ISTANBUL üNİVERS!TES1
EDEBiYAT FAKÜLTESi
YAKINCA~ ve TORKiYE CUMHURİYETİ TARİHİ KURSUSil
BA~1~İ ~ HAKIMIYETININ lE' stst \1: KALDIRII..MI\SI lLE ALl RIZA PASA'NIN vALtLt~t
(1749-1842)
!kıhora Tezi
ME HDl JAWAD HAB tB a 1- BUSTAN t
(1342)
tstanbul , 1979
ÖN SÖZ
- II -
! Ç ! N D E K İ L E R
....... ...... .. .......................... ........ Sayfa
VIII - IX BİBL!YOGRAFYA ••.................•.... . ......... . .. .... X - XVII
KISALTMALAR . . .... . . . ... ...•..... . ...... . · · · · · . ·······.XVII.
GİRİŞ BAGDAD'IN COGRAF! DURUMU VE TARİHÇESİ . .. ..•. 1 .. 5
BİRİNCİ BÖLÜM .. . · BAGDAD'DAKİ KOLEMEN HAKiMIYETINİN KURULUŞU
6 - 32 I- Büyük Süleyman Paşa'nın Bağdad valiliğine geçmesi 12-15 a - Vehhabilerin Bağdad Eyaletine Karşı Taarruz
Hareketleri · ..... . ..... .• .• b- İngiliz Elçisinin MUdahalesi ..... . .......•.•
I I - Ali Paşa'nın Valiliğe Tayini .......... . . ... . a - Ali Paşa'nın Valilik Döneminde Çıkan olaylar 1- Bilbas Aş ireti Olayı ........... . . . , .•.... .
2- Yezidiler Olayı . .... ... ... •.. ... ... ... .. .• 3- Bağdad !çindeki muhalif grupların sebebiyet
verdiği Olaylar .. .. . . .••.•. . 4- · vehhabilerin Irak Bölgelerine Saldırıları .. 5- !ranlıların Kürdistan işlerine Müdahalesi . .
b - Ali Paşa'yı Kaldırma Teşebbüsü . .... .. .. . ..• III- Fransız Elçisi Sebastiani'nin Küçük Süleyman
İKİNCİ BötU~a Lehine Teşebbtisleri . . .. ....... ····· ~ ···· · Küçük Süleyman Paşa Valiliğinden itibaren Davud Paşa Valiliğine Kadar uzanan Dönemin MUhim
H8.diseleri ... . . ....... ..... . I - HaletEfendi Memuriyeti(l225/1810) ......•..
a - HaletEfendi Bağdad'da ... . ... .. .. • ....•... b- İngiltere Elçiliğinin Müdahalesi . .•.. .. ..• c - Asi Paşa'nın Cezası . ....... . . . .. ...•... .. • d - Baban Bey i Abdurrahman Paşa ' nın Bağ d ad Vali·-
liğini İsternesi · ....... . .............. .• . .. 1- Abdurrahman Paşa Temsilcisinin Sadaret•e
Sunmuş olduğu Istekler .... ... . ... ..... .. . 2~ Abdurrahman Paşa isteğinin Reddi .. ..••• ••
e - Bağdad Valiliğine Vali Seçme Mes ' elesi .. .• f - Bağdad Hazinesinin ~urumu . . ••. .•..... ~ ..•• g- Halet Efendi'nin son Tedbirleri . . :. : .. : .:.
n - Abdullah Paşa Valiliği (1810.-1813) : .. . . ; ; :; III- said Paşa'nın Valiliği (1813-1816) .....•.• .
IV- Kölemenlerin Sonu Olan Davud Paşa'nın ·Valiliği ( 1816-].831) ......•........••.
a - Davud Paşa'nın para basma siyaseti ..... .. .
15 - 18 18 - 19 20 20 - 27 20 20 - 21
21 21 - 24 24 - 27 27 - 29
30 - 32
32 -69 33 - 37 37 40 41 - 43 4~ - 45
45 - 4Ş
46 - 47 47 - 48
f8 ~9
?O 50 - 52 '3 - 55 ~6 - 59
59 - 6 2 62
- IV -
J - Ali R . Paşa'nın Muşul'da iken Aldığı Teubirler •.• 123 _ 124
ı<: - Kasım Paşa Olayı
BEŞİNCİ BÖLÜM Bağdad Muhasarası ve Davud Paşa'nın Teslimiyeti
A- Bağdadlı~arın istekleri ... .... . .......... . . . . . B _ A- i Cenab Efendi'nin !fadesi ..... . ... . ....•... C- Kasım Paşa Olayından Sora Ali R. Paşa'nın İcraatı D- Davud Paşa ' nın Affına Ait Ferman ve Ali R. Paşa-
nın Tutumu ....... . . . . . .. . , . . ..... . .. . ... . . ... .
Davuc1 Paşa'nın Tutumu . .. . .. . . . . . .. .. .. .. . . ... . Kuşatma Döneminde Ali R. Paşa'nın İcraatı . .. .•
BFa~dad'ın3 tç Du~umu .,. ··~A~ıı·pıA~ı· ····· · · .. . r~nsız uoayı nevuax ın~~" =· . .. .. .... .
Ali Rıza ~aşa'nın Durumu . . .. . .. . .. .. . . ... . . .. . J _.
Bağdad Kapılarının Açılması ve Halkın itaati . .
124 - 130
131 - 167 131 - 133 133 - 134 134 - 137
137 - 138
138 - 141 141 - 142
il~ = ll~ 147 - 148
K_ Ordunun Şehre Girişi ve Davud Paşa' nin Teslimiyetil48 - 151
L- Duvud Paşa ' nın Menkul ve Gayri Menkul Malları 151 - 167 I · Davud Paşa tarafından zorla para aldığı kişiler
ve aldığı para miktarlarını gösterir liste . . . 154
II Ali Cenab Efendi'nin raporu .. . ..... .. ••.. . . . III- Davud Paşa'nın servetini araştırma ve tesbiti
için kuruıan komisyonun çalışmaları ... . . . . . • 1 - Kasım Paşa ve Salih Bey•in ihtilalleri nde Bağdad
valilik sarayı ve harem konaklarından yağmaedilen para , kıymetli elbise , ... ye ait liste . ..
2- Davud Paşa ' nın kitaplığında bulnan eserler .. 3·- Davud paşa • nın kendi i tirafı ile tesbit edil-
miş olan mülkünü gösterir liste .. . ........ .. .
155 - 157
157 - 161
162 - 163 164
164 4- Davud Paşa'nın malından ele geçip mücevherler 165
5- Davud Paşa ' nın inşa ettirmiş olduğu c~mi ve vakıflarına ait gelir ve gider cetveli . . . ... .
6- Davud Paşa ve oğullarının mülkü ve değerleri 7- Davud Paşa ' nın vakf etmiş olduğu han , dükkan ,
bahçe ve sairenin gelirleri .... ········· .. .
8 - vakıf gayri menkUllerinin giderleri . ..... . .
ALı'INCI BÖLtlM
ALİ RIZA PAŞA ' NIN VALİLİG!N!N !LK YILLARI . ... . A- Ali Rıza Paşa 'nın k~şiliği ve Bağdad•daki ilk
icraatı . . .... . ............. : · B- Kölemen1erin sonu . • .. , ... . . . ... . ..... . ...... . C- Basra ' da Kölemen Aziz .Ağa ' nın isyanı . ..... . . . D- Müftü Abdülgani ihtili li ...•... . .... .. ....... E- Defterdar Arif Efendi'nin Bağdad'a gönderilmesi
165 166
167
167
168 191
168 - 170 1?o - 171 171 - 174 175 - 177
178 - 179
- V -
1-Bağdad eyaletinde iltizam suretiyle verilen mukataalar . . ........ . . . ... .
2- Basra eyaletinde kain gümrük ve mukataaların gelirleri mikdarı .. . .. . .. . . . . . .. .
3- Şehrizor , Baban ve Mardin bölgele~i . . .. .. .... . 4- Bağdad ve tevabiinin yahudi ve hıristiyanlar
vergileri ....... . . .... . .. . . . 5- Bağdad , Basra ve şehrizor eyalctlerinin tüm
geliri .... . ... . .. • .. .. .. . ... 6- Notlar .............•.. : . .. . . . . ...... . .. ...... .
G- Ali Rıza Paşa'nın isti •fa mes•elesi .... . . . .... . H- Bağdad•ın gelir durumu ve Ali Rıza Paşa•nın
bildirileri Uzerine yapılan müzakereler ..... ..•
YEDİNCİ BÖLÜM ARAP AŞ!RETLERİNİN İSYAN HAREKETLER! VE CEL!L!
OCAGININ SONU .•• . •• • •..• • •.•.•• • A- Bağdad valisinin iç ve dış mes•eleleri ........ . B- Kufe köprüsü olayı ve Basra ' daki Züheyr- zadelerin
idamı ....•............. . . . ... .. . C- şammer Aşireti . .. . .......•. . ..... . .......•... . . D- Bağdad muhasarası . . .. . .• ... . ..... . .. . ... . ...... E- şeyh Safuk 'un görüşü ..... . . . ... . . . ... .. . . ... . . . F- Babıali ' nin aşiret isyanları ve Irak'taki karışık-
180 - 182
182 183
183
183 184 185 - 189
189 - 191
192 - 230 192
192 - 193 193 - 196 196 - 201 201 - 202
lıkları ortadan kaldırmak için hazırladığı plan 202 - 203 C- Agah Efendi'nin memuriyeti .. .. ...... .. .. . . .. .. . 203 - 205 H- Ali Rıza Paşa'nın aşiretlere karşı izlediği siyaset205
İ - Aneze Aşireti ..............•.. . . . .............. J - Aki l Aşiret i .. . ...... . .. .. ..... . ... . .. . ... . ... . K- . Ali Rıza Paşa'nın aşiretlere karşı izlediği siya-
setin değerlendirilmesi ....... . . ... . .......... . L- Hurşid Paşa 'nın aşiretler hakkındaki görüşleri .. M- Daniş Bey'in Ali R. Paşa hakkındaki düşünceleri N- Kethüda Ebubekir Ağa 'nın istanbul'a gönderilmesi O- Babıali'nin durumu .. . ... . . . . . .. . ... . ... . ...... . P- Musul ' da Cel i 1i1erin hakimiyetine son verilmesi R- Celili ailesinin tarihçesi ve oynadığı rol .•... S- Celili Yahya Paşa ' nın Musul valiliğini ele ~eç irŞ- Yahya Paşa' nın t1usu1 valiliğiı'ıde kalma teşeb\9Ü~& T- Mehmed Said Paşa'nın Bağdad•dan ~usu1'a hareketi U- Musul ahalis i nin Yahya Paşa ' yı suçladıkları husus
206 - 207 207 - 209
210 - 211 212 212 - 213 213 - 214 215 - 216 216 - 21~
219 - 223 224 - 2 25 226
227 - 228 229 - 230
/'
- VI -
SEKİ'aNCİ BÖLtlfvl KtlRTIİSTAN BEYLİKLERİNE SON VERİLMESİ ......... .. .. .
A- Kürdistan beyliklerine son verilerek idarenin Bağdad eyaletine bağlanması ......... . . . ........ .
B- Ravenduz beyi 'nin isyanı (l832-l836) ....•......... C- Ravenduzlu Mehmed Paşa ' nın uzaklaştırılması sebebi D- Bağdad valisinin teklifi .. . ....... . ............ . E- Badinan emirliğinin çöküşü ............... . . . ... . F- Baban beyliği .. .. ...... . ....... ......... . ...... . G- Ali Rıza Paşa dönemi nde Baban beyliği .. . .. . .... . H- Babani Ahmed Bey 'in isyanı ........ . . .. ......•...
DOKUZUNCU BÖLttM
231 - 255
231 - 232 232 - 240 240 - 242 242 - 245 245 - 248 248 - 259 250 - 252 252 - 255
ALİ RIZA PAŞA'NIN KAAB AŞ!RETLERİNE SEFER!: VE MUHAMMERE 1NİN
OSMANLI lDARESI ALTINA ALINMASI 256 - 286 A- Basra Bölgesinin coğrafi , stratejik ve iktisadi
bakımından ehemmiyeti . .. .. ......... . . 256- 257 B- Bağdad hükUmetinin Basra ve Muhammere ' deki otoritesi258 - 261 C- Ali Rıza Paşa'nın harekete geçmesi(l837) . . . ... . .. 261 - 263
Ç- İran hükumetinin protesto etmesi . . . . ..... . .. . .. . D- Ali R. Paşa'nın Güney Irak ' ta Osmanlı hakimiyeti
hakkındaki tasarıları ..... . ......... . E- Ali R. Paşa ' nın tasarıları üzerine Sadar~tte
yapılan müzakereler .... . .. . . . .. . .... . F- Sonuç ....... . .. . ........• . .. . ...... . .. . ..... . ... G- İran hükume.ti ıle Bağdad valisi arasındaki müna -
sebetler ................. . .. .
I- Iran- Irak coğrafi , ictimai , iktisadi ve siyasi münasebetleri .... .. . ... . . . ... . . .
II- Bağdad'da Iran temsilciliği kurulması teşebbüsü III- İran'dan kaçarak Bağdad • a i ltica eden şehzadeler
mes ' elesi .... . ........... . ... . . IV- İran hükumet inden Bağdad valisine karşı yöneltilen
şikayetler . ........... . .... .. •.
263 - 264
264 - 266
266 - 267 267 - 273
274 - 286
274 - 275 276 - 277
277 - 279
279 - 283
V- Kürdistan ve Muhammer e üzerinde Osmanlı -Iran müca. 283 - 286
ONU~NCU BÖLUM İNGİLTERE İLE OSMANLI DEVLETİ ARASINDA IRAK EYALE~LERİ
SiYASİ VE İKTİSAnİ MÜNASEBETLERi . .. .. 287 - 323 A- Irak ' ta İn~iliz nüfuzunun başlangicı ve ı;;elışmesı 28'7 - 301 B- Che s ney Araştırma Ekibi (1834- 1837) ......... . .... 301 - 323
I- Chesney ' in ilk gezi ve çalışmaları ... . .......... 301 - 302 II- Irak sularında buhar lı ~emi işletmesi ...... ..... 303 - 306
III- Fırat nehrinde gemi işletme i çin padi .;ah fermanı 306 - 307
- VII ...;.
IV~ İngiltere'nin Bağdad konsolosu'nun ön çalışmaları 308
V- Liverpool limanından Süveydiye iskelesine kadar
gelen Chesney Ekibi .......•...
VI- Süveydiye-Birecik yolunda karşılaşılan zorluklar
VII- Chesney ve Ekibin Birecik'ten Basra ve Bağd~d'a
kadar çalışmalarını sürdürmesi ..........•.....
VIII- Chesney Ekibine karşı çıkan Arap aşiretleri ve
mukavemet sebepleri ........................•.•
IX- Chesney Ekibinin elde etti~i sonuçlar ........•
ONilİRİNCİ BÖLÜM
308 - 310
310 ' 313
313 - 317
317 - 319
319 - 323
ALİ RIZA PAŞA DÖNEMİNDE YAPILAN İDAH.! VE İKTİSAD! ISLAHAT
ŞAM VALİLİGİNE NAKLi, KİŞİLİGİ VE VEFATI 324 - 368 A- ida.ri Islcihat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 - 330
I- Ba~dad'a ba~lı eyaletler~ tayin edilen valiler
II- Yeniçeri düzeninin kaldırılması .............. .
III- Ba~dad eyaletinde kurulan ilk şura meclisi ... .
IV- Kadro mes'elesi .......•........ · ............•..
B- Mali ve ekonomik vaziyet .; ....... , ............ .
I- Ba~dad Defterdarlı~ı ve .Arif Efendi'nin bu göreve
tayini ....................•
II- Ba~dad'da para de~erlerinin yükselme sebepleri
ve önleme gayretleri ............. .
a) Ali Rıza Paşa'nın teklif etti~i tedbir ...... . b) Babıali'de yapılan müzakereler v~ sonuçları .. . c) Ba~dad sikkesinin Diyarbakır'a etkisi ....... .
·d) Ali Rıza Paşa'nın altın ve beyaz sikke basınakla
ilgili teklifi .. • .....•......•....
324 - 326
327
327 - 330
330
330 ' 355
330 - 335
337 - 352
338 - 339
339 - 341 342
343 - 344 e) Ali Paşa'nın teklifinin Babıali'de kabul edilmemesi344-346 f) Ba~dad piyasasırıda alınıp verilmekte olan para
çeşitleri ve de~erlerini gösterir listedir .... g) Eski paraların toplanması ......•.•...........
hJ Ba~dad ve çevresinde toplanacak para çeşidierini ve tesbit edilen alış fiatlarını göstefir li~te
III- Gümrük v~rgi düzeninin de~iştirilmesi(l256/1839)
C- Bayındırlık işleri ...............•... ~ .. ~ ....... .
D- ALİ RIZA Paşa'nın şahsıyeti ve hakkında yapılan tenkidler . ~ ........... ~ ......... ~
E- Necib Paşa'nın Şam'dan Bagdad'a hareketi ........ . F- Ali Rıza Paşa' nın şam'a varışi ....... : ...... : ... ~
G- Necib Paşa'ya göre Ali Rıza Paşa'nın şahsiyeti ... . H- Ali Rıza Paşa' nın şam eyaletinden alınması ... ·. , ..•
SONUÇ .........................•.................... SUMMARY ............................................. . ıpn.§R ve HARiTALAR •••...•••.••..••••.••.•.......•..•.• ~ •
347 - 348 349 - 351
3:31 - 352
35) - 355
355 - 356
356 - 363
363 363 - 364
364 - 3 66 366 - 3 68
369 - 377 378 - 38 o 381 - 541 !;) ,1 ')