Edyta Łopacka – Sę[email protected] Karolina [email protected]ład Promocji Zdrowia i Psychoterapii WSE UAM Poznań
Psychologiczne i społeczne wyznaczniki postrzegania i używania własnego ciała
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Wprowadzenie
• każdy człowiek rodzi się jako istota posiadająca ciało, którego płeć wyznacza sposób jego funkcjonowania w świecie społecznym (Wieczorkiewicz, 2000),
• stereotypy rodzajowe oraz modelowanie przyczyniają się do różnicowania płciowego już od urodzenia dziecka (Bem, 2000),
• trening emocjonalny, intelektualny i społeczny jest warunkowany płcią człowieka – cielesność wyznacza satysfakcjonujące lub nie funkcjonowanie interpersonalne i zawodowe.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Cele• celem prezentacji jest pokazanie wielości ujęć płci i
cielesności oraz ich znaczenia w społecznym wymiarze interpretacji,
• przeanalizowanie przymusu kontrolowania tego, co cielesne z punktu widzenia:– czynników konstytuujących system ról płciowych,– teorii rodzaju odwołującej się do socjalizacji i budowania
tożsamości,– koncepcji zarządzania cielesnością,
• ukazanie przyczyn dyscyplinowania ciała i możliwych negatywnych konsekwencji na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płci i cielesności
• płeć definiuje się w sensie ogólnym, jako zespół cech organizmu warunkujący jego zdolność do wytwarzania komórek rozrodczych, umożliwiający zapłodnienie oraz wychowanie potomstwa (Imieliński, Dulko, 1998),
• definicja szczegółowa opiera się na jedenastu manifestacjach płci pokazujących wielość aspektów tego pojęcia (Gapik, 2006):
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płci i cielesności
Manifestacje płci:
1. Płeć chromosomalna (genotypowa) – jest wyznaczana w momencie zapłodnienia przez dwa chromosomy płciowe XY u mężczyzn i XX u kobiet,
2. Płeć gonadalna – jest określana przez gruczoły płciowe kształtujące się w siódmym tygodniu życia płodowego: jądra u mężczyzn i jajniki u kobiet,
3. Płeć hormonalna – wyznaczana jest przez czynność wewnątrzwydzielniczą jąder lub jajników, które wytwarzają hormony płciowe: androgeny i estrogeny, lecz w różnych proporcjach,
4. Płeć wewnętrznych narządów płciowych (gonadoforyczna) – określana jest przez zróżnicowanie dróg rozrodczych, które rozwijają się z przewodów gonadalnych: przewody Wolffa u mężczyzn i Müllera – u kobiet,
5. Płeć zewnętrznych narządów płciowych (genitalna) – określana przez obecność sromu u kobiet i moszny oraz prącia u mężczyzn,
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płcii cielesności
6. Płeć metaboliczna – jest wyznaczana przez rodzaj aparatu enzymatycznego,
7. Płeć mózgowa – jest to płciowe zróżnicowanie mózgu,
8. Płeć fenotypowa – jest wyznaczana na podstawie wyglądu zewnętrznego dorosłego człowieka, czyli na podstawie drugo – i trzeciorzędowych cech płciowych,
9. Płeć metrykalna (prawna) – jest ustalana zaraz po urodzeniu na podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych, zarejestrowania w akcie urodzenia i innych dokumentach,
10. Płeć społeczna – pełniona w odbiorze społecznym rola płciowa,
11. Płeć psychiczna – jest określana przez subiektywne poczucie przynależności do danej płci i identyfikowanie się z nią, tożsamość płciowa.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płci i cielesności
• płeć (czy rodzaj) jest:– czytelną kategorią różnicującą ludzi, – dominującym czynnikiem organizującym rzeczywistość dzieci,
• różnicowanie rozpoczyna się w okresie niemowlęctwa i jest kontynuowane w wieku przedszkolnym i szkolnym przez rodziców, nauczycieli, grupy rówieśnicze orazkulturę masową,
• dzieci dowiadują się jakie zachowania są:– zgodne z ich płcią, aprobowane i nagradzane,– jakie przynależą do płci przeciwnej (poznają stereotypy
rodzajowe) oraz– dostosowują się do zastanych wzorców,
• u podstaw rodzajowych interpretacji społeczeństwa leży płeć wyrażana i obserwowana poprzez ciało.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Społeczny wymiar płcii cielesności
Psychologiczny kontekst cielesności (Wieczorkiewicz, 2000):
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
POZWALA OTWORZYĆ SIĘ NA ŚWIAT (WSZYSTKO CO CZŁOWIEK
W NIM NAPOTYKA JEST ODBIERANE PRZEZ CIAŁO I WOBEC NIEGO)
ŹRÓDŁO ORIENTACJI W CZASIE I PRZESTRZENI FIZYCZNEJ
ORAZ SPOŁECZNEJ
SIEDLISKO TOŻSAMOŚCI
PRELOGICZNA I PREJĘZYKOWA WIEDZA WYNIKAJĄCA Z
NIEZAPOŚREDNICZONEGO OBCOWANIA ZE ŚWIATEM
CIAŁO
natura kultura
• uwarunkowania genetyczne • anatomia i fizjonomia• fizjologiczne funkcjonowanie organizmu• procesy poznawcze
ograniczenia i możliwości
• stereotypy społeczne• role społeczne• przekaz międzypokoleniowy • przekazy kultury masowej• idealny obraz siebie
postrzeganie ciała
kryteria oceny ciała
obszarydyscyplinowania
ciała
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
• człowiek rodzi się jako istota cielesna, która w społecznym wymiarze ma określoną płeć, • ciało ogniskuje w sobie zarówno kulturę, jak i naturę (Bakke, 2000):
Społeczny wymiar płci i cielesności
• stereotyp cech związanych z płcią obejmuje konstelacje cech psychicznych i właściwości behawioralnych (Mandal, 2003; Cross, Marcus, 2002),
• stereotyp ról płciowych wskazuje na zbiór przekonań, jakie aktywności są odpowiednie dla kobiet, a jakie dla mężczyzn (ibidem),
• stereotypowe postrzeganie obu płci ma swoje odbicie w symbolicznym przypisaniu obszarów znaczeniowych kobieciei mężczyźnie w kontekście filozofii, sztuki i etnologii (Nead, 1998; por. Clark, 1998),
• dualizm, zgodnie z którym umysł i ciało należą do osobnych i pod wieloma względami zantagonizowanych struktur (Wachowski, 2007) uprawnia do podejmowana działań mających na celu dyscyplinowanie ciała poprzez standardy umysłu,
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
kobiecość męskość
zasada aktywnazasada bierna
nagość
materia (cielesność)
natura
namiętność
przedmiot
akt
forma
umysł (inteligencja)
kultura
podmiot
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Symboliczne obszary znaczeniowe przypisywane kobiecie i mężczyźnie w kontekście filozofii, sztuki i etnologii (Nead, 1998; por. Clark,1998):
Dyscyplinowanie ciała
Przymus kontrolowania tego, co cielesne można ująć m.in. z punktu widzenia:
1. Czynników konstytuujących system ról płciowych (Bem, 2000):
– system ról społecznych jest nabywany przez jednostkę poprzez socjalizację,
– jest zbiorem nieuporządkowanych i często wzajemnie się wykluczających przeświadczeń o funkcjonowaniu ludzi o odmiennych płciach w społeczeństwie,
– jednostki mają tendencję do utrwalania systemu, a tym samym własnych przekonań go budujących, tworząc zamknięty krąg twierdzeń odporny na modyfikację;
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała
2. Teorii rodzaju, która
– odwołuje się do procesu socjalizacji oraz koncepcji budowania tożsamości (Bem, 2000),
– zakłada, że rozwijające się dziecko spotyka się z zastanymi i zakorzenionymi sposobami postrzegania rodzaju (płci) w kulturze i praktyce społecznej, które zinternalizuje,
– kształtowanie się tożsamości przebiega pod wpływem socjalizacji, identyfikacji oraz przejmowania ról społecznych, zgodnie z przyjętym wcześniej wzorem,
– kultura dostarcza wzorce tożsamościowe, które można opisać jako nieadekwatne lub sprzeczne (Brannon, 2002),
– trudno wyróżnić taki aspekt tożsamościowy, który nie byłby osadzony w kontekście płci i ciała, stąd postulat preformatywności ciała – ciało nie istnieje po prostu, musi podlegać społecznej konstrukcji (Nowak, 2001);
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciała3. Koncepcji zarządzania cielesnością:
– ciało jest przeszkodą na drodze ku wartościom, którą należy zintegrować, podporządkować i kontrolować (Chirpaz, 1998),
– zarządzanie cielesnością poprzez środki masowego przekazu i kulturę masową:
• kreowanie potrzeb przede wszystkim w odniesieniu do ciała:
– neutralizowanie bólu i dyskomfortu,
– zwiększanie komfortu i zdrowia,
– odżywianie i higiena,
– estetyka i zwiększanie atrakcyjności (urody),
– dostarczanie przyjemności i emocji, etc.
• trudno wyważyć co jest realną potrzebą ciała, a co kreacją specjalistów chcących wprowadzać nowy produkt na rynek lub zwiększyć sprzedaż,
• zbliżanie się do modelowego ciała reklamy lub zmysłowego ciała filmowego poprzez „świątynie” ciała: gabinety masażu, kluby sportowe, salony piękności lub gabinety chirurgii plastycznej.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciałaWymiary funkcjonowania ciała w świadomości indywidualnej i zbiorowej wg D.Czaji (Czaja, 1999):
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
CIAŁO ZWIRTUALIZOWANEjest wielokrotnie i natrętnie reprodukowanym
obrazem reklamowym, filmowym, fotograficznym, telewizyjnym, prasowym, internetowym,
rentgenowskim, tomograficznym, etc.
CIAŁO SFRAGMENTARYZOWANEoddzielne części ciała oderwane od całości zaczynają funkcjonować samodzielnie np.
twarz sprzedaje krem, usta – pomadkę, nogi – piwo, piersi – samochód, etc.
CIAŁO WIECZNIE MŁODE I NAGIEpozbawione oznak starości, choroby, a także
odzieży funkcjonuje we współczesnym myśleniu jako akt niezniszczalny i nienaruszalny przez czas
CIAŁO WYZWOLONE Z FATALIZMUpłynne, zmienne, poddające się transformacjom,
nie jest raz dane, zatem może dążyć do doskonałości
CIAŁO KONSUMOWANEpochłaniane realnie i metaforycznie, używane,
traktowane narzędziowo, multiplikowane, poddawane badaniom i eksperymentom,
rozparcelowywane (transplantologia)
CIAŁO KONSUMUJĄCErealizujące swoje potrzeby i kreujące nowe,
nienasycone jako odbiorca i poszukiwacz nowych przyjemności, bezbronne bez kosmetyków, ubrania
i innych akcesoriów kulturowych
Dyscyplinowanie ciałaPrzyczyny dyscyplinowania ciała:
PODWYŻSZANIE WŁASNEJ WARTOŚCI INTERPERSONALNEJ:• efektywniejsze funkcjonowanie społeczne• korzystanie z przywilejów społecznych• bazowanie na przekonaniach dotyczących osób atrakcyjnych (np. przypisywanie pożądanych społecznie cech)• zwiększenie prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu
DĄŻENIE DO OSIĄGNIĘCIA „JA IDEALNEGO”:• przybliżanie się do idealnego obrazu siebie w kontekście osobowości• przybliżanie się do idealnego obrazu własnego ciała • zafiksowanie na temacie ciała przejawem chęci posiadania silnej tożsamości KREOWANIE WŁASNEGO WIZERUNKU:• sposób kulturowej ekspozycji ciała formą autoekspresji• reprezentowanie konkretnego estetycznego wzoru kobiecości/męskości• źródło informacji o osobowości, wartościach, przekonaniach, etc.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciałaMożliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na
płaszczyźnie indywidualnej i społecznej:
ZABURZENIA POSTRZEGANIA SCHEMATU WŁASNEGO CIAŁA
• brak akceptacji dla własnego ciała,• budowanie gotowości anorektycznej, • anorexia nervosa i bulimia nervosa,• braku przyzwolenia na starzenie się, co może być związane z lękiem przed przyszłością, zmianą jaką może nieść upływ czasu,• dążenie do wspaniałej kondycji fizycznej, co może się wiązać z przeciążeniem organizmu oraz dążeniem do nierealistycznych standardów,• negowanie naturalnych procesów fizjologicznych,• mnożenie wymagań dotyczących wyglądu, często coraz trudniejszych do zrealizowania,• stosowanie uzależniających zabiegów pielęgnacyjnych, kosmetycznych, a także ingerencji z zakresu chirurgii plastycznej
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciałaMożliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na
płaszczyźnie indywidualnej i społecznej:
ZABURZENIA W OBSZARZE TOŻSAMOŚCI
• zachowania autodestruktywne,• problem z nawiązywaniem bliskich relacji,• problem z budowaniem intymności,• obniżona satysfakcja z życia seksualnego,• przymus samopotwierdzania jako konsekwencja niskiego poczucia własnej wartości,• obsesyjne koncentrowanie się na własnej atrakcyjności (zafiksowanie na temacie ciała),• redukcja do wyglądu ciała = uzewnętrznienie tożsamości, która jest zlokalizowana powierzchniowo w ciele, na ciele, wokół ciała
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Dyscyplinowanie ciałaMożliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na
płaszczyźnie indywidualnej i społecznej:
ZAKŁÓCENIA W OBSZARZE DYSKURSU SPOŁECZNEGO
• unikanie ekspozycji braku kontroli nad ciałem (jego związku z naturą a nie kulturą) np. menstruacja, ból, medykalizacja porodu,• unikanie ekspozycji tego, co powoduje ambiwalentne odczucia np. choroba, śmierć,• unikanie tego, co przypomina o śmiertelności, ułomności ciała np. cierpienie, ból,• neutralizowanie sygnałów płynących z ciała, które pokazują jego granice (narzędziowe traktowanie ) np. nadużywanie środków przeciwbólowych, przeczyszczających, stabilizujących pracę narządów wewnętrznych,• granice ciała granicami woli i świadomości – zdyscyplinowanie ciała kluczem do sukcesu społecznego
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
Wnioski
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
• ciało i nieodzownie związana z nim płeć są podstawowymi kategoriami poznawania i interpretowania funkcjonowania społecznego innych ludzi,
• cielesność i płeć warunkuje sposób oddziaływań społecznych poprzez odpowiedni trening emocjonalny, intelektualny i społeczny z uwzględnieniem stereotypów rodzajowych,
• trening ten kształtuje tożsamość indywidualną i społeczną jednostki,
• istnieje potrzeba dyscyplinowania ciała w celu podwyższania własnej wartości interpersonalnej, osiągania „ja idealnego” oraz kreowania własnego wizerunku,
• potrzeba ta może wynikać z nieadekwatnych i niespójnych wzorców funkcjonujących w społeczeństwie,
• poczucie nieadekwatności społecznej, popychające do dyscyplinowania ciała może powodować zaburzenia w obszarze tożsamości, schematu postrzegania własnego ciała oraz zakłócenia w obszarze dyskursu społecznego.
Bibliografia:
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
• Bakke, M. (2000). Ciało otwarte. Poznań: UAM Wydawnictwo naukowe Instytutu Filozofii. • Bem, S.L. (2000). Męskość i kobiecość. O różnicach wynikających z płci. Gdańsk: GWP.• Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni. Gdańsk: GWP. • Chirpaz, F. (1998). Ciało. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. • Clark, K. (1998). Akt. Studium idealnej formy. Warszawa: Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe i PWN. • Cross, S.E., Markus, H.R. (2002). Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. W: Wojcieszke, B., (red.). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk: GWP.
• Czaja, D. (red.), (1999). Metamorfozy ciała. Świadectwa i interpretacje. Warszawa: Contago. • Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. Podstawy diagnostyki i terapii. Przegląd Terapeutyczny, Nr 1/2006.
• Imieliński, K., Dulko, S. (1998). Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość. Warszawa: PWN.
• Mandal, E. (2003). Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
• Nead, L. (1998). Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualność. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. • Nowak, K. (2001). Koncepcja ciała biseksualnego jako przestrzeń teoretyczna w tekstach Judith Butler, Helene Cixous i Clark Hemmings. W: Radkiewicz, M., (red.). Gender w humanistyce. Kraków: Rabid.
• Wachowski, J., Ciało i myślenie. 18.09.2007, http://64.233.183.104/search?q=cache:UFVWMW7SZ_EJ:www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0009erbel.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filetype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=6&gl=pl.
• Wieczorkiewicz, A. (2000). Muzeum ludzkich ciał. Anatomia spojrzenia. Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria.
Zdjęcia wykorzystane w prezentacji pochodzą z Internetu i nie są własnością autorek.
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008
by Edyta Łopacka-Sęczyk
Anita [email protected]
The Department of Psychotherapy and Health Promotion
Adam Mickiewicz University - Poznań
The Psychological and Social Determinants of Body Perception and
Usage