların
zenginliği bakımından, Memlûkler dönemiyle mukayese edilemeyeceğini söyledik.
Bu dönemde yetişen büyük tarihçilerden biri Eyyûbî ailesinden gelen ve Hama
nâibi olan Melik el-Müeyyed İmâmüddîn İsmâil Ebu’l-Fidâ’dır (v. 732/1331).449 Ebu’l-
Fidâ aynı zamanda büyük bir âlimdi. Fıkıh, astronomi, tıp ve benzeri bir çok ilimde
ilerlemişti. Çeşitli tasnif eserler ile iki büyük ciltlik bir tarih telif etmiştir.450 el-
Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer adlı eseri Ebu’l-Fidâ tarihi diye meşhur olmuştur. Bu kitap
Avrupa da erken tarihlerde tanınmıştır.451 Yazar eserde özellikle kendi çağını güzel bir
üslûpla anlatmıştır. Bu açıdan dönemin önemli kaynakları arasında değerlendirilir.
Müellif pek çok kaynaktan yararlanmıştır. Asıl metin, bütünüyle 1826’da İstanbul
Matbaâ-i Âmire’de ve birkaç defa Mısır’da basılmıştır. Müellifin tashîhinden geçmiş bir
el yazması, Fransa milli kütüphanesindedir.452 Ebu’l-Fidâ’nın bu eseri dışında
Takvîmü’l-Büldân adlı coğrafya eseri453 ve Tarîhü’d-Devleti’l-Hvarzmiyye adında bir
tarih kitabı da mevcuttur.454
İlmî gelişmesini Memlûkler Devleti’nde tamamlayan ve aslen Türk455 olan
Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî (v. 748/1347) bu dönemin
büyük tarihçilerindendir. İbn Kesîr’in hocası olan ve el-Bidâye’nin de kaynakları
arasında yer alan İmâm Zehebî, Tarîhü Düveli’l-İslâm adlı eseriyle tanınmıştır.456
Zehebî bu eserde her on seneyi bir tabaka kabul etmiş ve eserini 700/1300 yılına kadar 448 Şulul, Kâfiyeci’de Tarih Usûlu, 17 449 Şeşen, age, 178 450 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 258 451 Şeşen, age, 179 452 Algül, İslâm Tarihi, 40 453 Şeşen, age, 180 454 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 335 455 Şeşen, age, 185 456 Ecer, İslâm Tarihi Dersleri II, 29
76
getirerek 70 tabakada tamamlamıştır. O İslâm tarihçileri arasında, olayların
toplanmasında gösterdiği dikkat ve özenle tanınmıştır.457 İslâm tarihçisi ve
muhaddislerin şeyhi olan ve İbn Kesîr’in “Onun vefatı ile hadîs şeyhlerinin ve
hafızlarının sonu geldi”458 sözüyle değerlendirdiği İmâm Zehebî’nin Siyerü Â’lâmi’n-
Nübelâ adında 23 cilt olarak neşredilen meşhur bir biyografi eseri de vardır.459 Bunların
dışında yıllara göre tasnif edilmiş, 700/1300 yılına kadar gelen ve 40 cilt halinde 14
yılda tamamlanan biyografi ağırlıklı genel bir İslâm tarihi olan Tarîhü’l-İslâm adında
bir eseri de vardır. Zehebî’nin tarih konularında 148 eseri olduğu söylenmektedir.460
İbn Kesîr’in faydalandığı isimler arasında yer alan Alemüddin Ebu Muhammed
el-Birzâlî (v. 739/1338) Şam tarihçisiydi.461 Târîhu Mısır ve Dımaşk adıyla bilinen bir
eseri vardır. Şihabüddin Ebû Şâme’nin tarihinin zeyli olan bu eser olayları 738/1337
yılına kadar getirir.462 İbn Kesîr bu eseri hakkında şunları söylemektedir: “Şeyhimiz
hafız Alemüddin el-Birzâlî’nin, Şeyhi Şihabüddin Ebu Şâme el-Makdîsî’nin tarihine
yazdığı zeylin’de anlattığı tarihî bilgiler burada sona ermektedir. Ben de onun tarihine
zamanımıza kadar olan olaylardan bahseden bir zeyil yazdım. Bu yazma işi hicretin
751. senesinde cemaziyelâhir ayının yirmisinde çarşamba günü sona erdi.”463
Anlaşıldığı kadarıyla el-Bidâye’nin bundan sonraki kısmı Birzâlî’nin bu eserine zeyil
olarak yazılmıştır. Ayrıca Birzâlî 3000464 civarındaki hocasının biyografisini anlattığı
Mu’cemü’ş-Şuyûh adında 20 ciltten fazla tutan dev bir eser de yazmıştır. Bu eserin bir
kısmı zamanımıza kadar gelmiştir.465
Bu dönemin önemli tarihçilerinden biri de Ahmed b. Yahya el-Omarî (v.
749/1348)’dir. Omarî’nin üç ansiklopedik eseri vardır. Bunların en meşhuru tarih,
coğrafya, biyografi, devlet teşkilatı ve idarecilik bakımından466 önemli olan Mesâlikü’l-
Ebsâr fi Memâliki’l-Ensâr adlı eseridir.467
457 Şemseddin Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, İstanbul 1991, s, 201-202 458 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 347–348 459 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 278 460 Şeşen, age, 185 461 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 295-296 462 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 337 463 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 293 464 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 337 465 Şeşen, age, 183 466 Şeşen, age, 191 467 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 339
77
Yine bu dönemde babası, İzeddin Aybek’in memlûklarından olan468 ve 20
yaşında Dımaşk’a gelen Halil b. Aybek es-Safedî (v. 764/1363) dönemin önemli Türk
asıllı tarihçilerindendir.469 Daha çok biyografi alanında meşhur olan Safedî’nin en
önemli eseri el-Vâfî bi’l-Vefâyât adlı biyografik ansiklopedisidir.470
Tâceddin Abdülvahhâb b. Ali es-Sübkî (v. 771/1370) dönemin önemli biyografi
yazarlarındandır. Bu alanda bilinen en önemli eseri Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ adlı
eseridir.471 Sübkî bu eserin başına tarih felsefesi açısında değerli olan bir bölüm
yazmıştır. Tarihçinin nasıl olması gerektiğini anlatan bu bölümde babasının
görüşlerinden istifâde etmiştir.472
Dönemin ve tüm İslâm tarihçiliğinin zirve ismi olan İbn Haldûn (v.
808/1406)’da bu dönemde yaşamıştır. Endülüs’te doğan ve İslâm dünyasının birçok
yerini gezen İbn Haldûn hayatının son 20 yılını Memlûkler yönetimi altında Mısır’da
geçirmiştir. İbn Haldûn özellikle el-İber adlı eserinin Mukaddime bölümünde tarih
felsefesi konusunda ortaya koyduğu düşünceleri açısından İslâm tarihinin nadir
simalarındandır.473 Bu eserinde dolayı birçok tarihçi onun metodunu benimsemiş ve
çizgisini devam ettirmiştir.
İşte İbn Kesîr, yukarıda bahsettiğimiz bütün tarihçilerin çağdaşıdır. Bunların
birçoğundan etkilenerek tarih düşüncesini geliştirmiş ve tarihle ilgili birçok eser
yazmıştır. Bu eserlerinde o, yukarıda ismini saydığımız tarihçiler dışında birçok
tarihçiden bahsetmiş, onların hayat hikayelerini yazmış ve eserlerinden bahsetmiştir. 474
468 Şeşen, age, 192 469 Yiğit, “Memlûkler”, Tarih, VII, 339 470 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 326 471 Şeşen, Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, 196 472 A. Zeki Velidî Togan, Tarihte Usûl, İstanbul 1985, s, 156 473 İbn Haldûn, Mukaddime, Halil Kendir (trc), İstanbul, 2004 474 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 452-453
78
B- El-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE’NİN TEMEL ÖZELLİKLERİ
İbn Kesîr el-Bidâye ve’n-Nihâye adlı eseriyle önemli tarihçiler arasında yer
almıştır. Bu eser, 15 cilt halinde Türkçe’ye çevrilmiştir. Araştırmamızın bundan sonraki
bölümü İbn Kesîr’in bu eseriyle ilgili olacaktır.
Siyer ve Meğâzî ile başlayan İslâm tarihi; daha sonraları; Fütûhat, Tabakât,
Mucemât, Genel Tarihler, Halîfeler ve İslâm Devletleri Tarihi, Eyyâmü’l-Arab,
Menâkıb gibi çeşitli alanlara ayrılmış ve bu alanlarda çok sayıda eser yazılmıştır.475
el-Bidâye, yukarıdaki sınıflamaya göre genel tarih özelliği taşımaktadır. Buna
göre İbn Kesîr, ilk varlığın yaratılmasından başlayarak; Arş, Kürsü, Melekler, Cinler ve
ilk insanın yaratılmasını anlatır. Daha sonra, Peygamberler tarihini ve Siyer-i Nebî’yi
ele alır. Bundan sonra Hulefâ-i Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler en son da yaşadığı dönemi
anlatır. İbn Kesîr, bazı yılarda dünyadaki çeşitli devletlerde meydana gelen önemli
olaylardan da bahseder. Eserin son kısmı ise kıyamet alametleri, âhiret, cennet ve
cehennem gibi konulara ayrılmıştır.
el-Bidâye’nin en büyük özelliklerinden biri de çok çeşitli kaynaklardan istifâde
edilerek yazılmış olmasıdır. Eserin tümünde önce Kur’ân ve Sünnet’teki bilgiler
aktarılmış, sonra İslâm tarihinin diğer kaynakları ve İsrâilî rivayetlerle konu
süslenmiştir.476 Bu konu sonraki bölümlerde anlatılacağı için burada ayrıntıya
girmiyoruz.
Eserin başka bir özelliği de önemli bir kısmının siyâsî olaylara ayrılmış
olmasıdır. Nitekim İbn Kesîr, Memlûkler devleti’nde meydana gelen siyâsî gelişmeleri
en ince ayrıntısına kadar anlatmıştır. Her yılın başında devletin önemli kademelerinde
görevli olan şahısların isimlerini zikretmiştir. Mesela, 694/1294 yılında devletin çeşitli
kademelerinde görev alanlar hakkında şu bilgiler verilmektedir; “Müslümanların
Halîfesi Hâkim bi-Emrillah, İslâm ülkesinin Sultânı Melik Nâsır Muhammd b. Kalavun
idi. Ülkenin idarecisi ve askerlerin atabeyi Emîr Zeyneddin Kutboğa, Şam nâibi Emîr
475 Hüseyin Algül, İslâm Tarihi, İstanbul 1986, I, 14 476 İbn Kesîr, Tarih, I, 3; 298
79
İzzeeddin Aybek el-Hamevî, Dımaşk veziri Takiyüddîn Tevbe et-Tikrîtî, divanların
nazırı Şemseddin el-Azer, Şâfiîlerin Kadısı Bedreddin b. Cema’a, Hanefiîerin Kadısı
Hüsameddin er-Râzî, Mâlikîlerin Kadısı Cemaleddin ez-Zevâvî, Hanbelîlerin Kadısı
Şerefüddin Hasan, muhtesip Şihabüddin Hanefi, nakibüleşraf Zeyneddin b. Adnan,
Beytü’l-mal vekili ve Emevi Camii’nin nâzırı Taceddin eş-Şirâzî, belde hatibi
Şerefüddün el-Makdîsî idi.”477 Daha sonra anlattığı yıl içerisinde meydana gelen diğer
siyâsî gelişmeleri aktarmıştır. Bu çerçevede o yıl varsa Halîfe478 ve sultân479
değişikliğinden, emîrler arasında meydana gelen mücadelelerden,480 devlet
kademelerindeki değişiklerden,481 ayaklanmalardan,482 devletler arası ilişkilerden,
savaşlardan483 ve çeşitli siyâsî olaylardan484 bahsetmiştir.
İbn Kesîr, el-Bidâye’de başka bir özelliği de eğitimle ilgili çok detaylı bilgiler
vermektedir. Onun anlattıklarından yola çıkarak eğitim camiasında “ilk ders”
geleneğinin oluştuğunu görüyoruz. Buna göre önemli eğitim kurumlarından birine
atanan âlimler, törenle devletin ileri gelenlerinin katıldığı ve halka da açık olan bir ders
verirlerdi. Ataması yapılan âlim bu dersle görevine başlamış olurdu. Mesela İbn Kesîr,
693/1294 yılında Cemaleddin el-Kazvînî’nin Mesrûriye Medresesinde muazzam ve
görkemli bir ders verdiğini söylemektedir.485 el-Bidâye’de bu konuyla ilgili birçok
örnek verilebilir.486 Yine o, eğitim câmiasında vefat eden önemli âlimlerin hayatlarını
titizlikle aktarmıştır. Buna göre onların hangi medresede ders verdiklerini, hangi
ilimlerle meşgul olduklarını ve vefatlarında yerlerine kimin geçtiğini detaylı bir şekilde
anlatmıştır.487. Aynı şekilde o, eğitim kurumları hakkında da çeşitli bilgiler vermiştir.488
Bu dönemde faaliyette olan eğitim kurumlarının tümü vakıflar aracılığıyla
yaptırılmıştır.489 İbn Kesîr, o yıl içinde vakıflar aracılığıyla yapılan yeni eğitim kurumu
477 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 20, 27, 41 478 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 64 479 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 15-16 480 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 32-34 481 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 130; 61; 400 482 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 20 483 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 47; 73 484 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 21 485 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 17 486 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 21 487 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 166; 190 488 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 289 489 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 37
80
varsa onlar hakkında da bilgi vermiştir.490
el-Bidâye, biyografi bakımından da zengin bir içeriğe sahiptir.491 İbn Kesîr, her
yıla ait olayları anlattıktan sonra o yıl vefat eden meşhur kişilerin hayatları hakkında
kısaca bilgiler vermiştir. Eser bu yönüyle İbnü’l-Esîr’in el-Kâmil’ine benzemektedir.492
Örneğin İbn Kemâleddin b. Zemlekânî (v. 727/1327),493 İbn Teymiye,494 Burhâneddîn
el-Fezârî (v. 729/1329),495 Alâeddin el-Konevî (v. 729/1329),496 İzeddîn el-Makdîsî (v.
731/1331),497 Halîfe Müstekfî Billah,498 ve Nâsır Muhammed499 gibi şahısların
nesepleri, doğumları, hayatları ve vefat tarihleri hakkında özlü bilgiler vermektedir.
Ayrıca bu şahısların hangi ilimlerde etkili ve yetkili oldukları, varsa eserleri, devlet
kademelerinde aldıkları görevler ve toplumsal statülerinden bahsetmektedir.500 Bu
özellik çok az istisna dışında bütün yıllar için geçerlidir.
İbn Kesîr’in eseri aynı zamanda bir bibliyografya özelliğine de sahiptir. Çünkü
eser, o yıl yaşanmış olayları anlatırken olaylarla ilgili yazılmış kitapları da yazarıyla
birlikte nakletmektedir. Mesela Hıristiyan Assaf olayı ile ilgili olarak İbn Teymiye’nin
“es-Sârimü’l-Meslûl ala Sabbi’r-Rasûl” adlı eserini yazdığından bahsetmektedir.501
Ayrıca İbn Kesîr, tarihçi Kemâleddin el-Fûtî’nin biri 55 cilt diğeri de 20 cilt olan iki
farklı tarih eseri yazdığını söyler.502
el-Bidâye’nin özelliklerinden biri de siyasî olaylar dışında sosyal, kültürel ve
ekonomik yapı hakkında geniş bilgiler vermesidir. Bu anlamda esere İslâm tarih ve
kültür ansiklopedisi demek daha uygun olur. Mesela İbn Kesîr el-Bidâye’de sosyal
hayatın problemlerinden,503 halkın kültür seviyesinden,504 örf ve adetlerinden, yaşam
biçimlerinden,505 yardımlaşmalarından,506 din507 ve mezheplerinden508 bahsetmiş
490 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 44; 244 491 Ali Aktan, Tarih, 20 492 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 131 493 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 221 494 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 226 495 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 240 496 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 242 497 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 252 498 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 298 499 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 303 500 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 18, 19, 20, 23–26, 29–31, 36–38, 56–57, 62, 66–67, 76–77 501 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 17 502 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 187 503 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 55 504 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 505 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 22; 61
81
devletin ordusu509 ve ekonomisi510 hakkında da çeşitli bilgiler vermiştir. Şehirlerde
yapılan mimarî eserler ve şehirlerin onarımı,511 vakıflarla ilgili yapılan çalışmalar,512
doğal ve sosyal afetler,513 yangınlar, hastalıklar,514 özellikle 749-753/1347-1352 yılları
arasında ortaya çıkan ve milyonlarca insanın ölümüne sebep olan Taun hastalığı
hakkında dehşet verici bilgiler vermektedir. Bunların dışında toplumu ilgilendiren
hemen hemen bütün konularda el-Bidâye’de bilgiler bulunabilir.
İbn Kesîr, toplumu genelde ulema önderliğinde tanıtmaya çalışmıştır. Çünkü
ulema toplumun önderidir ve toplumsal hayat üzerinde son derece etkilidir. Bunu eserin
son cildine baktığımızda daha iyi görürüz. Çünkü İbn Kesîr, bu cildin neredeyse yarısını
İbn Teymiye’nin hayatı çerçevesinde yazmıştır.515
İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye’de geçen bazı siyâsî olayların Hz. Peygamber
tarafından önceden haber verildiğini söyleyerek âyet ve hadîslerle yorumlamaya
çalışmıştır.516 Mesela hicri on üçüncü yılın başında Hz. Ebû Bekir Şam’a ordu
göndermiştir. İbn Kesîr’e göre Hz. Ebû Bekir, Tevbe Suresi 123. âyete ve Hz.
Peygambere uymak için böyle yapmıştır.517 Yine Hz. Ömer döneminde Şam’da ortaya
çıkan veba salgınını hadsilerle açıklamıştır.518 Ayrıca İran’ın fethi ile Hz. Osman519 ve
Hz. Ali’nin520 hilafetleri döneminde meydana gelen birçok olay buna örnek verilebilir.
Sonraki dönemlerde de bununla ilgili örnekler mevcuttur. Mesela o, Fars hükümdarının
ölümünü bir hadîsle yorumlamıştır.521 Aynı şekilde 235/850 yılında vefat eden Bağdat
valisini durumunu “Rabbimiz! Biz yöneticilerimize ve büyüklerimize itaat etmiştik.
506 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 28 507 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 17; 297 508 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 20 509 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 40; 138 510 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 22; 27; 28; 33 511 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 210; 224; 238 512 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 25; 37 513 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 27 514 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 348-354 515 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 15-233 516 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 517 İbn Kesîr, Tarih, VII, 9 518 İbn Kesîr, Tarih, VII, 128 519 İbn Kesîr, Tarih, VII, 238-301 520 İbn Kesîr, Tarih, VII, 360-519 521 İbn Kesîr, Tarih, VII, 263
82
Fakat onlar bizi yoldan saptırdılar.”522 âyetiyle açıklıyor. Çünkü vali Kur’ân’ın mahlûk
olduğu konusunda halka baskı yapmıştı.523
el-Bidâye’deki bu özellik İbn Kesîr’in yaşadığı dönemdeki bazı olaylar içinde
geçerlidir. Mesela onun yaşadığı dönemde 750/1349 yılında meydana gelen Dımaşk
saltanat nâibi Ergun Şahın tutuklanması olayını524 örnek verebiliriz. İbn Kesir konuyu
naklettikten sonra şu ayetlerle açıklamaya çalışmaktadır: “Mülkün sahibi olan Allah’ım!
Mülkü dilediğine verirsin. Dilediğinden çekip alırsın. Dilediğini aziz kılar, dilediğini
alçaltırsın.”525 “Kasabaların halkı gece uyurlarken azabımızın kendilerine gelmesinden
güvende miydiler? Yahut kasabaların halkı, kuşluk vakti eğlenirlerken azabımızın
kendilerine gelmesinden güvende miydiler? Onlar, Allah’ın düzeninden güvende
miydiler? Allah'ın düzeninden ancak mahvolacak millet güvende olur.”526
Ayrıca İbn Kesîr, eserinde tefsîr, fıkıh, lügat, coğrafya,527 şiir ve edebiyat
bilgilerine de yer vermiştir. Mesela yeri geldikçe âyetleri tefsîr etmiş ve bazı
çıkarımlarda bulunmuştur.528 Fıkhî konulara da genişçe yer vermiş; gerektiği zaman
uzun bilgiler aktarmış; konusuna göre de tartışmıştır.529
522 Kur’ân-ı Kerim, Ahzab, 67 523 İbn Kesîr, Tarih, X, 527 524 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 355–356 525 Kur’ân-ı Kerîm, Ali İmran, 26 526 Kur’ân-ı Kerîm, A’raf, 97/98 527 İbn Kesîr, Tarih, I, 25; 28 528 İbn Kesîr, Tarih, III, 370 529 İbn Kesîr, Tarih, III, 344; 381; 498-500; VII, 43, 55, 141; X, 456-457
83
C- El-BİDÂYE VE’N-NİHÂYE’NİN KAYNAKLARI
1- Kur’ân
Kur’ân ne tarih, ne coğrafya ve nede bir başka bilim dalının kitabıdır.530 Onun,
son din olan İslâm’ın temel kitabı olması ve İslâm tarihinin ilk yazılı kaynağı olması
esas itibariyle İslâmî ilimlerin temelini oluşturmasına sebep olmuştur.531
Kur’ân’a göre tarih, insanoğlunun ve evrenin tarihidir. Allah da insanın ve
evrenin Rabbidir. İnsanın Rabbi olan Allah, insanı başıboş ve sebepsiz yaratmamıştır.
Allah, insanı belli bir amaç için yaratmış, onun başarılarına karar vermek için kendi
kriterini koymuştur. Dolayısıyla Kur’ân, tarihî malzemeyi, Allah’ın koyduğu kriterler
çerçevesinde insanı terbiye etmek ve ona sünnetullahı öğretmek için kullanmıştır.532
Kur’ân, bu görevini yerine getirirken insan ibret alsın diye çeşitli kıssalar anlatır. Bu
kıssalar, tedrici bir biçimde toplumların gelişimine paralel olarak onların dînî, ahlakî ve
siyâsî davranışların iyilerinden örnek, kötülerinden ibret alınmasını ister.533 Kur’ân bu
davranışlarından dolayı kimi milletlerin yükseldiği kiminin de yok olduğu, ancak
Allah’ın peygamberlerine inananların başarılı olduğunu söyler.534 Kur’ân’ın yaklaşık
üçte birini oluşturan535 bu kıssaları salt hikayecilik, edebiyat veya kuru bir olayın
nakledilmesi olarak değerlendirmek doğru olmaz.536 Her tarihçi fiilen meydana gelmiş
bu metinleri bilmek zorundadır.537 Çünkü bu metinler aynı zamanda tarihe ait bilgileri
barındıran bir bilgi kaynağıdır.538
Kur’ân’ın nazil olması, yazılması ve derlenmesi İslâm tarihçileri ve İslâm tarih
yazıcılığı için önemli örneklerdir. Müslüman tarihçiler hem Kur’ân’daki kıssaları hem 530 Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı, 85 531 Hizmetli, İslâm Tarihçiliği, 147 532 Ecer, İslâm Tarihi Dersleri, 8 533 Kasım Şulul, “İslâm Düşüncesinde Tarih Felsefesi”, Dîvân İlmi Araştırmalar, İstanbul 2001/2, Sayı 11, s, 96 534 Afzalur Rahman, Sîret Ansiklopedisi, Tercüme Kurulu, İstanbul 1996, I, s. 46 535 Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı, 92 536 Ömer Özsoy, Sünnetullah, Ankara, 1994, s. 99 537 Humphreys, İslâm Tarih Metotolojisi, 43 538 Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı, 87
84
de Kur’ân’nın indiriliş sürecinde meydana gelen çeşitli olayları ve toplatılmasıyla ilgili
bilgileri iyi değerlendirip tarihçilikle ilgili temel ilkeleri bunlardan çıkarmışlardır.539
Böylece Müslümanlara has bir tarihçilik oluşmuştur. Çünkü İslâm tarihçiliği diğer
alanların aksine batıdan etkilenmemiştir. İslâm’ın ilk asırlarında tarihle ilgili hiçbir
çeviri yapılmamış olması bunun en büyük kanıtıdır. Bu da Müslümanların
oluşturdukları bu ilmin özgün olduğunu ve kaynağının Kur’ân ve hadîsle birlikte
Müslümanların kendileri olduğunu ortaya koymaktadır. Bu ilim doğrudan doğruya
İslâm medeniyetinin bir ürünüdür.540 Bu Müslümanların tarih ilminde başka
topluluklardan etkilenmediği anlamına gelmez.541
İbn Kesîr, her şeyden önce yukarıda çerçevesini çizdiğimiz şekilde ilk kaynak
olarak Kur’ân’dan istifâde etmiştir. O, “Ey Muhammed! Geçmiş olayları sana böyle
anlatırız”542 âyetini aktardıktan sonra şunları söylemektedir: “Cenâb-ı Allah,
peygamberine geçmişteki mahlukatın haberlerini, mazide kalan ümmetlerin
durumlarını, dostlarına ne yaptığını, düşmanlarının başına ne getirdiğini anlatmıştır.”543
İbn Kesîr eserini bu âyet çerçevesinde Kur’ân’dan çıkardığı ilkeler üzerine bina
etmiştir. Mesela o, eserinin peygamberler tarihi kısmında Hz. İsmâil’in kurban edilmesi
olayını anlatırken önce Kur’ân âyetlerini vermiştir.544 Aynı şekilde Hz. Peygamberin
hayatını anlattığı bölümde, Bedir Savaşını anlatırken de önce âyetleri aktarmıştır.545
Kısacası müellifimiz önce Kur’ân’dan âyetler nakletmiş; bu âyetlerle konunun
çerçevesini çizmiş sonra diğer bilgileri bunun üzerine bina etmiştir. İbn Kesîr Kur’ân’a
aykırı gördüğü rivâyetleri almamıştır. Aldıklarının eksikliklerini ve hatalarını ortaya
koymuş, niçin öyle olmayacağını açıklamaya çalışmıştır.546 Çünkü peygamberler tarihi
ve siyer hakkında hiç şüphesiz ilk kaynak Kur’ân’dır.547
539 Kâşif, Seyyîde İsmâil, İslâm Tarihinin Kaynakları ve Araştırma Metotları, Mehmet Şeker ve diğerleri (trc), İzmir 1997, s, 24-26 540 Şeşen, age, 13 541 Şeşen, age, 16 542 Kur’ân-ı Kerim, Tâhâ Suresi, 99 543 İbn Kesîr, Tarih, I, 4 544 İbn Kesîr, Tarih, I, 225 545 İbn Kesîr, Tarih, III, 383 546 İbn Kesîr, Tarih, I, 4 547 İsmâil Yiğit, Peygamberler Tarihi, İstanbul 2004, s. 25
85
2- Sünnet
İslâm tarihinin ikinci temel kaynağı Sünnettir. Sünnet, Kur’ân’ın Peygamber
Efendimiz tarafından yapılmış tefsîridir. Bu sebeple de bütün İslâmî ilimlere kaynaklık
etmektedir.548 Diğer bir deyişle Hz. Peygamberin fiil, söz ve takrirleri, İslâm
tarihçiliğinde, peygamberler tarihi ve siyer alanında araştırma yapanlar için ikinci
önemli kaynağı oluşturur. Bu açıdan sünnet tarihe büyük bir katkıda bulunmaktadır.
İslâm tarihçiliğinde Sünnet’in ikinci katkısı metot yönünden olmuştur.549
Sünnet’in naklinde göz önünde bulundurulan birçok (hadîs metotolojisi anlamında)
husus tarihe dair haberlerin naklinde de dikkate alınıyordu.550 Nitekim bazı
araştırmacılar tarihin önce Sünnet’in şemsiyesi altında geliştiğini;551 yeterli birikime
ulaşınca da hadîs metotolojisinden istifâde ederek bağımsız bir ilim seviyesine geldiğini
söylemişlerdir. Bu çerçevede bazı tarihçiler, tarih ilmini hadîs ilimlerinden bir ilim
olarak değerlendirmişlerdir.552 Tarih alanında yapılan ilk çalışmaların muhaddisler
tarafından yapılmış olması bu görüşü desteklemektedir.553 Bu alanda yazılan ilk kitaplar
siyer ve meğâzi ile ilgili kitaplardır. Bu eserler Sünnet’in aktarılması yoluyla
oluşturulmuştur. Sünnet ve tarih konusunda ilk derlemeyi yapan İbn Şihâb (v. 124/670)
İslâm tarihinde ilk muhaddis ve müverrihtir.554 İbn İshâk (v. 150/767) ve Vâkıdî (v.
207/823) de Sünnet ve tarih alanlarında çalışma yapmış diğer şahıslardır.555
Ayrıca muhaddislerin biyografi alanındaki çalışmaları da tarih üzerinde ciddi
etkiler meydana getirmiştir. Muhaddisler, “cerh ve ta’dil” ilmiyle râviler hakkındaki
bilgileri derliyorlardı. Bununla birlikte “râvilerin eleştirisi” (nakdu’r rical) adında ayrı
bir ilim dalı da ortaya çıktı. Bu konuda çok önemli eserler telif edildi.556 Kısa bir
müddet sonra râvilerle ilgili tabakat kitapları yazıldı. Eşzamanlı bir şekilde tarihçiler de
bu metotları kullanmaya başladılar. Hatta daha önce Hz. Ömer döneminde yapılan
ensâb çalışması buna örnek gösterilebilir. Bu çalışma aynı zamanda bir tarih
548 Ağarı, İslâm Coğrafyacılığı, 101 549 Ekrem Ziya Umerî, Medine Toplumu, Nureddin Yıldız (trc), İstanbul, 1988, s, 25 550 Şeşen, age, 21 551 Hizmetli, İslâm Tarihçiliği, 168 552 Sehâvî, el-İ’lân, 44 553 Şeşen, age, 21 554 Şeşen, age, 24 555 Şeşen, age, 26-29 556 Hizmetli, İslâm Tarihçiliği, 174
86
çalışmasıdır.557 Bu usûllerin tümü aynı zamanda İslâm tarihi kaynaklarının sıhhatini de
tesbit eder.
Sünnet’in İslâm tarihine en büyük katkılarından biri de metin tenkîdçiliğidir.
Hadîs metotolojisi bilginleri, rivâyetlerin kabul edilebilir olmaları hususunda çok hassas
davrandılar. Rivâyetleri metin açısından şiddetli bir eleştiriye tabi tuttular. Bu alanda da
“metinlerin eleştirisi” (nakd-ı mutûn) adında ayrı bir ilim ortaya çıktı. Bu alanda büyük
âlimler yetişti ve önemli eserler telif edildi.558
İbn Kesîr, Kur’ân’dan sonra Sünnetten istifâde ederek eserini yazmıştır.559
Müellifimiz hem muhaddis hem de tarihçidir. el-Bidaye’de muhaddis olmasının etkisi
bâriz bir şekilde görülür. İbn Kesîr, Hz. Peygamber dönemiyle ilgili bir olayı aktarırken
âyetlerden sonra sahih gördüğü bütün hadîsleri aktarmış eksik olanları farklı rivâyetlerle
tamamlamaya çalışmıştır. O, sahih olduğuna inandığı hadîsleri olduğu gibi aktarmış560
ve genellikle kaynağını zikretmiş, aynı konuda çok sayıda hadîs varsa kaynağı
tekrarlamaya gerek görmemiştir. Bir rivâyeti peşin hükümle tekzibe kalkışmamış, onu
başka kaynaklardan da araştırmıştır.561 Bu hadîsler iki şekilde ele alınabilir. Birincisi
farklı yollardan gelen benzer hadîsler. İkincisi hem farklı yoldan gelen, hem de farklı
anlatımları olan hadîsler. Bu da olaya çeşitli boyutlardan bakma imkanı vermektedir.562
Bazen rivâyetleri çeşitli ifadelerle eleştirmiş daha sonra başka rivâyetlerle
desteklemiştir. Mesela Uhud günü Ebû Süfyân’nın söyledikleri ile ilgili bir rivâyetin
garip olduğunu söyledikten sonra başka rivâyetler aktarıp konuyu netleştirmiştir.563
Diğer ifadeleri şöyle sıralayabiliriz: “bu garip bir rivâyettir.”564 “Bu hadîs, her haliyle
münkerdir.”565 “bu garip bir hadîstir.”566 İbn Kesîr bu ifadeler gibi birçok ifade
kullanmıştır.
557 Şeşen, age, 18 558 Hizmetli, İslâm Tarihçiliği, 174 559 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 560 İbn Kesîr, Tarih, IV, 22 561 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 562 İbn Kesîr, Tarih, III 563 İbn Kesîr, Tarih, IV, 48 564 İbn Kesîr, Tarih, IV, 45 565 İbn Kesîr, Tarih, III, 42 566 İbn Kesîr, Tarih, IV, 47
87
3- Kendinden Önceki Kaynaklar
İbn Kesîr, eserinde Kur’ân ve Sünnet dışında birçok kaynak kullanmıştır.
Konuyu fazla dağıtmadan kısaca onun dilinden hangi kaynakları kullandığını
öğrenelim. İbn Kesîr bu konuda şunları söylemektedir: “Bu konularla ilgili kitab,
sünnet, eser ve âlimler nezdinde menkul bulunan haberlerden nakiller yapacağım. O
âlimler ki, peygamberlerin mirasçılarıdırlar. Muhammed Mustafa (sav)’nın nübüvvet
kandilinden nur ve ışık almışlardır. Nübüvvet kandilini getiren Muhammed Mustafa’ya
salat-ü selâmların en faziletlisi olsun.”567
Yukarıda da belirttiğimiz gibi İbn Kesîr, eserinde İslâm tarihiyle ilgili birçok
kaynaktan istifade etmiştir. Farklı şekillerde kullandığı kaynakların bazılarını eserin
tamamında (Taberî) bazılarını da bir bölüm (İbn İshak), bir cilt veya bir dönem için
kullanmıştır. Bununla ilgili birkaç örnek verelim:
İbn Kesîr, 665–738/1266–1338 yılları arasındaki olayları kaleme alırken daha
çok Birzâlî’nin (v. 739/1339) el-Muktefâ fi’t-Târîh ve Mu’cemü’ş-Şüyûh adlı eserlerine
dayanmıştır.568 O, Birzâlî’den yaptığı nakille ilgili şunları söylemektedir: “Birzâlî’nin,
Ebu Şâme’nin (665/1268) tarihine yazdığı zeylinde anlattığı tarihî bilgiler burada sona
ermektedir. Ben de onun tarihine zamanımıza kadar olan olaylardan bahseden bir zeyil
yazdım. Bu yazma işi hicretin 751. senesinde cemaziyelahir ayının yirmisinde çarşamba
günü sona erdi.”569
Bunlardan başka istifâde ettiğini söylediği diğer kaynaklardan bazıları şöyle
sıralanabilir: İbn İshak, Sîretu İbn İshak; İbn Hişam, es-Sîretü’n-Nebeviyye; İbn Sa’d et-
Tabakâtü’l-Kübrâ; Halîfe b. Hayyat, Kitâbü’t-Tabakât; İbn Kuteybe, el-Ma’arif;
Taberî, Târîhü’t-Taberî; Ebu’l-Hasan el-Eş’ari, Makâlâtü’l-İslâmiyyin; Ebu Nuaym el-
İsfahani, Hilyetü’l-Evliya; İbn Hazm, el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehva ve’n-Nihal; Hatîb el-
Bağdâdî, Târihu Bağdad; İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Tarihi’l-Mülûk ve’l-Ümem; Ebu
Şâme el-Makdîsî, Kitâbü’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn; Kurtûbî, Tefsîr. Ebu Bekir
el-Harâitî, “Hevâifü’l Cânn” İbn Asakir, Feharisu Târîhu Medîneti Dımaşk; Vakıdî;
Nevevî, Süheyli; Mizzî; v.d.
567 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 568 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 569 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 293
88
İbn Kesîr bu kaynaklarla birlikte birçok hadîs kitabından da istifâde etmiştir.
Kütübi’s-Sitte bunlara örnek verilebilir.
4- Yahudi ve Hıristiyanların Yazılı Kaynakları (İsrâîliyât)
Klasik İslâm tarihi kaynaklarında İsrâilî rivâyetlerin bolca kullanıldığını
biliyoruz. Mesela Taberî’nin tarihi en çok İsrâilî rivâyet barındıran eserlerden biridir.
İbn Kesîr, bu kaynaklardan istifâde ettiği için o da İsrâilî rivâyet kullanmıştır. Ama o,
bu rivayetlerin kullanımı konusunda katı bir tutum içindedir. Rivâyetleri belli ölçülere
göre değerlendirmiş, bu ölçülere uygun olanları kullanmıştır.
Allah, İsrailoğullarına birçok peygamber göndermiş, onlar da bu peygamberlerin
hayat hikayelerini çeşitli vasıtalarla kayıt altına almışlardır. Günümüze kadar ulaşan bu
kayıtların bir çoğu sahîh değildir. Bundan dolayı Hz. Peygamber Kur’ân ve Sünnete
aykırı olmayanları aktarma izni vermiştir.570 Kur’ân ve sünnetten sonra Peygamberler
tarihi ile ilgili bilgiler bu kaynaklarda bulunur. İslâm tarihçileri de Peygamberler Tarihi
ile ilgili eser yazarken İsrailoğullarının kaynaklarına başvurmak zorunda kalmışlardır.571
İşte İbn Kesîr de bu anlamda sadece Peygamberler tarihi kısmı için İsrâîlî rivâyetler
kullanmıştır. O, bu konuda şunları söylemektedir: “Biz, İsrâîliyât haberlerinden, ancak
Allah’ın kitabına ve Rasûlü’nün sünnetine muhalif olmayıp, şeriat sahibi tarafından
nakline izin verilenleri nakledeceğiz ki, bunlar da ne yalanlanan ne de doğrulanan
İsrâîliyât haberleridir. Bunlar da bizce muhtasar olan hususlar, ayrıntılı bir şekilde
açıklanmaktadır. Ya da belirsiz hususlar, belirginlik kazanacaktır. Gerçi bunları
belirlemede de fazla bir fayda yoktur, ancak biz ihtiyaç duyduğumuzdan veya delil
saydığımızdan değil de kokuyu süslemek bakımından bu haberlere başvuracağız.572
Mesela İbn Kesîr, Hz. Adem’in yaratılması ile ilgili aktardığı rivâyetlerin
birçoğunun hadîsler tarafından desteklenen İsrâîliyât olduğunu söylemekte, ve konuyla
ilgili hadîsleri nakletmektedir.573 Yine o, Şam’ın güneyinde Kan Mağarası olarak
570 İbn Kesîr, Tarih, I, 4 571 Şeşen, age, 23 572 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 573 İbn Kesîr, Tarih, I, 115
89
bilinen bir mağaranın varlığından bahsetmekte ve ehl-i kitap kaynaklarında Kabil’in
kardeşi Habil’i bu mağarada öldürdüğünü söylemektedir. Fakat İbn Kesîr, konuyla ilgili
Sünnetten destekleyici bir şey bulamadığını söylemektedir.574 Ayrıca o, Hz. İbrahim’in
Hz. Hacer ile evlenmesi ve Hz. İsmâil’in doğmasını anlatırken ehl-i kitap kaynaklarını
kullanmıştır.575 Aynı şekilde o, Hz. İbrahim’in çocuklarından hangisini kurban ettiği
konusunu tartışmakta Kur’ân’dan ve Sünnetten delil getirerek kurban edilenin Hz.
İsmâil olduğunu, aksini iddia edenlerin ehl-i kitab kaynaklarına dayandıklarını
söylemektedir.576
5- Devlet Kayıtları
İbn Kesîr, yaşadığı dönemle ilgili bilgi verirken devlet sicilinden (arşiv),çeşitli
tutanaklardan, sultanların fermenlarından, mahkeme kayıtlarından faydalanmıştır. Bu
durum el-Bidâye’nin kaynaklarının çeşitliliğini, sıhhatini ve değerini ortaya
koymaktadır.577 Mesela İbn Kesîr, Şam nâibi olan Emîr Seyfeddin Ergun Şah’ın
öldürülmesiyle ilgili şu bilgileri vermektedir: “Emîr Seyfeddin Ergun Şah boğazlandı,
ama intihar ettiğine dair tutanak tutulmuştu. Doğrusunu yüce Allah daha iyi bilir.”578
İbn Kesîr, Sultân tarafından gönderilen fermanları da kaynak olarak
kullanmıştır.579 Nitekim onun naklettiği şu olay, konumuza açıklık getirmektedir:
“Rebiyülevvel ayında Emîr Seyfeddin Mencük, sultân için bir medrese ve Mescid-i
Aksa’nın batı tarafında bir hankah yaptırmak üzere Kudüs’e gitti. Kendisi için altın
yaldızla yazılan fermanı Dımaşk’a getirdi. İnsanlar bu fermanı gördüler. Ben de bunun
bir nüshasını gördüm. Fermanda sultân ona son derece tazimkâr ifadelerle hitap ediyor,
onu övüyordu. Eski hizmetlerini şükranla anıyor, bu devlete yararlı bir kimse olduğunu
574 İbn Kesîr, Tarih, I, 126 575 İbn Kesîr, Tarih, I, 219 576 İbn Kesîr, Tarih, I, 228 577 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 308 578 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 356 579 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 161
90
ifade ediyor, önce yapmış olduğu hatalarını affettiğini bildiriyordu. Hülasa onun
biyografisini çok güzel ibarelerle anlatıyordu.”580
İbn Kesîr, sultân tarafından gönderilen birçok fermanı kaynak olarak kullandığı
gibi Dımaşk’ta oturan nâibin fermanlarını581 da kaynak olarak kullanmıştır. Bu
fermanlar ya devlet kademelerine yapılan çeşitli atamaları582 ya eğitimle ilgili çeşitli
görevlendirmeleri583 ya da sosyal hayatla ilgili çeşitli düzenlemeleri584 esas alan
fermanlardı.
6- Şâhit Olduğu Olaylar
İbn Kesîr, yaşadığı dönemin önde gelen şahsiyetleri arasındadır. Bu açıdan o, el-
Bidâye’nin son cildînî yazarken gördükleri ve yaşadıklarından istifâde etmiştir. Eser bu
açıdan yazıldığı dönemi anlatan en önemli kaynaklardan biri olarak bilinmektedir.
İbn Kesîr, siyâsî açıdan birçok önemli olaya şahit olmuş ve bunları eserinde
aktarmıştır. Sultân Nâsır Muhammed’in, 713/1313 yılında Hac’dan dönerken, Dımaşk’a
uğramasına bizzat şahid olmuştur.585 Aynı şekilde o, Üstadı İbn Teymiye’nin
cenazesine de şahit olmuştur. Bu olayla ilgili farklı şahıslar ve kaynaklardan istifâde
ettiği gibi kendi gördüklerini de yazmıştır.586 İbn Kesîr, 753/1352 yılında Memlûk
Sultânı Melikü’s-Salih Kalâvûn ve Halîfe I. Mu’tezıd b. el-Müstekfî’nin Dımaşk’a
gelmelerine şahit olmuş ve Halîfe ile görüşmüştür.587
759/1358 yılında Dımaşk’a atanan üç yeni Kadı’nın hil’at giymeleri ve Gazâliye
Medresesinde ders vermelerini ve diğer gelişmeleri İbn Kesîr bizzat takip etmiştir. O,
bu durumu ben de orada hazır bulundum ifadeleriyle anlatmaktadır.588
Aynı şekilde İbn Kesîr, eğitim camiasında şâhit olduğu görev değişikliklerini ve
meydana gelen olayları da zikretmiştir. Mesela “İzzeddin b. Cemâa’nın Kâmiliye Darül- 580 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 408 581 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 154 582 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 145; 583 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 154; 168 584 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 61 585 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 134 586 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 226–34 587 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 375 588 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 398
91
Hadîsi'ndeki şeyhlik589 görevini Şeyh İmadüddin ed-Dimyatî’ye devrettiğini söylemekte
ve törenden sonra Dımyatî’nin yaptığı ilk dersi anlatmaktadır.590
7- Şahıslar
İbn Kesîr yaşadığı dönemi yazarken şahıslardan da bolca istifâde etmiştir. Bu
konuda olayları nakleden İbn Kesîr’in kullandığı ifadelerden birkaçı şöyledir: Şeyhimiz
Allame İmamüddin İbn Kesîr merhumun Kadı Eminüddin b. Kalanisi’ye anlattığını
gör;591 Bağdat’ın reislerinden ve tüccarlarından Şeyh Abdurrahman el-Bağdadî ile yine
Bağdatlı olup meşrubat simsarlığı yapan Şeyh Şiha-beddin el-Attar’ın bana haber
verdiklerine göre;592 Bunu bana Kadi’l Kudat Taceddin anlatmıştır…593
İbn Kesîr, anlattığı olayları bazen yaşayan şahısların dilinden aktarmıştır. Mesela
Şeyh Salih Ömer b. Seyyid, İbn Teymiye’nin, Kazan Hanı ile yaptığı görüşmeyi
anlatmış İbn Kesîr de ondan nakletmiştir.594 Bu konuda başka bir örneği de Dımaşk
nâibinin ağzından aktarmıştır. Buna göre 763/1361 yılında bedevîler Dımaşk
topraklarına saldırınca nâib bölgeye gider ve saldırıyı bertaraf edip geri döner. İbn Kesîr
daha sonra olayı nâibin ağzından aktarır.595
8- Mektuplar
İbn Kesîr’in istifâde ettiği kaynaklardan bir tanesini de mektuplar
oluşturmaktadır. O, kendisine gelen mektupları kaynak olarak kullandığı gibi başka
şahıslara gönderilen mektupları da kaynak olarak kullanmıştır.
589 Buradaki şeyhlik ifadesi tarikat şeyhi anlamımda değildir. Bu ifade bir medresede en üst düzeyde görev yapan hoca için kullanılırdı 590 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 289 591 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 300 592 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 473 593 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 440; 441 594 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 163 595 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 436
92
İbn Kesîr, İbn Teymiye’nin dönemin yöneticileri tarafından İskenderiye’ye
sürgüne gönderilmesinden sonra oradaki durumu anlatan, İbn Teymiye’nin kardeşinin
gönderdiği mektubun bir kısmını eserine almıştır.596
Aynı şekilde o, İbn Teymiye’nin İskenderiye’den Kâhire’ye dönünce ailesine
yazdığı mektup hakkında şunları söylemektedir: “Şeyh İbn Teymiye, ailesine bir
mektup yazıp gönderdi. Mektubunda Allah’ın kendisine bahşettiği nimetleri ve çok
hayırları andı. Ailesinden, kendisine ait bir kısım kitapları göndermelerini talep etti. Bu
hususta Cemaleddin el-Mizzi’nin yardımına başvurmalarını istedi: Çünkü o benim
istediğim kitapları nereden ve nasıl çıkaracağını bilir. Dedi.”597
İbn Kesîr 733/1333 yılın olaylarını anlatırken şunları söylemektedir:
“Mekke’den yazılan bir mektup ise Ramazan ayında Dımaşk’a geldi. Bu mektupta
anlatıldığına göre Hicaz ülkesinde düşen yıldırımlar yüzünden bazı insanlar ölmüştü,
Ayrıca yağmurun da fazla yağdığı anlatılıyordu.”598
Aynı şekilde İbn Kesîr 756/1355 yılı olaylarını aktarırken şu bilgileri
vermektedir: “Mâlîkî Kadi’l-Kudatı’nın bir mektubunda okuduğuma göre Haçlılar
Trablusgarb’ı bu senenin Rebiülevvel ayının başında Cuma gecesi ele geçirmişlerdi.599
9- Şiirler
İbn Kesîr, eserinin çeşitli yerlerinde şiirleri kaynak olarak kullanmıştır. O, bazen
şiiri konuların anlatımında kullanmış bazen de çeşitlilik olması bakımından konuları
şiirle zenginleştirmiştir. Mesela Hz. Peygamberin şeceresini Ebû’l-Abbâs Muhammed
en-Naşî’de aldığı bir şiirle anlatmıştır.600
İbn Kesîr, özellikle câhiliyye dönemini anlatırken, yoğun bir şekilde şiir
kullanmıştır. Bunlar kendi şiirlerinden ziyade, anlattığı olaylara örnek olması için farklı
kişilerden601 veya söz konusu olarak anlattığı kişilerden602 naklettiği şiirlerdir. Bu
596 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 108 597 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 114 598 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 262 599 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 385 600 İbn Kesîr, Tarih, II, 319-323 601 İbn Kesîr, Tarih, II, 305-306; 315
93
çerçevede câhiliyye döneminin meşhur cömertlerinden Hatemî Taî’den cömertlikle;603
İmru’l-Kays’tan da çeşitli konularla ilgili şiirler aktarmıştır.604 İbn Kesîr, Peygamber
Efendimizin Peygamber olması bahsini anlatırken Varaka b. Nevfel’den birkaç şiir
nakletmiştir.605 Aynı şekilde o, Hz. Ebû Bekir’in Müslüman olmasını anlatırken de şiir
kullanmıştır.606 Bu şiirler hem konuyu anlatmakta hem de kaynak çeşitliliği
sağlamaktadır.
İbn Kesîr, bazı yerlerde aktardığı şiirlerle ilgili çeşitli yorumlarda
bulunmuştur.607 Mesela Ebû Talib, Arap cemaatinin kendi kavmi ile birlikte kendisine
baskı yapmalarından ve zarar vermelerinden korkunca, Mekke Harem’ine ve bu
Harem’in Araplar nezdindeki itibarına sığındığını ve içindeki cümleleriyle kavminin
eşrafının sevgilerini celbetmeye çalıştığı bir kaside okudu. O, bu kasidesinde Araplara;
Rasûlullah’ı kimseye teslim etmeyeceğini ölünceye kadar onu yardımsız
bırakmayacağını ifade etmişti.608
İbn Kesîr, şiirin tümünü naklettikten sonra şiir hakkında şu yorumda
bulunmuştur: “Bu, gerçekten belîğ ve şahaser bir kasidedir. Bunu ancak Ebû Tâlib gibi
bir şahsiyet söyleyebilir. Bu, Ka’be duvarına asılan Muallakat-ı Seba’dan daha güçlü bir
ifadeye sahiptir. İfade ettiği anlam bakımından da onlardan çok üstündür.”609
İbn Kesîr, kendisinin de bazı mersiyeler yazdığını söylemektedir. Bu
mersiyelerinden birindeki iki kıtasını Kadi’l-Kudat610 İzzeddin Abdülaziz b. Hâtim eş-
Şâfiî’nin (v. 767/1366) vefatı sebebiyle aktarmıştır. Bu iki mısra şöyledir:
“Sanki ölümün, sana önceden bildirilmişti.
Sen de onun için en hayırlı azığı hazırlamıştın”611
602 İbn Kesîr, Tarih, II, 313; 330 603 İbn Kesîr, Tarih, II, 347-348 604 İbn Kesîr, Tarih, II, 353-356 605 İbn Kesîr, Tarih, III, 19-20 606 İbn Kesîr, Tarih, III, 44 607 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 446 608 İbn Kesîr, Tarih, III, 80-84 609 İbn Kesîr, Tarih, III, 83-84 610 Abbâsîler döneminde ortaya çıkan ve günümüz “Adalet Bakanlığına” benzeyen bir müessese. Kadi’l- Kudat devletin merkezinde oturup diğer kadıları tayin ederdi. (Ziya Kazıcı, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul, 2001, s, 186) 611 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 474
94
D- TARİH ANLAYIŞI
İbn Kesîr’e göre tarih, sadece bazı olayların aktarıldığı alan değildir. Tarih,
bütün insanlar için istifâde edilmesi gereken önemli bir ilim dalıdır. Bu ilim, önceki
dönemlerde meydana gelmiş çeşitli olayları, sonraki dönemlere aktararak insanların
istifâdesine sunar. İnsanlar bu bilgileri değerlendirip geçmişte meydana gelmiş
olaylardan ders almalı, yapılmış hataları tekrarlamamalı ve faydalı yönlerinden istifâde
edip erdemli ve ahlaklı bir hayat sürdürmelidir. Bu çerçevede İbn Kesîr’in, Kur’ân ve
Sünnetten aldığı ilhamla bazı tavsiye ve öğütlerde bulunmak, böylece geçmişin fazilet
ve reziletlerini teşhir ederek gelecek nesillerin ahlakını düzeltmeye hizmet etmek,
amacıyla tarihle uğraştığını söyleyebiliriz.612 Çünkü ona göre insanın Allah’a bağlanıp
geleceğe hazırlanabilmesi için geçmişten ibret almak zorundadır. Nitekim Kabil’in
öldürmekle tehdit ettiği Habil: “Beni öldürmek üzere elini uzatırsan, ben seni öldürmek
için elimi uzatmam. Çünkü ben alemlerin Rabbi olan Allah’tan korkarım”613 demişti.
İbn Kesîr, buradan yola çıkarak Habil’in güzel huylu olduğunu, Allah’tan korktuğu için
kardeşinin kötülüğüne misliyle karşılık vermekten uzak durduğunu söylemektedir.614
İbn Kesîr, öğretici tarihçiler arasında zikredilebilir. Bu tür tarih yazıcılığında
tarihten ibret almak ve faydalı sonuçlar çıkarmak temel amaçlardan biridir.615 Nitekim
İbn Kesîr, Hz. Peygamberin sîretini susamış gönüllere su serpecek ve hasta gönüllerdeki
marazı giderecek şekilde anlatmaya çalışacağını söylemektedir.616 Onun, bu anlayışı, el-
Bidâye’yi yazarken örnek aldığı İbn Esîr’de,617 çağdaşı İbn Haldûn’da, kendinden
sonraki dönemde yaşamış Kafiyeci’de,618 Osmanlı’nın son döneminde yaşamış büyük
tarihçilerden Cevdet Paşa’da,619 ve birçok tarihçide bulunmaktadır. İbn Haldûn, tarihin
önemli, faydaları çok ve gayeleri yüksek bir ilim olduğunu; çünkü din ve dünya işlerini 612 Kazıcı, “İbn Kesîr ve Tarihi”, Tarih, I, XIV 613 Kur’ân-ı Kerim, Mâide, 58 614 İbn Kesîr, Tarih, I, 125 615 Togan, Tarihte Usûl, 3 616 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 617 İbn Esîr, İslâm Tarihi, I, 4-5-6 618 Şulul, Kafiyeci’de Tarih Usulü, 142 619 Nizamettin Parlak, Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb’in Siyâsî Kişiliği ve Tarihçiliği, Doktora Tezi, Ankara, 2004, 125
95
sağlam temeller üstüne kurmak isteyenler, geçmiş toplumun ahlâklarını, peygamberlerin
yaşamlarını ve mücadelelerini ancak tarih ile bilip örmek alabileceğini söylemiştir.620
Aksi halde geçmişten örnek alamayıp geleceğini hazırlamayan toplumlar yok olma
tehlikesiyle karşı karşıya kalırlar.621
İbn Kesîr bu eserinde bütüncül bir tarih anlayışı geliştirmiştir. Bu anlayışı iki
yönlü olarak ele almak gerekmektedir. Birincisi o, Hz. Adem’den kendi dönemine kadar
geçen tarihi olaylardan bahsederek insanlık tarihini bir bütün olarak görmüştür. Bu
düşüncemizin en büyük delil el-Bidâye’nin peygamberler tarihi kısmıdır. Bu kısım hem
insanlık tarihinin ilk dönemi hem de Yahudilik ve Hıristiyanlık tarihidir.622 İbn Kesîr bu
dönemi yazarken, hem İslâm tarihi kaynaklarından hem de İsrâilî rivayetlerden istifâde
etmiştir.
İslâm’ın doğuşuyla birlikte İslâm devletlerini merkeze alarak tarihin akışını
belirlemiş, fakat dünyanın diğer devletlerini de ihmal etmemiştir. Özellikle İslâm
devletleriyle yakın münasebet içinde olan devletlerden bahsetmiş, bazen anlattığı yıl
içinde bu devletlerde meydana gelen olaylardan da bahsetmiştir.623 Bu açıdan onun
tarihine sadece İslâm dünyasından bahseden “İslâm tarihi” demek doğru olmaz. İbn
Kesîr bu yönden kendisinden önceki İslâm tarihçilerinden etkilenmiştir. Onun çokça
istifâde ettiği Taberî (v. 310/923) ve İbn Esîr (v. 630/1233) bunların en
önemlilerindendir.
İbn Kesîr’in bütüncül tarih anlayışının ikinci yönü ise dünya ve âhiret hayatının
birlikte idrak edilmesi gerektiği düşüncesidir. O, bu dünya hayatını âhiret hayatından
ayırt etmemiş, insanların bu dünyada yaptıklarının karşılığını mutlaka göreceğini ifade
etmiştir. Bu çerçevede o, İnsanların tarihten ibret almaları, olaylardan ders çıkarmaları
ve hayatlarını ona göre düzenlemeleri gerektiğini söylemek istemiştir adeta. Tarihe
böyle bakan İbn Kesîr, insanlık tarihini dünya sınırları içine hapsetmez; sadece bu
konuda farklı milletlerin başarılarına hüküm vermez, onların temiz, ilerlemiş veya geri
kalmış olup olmadığına bakmaz. Bunun tam tersine insanlar hakkında hüküm verirken,
dînî ve dünyevi başarılarını hesaba katar, çünkü hayatlarının bu iki cephesi birbirinden 620 İbn Haldûn, Mukaddime, I, 31 621 Parlak, İbnü’l-Hatîb, 125 622 Bu konu için Büyük İslâm Tarihinin ilk iki cildine bakılabilir. Bu ciltlerde Hz. Musa ve Beni İsrail’in diğer peygamberlerinden bahsederken aynı zamanda o kavmin tarihini de anlatmıştır. Hz. İsa’dan bahsederken de aynısı geçerlidir. 623 İbn Kesîr, Tarih, X, 417; 499
96
ayrılmaz. Bu açıdan İbn Kesîr, tarihi baştan sona kadar inceler ve sonra her iki uçta onu
muhakeme eder.624 Buna göre o, el-Bidâye’nin önsözünde önce Allah’ın insana verdiği
nimetleri saymış, ardından onların bu nimetlerle hayatlarını nasıl devam ettirdiğinden
bahsetmiş, sonra da en son varılacak yerin âhiret olduğunu söylemiştir. Nitekim bunun
bir göstergesi olarak eserinin son kısmına ölüm sonrası hayatı anlatan bir bölüm
eklemiştir.625 İbn Kesîr bu yönüyle İbn Esîr’den etkilenmiştir.626
İbn Kesîr, Tevhîd merkezli bir tarih anlayışı da geliştirmiştir. Buna göre varlığı
yaratan ve yaratılan diye ayırmıştır. Allah bütün mahlukatı yaratmış ve bunların içinden
insanı seçip üstün kılmıştır. Bu çerçevede insandan önce yaratılmış olan her şeyin
tarihini ne zaman ve nasıl yaratıldıklarını anlatmıştır.627 Bundan sonra insanın
yaratılmasına geçmiş, konuyu “Rabbin Meleklere ben yeryüzünde bir Halîfe
yaratacağım”628 âyetiyle başlatmıştır. İbn Kesîr bu âyeti şöyle yorumlamıştır: “Cenab-ı
Allah, birbirlerinin peşi sıra gelecek ve birbirlerinin yerine geçecek olan Adem ve
zürriyetini yaratmak istediğini bildirmişti.”629 Bu âyeti “sizi yeryüzünün halîfeleri
kılan”630 âyetiyle açıklayıp şöyle tefsîr etmektedir: “Yaratıklarım arasında benim yerime
hüküm verecek bir halîfe yaratacağım. Bu halîfe, Hz. Adem ve onun yerine geçecek
olanlardır. Bunlar Allah’a itaat konusunda yaratılmışlar içinde adâletle hüküm
vereceklerdir.”631 İnsanı yaratan ve onu halîfe tayin eden Allah, doğal olarak gerektiği
zaman onun yaşam biçimine müdahale edecektir. İbn Kesîr, bu anlayışı tarihinin sonraki
sayfalarında ortaya koymuş ve Allah’ın insanlara peygamberler göndererek tarihi seyre
müdahale ettiğini ortaya koymaya çalışmıştır. Allah’ın bu müdahaleleri, insanın yoldan
sapması sonucu meydana gelmiştir. Hz. Nuh,632 Hz. İbrahim, Hz. Mûsa, Hz. İsa ve
Peygamber efendimiz Hz. Muhammed (sav) bu amaçla gönderilmişlerdir. Başka bir
ifadeyle ona göre insanlık tarihinin ilk dönemleri, peygamberler aracılığıyla
oluşturulmuştur.
624 Afzalur Rahman, Sîret Ansiklopedisi, I, 247 625 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 626 İbn Esîr, İslâm Tarihi, I, 5-6 627 İbn Kesîr, Tarih, I, 1-2 628 Kur’ân-ı Kerîm, Bakara, 30 629 İbn Kesîr, Tarih, I, 90 630 Kur’ân-ı Kerîm, Neml, 62 631 İbn Kesîr, Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm, I, 218 632 İbn Kesîr, Tarih, I, 138
97
Ayrıca İbn Kesîr, bu anlayış çerçevesinde eserinde, Tevhîd akidesini merkeze
almıştır. Özellikle Peygamberler tarihinin anlatıldığı kısımda, peygamberlerin
mücadelelerinin tek amacının, Tevhîd akidesini yerleştirmek olduğu vurgulanmış, bu
inanca aykırı bütün düşünceler reddedilmiş ve onların sapıklık içinde olduğu
belirtilmiştir.633 Bu anlayışı tarihinin sonraki dönemlerinde sık sık görmek mümkündür.
Özellikle yaşadığı dönemde, Tevhîd akidesine aykırı bazı davranışlardan örnekler
vermiş ve bunların ortadan kaldırılışını anlatmıştır.634 Kısacası İbn Kesîr, insanlığın
akîdesinde esas olanın şirk değil Tevhîd olduğunu söylemiştir. Çünkü Hz. Âdem’den
beri, insanlığın akidesi Tevhîd idi, şirk ise sonradan ortaya çıkmıştır.635
Yine İbn Kesîr tarihteki çeşitli önemli gelişmelerin peygamberler aracılığıyla
meydana geldiğini söyleyerek bu anlayışını pekiştirmiştir. Mesela o, İdrîs Peygamberin
kalemle yazan ilk kişi olduğunu söylemektedir.636
E- ÜSLÛBU
İbn Kesîr eserinde ilmî bir Üslûb kullanmıştır. O, bazen istifâde ettiği
müellifin,637 bazen eserin,638 bazen de her ikisinin ismini birlikte vererek639 bu konudaki
hassasiyetini ortaya koymuştur. İbn Kesîr, bazen alıntıladığı rivâyetleri karşılaştırmış640
ve hangisinin daha doğru olduğunu söylemiş,641 bazen olayları tartışarak anlatmış,642
bazen de eleştiride643 bulunmuştur. Bütün bunlar onun ilmî üslubundaki ileri seviyeyi
ortaya koymaktadır. Özellikle tartışma üslubu açısından değişik örnekler vermiştir.
633 İbn Kesîr, Tarih, I, 199 634 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 85; 88-89 635 Umerî, Medine Toplumu, 19 636 İbn Kesîr, Tarih, II, 253 637 İbn Kesîr, Tarih, III, 185; 227; VII, 44; X, 21i, 223 638 İbn Kesîr, Tarih, III, 358; 419 639 İbn Kesîr, Tarih, III, 184; 241; 279; X, 45, 118, 334 640 İbn Kesîr, Tarih, III, 288 641 İbn Kesîr, Tarih, III, 240; X, 74 642 İbn Kesîr, Tarih, III, 338; 456; VII, 39 643 İbn Kesîr, Tarih, III, 347; X, 45
98
Mesela İsra ve Miraç hadîsesini tartışarak anlatmıştır. İbn Kesîr önce bütün tarafların
görüşlerini aktarmış; bu görüşlerin eksik ve hatalı yanlarını belirtmiş en sonda da
kendisi konuyla ilgili görüşlerini ortaya koymuştur.644
İbn Kesîr, eserinde ilmî açıdan düzenli ve sistemli bir Üslûb kullanmıştır.645
Bundan dolayı o, el-Bidâye’de birçok atıfta bulunmuştur. Bazen geçmişte anlattığı
konulara atıfta bulunmuş,646 bazen gelecekte anlatacağı konulara,647 bazen de kendi
kitaplarına atıfta bulunmuştur.648 İbn Kesîr en çok da tefsîrine atıfta bulunmuştur.649 Bu
durum aynı zamanda İbn Kesîr’in eserini planlı bir şekilde yazdığının göstergesidir.
Özellikle anlatacağı konulara atıfta bulunması eserini yazarken belli bir plan içinde
hareket ettiğini ortaya koymaktadır.
İbn Kesîr, çeşitli kaynaklardan istifade ettiğinden ve her dönemi kendi özellikleri
içinde ele aldığından üslûbu ve aktarım şekli çeşitlilik göstermektedir. Mesela
peygamberler tarihi ve Peygamber Efendimizin hayatı ile ilgili bölümlerde daha çok
âyet ve hadîsler kaynak olarak kullanılmıştır. Burada İbn Kesîr, konuyla ilgili sahih
gördüğü bütün hadîsleri naklettiğinden çok fazla tekrar yapılmış; dolayısıyla gerekli
görülmediği zamanlarda yorum yapılmamış, olaylar olduğu gibi aktarılmıştır. Fakat Hz.
Ebû Bekir döneminden itibaren yorumların sayısı artmış, tekrarlar azalmış; Emevî ve
Abbâsîler döneminde tekrarlar yok denecek kadar azalmıştır.
Kendi dönemini daha farklı bir şekilde ele aldığı için tekrar hiç yoktur. Çünkü
bir kısmını bizzat yaşamıştır. Kaynaklar sadece kitaplar ve rivâyetler değildir. Birçok
olayı kendisi müşahede etmiş, mektupları ve resmî belgeleri kaynak olarak kullanmış,
tahliller yapmış, siyâsî ve sosyal durumlarla ilgili yorumlarda bulunmuştur.
İbn Kesîr eserinde edebî ve şiirsel bir Üslûb kullanmıştır. Bunu eserin tümünde
çok rahat bir şekilde görebiliriz. Olayları bazen şiirle anlatmış, bazen anlattığı kişilerin
şiirlerinden örnekler vermiş,650 bazen de anlattığı olayları şiirlerle desteklemiştir.651
Hatta bazen şiir için ayrı bölüm açmıştır. Bedir savaşı hakkında söylenen şiirleri “Bedir
644 İbn Kesîr, Tarih, VII, 166-182 645 İbn Kesîr, Tarih, III, 359 646 İbn Kesîr, Tarih, III, 452; VII, 206, 215; X, 507 647 İbn Kesîr, Tarih, III, 402; 426; 446; VII, 52, 95, 159, 280; X, 14, 55, 143 648 İbn Kesîr, Tarih, III, 348-349, 378; VII, 81, 91; X, 65, 139, 424 649 İbn Kesîr, Tarih, III, 371; 375; 473 650 İbn Kesîr, Tarih, III, 242 651 İbn Kesîr, Tarih, III, 249
99
Gazvesi İçin Söylenen Şiirler” başlığı adı altında aktarmıştır.652 Şiire ve edebiyata olan
düşkünlüğü eserin akıcılığında kendînî göstermiştir. İbn Kesîr’in bu konudaki kudretini
edebiyat ve şiir meclislerine davet edilmesinde ve burada yapılan sınavlarda, sınav
kurulunda yer almasında daha iyi görebiliyoruz.653
İbn Kesîr, eserini ahlakî ve edebî öğütler veren bir Üslupla yazmıştır. Bu anlatım
şeklini eserin tamamında görmek mümkündür. Hemen her fırsatta o, olaylardan
örnekler, ibretler ve dersler çıkarır; âyet ve hadîslerle olayı açıklar, insanların istifâde
etmesi için nasîhatlerde bulunur. Bunu da çok dikkatli bir şekilde olayı bölmeden ve
araya girmeden olayların içinde doğal bir şekilde vermeye çalışır.654 Özellikle Hz.
Peygamberin hayatını anlatırken buna daha çok dikkat etmiştir. Çünkü Hz.
Peygamberin gerek hayatı, gerek şahsiyeti, ve gerekse onun zamanındaki İslâm
toplumunun hareket ve davranışları Müslümanlar için her yönüyle ideal bir örnektir.655
İbn Kesîr, diğer peygamberleri de bu Üslupla anlatmıştır. Mesela Hz. Eyyûb’un
kıssasını anlatırken bu özellik çok açık bir şekilde fark edilir.656 Bazen anlattığı
peygamberin dilinden güzel öğütler aktarır.657 Çünkü tarihin gayesi insanı Allah’ın
rızası doğrultusunda yetiştirmektir. Eğer tarih toplum için ibret vesilesi olmuyorsa kuru
bir bilgiden ibret kalır.658
İbn Kesîr eserini herkes okusun diye yazmıştır. Çünkü eserinin bazı yerlerine
ilmî açıdan tartışmalı konuları almadığını söylemektedir. Neden olarak da bazı
kimselerin konuyu iyi anlamayacakları şeklinde ifade etmiştir. İbn Kesîr konuyla ilgili
şunları söylemektedir: “Tefsîrciler, bu âyetin açıklamasını yaparken garanik hadîsesini
anlatmışlardır. Bunu yeterince anlayamayan kimseler, duymasınlar diye burada
anlatmadık. Ancak bu kıssanın aslı sahih hadîste anlatılmaktadır.”659
652 İbn Kesîr, Tarih, III, 500 653 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 443 654 İbn Kesîr, Tarih, III, 318; 492; VII, 10, 481-484 655 Kazıcı, “İbn Kesîr ve Tarihi”, Tarih, I, XIII 656 İbn Kesîr, Tarih, III, 329-335 657 İbn Kesîr, Tarih, I, 441-442 658 Kazcı, “İbn Kesîr ve Tarihi”, Tarih, I, XIII 659 İbn Kesîr, Tarih, III, 137
100
F- METODU
Metot, diğer deyimiyle yöntem, ilmî araştırmalar için temel öğedir. Metotsuz
yapılan ilmî çalışmalar hem amaçsız, hem de sonuçsuz olur. Çünkü metot bir usuldür.
Bir amacın gerçekleştirilebilmesi, bir hedefe ulaşılabilmesi için izlenen yol ve stratejiler
bütünüdür. Bir araştırma ve çalışmada sonuç elde etmek için kullanılan akıl yürütme
biçimidir.660
Tarih çalışmaları bir usul ve metot çerçevesinde yapılmalıdır. Aksi halde
yapılanlar hikayecilik ve rivâyetçilikten öte bir şey olmaz. İbn Kesîr el-Bidâye’yi belli
bir Metot ve usûl çerçevesinde telif etmiştir. Onun metodunda öncekilerin etkileri açık
bir şekilde görülmektedir. Mesela İbn Kesîr bu eseri, İbn Esîr’in el-Kâmil fi’t-Târih adlı
eserde kullandığı Metottan etkilenerek yazmıştır.661 Fakat İbn Kesîr’in tarih metodunda
kendine has özellikler de vardır. Buna göre olayları bir kompozisyon, diğer deyimiyle
tasvir edilmiş bir tablo, şeklinde sunmaktadır. Bu kompozisyonda hem kesin ve en
doğru bilgiye ulaşılsın hem de zenginlik ve çeşitlilik olsun diye çok fazla tekrara662 yer
vermiştir. Olayları doğru değerlendirelim diye bu kompozisyonda hem doğru hem
yanlış663 hem de eksik rivâyetleri aktarmıştır. Yani o, bize karşılaştırmalı bir tarih
metodu sunmuştur.664 Kendisi de gerekli gördüğü yerlerde müdahalede bulunmuş, bazı
görüşleri diğerlerine tercih etmiş665 veya tümden reddetmiş ve kendisi yeni bir şey
söylemiştir.
İbn Kesîr, eserini belli bir usul çerçevesinde kompozisyonlaştırdığı gibi kaynak
kullanımını da bir usule göre yapmıştır. Bu çerçevede o, önce konuyla ilgili bütün
âyetleri aktarmıştır. Daha sonra rivâyet edilen hadîsleri farklılıklarıyla zikretmiş,
ardından sahabe ve tabiinin sözlerini aktarmış en sonda da ilgili eserlerden alıntılar
660 Demîr ve Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü, 304 661 İbn Tağriberdî, age, XI, 123 662 İbn Kesîr, Tarih, VII, 114, 151, 218, 300; X, 98 663 İbn Kesîr, Tarih, VII, 506 664 İbn Kesîr, Tarih, VII, 99 665 İbn Kesîr, Tarih, VII, 42; 53
101
yapmıştır. Bu alıntılarının birçoğunda ya müellifin666 ya eserin667 yada her ikisini ismin
birlikte668 vermiştir. Ayrıca İbn Kesîr, Hz. Peygamberden rivayet edilen bir hadîsi
dikkate alarak,669 Kur’an ve Sünnete muhalif olmayan İsraîliyat’tan da istifâde etmiştir.
Bu göre Hz. Peygamber, bu haberlerin nakline izin vermiş fakat ne doğrulamış ne de
yalanlamıştır. İbn Kesîr bu rivayetlerle belirsiz olan konulara belirginlik kazandırmak
ve konuyu detaylandırmak istemektedir.670 Bu anlayışla o, eski tarihçilerin
incelemeksizin kabul ettikleri birçok İsrâilî rivâyeti el-Bidâye’de ayıklamıştır.671
1- el-Bidâye’deki Metodu
el-Bidâye ve’n-Nihâye genel tarih mahiyetinde bir eserdir. İbn Kesîr, eserini
yazarken ortaçağ İslâm tarih yazıcılığı geleneğine sadık kalmakla birlikte, üslûp ve
metot açısından kendine has yeni özellikler de taşımaktadır.
Buna göre el-Bidâye’yi anlattığı konular ve kullandığı kaynaklar bakımından bir
önsöz ve VIII ana bölümde ele almak mümkündür. İbn Kesîr önsözde, Hamdele ve
Salveleden sonra takip edeceği metodu ve kullandığı kaynakları anlatarak eserine
başlar. Müellif kısa tuttuğu I. Bölümün girişinde Allah’ın büyüklüğü ve yaratıcılık
sıfatıyla ilgili âyet ve hadîsleri aktarır. Bununla onun, varlığı iki düzlemde ele aldığını
görmekteyiz: Yaratan ve yaratılan. Allah kendisinden başka her şeyin yaratıcısıdır. Her
şey yokken sonradan Allah tarafından yaratıldı. Dolayısıyla her şey onun mülküdür ve
ona kulluk etmek zorundadır. Her şey O’nun güç, tasarruf ve iradesi altındadır.672
Çünkü Allah her şeyi yaratandır ve her şeyin vekili odur.673 Bundan sonra ikinci
düzleme geçer ve Allah tarafından yaratılmış olan varlıkları anlatmaya başlar. Burada
mahlukatın mahiyet ve şekil olarak farklı olmalarına rağmen, yaratılmış olma
bakımından aralarında herhangi bir farklılığın olmaması tümünü aynı düzlemde ele
666 İbn Kesîr, Tarih, VII, 151, 171, 214 667 İbn Kesîr, Tarih, VII, 207, 243 668 İbn Kesîr, Tarih, VII, 191, 343, 409 669 İbn Kesîr, Tarih, I, 4 670 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 671 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 328–329 672 İbn Kesîr, Tarih, I, 5 673 Kur’ân-ı Kerîm, Zümer, 62
102
almasına neden olmuştur. Bu düşünceyle İbn Kesîr, arş, kürsü ve levhi mahfuzun
yaratılmasıyla ilgili âyet ve hadîsleri verir. Daha sonra kainatın, yedi kat gök ve onların
arasındaki her şeyin yaratılmasından bahsedilir. Varlığın delilleri olan bu bölüm,
insanlar Allah’ın yattıklarındaki hikmetlere bakıp ders alsınlar diye anlatılmıştır. Çünkü
insanın hizmetine sunulan bu mahlukatta çok büyük hikmetler vardır.674 Bu bölümü
meleklerin yaratılışı ve özellikleri,675 cinlerin yaratılması ve şeytan kıssasıyla676
bitirir.677 İbn Kesîr, insanlar Allah’ın büyüklüğünü ve mahlukattaki güzelliği
keşfedebilsin diye melekleri ve özelliklerini anlatmıştır. Çünkü melekler üstün
varlıklardır. İnsanlar onları örnek almalı, inanıp yaralı işler yapmalı ki yaratıkların en
iyilerinden olabilsinler.678 Nitekim inanıp Salih amel işleyen insanlar meleklerden de
üstün varlıklardır.679 Cin ve şeytan konusunu da insanlar bu yaratıkları bilip tanısınlar
ve onların tuzaklarına düşmesinler diye anlatmaktadır. Çünkü şeytan cinlerdendir ve
insanlar arasına fitne sokmak için fırsat kollamaktadır.680 İnsanlar, şeytanların
tuzaklarına karşı dikkatli olmalı, bunlara karşı Allah’a sığınmalıdır.681 İbn Kesîr bu iki
bölümde Kur’ân ve Sünnet Dışında genel olarak İsrâîliyât’tan istifade etmiştir.
İbn Kesîr, bütün bunları anlatıp insanların dikkatini çektikten sonra eserin II.
Bölümüne geçer ve insanın yaratılışını anlatır.682 Bundan sonra modern tarihçiliğin
konusu olan alan başlamış olur. Yaratılma bakımından aralarında herhangi bir farklılık
olmamasına rağmen, insanın akıl ve irade sahibi olması, diğer mahlukatın onun
hizmetine verilmesine; bundan dolayı da Allah’a karşı sorumlu olmasına neden
olmuştur. Sorumluluğunun gereğini yerine getirebilmesi için de insanın, kendînî ve en
büyük imtihanını bilmesi ve tanıması gerekir. Bu vesileyle, iki olay anlatılır;
Birincisinde kibirlenmesi yüzünden insana secde etmeyip Allah’a karşı gelen şeytanın
kıssasını anlatır. Bununla insanın en büyük düşmanı olan şeytanın özellikleri anlatılmış
ve kibirlenmenin kötü bir davranış olduğu vurgulanmıştır. Bunun için de insanların
674 İbn Kesîr, Tarih, I, 23 675 İbn Kesîr, Tarih, I, 46-67 676 İbn Kesîr, Tarih I, 68-86 677 İbn Kesîr, Tarih, I, 1-86 678 Kur’ân-ı Kerîm, Beyine, 7 679 İbn Kesîr, Tarih, I, 66-67 680 İbn Kesîr, Tarih, I, 73 681 İbn Kesîr, Tarih, I, 86-87 682 İbn Kesîr, Tarih, I, 87-108
103
şeytana karşı dikkatli olmaları ve kibirden sakınmaları istenmiştir.683 Diğer olayda
cennete yerleştirilen Hz. Adem ile Havva’nın, şeytana uyup yasaklanan ağaçtan
yemelerinden dolayı cennetten atılmaları anlatılır.684 Bu olayla da insana nasıl bir varlık
olduğu anlatılmış ve insanın kendisini tanıması istenmiştir.
İbn Kesîr, bundan sonra iki cilt boyunca hem Kur’ân’da hem Yahudi ve
Hıristiyan kaynaklarında ismi geçen Peygamberlerin hayatlarını gönderiliş sırasına göre
anlatır. K. Kerim’de kıssası en çok anlatılan peygamber olan Hz. Mûsa, İsrailoğulları,
Nemrut, Hızır ve Karun hakkında geniş bilgiler aktarır.685 Aynı şekilde o, sık sık atıfta
bulunduğu tefsîrinde de bu konular hakkında önemli bilgiler verir. Mesela İbn Kesîr,
Hz. Nuh’un müşrik topluma gönderilmiş ilk peygamber olduğunu söylemektedir.686 Hz.
Nuh bu topluma Allah’ın mesajlarını ilettikçe toplum ona karşı inatlaşmış ve küfründe
daha da ileri gitmiştir. Bu inada rağmen Hz. Nuh 950 yıl kavmi içinde kalmış ve
peygamberlik görevini îfa etmiştir.687 Yine bu peygamberler içinde bugün Müslümanlar
tarafından isimleri pek bilinmeyen Samuel688 (İbn Kesîr Samyoel689 peygamber adıyla
ifade etmiştir) ve Danyal690 (kitabı mukaddeste Daniel691 adıyla ifade edilmektedir)
Peygamberlerin kıssalarını da anlatır. Bu bölümde sadece peygamberleri anlatmaz.
Onların yaşadıkları toplumlar ve bu toplumların yaşantı biçimleri hakkında da bizlere
değerli bilgiler verir. İbn Kesîr, bu bölümde Zülkarneyn peygamberden sonra Ye’cûc-
Me’cûc692 ve Ashab-ı Kehf693 gibi Kur’ân’da anlatılan bütün kıssaları ve toplulukları
anlatır.
III. bölümde câhiliyye dönemi anlatılır. İbn Kesîr bu bölümde, Arabistan’da
meydana gelen fiil vakıası,694 Kusay’ın Kâbe’nin idaresini Huzâlılardan geri alması695
ve Zemzem kuyusunun Abdülmuttalib tarafından bulunması696 gibi çeşitli olaylara yer
683 İbn Kesîr, Tarih, I, 93 684 İbn Kesîr, Tarih, I, 96-108 685 İbn Kesîr, Tarih, II, 353-486 686 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri, VIII, 3919 687 İbn Kesîr, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerîm Tefsîri, XI, 6267 688 Kitabı Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit, “I. Samuel”, İstanbul 1985, s, 272 689 İbn Kesîr, Tarih, II, 13-20 690 İbn Kesîr, Tarih, II, 68-71 691 Kitabı Mukaddes, Daniel, 840-855 692 İbn Kesîr, Tarih, II, 180-185 693 İbn Kesîr, Tarih, II, 186-194 694 İbn Kesîr, Tarih, II, 282-292 695 İbn Kesîr, Tarih, II, 333-341 696 İbn Kesîr, Tarih, II, 390-395
104
vermiştir. Ayrıca öhret bulmuş cömertlerden Hatemi Tâî,697 şâir İmrü’l-Kays698 ve Ka’b
b. Lüey699 gibi şahısların hayat hikayelerini de anlatmaktadır. İbn Kesîr bu bölümde,
Araplar arasında putlara tapma olayının nasıl meydana geldiğini ve yaygınlaştığını
farklı rivâyetlerle anlatır.700 Bunlardan birine göre Arabistan da puta tapma olayı ilk
olarak Huzâlılar döneminde meydana gelmiştir. Bu kabile 300 yıldan fazla Mekke’yi
yönetmiştir. Kabilenin liderlerinden biri olan Amr b. Luhay, ticaret yolculuklarından
birinde Hubel putunu Mekke’ye getirir ve insanların ona saygı gösterip tapmalarını
emreder. Başka bir rivâyette puta tapma olayı ilk olarak İsmâil oğullarında meydana
gelmiştir. Buna göre Mekke’nin kendilerine dar gelmesinden sonra oradan ayrılıp
göçenler, Harem-i Şerîf’e olan saygılarından dolayı Kâbe’den bir taş alıp kendileriyle
götürürlerdi. Konakladıkları yerde o taşı ortaya koyup Kâbe’yi tavaf eder gibi tazimde
bulunurlardı. Bir nesil sonra bu kabileler, hoşlarına giden ve güzel buldukları her taşa
tapmaya başladılar. En sonda da bu taşlar kendilerine ibadet edilen tanrılara dönüştü.
Böylece Araplar arasında puta tapıcılık başlamış oldu.701 Bundan sonra Hz. Peygamberi
müjdeleyen olayları anlatmaya başlar. Hemen ardından Peygamber Efendimizin
Doğumuyla İslâm tarihini başlatmış olur. Hz. Peygamberin peygamberlik öncesi
hayatıyla ilgili çok fazla bilgi yer almaz. Bu bölümün kaynakları kendisinden önceki
İslâm tarihi kaynaklarıdır.702
İbn Kesîr, eserin başında da bahsettiği gibi Hz. Peygamberin hayatını susamış
gönüllere su serpecek ve hastalıklı olanların da marazını giderecek şekilde anlatmaya
çalışacağını söylemektedir.703 IV. bölüm olarak sınıflandırdığımız bu kısım Kur’an ve
Sünnet çerçevesinde anlatılır. İbn Kesîr önce konuyla ilgili âyetleri; ardından gerekli
gördüğü hadisleri sahihlik, zayıflık ve noksanlıklarıyla birlikte aktarır; sonra ilgili
kaynaklardan bilgiler verilir en sonda gerekli gördüğü yerlerde yorum yapar. Aslında
onun anlatmak istediği asıl bölüm burasıdır. Nitekim eserin üçte birine yakın kısmını
Hz. Peygamberin siyerine ayırmıştır.704 Bu bölümde çok fazla tekrara yer vermekle
697 İbn Kesîr, Tarih, II, 344-351 698 İbn Kesîr, Tarih, II, 353-356 699 İbn Kesîr, Tarih, II, 389-390 700 İbn Kesîr, Tarih, II, 307-311 701 İbn Kesîr, Tarih, II, 308 702 İbn Kesîr, Tarih, II, 323; 357; 367 vd 703 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 704 Türkçe çevirisini göz önünde bulundurduğumuzda 2. cildin bir kısmı ile 3,4 ve 5. ciltlerin tamamı ve 6. cildin 425 sayfasıyla birlikte toplam 4 cilt olur.
105
birlikte, Peygamber Efendimizin başından geçen her olayı insanların ibret alacağı
şekilde anlatmıştır. Çünkü İbn Kesîr, Onun hayatını zihinlere ve gönüllere kazımak
istemektedir. Bunun için önemli olayları uzun bir şekilde anlatmıştır. Hz. Peygambere
Peygamberlik gelmesi;705 Hz. Ali,706 Hz. Ebû Bekir,707 Hz. Hamza708 ve Hz. Ömer709
gibi önemli şahısların Müslüman olması; Müslümanların çektiği sıkıntılar,710 özellikle
Hicret711 ve Bedir Gazvesi712 gibi olayları uzun uzadıya anlatır. Mesela Bedir gazvesine
katılan Sahabenin isimleri alfabetik sıraya göre verir. Yıl olarak Mekke dönemi daha
fazla olmasına rağmen Medine dönemini daha uzun anlatır.713 Çünkü bu dönem ilk
İslâm toplumunun şekillendiği ve ilk İslâm Devleti’nin kurulduğu dönemdir. Hicretle
birlikte eserin tasnif metodu da şekillenir. Buna göre hicretten itibaren eserin bitiş tarihi
olan 767/1366 yılına kadar, olaylar kronolojik sıraya göre verilir.714 Ama Sîret’in
Mekke bölümü yıllara bölünmese bile her yıl meydana gelen olaylar bir arada
zikredilmiştir.715
Müellifimiz, Hz. Peygamberin vefatından sonra onun terekesi, ailesi ve
kendisine hizmet edenleri; vahiy katipleri, giydiği elbise ve kullandığı malzeme
hakkında bilgiler verir.716 Daha sonra onun Şemaili, nübüvveti ile ilgili delilleri,
mucizeleri ve gelecekle ilgili verdiği bilgileri anlatarak Sîret bölümünü tamamlamış
olur.717
İbn Kesîr, eserin V. bölümü olan Hulefâ-i Râşidîn dönemini de aynı titizlikle
anlatır. Bu dönemi önceki dönemin yöntemiyle anlatmış fakat Kur’ân ve Sünnetten çok
az istifâde ettiği için tekrarlar azalmıştır. Çünkü Peygamberin vefatı bu iki kaynağın
kesilmesine sebep olmuştur. Ama bu dönem içerisinde anlattığı konularla ilgili çok az
da olsa önce ayet ve hadîsleri aktarmıştır. Bu açıdan bölümün kaynakları daha çok
705 İbn Kesîr, Tarih, II, 473 706 İbn Kesîr, Tarih, III, 39 707 İbn Kesîr, Tarih, III, 41 708 İbn Kesîr, Tarih, III, 51 709 İbn Kesîr, Tarih, III, 118 710 İbn Kesîr, Tarih, III, 73 711 İbn Kesîr, Tarih, III, 271-308 712 İbn Kesîr, Tarih, III, 383-493 713 Mekke Dönemi III. cildin ilk 300 sayfasında anlatılır. Medine dönemi ise III. cildin son 220 sayfası, IV. cildin tamamı ve V. cildin 400 sayfasında anlatılır. 714 İbn Kesîr, Tarih, III, 309 715 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 328–329 716 İbn Kesîr, Tarih, V, 470-590 717 İbn Kesîr, Tarih, VI, 9-412
106
sahabe ve tabiîn kavlidir. Bunlar da İslâm tarihinin ilk kaynaklarından seçilerek
aktarılmıştır.718 Usame’nin ordusuyla ilgili anlatılanlar buna örnek verilebilir.719 Bu
bölümde birçok olay Kur’ân ve Sünnetle açıklanmıştır. İbn Kesîr, sahabenin, özellikle
de Hulefâ-i Râşidîn’in tavırlarını ve çeşitli konularla ilgili kararlarını, bu iki kaynakla
açıklamaya çalışır.720 Çünkü sahabe hayat tarzını Kur’ân ve Sünnete göre belirlemiştir.
Bunun için de örnek nesildir. İnsanlar bu örnek nesli dikkate almalı, hayatlarını Kur’ân
ve sünnet çerçevesinde düzenlemelidir. Bu vesileyle büyük sahabenin faziletleri ve
örnek davranışları çerçevesinde hayatları uzun uzadıya anlatılmıştır. Hz. Osman721 ve
Hz. Ali’nin722 hayatları bunlara güzel bir örnektir.
Sekizinci ciltten itibaren eserin VI. bölümü başlamış olur. Bu bölümde Emevîler
ve Abbâsîler anlatılır. el-Bidâye’nin en zayıf bölüm bu burasıdır. Çünkü İbn Kesîr bu
bölümde Taberî dışında çok az kaynak kullanmıştır. Buna rağmen çeşitli konularda
görüşleri karşılaştırmış, değerlendirmelerde bulunmuş bazı yerlerde kendi görüşünü de
söylemiştir.723 Bu bölümde de bazı olayları Kur’ân ve Sünnetle açıklamıştır. Hz. Hasan
‘ın hilafetten çekilmesi ve Muaviye’nin Halîfeliği buna örnek verilebilir.724 Yine bu
dönemde önemli şahısların hayat hikayeleri örnek alınacak şekilde anlatılır. Çünkü bu
dönemde, özellikle Emevîler’in ilk 50 yılında, birçok sahabe hayattadır. 725 Bu bölümde
önce siyâsî ve sosyal olaylar önem sırasına göre genel bir şekilde verilir, daha sonra o
yıl vefat eden meşhurların biyografileri anlatılır.726 İbn Kesîr, bundan sonraki dönemi
daha kısa anlatır. Bu bölümlerde her yıl görevde olan devlet başkanını, varsa
yardımcılarını, kadıları, valileri, nâibleri ve önemli komutanları zikretmiş daha sonra
siyâsî ve sosyal olaylardan, toplumsal afet ve hastalıklardan bahsetmiştir.
İbn Kesîr, son ciltte de yaşadığı dönemi anlatır. Taksim ettiğimiz VII. Bölüme
denk gelen bu cilt, ortaçağ Türk-İslâm tarihi için çok önemli bir kaynaktır.
Memlûkler’le ilgili727 olduğu kadar Dımaşk ve Suriye tarihi açısından da önemlidir. Bu
718 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 719 İbn Kesîr, Tarih, VI, 430-432 720 İbn Kesîr, Tarih, VII, 9; 32; 128 721 İbn Kesîr, Tarih VII, 301-352 722 İbn Kesîr, Tarih, VII, 508-555 723 İbn Kesîr, Tarih, İbn Kesîr, VIII, 350 724 İbn Kesîr, Tarih, VIII, 31; 39 725 İbn Kesîr, Tarih, VIII, 63-80; 128-137 726 İbn Kesîr, Tarih, IX, 287-302 727 Ali Aktan, Tarih, 20
107
cilt o dönemin siyâsî, sosyal ve kültürel hayatıyla ilgili önemli bilgiler içermektedir.
Eserin anlatım metodu çok değişmemekle birlikte bu dönemde bilgiler daha net verilir.
Anlatılan yılın başında devlet kademesindeki görevliler zikredilir, sonra olaylar aylara
hatta günlere taksim edilerek anlatılır. En sonda da o yıl vefat eden önemli şahısların
biyografileri aktarılır.728 İbn Kesîr eserini 767/1366 yılı tarihi olaylarıyla sona erdirir.
Özetlemek gerekirse eserin İslâm tarihçiliği açısından en önemli bölümleri Hz.
Peygamberin hayatı, Hulefa-i Râşidîn dönemi ve İbn Kesîr’in yaşadığı dönemdir.729
Bugün tarihiyle birlikte yayınlanmayan fakat eserin VIII. bölümünü oluşturan
son kısım daha çok kıyamet ve ahiret ahvalini anlatır. İbn Kesîr, el-Bidâye’nin
önsözünde eserin son kısmında ölüm sonrası dirilişten, mezarlardan çıkıştan, kıyametin
hallerinden, Ahiret gününden Cennet ve Cehennemden bahsettiğini söylemektedir.730
Yaratılmışların tarihi ve bütüncül tarih anlayışı dediğimiz de bu anlamda, yani sadece
insanları ve diğer bütün canlıların değil bunlarla birlikte Allah’ın yaratmış olduğu ilk
varlık ve ölüm sonrası da tarihin kapsama alanı içindedir. Çünkü ona göre tarih ibret
alınması gereken bir alandır ve hayat sadece bu dünyayla sınırlı değildir. Bugün
yaşadıklarımız geleceğimizi de etkilemektedir.
Bu eserde İbn Kesîr’in nakilci yönü ağır basmaktadır. Yukarıda anlattığımız gibi
onun amacı insanlara öğütler verip hayatlarını düzene koymalarına vesile olmaktır. Bu
açıdan o, bazen hiçbir yorum yapmadan ve herhangi bir açıklamada bulunmadan
konuyla ilgili âyetler, hadîsler ve âlimlerin görüşlerini aktarmıştır.731 Bu özellik onun
nakilci bir âlim olmasından kaynaklanmaktadır. Aslında nakilcilik, olayları basit
anlamda ele alıp nakletmek demek değildir. Mesela Taberî’yi düşünelim, onun
sayesinde bize birçok olayla ilgili çok çeşitli rivâyetler ulaşmıştır. Bu rivâyetler tarih
ilmine büyük bir zenginlik katmakta ve olayları farklı açılardan değerlendirme imkanı
sağlamaktadır
İbn Kesîr için de aynı durum geçerlidir. O da üstüne düşeni yapmış Taberî dahil
birçok kaynaktan ve isimden istifâde ederek bu değerli eserini ortaya koymuştur. Bu
açıdan baktığımızda tarih için nakil olayının nedenli önemli olduğu daha iyi anlaşılır.
Çünkü nakil olmasaydı tarih de olmazdı.
728 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 255-260 729 Ali Aktan, Tarih, 20 730 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 731 İbn Kesîr, Tarih, I, 211-213
108
İbn Kesîr eserinde söylenen bazı sözleri akıl süzgecinden geçirdiği gibi olayları
ve şahısları tarihi bilgilerle karşılaştırmış söylenenlerin niteliğini ortaya koymaya
çalışmış ve bunlarla ilgili çeşitli yorumlarda bulunmuştur. Mesela ilk Müslümanların
kim olduğu konusundaki rivâyetleri bir araya toplamış, onlardan tarihi bilgilere uygun
olmayanları tespit edip elemiştir. En sonda ise bir senteze ulaşarak kendi görüşünü
ortaya koymuştur.732 Buna göre kadınlardan ilk Müslüman olan, Hz. Hatice’dir. O, aynı
zamanda erkeklerden önce de Müslüman olmuştur. Kölelerden ilk Müslüman olan,
Zeyd b. Harise; Çocuklardan ilk Müslüman olan, Hz. Ali; Hür erkeklerden ilk
Müslüman olan da Hz. Ebû Bekir olmuştur.733 Yine bu çerçevede Hz. Ömer’in kırkıncı
Müslüman olamayacağını söylemiştir. Çünkü o Müslüman olmadan önce Habeşistan’a
hicret edenlerin sayısı seksenden fazla idi. Buna göre o, Mekke’de kalanlar içinde
kırkıncı Müslüman olmuştur.734
İbn Kesîr, eserinde bazı olayları sebep sonuç ilişkisi ve mantık kuralları
çerçevesinde anlatmıştır. Mescidi nebevinin inşaatıyla ilgili bir hadîste “Resulullah
(sav) hendeği kazarken insanlar kerpiç taşıyorlardı.” denmektedir. Buna karşılık İbn
Kesîr, hendek kazımında kerpiç taşımanın bir anlamının olamayacağını ve râvî’nin
olayları birbirine karıştırmış olabileceğini söylemiştir.735
İbn Kesîr, bazen olayların sonuçlarından yola çıkarak sebeplerini ortaya
koymaya çalışmıştır. Sultân Hasan b. Kalavun’un sultânlıktan düşürülmesini çeşitli
sebeplere dayandırmıştır. Buna göre o, Sultân Nâsır Hasan'ın tamahkârlığı ve hırsının
arttığını, halka kötü muamelede bulunduğunu, gereksiz binalar yaptırdığını, hazineye el
koyduğunu, bu paralarla kendine çok miktârda köy ve çiftlik satın aldığını söylemiştir.
Yine kendisine bağlı ümerâyı memnûn etmek için diğer ümerânın gelirlerini kısmıştı.
Bu ve buna benzer sebeplerden dolayı halkın desteğini kaybederek iktidarından
olmuştur.736 Burada da onun neden-nasılcı tarih metoduyla hareket ettiğini ve tarihe
neden sonuç açısından baktığını söyleyebiliriz.
İbn Kesîr eserinde, mümkün olduğu kadarıyla meydana gelen olayların kesin
tarihini verme çabası içine girmiştir. Önceki dönemlerle ilgili gerekli gördüğü yerlerde
732 İbn Kesîr, Tarih, III, 49-50 733 İbn Kesîr, Tarih, III, 42 734 İbn Kesîr, Tarih, III, 119 735 İbn Kesîr, Tarih, III, 325 736 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 420–421
109
olayın tarihiyle ilgili münakaşalarda bulunmuş en doğru tarihi ortaya koymaya
çalışmıştır. Mesela Hz. Hatice’nin vefatı tarihi hakkında çeşitli rivâyetleri aktardıktan
sonra onun İsrâ gecesinden önce vefat ettiği sonucuna varmıştır.737 Ama kendi
döneminde farklı bir yol izlemiş ve mümkün olduğu kadar olayları günü gününe
kaydetmeye çalışmıştır. Mesela babasının vefat tarihini yıl ve ay şeklinde,738 Hocası İbn
Teymiye’nin vefat tarihini ise yıl ay ve gün şeklinde vermiştir.739 el- Bidâye’nin çeşitli
yerlerinde bu konu ile ilgili birçok örnek mevcuttur.740
İbn Kesîr bazı bölümlerin başlarında o bölümde hangi konuları işlediğine dair
özet bilgiler de sunmuştur. Mesela İbn Kesîr Mekke dönemiyle ilgili bir bölüm
hakkında şunları söylemekteir:“Bu fasıl, Kureyş kabilesinin, Rasûlullah (sav)’a yardım
ettikleri için Haşimoğullarıyla, Abdülmuttalib oğullarına muhalefet etmesinden ve
onları Şi’bi Ebi Talib’de uzun süre muhasara altında tutmalarından, bu hususta zâlim ve
facir bir belge yazmalarından bahseder. Yine bu fasılda, anılan belgede zuhur eden ve
Rasûlullah’ın gerçek elçi olduğuna delâlet eden peygamberlik mucizelerinin
zuhurundan da bahsedilmektedir.”741
İbn Kesîr bazen anlattığı yılın sonunda o yıl meydana gelen önemli olayları özet
olarak tekrar anlatmıştır. Anlaşıldığı kadarıyla İbn Kesîr hem o yılın önemini hem de
olayların farklılığını göz önünde bulundurarak böyle bir yola baş vurmuştur. Bu
tekrarlar daha çok Medine de Hz. Peygamberin yaşadığı yıllarda742 ve Hulefâ-i Raşidîn
döneminde743 meydana gelen olaylarda söz konusudur.
İbn Kesîr el-Bidâye’nin çeşitli yerlerinde tefsîrine atıflarda bulunmuştur.
Konuyla ilgili özet bilgi verdikten sonra isteyenlerin detaylı bilgi için tefsîrine müracaat
edebileceğini söylemiştir.744 Bu konuda İbn Kesîr’in: “Tefsîrimizde bu sûreyle ilgili
olarak geniş açıklamalarda bulunduk.”745 İfadesini buna örnek verebiliriz
737 İbn Kesîr, Tarih, III, 196 738 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 83 739 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 230 740 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 451 741 İbn Kesîr, Tarih, III, 126 742 İbn Kesîr, Tarih, III, 521 743 İbn Kesîr, Tarih, VII, 54 744 İbn Kesîr, Tarih, III, 79 745 İbn Kesîr, Tarih, III, 159
110
2- el-Bidâye’deki Tenkîdleri
Rivâyetlerin tespit edilip, kitaplara geçirilmesi ilk tarihçilerin başka işlerle de
uğraşmalarına fırsat vermedi. Sonradan gelenlerin rolü ilk çalışmaların özetlenip
genişletilmesi şeklinde gerçekleşti. Bu dönemde yapılan çalışmaları inceleyenler metin
üzerinde yapılan hassas tenkîdleri görebilirler. İbn Kesîr’in el-Bidâye ve’n-Nihâye’sinde
sözünü ettiğimiz tenkîdler açıkça görülmektedir. 746 İbn Kesîr, sened ve metinle ilgili
diğer eserlere oranla çok yönlü ve ince eleştirilerde bulunmuş747 ve Kur’ân’a ters olan
rivâyetleri de tümden reddetmiştir. O, metinde bulunan çeşitli gariplikleri vurguladığ
gibi, bu garipliklerin nedenlerini hadîsteki ve gramerdeki maharetini kullanıp ortaya
koymuştur. İbn Kesîr’in anlattığına göre 701/1301 yılında ulema Hayberli Yahudiler
için cizye ödeme zorunluluğu getirir. Bunun üzerine onlar Resûlullâh (sav)’ın
kendilerini cizyeden muaf tutuğuna dair bir yazı getirirler. Ulemanın incelemesi sonucu
yazının doğru olmadığı anlaşılır. İbn Kesîr de yazıyı incelediğini ve nahiv ilminin
kurucusu olan Hz. Ali’nin böyle bir metin yazamayacağı sonucuna varmıştır.748 İbn
Kesîr burada özellikle metin eleştirisi noktasında günümüzdeki anlayışa yakın bir
görüntü çizmektedir.
Rivâyetleri bir hadîsçi gözeyle değerlendirmiş; bunları sened ve metin yönünden
gerekli gördüğü yerlerde tenkîde tabi tutmuştur. İbn Kesîr bunu yaparken de çeşitli
ifadeler kullanmıştır. Metinle ilgili eleştirilere “bu metinde şiddetli bir gariplik
vardır”749 “gerçekten bu, garip bir rivâyettir”750 “bu, garip ve münker bir hadîstir”751
gibi bunlara benzer ifadeler kullanmış,752 hatta bazen aktardığı rivayetleri tümden
reddetmiştir.753 Bu garipliğin nedeni bu ifadelerin ya Kur’ân’a ya Sünnete ya da tarihi
bilgilere uymamasıdır. Nitekim el-Bidâye’de bu anlamda birçok ifade mevcuttur.754 İbn
Kesîr, eksik ve hatalı gördüğü rivâyetleri eleştirmekle kalmamış oradaki çelişkileri
746 Umeri, Medine Toplumu, 13 747 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 328–329 748 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 65 749 İbn Kesîr, Tarih, I, 17 750 İbn Kesîr, Tarih, II, 524 751 İbn Kesîr, Tarih, VII, 342, 457; X, 86 752 İbn Kesîr, Tarih, VII, 42, 304, 526 753 İbn Kesîr, Tarih, VII, 170, 242 754 İbn Kesîr, Tarih, II, 524
111
ortaya koyup düzeltmeye de çalışmıştır.755 Senedle ilgili eleştirilerde de bulunarak “bu
şeylerin senedlerinde gariplikler vardır”756; “bu hadîsin râvilerinin çoğu zayıf
kimselerdir”757 gibi ifadeler kullanmıştır.
İbn Kesîr, kronoloji alanında çok iyi bilgilere sahiptir. Bu bilgisi sayesinde,
klasik kaynaklarla ilgili çeşitli eleştirilerde bulunmuştur. Bu eleştirilerin birçoğu İbn
İshak’a yapılan eleştirilerdir. Mesela İbn Kesîr’in, İbn İshak’tan aktardığı bir rivayete
göre Varaka b. Nevfel, işkence altında olan Bilal’e uğrar, onun söylediklerini tasdik
eder ve işkence yapanlara bu adamı öldürürlerse mezarını ibadet yeri yapacağını
söylermiş. İbn Kesîr bu rivayeti imkansız görmüştür. Çünkü Varaka b. Nevfel, vahiy
kesintisi (fetret-i vahiy) döneminde vefat etmiştir. Hz. Bilal de Müddessir suresinin
nüzulünde sonra Müslüman olmuştur. Dolayısıyla Bilal işkence görürken, Varaka b.
Nevfel’in onun yanına uğraması mümkün değildir.758 Yine İbn Kesîr, İbn İshak’n,
Mekke’den Habeşistan’a hicret eden Muhacir Müslümanlar arasında Ebu Musa el-
Eş’arî’yi de zikretmesinin garip ve tuhaf olduğunu söyleyerek İbn İshak’ı
eleştirmektedir.759 İbn Kesîr, bu konuda daha başka örnekler de verir.760 Kronoloji
bilgisi, hem rivâyetleri daha iyi yorumlamasını sağlamış hem de zaman açısından daha
sağlıklı sonuçlara varmasına imkân vermiştir.
Başka bir eleştirisi de Hz. Eb Bekir’in Müslüman olmasıyla ilgilidir. Buna göre
Hz. Ebû Bekir, Müslüman olmadan önce Peygamber Efendimizle karşılaşır. O’na bazı
sorular sorarak bilgi edinmeye çalışır. İbn İshak, Hz. Ebû Bekir’in İslâm’ı kabul
etmesine rağmen Peygamberimizin söylediklerini ikrar veya inkar etmediğini söyler.
İbn Kesîr, konuyla ilgili başka hadîsleri örnek gösterip Hz. Ebû Bekir’in tereddüt
geçirmeden hemen İman ettiğini söylemektedir.761
İbn Kesîr Taberi’ye de önemli eleştirilerde bulunur. Birçok örnek olduğu için biz
sadece bununla ilgili İbn Kesîr’in kullandığı birkaç ifadeyi aktarmakla yetineceğiz.
“Taberî bu görüşü tercih etmiştir ki bu zayıf bir görüştür.”762 Bazen İbn Kesîr, Taberînin
755 İbn Kesîr, Tarih, VII, 149 756 İbn Kesîr, Tarih, I, 18 757 İbn Kesîr, Tarih, I, 43 758 İbn Kesîr, Tarih, III, 84-85 759 İbn Kesîr, Tarih, III, 101 760 İbn Kesîr, Tarih, X, 10 761 İbn Kesîr, Tarih, III, 42-43 762 İbn Kesîr, Tarih, I, 341
112
konuyla ilgili söylediklerini aktardıktan sonra, bu sözün garip olduğunu söylemiştir.763
Başka bir ifadesi de şöyledir:“İbn Cerîr şöyle dedi, İbn Cerîr bu konuda sözü çok uzattı
ve lüzumundan fazla açıkladı.”764 Gibi ifadelerle Taberî’yi hem eleştirmiş hem de
kaynak göstermiştir.
G- TARİHİ KAYNAK OLMA DEGERİ
İbn Kesîr, bu eseri hem Taberî, İbn Asakîr, İbn Cevzî, İbn Esîr gibi ilk dönem
hem de yaşadığı dönemdeki Zehebî ve Birzâlî gibi İslâm tarihçilerinden istifâde ederek
yazmıştır.765 Bu açıdan o, kullandığı kaynakların zenginliği ve değeri bakımından İslâm
tarihi ve tarihçiliği açısından önemli bir kaynaktır. Ayrıca tefsîr, hadis, fıkıh, tarih ve
dinler tarihi gibi alanlarda önemli birikime sahip İbn Kesîr gibi büyük bir âlim
tarafından yazılmış olması, eseri daha da değerli kılmaktadır. Çünkü o, bu birikimi
sayesinde istifâde ettiği kaynakları sıkı bir eleştiriden geçirip en önemlilerini almıştır.
Mesela peygamberler tarihi bölümü İslâm tarihçiliği açısından değerli bilgiler ve
yorumlar içeren bir kaynaktır. İbn Kesir bu bölümde, Kur’ân ve Sünnete aykırı olmayan
İsrâîliyât haberlerini de kaynak olarak kullanmıştır.766 Nitekim bu çerçevede eski
tarihçilerin incelemeden kabul ettikleri birçok İsrâîliyâtı elemiştir.767
el-Bidâye’nin Hz. Peygamberin hayatını anlatan kısmı İslâm tarihçiliği açısından
en önemli kaynaklar arasında değerlendirilir.768 Bu bölümde önce Kur’ân ve Sünnetle
konuların çerçevesi çizilmiş, diğer bilgiler bunun üzerine bina edilmiştir. Kur’ân’’a
aykırı gördüğü hiçbir rivayeti almamıştır. Aldıklarının eksikliklerini ve hatalarını ortaya
koymuş neden öyle olmayacağını açıklamaya çalışmıştır.
763 İbn Kesîr, Tarih, I, 51 764 Kitapçı, age, 124 765 Şeşen, age, 197 766 İbn Kesîr, Tarih, I, 3 767 Günaltay, İslâm Tarihinin Kaynakları, 328 768 Ali Aktan , Tarih, 20
113
İbn Kesîr son ciltte de yaşadığı dönemi anlatır. Bu cildin Memlûkler Devletini
konu edinmesi769 ortaçağ Türk İslâm tarihinin en önemli kaynaklarından olmasına
neden olmuştur.770 O dönemin Dımaşk’ının siyâsî, sosyal ve kültürel hayatıyla ilgili
önemli bilgiler içeren eser 767/1366 tarihi olaylarıyla sona erer.
Eserin geneline baktığımızda biyografi açısından zengin olduğunu görürüz.771
İslâm tarihinin ilk döneninden İbn Kesîr’in yaşadığı döneme kadar birçok İslâm
büyüğünün hayat hikayeleri önemine göre anlatılmıştır. Bunlardan en önemlilerinin
hayat hikayeleri uzun uzadıya anlatılmış, haklarında detaylı bilgiler verilmiştir.
Anlatılan şahıs Halîfe, sultân veya önemli bir yöneticiyse devlet yönetimindeki başarısı,
adalet anlayışı, halka karşı tavırları;772 âlimse ilmî yetkinliği, kimlerden ders aldığı,
eserleri, hangi kurumlarda ders verdiği gibi özellikleri anlatılmıştır.773
H- KENDİNDEN SONRAKİ TARİHÇİLERE ETKİSİ
İbn Kesîr, el-Bidâye ile İslâm tarihinde önemli bir iz bırakmıştır. Onun yazdığı
bu eser henüz hayattayken İslâm dünyasının çeşitli yerlerine yayılmış ve birçok kişi
tarafından okunmuştur.774 Mesela Horasan bölgesinden bir genç ondan ders almak için
gelmiş ve İbn Kesîr’in bu bölgede tanındığını, sevildiğini ve halk arasında eserlerinin
yaygın olduğunu söylemiştir.775 Sonraki dönemlerde de el-Bidâye insanlar arasında
elden ele dolaştığı gibi birçok tarihçiye kaynaklık etmiş, onlara tarihçilik açısından
örmek bir Metot sunmuştur.
İbn Kesîr kendisinden sonra birçok talebe yetiştirmiş, bunlar da sonraki
dönemleri etkileyecek birçok eser bırakmışlardır. Nitekim onun biyografisini yazan
769 Şeşen, age, 197 770 Kitapçı, Yeni İslâm Tarihi, 124-5 771 Şeşen, age, 197 772 İbn Kesîr, Tarih, VII, 220-232 773 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 226-234 774 İbn Hacer, ed-Dürer, I, 374 775 İbn Kesîr, Tarih, XIV, 441-442
114
birçok tarihçi İbn Kesîr’in öğrencisinin çokluğundan bahsetmiştir.776 Bu talebelerinden
bazıları onun bu eserine çeşitli şerhler yazmışlardır. Mesela öğrencisi olan İbn Hicci,
İbn Kesîr henüz hayattayken, el-Bidâye’ye 769 yılına kadar gelen bir şerh yazmıştır.
Daha sonra bu şerhi İbn Kâdî Şühbe devam ettirmiş ve 840 yılına kadar getirmiştir.777
Nitekim klasik kaynaklarda da İbn Kâdî Şühbe’nin; Zehebî, Birzalî ve İbn Kesîr’in
tarihlerine zeyl yazdığı söylenmektedir.778 Ayrıca İbn Hiccî’nin yukarıdakinden farklı
olarak 793-815 yıllarını kapsayan el-Bidâye’ zeyli 2003 yılında Beyrutta Ebû Yahyâ
Abdullah el-Kundûrî tarafından tahkik edilerek iki cilt halinde yayımlanmıştır.
Yine Ahmed b. Ebû Bekir et-Taberânî (v. 835/1431) ve İbn Hacer el-Askalânî
(v. 852/1449) de esere birer zeyl yazmışlardır.779 Ayrıca başta İbn Kâdî Şühbe diğer
eserlerini yazarken, Bedrüddin Aynî de İslâm tarihi ile ilgili yazdığı eserlerinde İbn
Kesîr’den istifâde etmişlerdir.780 Ebü'l-Mehâsin Şemseddin Muhammed b. Ali b. el-
Hasan Hüseynî (765/1364), İbn Kesîr’den önce vefat etmesine rağmen hem ona
öğrencilik yapmış hem de yazdığı biyografilerde ondan istifâde etmiştir.781
Kâtib Çelebi, İnbâü’l-Ğumr adlı İbn Hacer’e ait eserin el-Bidâye’nin zeyli
olduğunu söylemektedir.782 Ayrıca Kâtib Çelebi kendi dönemindeki tarih kitaplarını
değerlendirirken el-Bidâye’yi, Zehebî ve Birzâlî’nin eserleriyle birlikte en önemli
tarihler arasında zikretmekte ve İbn Kesîr’in eserinin diğer ikisini kendinde cem
etmekle onlardan üstün olduğunu söylemektedir.783
İbn Kesîr’in bu eseri telif edildikten kısa bir süre sonra diğer dillere de tercüme
edilmiştir. Bunlardan biri Şirvanlı Mahmud (v. 855/1451)’un Tarih-i İbn Kesîr
Tercümesi adlı çevirisidir. Bu tercüme dönemin Osmanlı padişahlarından II. Murad’a
sunulmuştur.784
Eserin, tarihî olaylara dair birinci bölümü el-Bidâye ve’n-Nihâye adıyla on dört
cilt halinde basılmıştır (Kâhire 1351-1358/1932-1939). Bizi asıl ilgilendiren ve
Türkçe’ye çevrilen de bu bölümdür. Bu baskı tahkîksiz olup yanlışlarla doludur. Ayrıca
776 İbn Hacer, İnbâü'l-Ğumr, 46 777 Nedvî, age, 83 778 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zünun, III, 338 779 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 780 Şeşen, age, 197 781 Nedvî, age, 85 782 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, I, 442 783 Katib Çelebi, Keşfü’z-Zünûn, III, 347 784 Şirvanlı Mahmud, Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi, 11
115
eserin Halep’teki Medresetü’l-Ahmediyye’de bulunan yazması bir komisyon tarafından
yedi clit (14 cüz) halinde neşredilmiştir (Beyrut 1966). Ancak bu neşrin de ciddi bir
çalışma mahsulü olmadığı ve Kâhire baskısı (1932–1939) esas alınarak yapıldığı
anlaşılmıştır. Eser, Mahmud Şirvanî tarafından Tercemetü’l-Bidâye ve’n-nihâye
(Terceme’i-Tarîh’i İbn Kesîr) adıyla Türkçe’ye de çevrilerek Osmanlı Padişahı Sultân
II. Murad’a sunulmuştur. (Süleymaniye Ktp., Damad İbrahim Paşa, nr. 893–896;
Ayasofya, nr. 2993–2996; Fatih, nr. 4265)785 Bu çevirinin bazı bölümleri Türkiye’de
latinize edilerek yayımlanmıştır.
el-Bidâye ve’n-Nihâye’nin kısmî neşirleri de yapılmıştır. Habeşliler’in
Yemen’deki hâkimiyetinden bahseden bölümü J. F. L. George tarafından De Aethiopum
Imperio in Arabia felice adıyla (Berlin 1833), Hz. Peygamber’in hayatına dair kısımlar
Mustafa Abdülvahid tarafından es-Sîretü’n-Nebeviyye adıyla dört cilt halinde
neşredilmiş (Kâhire 1964–1966), bu kısmı daha sonra ofset baskı olarak tekrar
yayımlanmıştır (Beyrut 1936/1976). Mustafa Abdülvahid, eserin peygamberler tarihine
dair kısmını Kısasül Enbiya adıyla iki cilt halinde yayımlamış (Kâhire 1968), aynı kısım
Abdülkadir Ahmed Ata tarafından da Beyrut (1982), Amman (1985) ve İskenderiye’de
(1981) neşredilmiştir.786 Eser en son Abdülmuhsin et-Türkî tarafından Cize’de 21 cilt
halinde yayımlanmıştır (1997-8-9).
el-Bidâye ve’n-Nihâye’nin, Muhammed Süleyman el-Eşkâr tarafından hazırlanan
indeksi Kuveyt’te (1404/1984), Halil Şahâde’nin hazırladığı indeks de Beyrut’ta
(1407/1987) yayımlanmıştır.787
Yukarıda anlatılanlardan İbn Kesîr’in hem yaşadığı dönemde hem de sonraki
dönemlerde İslâm tarihçiliği açısından ne kadar etkili bir şahsiyet olduğu ortaya
çıkmaktadır. İbn Kesîr’in değeri son dönemde yapılan araştırmalarla daha iyi
anlaşılmaktadır. Türkiye’de onunla ilgili yeterli araştırmalar olmamakla birlikte
dünyanın çeşitli yerlerinde, özellikle Arap dünyasında, onun tarihçiliğiyle ilgili çok
kıymetli araştırmalar yayımlanmıştır. Bunlardan onun tarihçiliğiyle ilgili olarak
Muhammed Zuhaylî’nin İbn Kesîr ed-Dımaşkî adlı bir çalışması 1995 yılında
Dımaşk’ta, bundan 4 yıl sonra da Mesud Rahman Han en-Nedvî el-İmam İbn Kesîr
785 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 786 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI, 132 787 Özaydın, “İbn Kesîr”, DİA, VI.132
116
adındaki doktora çalışmasını yayımlamıştır. Aslında bu eser daha önce yayımlanmakla
birlikte yazar tarafından tekrar gözden geçirilip Dımaşk’ta yeniden yayımlanmıştır.
Ayrıca onun hadîsçiliğiyle ilgili bir eser de el-İmam İbn Kesîr ve Eseruhu fî İlmi’l-
Hadîs Rivâyeten ve Dirâyeten adıyla Adnan b. Muhammed b. Abdullah Al-u Şeleş
tarafından 2005 yılında Amman’da yayımlanmıştır. Bütün bunlar İbn Kesîr’in
çağımızdaki İslâm tarihçiliği üzerindeki etkisini ortaya koymaktadır.
117
SONUÇ
İbn Kesîr, İslâm coğrafyasının işgal altında olduğu bir dönemde dünyaya gelmiş
ve ilmî gelişimini bu ortamda tamamlamıştır. Onun yaşadığı dönemde Haçlı ve Moğol
işgaliyle birlikte meydana gelen siyâsî kargaşa, İslâm dünyasında büyük sıkıntılara
sebep olmuştu. Hatta İbn Kesîr’in sınırları içinde yaşadığı Memlûkler Devleti, sürekli
siyâsî mücâdeleler ve çalkantılar içinde olmuştur. Bu durum Müslüman toplumun
sosyal ve kültürel durumunu hem olumlu hem de olumsuz yönde etkilemiştir. Olumlu
etkisi Müslümanların İslâm kültürüne sıkı sıkıya sarılıp çok sayıda âlim yetiştirmeleri,
bu sayede ilmî mirası koruyarak geliştirmeleridir. Olumsuz tarafına baktığımızda
yetişen bu âlimlerin bir çoğunun önceki bilgileri nakletme dışında çok fazla bir şey
yapmadıkları görülür. Dönemin tarihçilerinden İbn Kesîr, el-Bidâye’de klasik İslâm
tarihi kaynaklarına yaptığı eleştirilerle çağdaşlarından ayrılır. O, hem dönemin
özelliklerini taşıyan bir birikime sahip olmuş hem de bu birikime çeşitli katkılarda
bulunmuştur.
Moğol işgali ve Haçlı saldırıları nedeniyle beldelerini terk etmek zorunda kalan
birçok İslâm âlimi Memlûkler Devletine sığınmıştı. Bu vesileyle Mısır ve Dımaşk
bölgeleri İslâm dünyasının önde gelen ilim merkezleri haline gelmişti. İbn Kesîr, ailesi
diğer bölgelerden göçüp gelen Birzâlî ve İbn Teymiye gibi büyük âlimlerden ders alma
imkanı bulmuş ve bu sayede çeşitli alanlarda kendînî yetiştirmiştir. Bu arada tefsîr,
hadîs, fıkıh ve tarih gibi çeşitli ilim dallarında birçok eser telif etmiş ve bunların bir
kısmı günümüze kadar gelmiştir. el-Fusûl fî Sîreti’r-Resûl, Tabakâtü Fukahâ’i’ş-
Şâfi’iyye ve Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm yüzyılımıza ulaşmış eserlerinden bazılarıdır.
İbn Kesîr’in tefsîr, fıkıh özellikle de hadîs konusundaki uzmanlığı onun
tarihçiliğine büyük katkılarda bulunmuştur. Ders aldığı hocalarından birçoğunun hadîsçi
olmaları ve bunların büyük bir kısmının tarihle ilgilenmeleri (Birzâlî, Mizzî ve Zehebî
gibi), İbn Kesîr’i etkilemiş ve onun tarih alanında büyük eserler vermesine sebep
olmuştur. Genel tarih sınıfına giren el-Bidâye ve’n-Nihâye bu eserlerden biridir. İbn
118
Kesîr, tarih alanındaki birikimini bu eserle ortaya koymuştur. Eser, klasik İslâm
tarihçiliği açısından büyük bir örnektir. Hicretten itibaren olaylar yıllara göre
anlatılmıştır. Her yılın sonunda da o yıl vefat eden önemli şahıslar hakkında bilgiler
verilmiştir. Eser bu açıdan tabakat özelliği taşımaktadır. Ayrıca dönemin ilmî
özelliklerinden olan ansiklopedik metodu – tarih, siyaset, toplum, devlet yönetimi gibi
birçok alanla ilgili bilgi barından hacimli eserler - bu eserde de görüyoruz. İbn Kesîr, bu
eserinde siyâsî olaylarla birlikte devlet yönetimi, sosyal ve kültürel durumla ilgili
önemli bilgiler de verilmiştir. Bunlarla birlikte eserde bazen olaylar âyet ve hadîslerle
yorumlanmış, bazen de çeşitli konularda fıkhî açıklamalarda bulunmuştur.
Metot açısından dönemin eserlerinde bulunan rivayet ve tabakât özelliklerini
taşımakla birlikte eserde çeşitli konularda ince bir eleştiri hakimdir. Özellikle kullandığı
kaynakları eleştirel bir gözle değerlendirmiş ve en sahîh rivâyetleri kullanmaya gayret
etmiştir. Ayrıca İbn Kesîr, eserinde Tevhîd düşüncesini merkeze almış ve insanlar ibret
alsınlar diye bazen olayları ahlâkî öğüt verecek şekilde anlatmıştır. Çünkü ona göre
tarih ibret alınması gereken bir alandır ve hayat sadece bu dünyayla sınırlı değildir.
Bugün yaşadıklarımız geleceğimizi de etkilemektedir.
İbn Kesîr, hadîs ve tefsîrde olduğu gibi tarih alanında da büyük bir birikime
sahipti. O, elde ettiği bu birikim sayesinde birçok öğrenci yetiştirmiştir. Bu
öğrencilerinden bazıları tarihî eserlerinden istifâde ederek önemli eserler telif
etmişlerdir. Bazıları da onun tarihine zeyl yazmış, bu zeyillerin bir kısmı günümüze
kadar gelmiştir. Öğrencilerinden İbn Hiccî’nin yazdığı zeyli buna örnek verebiliriz.
Sonuç itibariyle şunu söyleyebiliriz ki; İbn Kesîr, İslâm dünyasında tarih
alanında yetişmiş seçkin şahsiyetlerden biridir. Her şeyden önce o, kendisinden önceki
tarihçilik anlayışını, kendi dönemindeki tarihçilikle birleştirerek özgün bir Üslûb ve
metot ortaya koymuştur. Bunu da tarih alanındaki en büyük eseri olan el-Bidâye’de
pratiğe dökmüştür.
119
BİBLİYOGRAFYA
Afzalur Rahman, Sîret Ansiklopedisi, Tercüme Kurulu (trc), İstanbul 1996, I
Ağarı, Murat, İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar, İstanbul 2002
___________, İslâm Tarihine Metotolojik Bir Yaklaşım, Van 2004
Aktan, Ali, İslâm Tarihi (Başlangıçtan Emevilerin Sonuna Kadar), Kayseri
2003
Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, İstanbul 1986
Al-u Şeleş, Adnan b. Muhammed b. Abdullah, el-İmam İbn Kesîr ve Eseruhu fi
İlmi’l- Hadîs Rivâyeten Dirâyeteyn, Amman 2005/1425
120
Aycan, İrfan, Söylemez, M. Mahfuz, İdeolojik Tarih Okumaları, Ankara 1998
Bağdatlı, İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâi’l-Müellifîn ve Âsârü’l-
Musannifîn, İstanbul 1951, I
Bolay, Süleyman Hayri, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü, Ankara 1997
Brockelmann, Carl, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, Prof. Dr. Neşet
Çağatay (trc), Ankara 1992
Cahen, Claude, İslâmiyet, Esat Mermi Erendor (trc), Ankara 1990, I
Carr, Edward Hallet, Tarih Nedir, Gizem Gürtürk (trc), İstanbul 1996
Cerrahoğlu, İsmâil, Tefsîr Tarihi, Ankara 1988, II
Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Sözlüğü, İstanbul 2005
Clot, Andre, Kölelerin İmparatorluğu, Turhan Ilgaz (trc), İstanbul 2005
Collingwood, R. G., Tarih Felsefesi Üzerine Denemeler, Erol Özvar (trc) İstanbul
2000
Çakan, İsmâil Lütfü, Hadîs Usûlü, İstanbul 1989
Çubukçu, Asri, “Lâçin”, DİA, XXVII
Davûdî, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakâtü’l-Müfessirin,
Beyrut, I
Demîr, Ömer ve Acar, Mustafa, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Ankara 1998
121
Dûrî, A.Aziz, İlk Dönem İslâm Tarihi, Hayrettin Yücesoy (trc), İstanbul 1991
Ecer A. Vehbi, İslâm Tarihi Dersleri, Kayseri 1991
____________, İslâm Tarihi Dersleri II, Kayseri 1995
Gibb, Hamilton A. R., “Tarih”, İA, İstanbul 1979, XI
Günaltay, M. Şemseddin, İslâm Tarihinin Kaynakları, İstanbul 1991
Güngör, Erol, Tarihte Türkler, İstanbul 1992
Halkın, Leon E, Tarih Tenkîdinin Unsurları, Bahaeddin Yediyıldız (trc), Ankara 1989
Hasan, İbrahim Hasan, Tarih, İsmâil Yiğit-Nusrettin Bolelili (trc), İstanbul 1986, V
Hizmetli, Sabri, İslâm Tarihçiliği Üzerine, Ankara 1991
Humphreys, R. Stephen, İslâm Tarih Metotolojisi, Murtaza Bedir ve Fuat
Aydın (trc), İstanbul 2004
Hüseynî, Ebü'l-Mehasin Şemseddin Muhammed b. Ali b. el-Hasan, Zeylu’t-
Tezkiretü'l-Huffâz, Beyrut 1956
İbn Battuta, Ebu Abdullah Muhammed Tanci, İbn Battuta Seyahatnamesi, A.
Sait Aykut (trc), İstanbul 2004
İbn-Esîr, İslâm Tarihi, Ahmet Ağırakça ve ark (trc), İstanbul 1985, I
İbn Hacer, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed el-Askalani, İnbâü'l-Ğumr bi-Enbâi'l-
Umr fi't-Tarih, Beyrut 1986, I
122
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed Hadramî, Mukaddime, Halil
Kendir (trc), İstanbul, 2004, I
__________, Bilim ile Siyaset Arasında Hatıralar, Vecdi Akyüz (trc), İstanbul 2004
İbn Kâdî Şühbe, Ebü's-Sıdk Takıyyüddin Ebu Bekr, Târîhu İbn Kâdî Şühbe, Adnan
Derviş (thk) Dımaşk 1994, III
______________, Ebü's-Sıdk Takıyyüddin Ebu Bekr, Ahmed, Tabakâtü’ş-Şâfiiyye,
Hafız Abdülhâlim Han (thk), Beyrut 1987, III, s. 85
İbn Kesîr, Ebü'l-Fida İmadüddin İsmâil b. Ömer, el-İctihâd fi Talebi’l-Cihâd,
(thk), Muhammed Zeynuhum, Kâhire, 1993
________, el-İctihâd fi Talebi’l-Cihâd, Abdullah b. Abdurrahim Useylan (thk), Riyad,
1982
_________, Fezâilü’l-Kur’ân, Beyrut 1987
_________, Büyük İslâm Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 1994–5, I-XIV
_________, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî (thk), Cize
1997/1417
_________, el-Fusûl fi Sîreti’r-Resûl, Muhammed el-İyd Hatravî-Muhyiddin Mestu
(thk), Beyrut 1988
_________, Hadîslerle Kur’ân-ı Kerim Tefsîri, H. Bekir Karlığa-Bedrettin Çetiner (trc),
İstanbul 1983-1994, I-XVI
_________, İhtisâr-ı Ulumi’l-Hadîs, Salah Muhammed Uveyza (şrh), Beyrut 1989
123
_________, İrşâdü’l-Fakih ila Ma’rifeti Edilleti’t-Tenbîh, Behçet Yusuf Hamd Ebu
Tayyib (thk), Beyrut 1996/1416
_________, Menâkîbü’l-İmâm eş-Şâfii, Halil İbrahim Molla Hatır (thk), Beyrut 1992
_________, Mevlîdu Resûlullâh, Selahaddin Müneccid (thk), Beyrut 1961
_________, Müsnedü’l-Fârûk Emîri’l-Mü’minîn ve Akvâluhu ala Ebvâbi’l-ilm,
Abdulmu’ti Emin Kal’aci (thk), Mansure 1992
_________, Nihâyetü'l-Bidâye ve’n-Nihâye fi'l-Fiten ve'l- Melâhim, Muhammed Taha
Zeynî (thk), Kâhire 1969, I
_________, Ölüm Ötesi Tarihi, Mehmet Keskin (trc), İstanbul 2001
_________, Şemâîlü’r-Resûl, , Naim Erdoğan (trc), İstanbul 1983
_________, Tabakâtü Fukâhai’ş-Şâfiiyyîn, Ahmed Ömer Haşim-Muhammed Ali
Zeynühüm (thk), Kâhire 1993, I-III
_________, Tefsîrü’l-Kur’ân’il-Azîm, Sami b. Muhammed es-Selame (thk), Riyad,
1997, I
_________, Tühfetü’t-Talib bi-Ma’rifeti Ehâdîsi Muhtasari İbni’l-Hâcib, Mekke 1986
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânü’l-
Lisân Tehzîbu Lisâni’l- Arab, Abde Ali Mihenna (thk), Beyrut 1993
İbn Tağriberdi, en-Nücâmu’z-Zâhire fi Muluki’l-Mısr ve’l-Kâhire, Kâhire
1929, IX
İzzetî, Ebulfazl, İslâm’ın Yayılış Tarihine Giriş, Cahit Koytak (trc), İstanbul 1984
124
Kandemîr, Yaşar, “Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman”, DİA, XXX, İstanbul 2005
Kâşif, Seyyîde İsmâil, İslâm Tarihinin Kaynakları ve Araştırma Metotları, Mehmet
Şeker ve diğerleri (trc), İzmir 1997
Kasım, Kasım Abduh, “Muhammed b. Kalâvûn”, DİA, XXX
Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdullah, Keşfü’z-Zünân an Esâmii’l-
Kütüb ve’l Fünûn, Gustavus Fluegel (ed), Beyrut 1835, I-VII
Kayaoğulları, İsmet, İslâm Kurumları Tarihi, Ankara 1984
Kazıcı, Ziya, İslâm Eğitim Tarihi, İstanbul 1983
__________, İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul 2001
__________, İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul 1985
__________, “İbn Kesîr ve Tarihi”, Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1994, I
Keleş, Bahattin, “Memlûkler Döneminde Sosyal Yapı” Türkler, Ankara 2002, V
Kitabı Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit, İstanbul 1985
Kızıltoprak, Süleyman, “Memlûk”, DİA, İstanbul 2004
Kitapçı, Zekeriya, Yeni İslâm Tarihi ve Türkler, Konya 1994
Kopraman, Kazım Yaşar, “Baybars II”, DİA, V, 224
Kopraman, Kazım Yaşar, “Mısır Memlûkleri”, Türkler, Ankara 2002, V
125
Kopraman, Kazım Yaşar, Mısır Memlûkleri Tarihi, Ankara 1989
Levis, Bernard, “Eyyûbîler ve Memlûk Saltanatı”, İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti,
Hamdi Aktaş (trc), İstanbul 1997, I,
Kütükoğlu, Mübahat S, Tarih Araştırmalarında Usûl, İstanbul 1995
Mahmud, Şirvanlı, Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi IV. Cilt, 1. Kısım, Arslan
Tekin(haz), Ankara 1998
_______________, Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi Giriş-İnceleme-Metin -Sözlük,
Muhammet Yelten (haz), Ankara 1998
_______________, Târih-i İbn-i Kesîr Tercümesi IV. Cilt, 2. Kısım, Mehdi Ergüzel
(haz), Ankara 1999
Makrizî, Takyüddin Ahmed b. Ali, İğâsetü’l-Ümme bi Keşfi’l-Ğumme, Muhammed
Mustafa Ziyade, Cemaleddin Muhammed eş-Şeyyal (thk), Kâhire 2002/1422.
Memiş, Ekrem, Genel Tarih, Konya 2002
Mıquel, Andre, Doğuştan Günümüze İslâm Medeniyeti, Ahmet Fidan-Hasan
Menteş (trc), İstanbul 2003
Mustafa, Şakir, et-Tarihü’l-Arabi ve’l-Müerrihun, Beyrut 1993
Nuaymî, Ebü'l-Mefahir Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed B.Ömer, ed-Dâris fî
Târîhi’l-Medâris, Cafet Huseni (thk), Kâhire 1988, II
Nedvî, Mesud er-Rahman Han, el-İmâm İbn Kesîr, Dımaşk-Beyrut 1999
126
Nur, Rıza, Türk Tarihi, E Kılıç (Haz.), İstanbul 1980, IX
Özaydın, Abdülkerim, “İbn Kesîr”, DİA, İstanbul 1999, XX
Özaydın, Abdülkerim, “Hasan b. Muhammed b. Kalâvûn”, DİA, XVI
Özsoy, Ömer, Sünnetullah, Ankara 1994
Öztuna, Yılmaz, İslâm Devletleri, Ankara 1996, I
Öztürk, Mustafa, Tarih Felsefesi, Elazığ 1999
Parlak, Nizamettin, Lisânüddîn İbnü’l-Hatîb’in Siyâsî Kişiliği ve Tarihçiliği,
Doktora Tezi, Ankara 2004
Sander Oral, Siyâsî Tarih, Ankara 1984
Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, el-İ’lân bi’t-Tevbîh li-
Men Zemme Ehlet’t-Târih, Franz Rosenthal (thk); Salih Ahmed Ali Beyrut (trc)
Sobernheim, M., “Memlûkler” İA, VII, 692
Sourdel, D. “Abbâsî Hilafeti” İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti, Hamdi Aktaş (trc),
İstanbul 1997, I
Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr, Zeylu Tezkiretü’l-
Huffâz, Beyrut, 1956
Şakir, Ahmed Muhammed, el-Bâisü’l-Hasîs Şerhi İhtisâri Ulûmi’l-Hadîs,
Kâhire 1958
127
Şakir, Mahmud, Hz. Âdem’den Bugüne İslâm Tarihi. Ferit Aydın (trc),
İstanbul 1995
Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998
Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed Havlânî, el-Bedrü’t-
Tali’ bi-Mehasin men Ba’de’l-Karni’s-Sâbi’, Beyrut
Şulul, Kasım, “İslâm Düşüncesinde Tarih Felsefesi”, Divan, İstanbul 2001/2, Sayı 11
Şulul, Kasım, Kafiyeci’de Tarih Usulü, İstanbul 2003
Tanilli, Server, İnsanlık Tarihine Giriş, İstanbul 1991, I
Tekindağ, Şehabeddin, Berkuk Devrinde Memluk Sultânlığı, İstanbul 1961
Togan, A. Zeki Velidî, Tarihte Usul, İstanbul 1985
Uçar, Şahin, Tarih Felsefesi Meseleleri, İstanbul 1997
Umerî, Ekrem Ziya, Medine Toplumu, Nureddin Yıldız (trc), İstanbul 1988
Ülkü, Hayati, İslâm Tarihi, İstanbul 1982
Yiğit, İsmâil, “Memlûkler”, İslâm Tarihi, İstanbul 1991, VII
Yiğit, İsmâil, “Memlûkler”, DİA, XXIX, İstanbul 2004
Yiğit, İsmâil, Peygamberler Tarihi, İstanbul 2004