Beth sydd yn y bennod hon?
5.1 – Darganfyddiadau Cyntaf Dadansoddwch a chymharu delwedd optig a delwedd isgoch er mwyn
nodi darganfyddiadau seryddol newydd. > Gwyddoniaeth a Chelf
5.2 – Ditectif Data Defnyddiwch y wybodaeth yn Set Ddata 1 i nodi pa blaned yn Set Ddata
2 allai gynnal bywyd pobl. > Gwyddoniaeth a Chodio
5.3 – Delweddu’r Bydysawd Ewch ati i greu poster gwyddonol sy’n cynnwys diagramau, graffiau a
delweddau i gyflwyno canfyddiadau gwyddonol. > Gwyddoniaeth a Chelf
5.4 – Chwilair Pennod Pump Dewch o hyd i wyth gair gwyddonol o Bennod Pump.
> Gwyddoniaeth a Llythrennedd
Mae llythrennedd gweledol a dadansoddi yn sgiliau pwysig i bob gwyddonydd. Nawr bod eu telesgop
yn cylchdroi’n ddiogel, gall y disgyblion gasglu data, eu dadansoddi i lunio casgliadau ac adrodd eu
canfyddiadau i arbenigwyr eraill y gofod.
Pennod 5: Darganfyddiadau
arloesol
Isgo
ch
Opt
ig
Darga
nfy
ddia
dau
cynta
f
Zapi
wch
i ar
chw
ilio
y B
ydys
awd
isgo
ch!
Hel
o ar
chw
ilwyr
y g
ofod
!
Alas
tair
Bruc
e yd
w i,
ser
yddw
r yn
Arsy
llfa
Fren
hino
l Cae
redi
n. H
elpw
ch fi
i dd
eall
mw
y
am e
ich
delw
edd
isgoc
h. B
eth
sy’n
wah
anol
rhw
ng y
dde
lwed
d ho
n a’
r dde
lwed
d op
tig?
Lliw
iwch
unr
hyw
wah
ania
etha
u ry
dych
chi
’n
eu g
wel
d. A
llwch
chi
enw
i unr
hyw
rai o
’r
rhyf
eddo
dau
wyb
renn
ol m
ae e
ich
delw
edd
yn e
u da
tgel
u?
Llon
gyfa
rchi
adau
, mae
eic
h te
lesg
op w
edi a
nfon
ei
ddel
wed
d isg
och
gynt
af y
n ôl
– W
AW! –
rydy
n ni
’n g
allu
gwel
d cy
mai
nt o
bet
hau
nad
yw d
elw
edda
u op
tig w
edi
eu c
anfo
d. H
elpw
ch n
i i d
dada
nsod
di’r
ddel
wed
d ho
n...
discoverydiaries.org
109
disc
over
ydia
ries.
org
Cynnal y GweithgareddGallech wneud y daflen waith yn fwy a’i rhoi ar bapur A3 er mwyn trafod y gweithgaredd hwn fel dosbarth.
Trafodwch beth sy’n debyg/gwahanol rhwng y ddwy ddelwedd, a’r rhesymau am hyn. Cysylltwch hyn â’r dysgu blaenorol am ffotograffau optig o’u cymharu â delweddau isgoch (gweler Gweithgaredd 2.4: Hun-lun Isgoch) a datblygiad technoleg telesgopau (gweler Gweithgaredd 1.4: Negeswyr y Sêr).
Dylai’r disgyblion ddefnyddio dau ddarn o bapur trasio i nodi’r nodweddion gweladwy, o’r ddelwedd optig yn gyntaf ac wedyn, gyda’r ail ddarn o bapur trasio, o’r ddelwedd isgoch. Drwy osod y ddau dros ei gilydd, byddant yn gallu cymharu’n haws. Gallant ddefnyddio gwahanol liwiau i amlygu’r gwahaniaethau rhwng y ddwy ddelwedd hefyd.
Gall y disgyblion ddefnyddio’r cod Zap i gael gafael ar wybodaeth am y gwahanol nodweddion wybrennol, neu gyfeirio at y cyflwyniad PowerPoint sy’n cyd-fynd â’r gweithgaredd hwn.
Drwy drasio’r nodweddion gweladwy, bydd y disgyblion wedi creu eu lluniau eu hunain o ’alaeth bell’ ar sail y delweddau a ddarperir. Mae’r wers hon yn arwain yn naturiol at ragor o drafodaeth am ddarluniadau artistiaid o alaethau. Yn 1850 fe wnaeth yr
Cefndir y Gweithgaredd hwnMae Telesgop Gofod James Webb yn defnyddio technoleg isgoch i arsylwi ar y gofod. Mae hyn yn golygu ei fod yn gallu gweld y tu hwnt i lwch y gofod, a oedd yn cuddio ein golwg o’r blaen ac yn ein rhwystro rhag dysgu mwy am sut mae sêr yn cael eu ffurfio y tu mewn i gymylau llwch tywyll. Hefyd mae ei brif ddrych enfawr yn golygu ei fod yn gallu casglu golau o alaethau a oedd wedi ffurfio tua 400 miliwn o flynyddoedd ar ôl y Glec Fawr. Oherwydd eu bod mor bell i ffwrdd, mae tonnau golau o’r galaethau hyn wedi cael eu hymestyn i donfeddi isgoch hirach wrth iddynt groesi’r Bydysawd, sy’n ymledu. Does dim telesgop gofod arall wedi bod yn ddigon manwl i ganfod y galaethau gwelw iawn hyn yn y golau isgoch sydd ei angen i’w gweld. Gan ddefnyddio Webb, gallwn ni weld yn bellach ac yn fanylach nag erioed o’r blaen.
Gweithgaredd 5.1: Darganfyddiadau Cyntaf
Pennod PumpGweithgaredd 5.1Darganfyddiadau
Cyntaf
Yr Adnoddau sydd eu Hangen• Dyfais tabled neu ddyfais i gael
cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)
• Papur trasio (dewisol)
• Paent a deunyddiau celf (dewisol)
Dolenni DefnyddiolEwch i discoverydiaries.org/activities/first-findings i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.
Isgo
ch
Opt
ig
Darga
nfy
ddia
dau
cynta
f
Zapi
wch
i ar
chw
ilio
y B
ydys
awd
isgo
ch!
Hel
o ar
chw
ilwyr
y g
ofod
!
Alas
tair
Bruc
e yd
w i,
ser
yddw
r yn
Arsy
llfa
Fren
hino
l Cae
redi
n. H
elpw
ch fi
i dd
eall
mw
y
am e
ich
delw
edd
isgoc
h. B
eth
sy’n
wah
anol
rhw
ng y
dde
lwed
d ho
n a’
r dde
lwed
d op
tig?
Lliw
iwch
unr
hyw
wah
ania
etha
u ry
dych
chi
’n
eu g
wel
d. A
llwch
chi
enw
i unr
hyw
rai o
’r
rhyf
eddo
dau
wyb
renn
ol m
ae e
ich
delw
edd
yn e
u da
tgel
u?
Llon
gyfa
rchi
adau
, mae
eic
h te
lesg
op w
edi a
nfon
ei
ddel
wed
d isg
och
gynt
af y
n ôl
– W
AW! –
rydy
n ni
’n g
allu
gwel
d cy
mai
nt o
bet
hau
nad
yw d
elw
edda
u op
tig w
edi
eu c
anfo
d. H
elpw
ch n
i i d
dada
nsod
di’r
ddel
wed
d ho
n...
Isgoch
Optig
Darganfyddiadau
cyntaf
Zapiwch i archwilioy Bydysawd
isgoch!
Helo archwilwyr y gofod!
Alastair Bruce ydw i, seryddwr yn Arsyllfa
Frenhinol Caeredin. Helpwch fi i ddeall mwy
am eich delwedd isgoch. Beth sy’n wahanol
rhwng y ddelwedd hon a’r ddelwedd optig?
Lliwiwch unrhyw wahaniaethau rydych chi’n
eu gweld. Allwch chi enwi unrhyw rai o’r
rhyfeddodau wybrennol mae eich
delwedd yn eu datgelu?
Llongyfarchiadau, mae eich telesgop wedi anfon ei
ddelwedd isgoch gyntaf yn ôl – WAW! – rydyn ni’n gallu
gweld cymaint o bethau nad yw delweddau optig wedi
eu canfod. Helpwch ni i ddadansoddi’r ddelwedd hon...
110
disc
over
ydia
ries.
org
Arglwydd Rosse, a oedd yn seryddwr, y darlun cyntaf o sut gallai galaeth bell edrych o bosib, a hynny mewn darluniad o’r enw ’Whirlpool Galaxy’. Gallwch weld ei ddarluniad drwy fynd i dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol.
Mae llawer ohonom yn gyfarwydd â ’Starry Night’ (1889), paentiad Vincent van Gogh. Y gred gyffredin yw ei fod yn darlunio awyr y nos. Yn ei lyfr Cosmigraphics (Abrams, 2014) yn 2015 awgrymodd Michael Benson, artist a ffotograffydd o UDA, fod y paentiad yn darlunio galaethau yn y Bydysawd, a’i fod wedi cael ei ysbrydoli gan ddarluniadau o’r cosmos ar y pryd fwy na thebyg. Mae rhagor o wybodaeth am y ddamcaniaeth hon ar dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol.
Anogwch y disgyblion i drafod sut gallai ’Starry Night’, paentiad van Gogh, fod wedi cael ei ddylanwadu efallai gan y darluniad artistaidd o’r Whirpool Galaxy. Trafodwch y defnydd o wead, symudiad, chwyrliadau, patrymau a lliw i ychwanegu dyfnder ac arlliw. Ar dudalen we’r gweithgaredd mae animeiddiad o’r paentiad sy’n ehangu’r symudiad o fewn y trawiadau paent.
Gan ddefnyddio detholiad o liwiau paent, gallai’r disgyblion arbrofi ag amrywiaeth o dechnegau i greu eu dehongliadau artistaidd eu hunain o’r galaethau pell ac o nodweddion wybrennol eraill y mae Webb yn gallu eu gweld. Gallai’r disgyblion greu eu cymariaethau eu hunain o awyr y nos fel y mae’n cael ei gweld drwy delesgop optig neu delesgop isgoch fel Webb.
Gallai arddangosfa yn y dosbarth ddangos gwaith y disgyblion ochr yn ochr â delweddau telesgopau.
Atebion i’r GweithgareddM81: Mae Messier 81 yn enghraifft o alaeth droellog. Wrth edrych arni mewn golau isgoch, gallwn weld rhanbarthau lle mae sêr yn ffurfio. Gallwn hefyd weld strwythur y fraich droellog yn fwy clir, gan ddatgelu ardaloedd o lwch a nwy sy’n barod i fod yn sêr newydd.
Galaeth y Sombrero: Mae gan yr alaeth hon gylch llwch amlwg sy’n amgylchynu ymchwydd o sêr. Wrth edrych arni mewn golau isgoch, gallwn weld ei llwch a’i disg gwastad mewnol yn glir. Gan ein bod yn edrych ar yr alaeth hon o’i hochr, mae’n ymddangos yn wastad iawn. Byddai ein Llwybr Llaethog yn edrych fel hyn pe baen ni’n edrych arni o’r ochr hefyd.
Maffei 2: Mae’n anodd iawn gweld yr alaeth hon heb olau isgoch oherwydd bod cymylau trwchus yn ein galaeth yn ei chuddio. Mae modd gweld siâp Maffei 2 gyda golau isgoch.
L1014: Mae’r cwmwl tywyll hwn yn cuddio cyfrinach nad oes modd ei gweld heb olau isgoch: cynseren – cyw seren fel petai! Mae technoleg isgoch yn caniatáu i ni weld disg o nwy o amgylch y gynseren. Mae’n ei bwydo ac yn darparu deunydd ar gyfer adeiladu planedau.
NGC 253: Wrth edrych ar yr alaeth hon gyda golau gweladwy yn unig, mae’n anodd ei phennu oherwydd ein hongl gwelediad, ei chymylau llwch tywyll a’r golau o’i sêr enfawr. Mae golau isgoch yn datgelu’r breichiau troellog hir a’r bar canolog, gan ddangos bod NGC 253 yn alaeth â bariau. Oes gennych chi nodiadau? Ysgrifennwch nhw yma!
Pennod PumpGweithgaredd 5.1Darganfyddiadau Cyntaf
111
disc
over
ydia
ries.
org
Pileri’r Greadigaeth: Mae Pileri’r Greadigaeth yn rhan o glwstwr ifanc o sêr yn Nifwl yr Eryr. Maen nhw wedi’u gwneud o nwy a llwch, sy’n ein rhwystro rhag darganfod beth sydd ynddyn nhw gan ddefnyddio golau gweladwy. Ond gyda golau isgoch, mae modd i ni weld llu o sêr eraill a fyddai wedi’u cuddio fel arall.
Galaeth bell ’annisgwyl’: Gan fod drych Webb mor enfawr a’i offerynnau’n canfod golau isgoch, mae’n gallu dal golau o alaethau sydd mor bell, ni fyddem wedi gwybod eu bod yno fel arall. Pa enw fyddech chi’n ei roi ar alaeth pe baech chi’n darganfod un?
Mae fideos a darluniadau o bob ateb ar dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol.
Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth• Beth sy’n debyg rhwng y ddwy
ddelwedd?
• Beth sy’n wahanol rhwng y ddwy ddelwedd?
• Pam mae’r ddelwedd optig yn wahanol i’r ddelwedd isgoch?
• Ydych chi’n meddwl bod paentiad van Gogh yn seiliedig ar yr hyn rydyn ni’n gallu ei weld o awyr y nos, neu a oedd ef yn creu paentiad ar sail delwedd telesgop? Pam/pam ddim?
Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau YmestynGallai’r disgyblion edrych ar ddarluniadau artistiaid eraill o alaethau/nifylau ac ati. Edrychwch ar waith Alexander Calder neu, am enghreifftiau mwy cyfoes, gwaith Katie Paterson.
Gallai’r disgyblion arbrofi â chyfryngau eraill fel paentiadau dyfrlliw i greu paentiadau ychwanegol o’r nodweddion wybrennol.
Gallai’r disgyblion mwy galluog ddefnyddio meddalwedd TGCh fel rhaglenni darlunio i greu delwedd â nodweddion wybrennol wedi’u labelu.
Syniadau ar gyfer GwahaniaethuCymorth: • Gall y disgyblion weithio mewn
parau i gymharu’r ddwy ddelwedd.
• Rhowch gymorth gyda llywio drwy’r adnoddau gwe, fel y cyflwyniad PowerPoint.
Her: • Y disgyblion i asesu paentiadau ei
gilydd.
• Gallech roi cyfrifoldebau i’r disgyblion o ran creu’r arddangosiad dosbarth, fel creu labeli, penawdau a darnau byr o destun i gyd-fynd â’r delweddau.
Ysbrydolwch y disgyblion a chefnogi eu dealltwriaeth o pam mae golau isgoch mor
ddefnyddiol i seryddwyr drwy ddangos y fideos ‘Bydysawd Isgoch’ o
dan Dolenni ar dudalen y gweithgaredd.
Awgrym i’r Athro!
Pennod PumpGweithgaredd 5.1Darganfyddiadau
Cyntaf
DITE
CTIF
Da
ta
Set d
data
2: D
ata
Atm
osff
erig
o 1
0 Pl
aned
Allh
eulo
l
Hel
o ar
chw
ilwyr
y g
ofod
! Bet
h Bi
ller y
dw i,
ac
rydw
i’n
astu
dio
plan
edau
allh
eulo
l! M
ae e
ich
tele
sgop
isgo
ch h
ynod
sen
sitif
yn
gallu
gw
eld
gola
u dr
wy
atm
osffe
rau
plan
edau
allh
eulo
l, a
hyd
yn o
ed c
anfo
d pa
trym
au s
y’n
gallu
dw
eud
wrt
hym
bet
h sy
dd y
n yr
aer
hw
nnw
. Ryd
w i’
n gw
eld
eich
bod
eis
oes
wed
i cas
glu
data
ar g
yfer
10
o bl
aned
au s
ydd
wed
i cae
l eu
hars
ylw
i’n d
diw
edda
r. A
llwch
chi
bend
erfy
nu a
alla
i unr
hyw
un
ohon
ynt g
ynna
l byw
yd o
bos
ib?
Edry
chw
ch a
r y c
liwia
u yn
Se
t dda
ta 1
. Bet
h m
ae’r
emoj
is y
n ei
ddw
eud
wrt
hym
am
y n
wyo
n hy
n? A
llwch
ch
i ddo
d o
hyd
i fw
y o
wyb
odae
th a
mda
nynt
?
Mae
un
o’r c
arbo
nau
wed
i’i
wne
ud o
gar
bon
+ 1
ocsig
en a
c m
ae’r
llall
wed
i’i w
neud
o g
arbo
n +
2 oc
sigen
. Pa
un y
w p
a un
?
(Pss
st. M
ae c
liw y
n yr
enw
!)
anw
edd
dŵ
r
carb
on
mon
ocsi
d
carb
on
deuo
csid
met
han
Nw
y
Set d
data
1: N
wyo
n w
edi’u
Can
fod
Dad
anso
ddw
ch S
et d
data
2 a
rhoi
cod
aulli
w i’
r pla
neda
u ar
gyf
er y
cat
egor
ïau
hyn:
B
enda
nt d
im b
ywyd
ym
a!
Ann
heby
gol o
gyn
nal b
ywyd
Y bl
aned
syd
d fw
yaf t
ebyg
ol
o gy
nnal
byw
yd
Nod
wed
dion
Cliw
iau
Zapi
wch
i dd
ysgu
mw
y am
bla
neda
u al
lheu
lol
1 2 3 4 5
6 7 8 9 10
disc
over
ydia
ries.
org
113
disc
over
ydia
ries.
org
pennu pa donfeddi sydd wedi cael eu hamsugno. Mae gwahanol elfennau a chyfansoddion yn amsugno golau ar wahanol donfeddi, gan ffurfio ’olion bysedd cemegol’ sy’n gallu cael eu defnyddio i ganfod pa nwyon sydd mewn atmosfferau planedau allheulol.
Mae esboniad clir a syml o’r cysyniad cymhleth hwn ar gael mewn animeiddiad ar dudalen we’r gweithgaredd (gweler y Dolenni Defnyddiol), a bydd yn helpu’r disgyblion i ddeall sail y gweithgaredd hwn.
I athrawon sy’n dymuno symleiddio’r ddamcaniaeth sy’n sail i’r gweithgaredd hwn, gallwch esbonio i’r disgyblion fod offerynnau gwyddonol Webb yn cael eu defnyddio i nodi’r nwyon mewn atmoseffer planed allheulol.
Cynnal y GweithgareddBachyn:
Beth yw planed allheulol? Beth sydd ei angen ar blaned er mwyn cynnal bywyd, a beth allai fod yn arwyddion o fywyd? Pam allen ni fod eisiau gwybod am blanedau eraill mae modd byw arnynt? Dechreuwch drafodaeth agored a sesiwn holi ac ateb gyda’r dosbarth am hyn, gan weld beth yw’r lefelau dealltwriaeth presennol cyn trafod y gweithgaredd yn fanylach. Cysylltwch y drafodaeth yn ôl at Webb a’i rôl wrth ddysgu am blanedau allheulol.
Cefndir y Gweithgaredd hwnMae Telesgop Gofod James Webb yn chwarae rôl allweddol yn ein helpu ni i ddysgu am atmosffer planedau – hyd yn oed y rheini nad ydynt yng Nghysawd yr Haul (planedau allheulol). Drwy ddadansoddi’r data mae Webb yn eu casglu, gall gwyddonwyr ddarganfod pa gemegion sy’n bodoli mewn atmosffer planedau. Mae hyn yn golygu eu bod yn gallu chwilio am flociau adeiladu bywyd – fel dŵr, carbon deuocsid a methan – mewn rhannau eraill o’r Bydysawd.
Ond sut mae gwyddonwyr yn gwneud hyn? Mae un dull yn cynnwys astudio planed bell wrth iddi basio rhyngom ni a’i haul (seren). Pan fydd planed yn pasio (neu’n croesi) o flaen seren, mae ffracsiwn o olau’r seren yn cael ei amsugno gan atmosffer y blaned. Gan ddefnyddio spectrosgopeg – mesur dwysedd golau ar wahanol donfeddi – mae gwyddonwyr yn gallu
Gweithgaredd 5.2: Ditectif DataPennod Pump
Gweithgaredd 5.2Ditectif Data
Yr Adnoddau sydd eu Hangen• Dyfais tabled neu ddyfais i gael
cod Zap (dewisol – gweler y Dolenni Defnyddiol)
• Gwyddoniadur Gwyddoniaeth, Geiriaduron Gwyddoniaeth neu fynediad i’r rhyngrwyd – i gefnogi ymchwil i’r pedwar nwy: dŵr, carbon deuocsid, carbon monocsid, methan.
Dolenni DefnyddiolEwch i discoverydiaries.org/activities/data-detective i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.DI
TECT
IF
Data
Set d
data
2: D
ata
Atm
osff
erig
o 1
0 Pl
aned
Allh
eulo
l
Hel
o ar
chw
ilwyr
y g
ofod
! Bet
h Bi
ller y
dw i,
ac
rydw
i’n
astu
dio
plan
edau
allh
eulo
l! M
ae e
ich
tele
sgop
isgo
ch h
ynod
sen
sitif
yn
gallu
gw
eld
gola
u dr
wy
atm
osffe
rau
plan
edau
allh
eulo
l, a
hyd
yn o
ed c
anfo
d pa
trym
au s
y’n
gallu
dw
eud
wrt
hym
bet
h sy
dd y
n yr
aer
hw
nnw
. Ryd
w i’
n gw
eld
eich
bod
eis
oes
wed
i cas
glu
data
ar g
yfer
10
o bl
aned
au s
ydd
wed
i cae
l eu
hars
ylw
i’n d
diw
edda
r. A
llwch
chi
bend
erfy
nu a
alla
i unr
hyw
un
ohon
ynt g
ynna
l byw
yd o
bos
ib?
Edry
chw
ch a
r y c
liwia
u yn
Se
t dda
ta 1
. Bet
h m
ae’r
emoj
is y
n ei
ddw
eud
wrt
hym
am
y n
wyo
n hy
n? A
llwch
ch
i ddo
d o
hyd
i fw
y o
wyb
odae
th a
mda
nynt
?
Mae
un
o’r c
arbo
nau
wed
i’i
wne
ud o
gar
bon
+ 1
ocsig
en a
c m
ae’r
llall
wed
i’i w
neud
o g
arbo
n +
2 oc
sigen
. Pa
un y
w p
a un
?
(Pss
st. M
ae c
liw y
n yr
enw
!)
anw
edd
dŵ
r
carb
on
mon
ocsi
d
carb
on
deuo
csid
met
han
Nw
y
Set d
data
1: N
wyo
n w
edi’u
Can
fod
Dad
anso
ddw
ch S
et d
data
2 a
rhoi
cod
aulli
w i’
r pla
neda
u ar
gyf
er y
cat
egor
ïau
hyn:
B
enda
nt d
im b
ywyd
ym
a!
Ann
heby
gol o
gyn
nal b
ywyd
Y bl
aned
syd
d fw
yaf t
ebyg
ol
o gy
nnal
byw
yd
Nod
wed
dion
Cliw
iau
Zapi
wch
i dd
ysgu
mw
y am
bla
neda
u al
lheu
lol
1 2 3 4 5
6 7 8 9 10
DITECTIF Data
Set ddata 2: Data Atmosfferig o 10 Planed Allheulol
Helo archwilwyr y gofod! Beth Biller ydw i, ac rydw i’n astudio planedau
allheulol! Mae eich telesgop isgoch hynod sensitif yn gallu gweld golau drwy
atmosfferau planedau allheulol, a hyd yn oed canfod patrymau sy’n gallu dweud
wrthym beth sydd yn yr aer hwnnw. Rydw i’n gweld eich bod eisoes wedi casglu
data ar gyfer 10 o blanedau sydd wedi cael eu harsylwi’n ddiweddar. Allwch chi
benderfynu a allai unrhyw un ohonynt gynnal bywyd o bosib?
Edrychwch ar y cliwiau yn Set ddata 1. Beth mae’r emojis yn ei ddweud wrthym am y nwyon hyn? Allwch chi ddod o hyd i fwy o wybodaeth amdanynt?
Mae un o’r carbonau wedi’i wneud o garbon + 1 ocsigen ac mae’r llall wedi’i wneud o garbon
+ 2 ocsigen. Pa un yw pa un? (Pssst. Mae cliw yn yr enw!)
anwedd dŵr
carbon monocsid
carbon deuocsid
methan
Nwy
Set ddata 1: Nwyon wedi’u Canfod
Dadansoddwch Set ddata 2 a rhoi codaulliw i’r planedau ar gyfer y categorïau hyn:
Bendant dim bywyd yma! Annhebygol o gynnal bywydY blaned sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd
NodweddionCliwiau
Zapiwch i ddysgu
mwy am blanedau allheulol
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
114
disc
over
ydia
ries.
org
Man cychwyn:
Darllenwch drwy’r gweithgaredd a’r cwestiynau gyda’r dosbarth. Dechreuwch gyda Set Ddata 1 a gofyn i’r dosbarth beth rydyn ni’n ei wybod am y nwyon hyn a beth gallwn ei ddehongli o’r symbolau.
Dyma rai ffeithiau am y nwyon gallech chi sôn amdanynt:
Carbon deuocsid:
• moleciwlau’n cynnwys un atom carbon a dau atom ocsigen
• hanfodol ar gyfer bywyd anifeiliaid a phlanhigion ar y Ddaear. Mae planhigion gwyrdd yn defnyddio carbon deuocsid yn ystod ffotosynthesis, gan gynhyrchu ocsigen i bobl ac anifeiliaid ei anadlu
• mae pobl yn anadlu carbon deuocsid allan, ac mae planhigion gwyrdd yn gallu ei ddefnyddio
• mae’r ’ffis’ mewn diodydd pop yn dod o garbon deuocsid sydd wedi hydoddi.
Dŵr
• moleciwlau’n cynnwys dau atom hydrogen ac un atom ocsigen
• hanfodol ar gyfer bywyd ar y Ddaear • yn rheoleiddio tymheredd corff
pobl, yn cludo maethynnau ac ocsigen i gelloedd, yn amddiffyn ein horganau a’n meinwe, ac yn cael gwared ar wastraff
• mae 75% o ymennydd pobl a 50% o goeden fyw yn ddŵr
Carbon monocsid:
• moleciwlau’n cynnwys un atom carbon ac un atom ocsigen
• nwy di-liw a diarogl • gwenwynig i bobl ac anifeiliaid sy’n
anadlu ocsigen • yn dod o allyriadau ceir
Methan:
• moleciwlau’n cynnwys un atom carbon a phedwar atom hydrogen
• yn cael ei gynhyrchu gan greaduriaid byw, gan gynnwys gwartheg a microbau
• yn cael ei ddefnyddio fel tanwydd ar ffurf nwy naturiol
• fel hylif wedi’i buro, mae modd ei ddefnyddio i roi tanwydd i roced
Dosbarthwch bob nwy fel un o’r canlynol:
• gwenwynig i fywyd • defnyddiol i fywyd • hanfodol i fywyd
Gall y disgyblion greu eu system codau lliw eu hunain ar gyfer y tri dewis hyn a lliwio’r cylchoedd ar y daflen waith i gyd-fynd â hynny.
Prif Weithgaredd:
Gan ddefnyddio’r wybodaeth o Set Ddata 1, gofynnwch i’r disgyblion ddadansoddi deg ’ôl bys’ y planedau allheulol yn Set Ddata 2 ac ystyried:
Pa nwyon mae’n ei gynnwys?
A yw’r blaned hon yn cynnwys unrhyw beth gwenwynig/defnyddiol/hanfodol?
Ar gyfer pob set ddata, mae angen i’r disgyblion drafod, rhesymu a chyfiawnhau a yw hi’n debygol y gallai bywyd fodoli ar y blaned, gan roi rhesymau am eu hatebion. Gallant wedyn nodi’r ôl bys hwnnw â chod lliw.
Oes gennych chi nodiadau? Ysgrifennwch nhw yma!
Pennod PumpGweithgaredd 5.2Ditectif Data
115
disc
over
ydia
ries.
org
Pennod PumpGweithgaredd 5.2
Ditectif Data
Dosbarth cyfan:
Oes modd i’r disgyblion gyflwyno’n ôl, gan ddweud pa blaned allheulol maen nhw’n meddwl sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd, a’u rhesymau pam?
Atebion i’r GweithgareddSet ddata 1:
Carbon deuocsid (un carbon a dau ocsigen) – yn cael ei ryddhau gan anifeiliaid a phobl pan fyddant yn anadlu allan; yn cael ei ddefnyddio gan blanhigion yn ystod ffotosynthesis
Dŵr – hanfodol i fywyd
Carbon monocsid (un carbon ac un ocsigen) – nwy gwenwynig
Methan – nwy tŷ gwydr sy’n cael ei gynhyrchu gan rai cerrig a ffurfiau ar fywyd. Yn cael ei ddefnyddio fel tanwydd
Set ddata 2:
Bendant dim bywyd yma: 1, 3, 4, 6, 8, 9
Annhebygol o gynnal bywyd: 2, 7, 10
Y blaned allheuol sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd: 5
Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth• Beth yw planed allheulol? • Pam mae gennym ni ddiddordeb
mewn planedau allheulol? • Pa blaned allheulol yn y
gweithgaredd sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd, a pham?
• Pa blanedau allheulol yn y gweithgaredd sy’n methu cynnal bywyd, a pham?
Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau YmestynFel sialens syml, gall y disgyblion ymchwilio i’r pedwar nwy gan roi rheswm am sut mae pob un yn effeithio ar fywyd.
Oes modd i’r disgyblion ymchwilio i blaned allheulol yn unigol neu mewn grwpiau? Sut cafodd y blaned ei lleoli? Pa delesgop ddaeth o hyd iddi? Ble mae wedi’i lleoli? A yw hi’n debygol o gynnal bywyd? Pam? Gweler y Dolenni Defnyddiol am adnoddau i gefnogi’r gweithgaredd hwn.
Syniadau ar gyfer GwahaniaethuCymorth: • Rhowch ffeil ffeithiau i’r disgyblion
am ddŵr, carbon deuocsid a charbon monocsid i gefnogi eu hymchwil cychwynnol.
Her: • Gallech ganiatáu ymchwil annibynnol. • Dylai’r disgyblion gyfiawnhau
tebygolrwydd pob planed i gefnogi bywyd, gyda rhesymau. Oes modd i’r disgyblion ddefnyddio tystiolaeth wyddonol i gyfiawnhau eu hatebion?
Gan ddefnyddio Set ddata 1, gofynnwch i’r disgyblion greu data atmosfferig ar gyfer y
planedau allheulol maen nhw wedi’u dychmygu.
Gallant wedyn herio eu cyd-ddisgyblion i ddarganfod pa blanedau allheulol y gellir
byw arnynt o bosib.
Awgrym i’r Athro!
Delw
eddu
’rBy
dysa
wd
Hel
o w
yddo
nwyr
y g
ofod
!
Nao
mi R
owe-
Gur
ney
ydw
i, a
c ry
dw i’
n as
tudi
o’r
caw
rbla
neda
u. R
ydw
i’n
clyw
ed e
ich
bod
wed
i
gwne
ud rh
ywfa
int o
dda
rgan
fydd
iada
u ac
ars
ylw
adau
didd
orol
iaw
n gy
da’c
h te
lesg
op. E
wch
ati
i gre
u po
ster
gwel
edol
sy’
n da
ngos
i ym
chw
ilwyr
era
ill, f
el fi
, bet
h
rydy
ch c
hi w
edi’i
dda
rgan
fod
a ph
oten
sial
hyn
i ne
wid
beth
rydy
n ni
’n e
i wyb
od a
m y
Byd
ysaw
d.
Mae
gw
yddo
nwyr
yn
awyd
dus
i gly
wed
am
eic
h
darg
anfy
ddia
dau.
Def
nydd
iwch
ddi
agra
mau
, gra
ffiau
,
darlu
niad
au, f
foto
graf
fau
neu
ffeith
luni
au i
greu
cyflw
ynia
d po
ster
am
eic
h ca
nfyd
diad
au.
disc
over
ydia
ries.
org
117
disc
over
ydia
ries.
org
Dyma brif nodweddion y posteri mwyaf llwyddiannus:
• teitl byr a diddorol
• rhwng 300 ac 800 o eiriau
• penawdau, pwyntiau bwled a rhestrau wedi’u rhifo i’w gwneud yn hawdd eu darllen a'u deall
• graffiau lliw, siartiau, ffeithluniau a chynrychioliadau gweledol eraill o ddata
• dyluniad a chynllun taclus a chyson.
Mae’r gweithgaredd hwn yn herio’r disgyblion i greu poster academaidd, gan ddefnyddio’r canfyddiadau o’r gwaith maen nhw wedi’i wneud yn barod yn Nyddiadur y Gofod Dwfn. Gallai hyn gynnwys gwybodaeth am alaethau newydd sydd wedi’u canfod gan gamerâu isgoch Webb (gweler Gweithgaredd 5.1: Darganfyddiadau Cyntaf), am blanedau newydd a’u hatmosffer (gweler Gweithgaredd 5.2: Ditectif Data), neu hyd yn oed gwybodaeth am Delesgop Gofod James Webb ei hun.
Cynnal y GweithgareddMae hon yn dasg benagored ar y cyfan, a fydd yn gweddu’n dda i amrywiol feysydd ffocws ym mhwnc y Gofod. Cyn cynllunio eu posteri eu hunain, dylai’r disgyblion gael llawer o amser i astudio
Cefndir y Gweithgaredd hwnMae cynrychioli canfyddiadau gwyddonol a data yn weledol yn un ffordd o gyfathrebu’n gyflym ac yn effeithiol, ac felly mae’n sgìl wyddonol bwysig. Rydyn ni’n gweld cynrychioliadau gweledol o ddata ym mywyd bob dydd, fel graffiau am ein defnydd o ynni neu siartiau am y tywydd. Ond mae gan wyddonwyr ffordd arbennig o rannu data’n weledol – mewn rhywbeth sy’n cael ei alw’n boster academaidd.
Pwrpas poster academaidd yw crynhoi’r wybodaeth bwysig sy’n deillio o ymchwil. Dylai fod yn glir ac yn ddeniadol er mwyn iddo ennyn diddordeb ac annog trafodaeth. Mae’n cael ei ddefnyddio’n aml i gefnogi sgwrs neu gyflwyniad, ond dylai fod yn glir heb esboniad ar lafar os yw’n cael ei arddangos rhywle.
Gweithgaredd 5.3: Delweddu’r Bydysawd
Pennod PumpGweithgaredd 5.3
Delweddu’r Bydysawd
Yr Adnoddau sydd eu Hangen• Adnoddau ar gyfer creu poster
• Deunyddiau cyfeirio ar gyfer ymchwil
• Adnoddau cyhoeddi bwrdd gwaith (dewisol)
Dolenni DefnyddiolEwch i discoverydiaries.org/activities/visualising-the-universe i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.De
lwed
du’r
Bydy
saw
d
Hel
o w
yddo
nwyr
y g
ofod
!
Nao
mi R
owe-
Gur
ney
ydw
i, a
c ry
dw i’
n as
tudi
o’r
caw
rbla
neda
u. R
ydw
i’n
clyw
ed e
ich
bod
wed
i
gwne
ud rh
ywfa
int o
dda
rgan
fydd
iada
u ac
ars
ylw
adau
didd
orol
iaw
n gy
da’c
h te
lesg
op. E
wch
ati
i gre
u po
ster
gwel
edol
sy’
n da
ngos
i ym
chw
ilwyr
era
ill, f
el fi
, bet
h
rydy
ch c
hi w
edi’i
dda
rgan
fod
a ph
oten
sial
hyn
i ne
wid
beth
rydy
n ni
’n e
i wyb
od a
m y
Byd
ysaw
d.
Mae
gw
yddo
nwyr
yn
awyd
dus
i gly
wed
am
eic
h
darg
anfy
ddia
dau.
Def
nydd
iwch
ddi
agra
mau
, gra
ffiau
,
darlu
niad
au, f
foto
graf
fau
neu
ffeith
luni
au i
greu
cyflw
ynia
d po
ster
am
eic
h ca
nfyd
diad
au.
Delweddu’rBydysawd
Helo wyddonwyr y gofod!
Naomi Rowe-Gurney ydw i, ac rydw i’n astudio’r
cawrblanedau. Rydw i’n clywed eich bod wedi
gwneud rhywfaint o ddarganfyddiadau ac arsylwadau
diddorol iawn gyda’ch telesgop. Ewch ati i greu poster
gweledol sy’n dangos i ymchwilwyr eraill, fel fi, beth
rydych chi wedi’i ddarganfod a photensial hyn i newid
beth rydyn ni’n ei wybod am y Bydysawd.
Mae gwyddonwyr yn awyddus i glywed am eich
darganfyddiadau. Defnyddiwch ddiagramau, graffiau,
darluniadau, ffotograffau neu ffeithluniau i greu
cyflwyniad poster am eich canfyddiadau.
118
disc
over
ydia
ries.
org
enghreifftiau o bosteri gwyddonol, gan nodi nodweddion penodol sy’n eu gwneud yn wahanol i fathau eraill o ysgrifennu esboniadol. Byddai’r dasg hon yn cyd-fynd yn dda ag uned waith ar ysgrifennu esboniadol.
Cyflwyniad i’r Genre
Cofiwch fod y disgyblion yn annhebygol o feddu ar unrhyw brofiad sylweddol o bosteri gwyddonol, ond byddant yn gyfarwydd iawn â phosteri’n gyffredinol (e.e. hysbysebion, arwyddion ac ati). Cysylltwch y dasg hon â dysgu blaenorol, o ran dylunio’r poster a dulliau cyflwyno.
Gadewch i’r dosbarth archwilio enghreifftiau o bosteri gwyddonol. Mae rhai enghreifftiau â thema’r gofod ar gael ar wefan Planed Mawrth NASA – gweler y Dolenni Defnyddiol.
Mae gan y Cyngor Cyfleusterau Gwyddoniaeth a Thechnoleg enghraifft berthnasol iawn o boster gwybodaeth ar ’delesgopau mawr’ – gweler y Dolenni Defnyddiol. Sylwch fod y poster hwn yn cynnwys hen ddyddiad lansio ar gyfer Telesgop Gofod James Webb. Tynnwch sylw’r disgyblion at hyn.
Efallai y byddai’n ddefnyddiol edrych ar feysydd pwnc eraill, sydd ar gael ar dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol.
Nodweddion
Dangoswch enghreifftiau i’r disgyblion sy’n dangos safon y poster rydych chi’n ei ddisgwyl ganddynt.
Nodwch y nodweddion y bydd y disgyblion yn eu cynnwys yn eu posteri
eu hunain. Bydd y rhain yn amrywio yn ôl oedran a gallu’r dosbarth, ond gallant gynnwys y canlynol:
• teitl
• is-deitlau
• paragraffau am themâu
• graffiau
• tablau
• ffotograffau
• capsiynau
• testun trwm/italig
• diffiniadau
• cydbwysedd gofalus rhwng lluniau a thestun
Ymchwil
Ar ôl iddynt ddod yn gyfarwydd â’r genre ysgrifennu, bydd y disgyblion yn barod i wneud gwaith ymchwil ar y maes ffocws o’u dewis. Gallai hyn fod yn gysylltiedig yn benodol â rhywbeth maen nhw wedi’i ddysgu yn ystod eu gwaith ar Ddyddiadur y Gofod Dwfn, neu elfen arall o’r Bydysawd y mae ganddynt ddiddordeb ynddi. Anogwch nhw i ddefnyddio llyfrau, e-ymchwil ac i wneud nodiadau er mwyn casglu gwybodaeth.
Cynllunio/Dylunio
Dylai’r disgyblion ddefnyddio’r wybodaeth maen nhw wedi’i chasglu i lunio cynllun drafft ar gyfer eu poster. Gallwch eu hannog i werthuso a golygu eu cynllun. Mae hwn yn gyfle da ar gyfer asesiad ffurfiannol gan athro, gan eu cyd-ddisgyblion, neu hunanasesiad.
Oes gennych chi nodiadau? Ysgrifennwch nhw yma!
Pennod PumpGweithgaredd 5.3Delweddu’r Bydysawd
119
disc
over
ydia
ries.
org
Ysgrifennu
Dylech ganiatáu sawl sesiwn ar gyfer creu’r poster. Gallai’r disgyblion gynhyrchu eu poster ar ddarnau mawr o gerdyn, neu ddefnyddio meddalwedd cyhoeddi bwrdd gwaith os yw hynny’n briodol.
Cyflwyno/Asesu
Yn dibynnu ar oedran/gallu, efallai y bydd hi’n briodol i’r dosbarth gyflwyno eu posteri i’w gilydd neu i ddosbarth arall. Anogwch adborth adeiladol gan gyd-ddisgblion yn unol ag arferion presennol eich ysgol.
Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth• Ble ydych chi wedi gweld posteri
o’r blaen? Ar gyfer beth maen nhw wedi cael eu defnyddio? Beth yw eu pwrpas?
• Beth yw prif nodweddion y posteri gwyddonol rydych chi wedi edrych arnyn nhw?
• Beth sy’n gwneud posteri gwyddonol yn debyg/gwahanol i bosteri eraill rydych chi wedi’u gweld?
Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau YmestynGofynnwch i’r disgyblion mwy galluog gyflawni arbrawf gwyddonol cysylltiedig a chyflwyno eu canfyddiadau ar ffurf poster.
Gallai’r disgyblion adeiladu modelau a/neu gyflwyno eu gwaith mewn arddangosiad lled barhaol i rieni/disgyblion eraill ddod i’w weld.
Syniadau ar gyfer GwahaniaethuCymorth: • Gallech benderfynu defnyddio
gwahanol strategaethau yn dibynnu ar anghenion y dosbarth. Gallech ystyried recordiadau llais fel ffordd o gynnwys ysgrifenwyr cyndyn yn y cam cynllunio.
• Meddyliwch pa dechnoleg gynorthwyol sydd ar gael yn eich ysgol i helpu disgyblion dyslecsig. Fel arfer mae gan y disgyblion hyn lawer o syniadau gwych, gwybodaeth a dealltwriaeth helaeth, ond maen nhw'n cael trafferth efallai gyda darllen darnau hir o destun neu drefnu eu syniadau er mwyn i bobl eraill eu deall.
Her: • Gallech ddefnyddio adnoddau
digidol fel yr ap Pic Collage neu MS Publisher er mwyn ymestyn y disgyblion mwy galluog a chynyddu sgiliau TGCh.
Mae creu collage yn ffordd wych o gefnogi
disgyblion nad ydynt mor hyderus mewn celf a dylunio.
Efallai y bydd disgyblion eraill yn mwynhau dod o hyd i luniau ar-lein, neu’n cwblhau’r gweithgaredd hwn ar gyfrifiadur hyd yn oed.
Awgrym i’r Athro!
Pennod PumpGweithgaredd 5.3
Delweddu’r Bydysawd
Pennod Chwech:
Mae eich telesgop wedi rhyfeddu cyd-wyddonwyr a pheirianwyr. Mae’n bryd i chi nawr rannu eich darganfyddiadau gyda’r byd. Bydd angen i chi fod yn
greadigol wrth gyfathrebu’r holl bethau rydych chi wedi’u dysgu i bobl nad ydynt
yn gwybod dim am y gofod.
newyddion am y gofod
Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.
Chwilair Pennod Pump
Targed = 8 gair yn dechrau gydaA C D Ff G P S W
W D P J F B D E N A L P N T FC P U N O E T L D J O Y U F WD D D T Y G S L A E P C E H BU S L G A L A E T H T I M T HE C O A T N U D A L T J A E CO L N W M I T O N H R N W L MI T N G O G I E L E D R R T PH O E G S Y T U S P C L Y B BY L R O F W N N D B T B N W YE Y B U F T Y P E P D D P H PD U Y T E C O P H R E M L F PC T W A R G H F E D N G E B JC M S L I J E I W J M M W O ED Y E L G U S C P S S A P T IG P R W D D Y R E S B D F G T
Zapiwch i gael yr atebion!
discoverydiaries.org
121
disc
over
ydia
ries.
org
Atebion i’r Gweithgaredd hwn
A ddaethoch chi o hyd i’r 8 gair?
1. ATMOSFFERIG 2. DATA 3. GALAETH 4. CYNSER 5. FFEITHLUN 6. PLANED
7. SERYDDWR 8. WYBRENNOL
AtebionChwilair Pennod 5
W D P J F B D E N A L P N T FC P U N O E T L D J O Y U F WD D D T Y G S L A E P C E H BU S L G A L A E T H T I M T HE C O A T N U D A L T J A E CO L N W M I T O N H R N W L MI T N G O G I E L E D R R T PH O E G S Y T U S P C L Y B BY L R O F W N N D B T B N W YE Y B U F T Y P E P D D P H PD U Y T E C O P H R E M L F PC T W A R G H F E D N G E B JC M S L I J E I W J M M W O ED Y E L G U S C P S S A P T IG P R W D D Y R E S B D F G T
Chwilair Pennod Pump: Atmosfferig, Cynser, Data, Ffeithlun, Galaeth, Planed, Seryddwr, Wybrennol
Diffiniadau:
Atmosfferig: yn ymwneud ag atmosffer y Ddaear (neu blaned arall)
Cynseren: cyw seren – màs o nwy sy’n ymgrynhoi; yn cynrychioli cam cynnar yn ffurfiant seren
Cefndir y Gweithgaredd hwnMae chwileiriau’n ffordd ddifyr o ddatblygu geirfa eich disgyblion. Gallwch ymestyn y gweithgareddau hyn gyda Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler isod).
Cynnal y GweithgareddMae’r chwileiriau’n gyfle i adolygu a thrafod cynnwys pob pennod. Ar gyfer pob chwilair, edrychwch ar y llythrennau cyntaf a nodir o dan grid y chwilair. Fel dosbarth neu mewn parau, trafodwch pa eiriau allai fod yn y grid. Gofynnwch i’r disgyblion a ydynt yn gallu adnabod unrhyw rai o’r geiriau hynny.
Wrth i’r disgyblion gwblhau’r chwileiriau, atgoffwch nhw i ysgrifennu geiriau newydd yng Ngeiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler Gweithgaredd 6.2).
Pennod Pump: ChwilairPennod Pump
Gweithgaredd 5.4Chwilair
Yr Adnoddau sydd eu Hangen• Prennau Mesur
• Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil
• Beiros/Pensiliau
• Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn
• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol – gweler y Dolenni Defnyddiol)
Dolenni DefnyddiolEwch i discoverydiaries.org/activities/chapter-five-word-search i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.
Pennod
Chw
ech:
Mae
eic
h te
lesg
op w
edi r
hyfe
ddu
cyd-
wyd
donw
yr a
phe
irian
wyr
. Mae
’n b
ryd
i chi
naw
r ran
nu e
ich
darg
anfy
ddia
dau
gyda
’r by
d. B
ydd
ange
n i c
hi fo
d yn
gr
eadi
gol w
rth
gyfa
thre
bu’r
holl
beth
au
rydy
ch c
hi w
edi’u
dys
gu i
bobl
nad
ydy
nt
yn g
wyb
od d
im a
m y
gof
od.
new
yddi
on a
m y
gof
od
Chw
iliw
ch a
m y
gei
riau
rydy
ch c
hi w
edi’u
dys
gu y
n
y be
nnod
hon
a’u
hyc
hwan
egu
at E
irfa’
r Gof
od y
ng
nghe
fn y
llyf
r. G
all y
gei
riau
fod
ym m
hob
cyfe
iriad
.
Chw
ilai
r
Pe
nnod
Pum
p
Targ
ed =
8 g
air y
n de
chra
u gy
daA
C D
Ff
G P
S W
WD
PJ
FB
DE
NA
LP
NT
FC
PU
NO
ET
LD
JO
YU
FW
DD
DT
YG
SL
AE
PC
EHB
US
LG
AL
AE
TH
TI
MT
HE
CO
AT
NU
DA
LT
JA
EC
OL
NW
MI
TO
NH
RN
WL
MI
TN
GO
GI
EL
ED
RR
TP
HO
EG
SY
TU
SP
CL
YBB
YL
RO
FW
NN
DB
TB
NW
YE
YB
UF
TY
PE
PD
DP
HP
DU
YT
EC
OP
HR
EM
LF
PC
TW
AR
GH
FE
DN
GEB
JC
MS
LI
JE
IW
JM
MW
OE
DY
EL
GU
SC
PS
SA
PT
IG
PR
WD
DY
RE
SB
DF
GT
Zapi
wch
i ga
el
yr a
tebi
on!
122
disc
over
ydia
ries.
org
Data: ffeithiau ac ystadegau sy’n cael eu casglu gyda’i gilydd ar gyfer cyfeirio neu ddadansoddi
Ffeithlun: cynrychioliad gweledol o wybodaeth neu ddata, e.e. fel siart neu ddiagram.
Galaeth: casgliad o sêr, llwch a miliynau neu filiynau o sêr wedi’u dal yn un gan gyd-ddisgyrchiant
Planed: corff sfferig wybrennol sy’n symud mewn cylchdro eliptigol o amgylch seren
Seryddwr: arbenigwr ar seryddiaeth
Wybrennol: yn yr awyr neu’n ymwneud â’r awyr, neu’r gofod, fel yr arsylwir arno mewn seryddiaeth
Syniadau ar gyfer GwahaniaethuCymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn
grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r disgyblion.
• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn grwpiau i greu cân, gan ddefnyddio geirfa o’r bennod.
• Rhowch eiriau cudd i’r disgyblion.
Her: • Ar ôl i’r disgyblion gwblhau’r
chwileiriau, gofynnwch iddynt lunio eu chwilair eu hunain. Llwythwch ein templed chwilair gwag i lawr a’i argraffu er mwyn ei ddefnyddio gyda’ch dosbarth (gweler y Dolenni Defnyddiol). Gallant wedyn ofyn i gyd-ddisgybl gwblhau eu chwilair. Gallwch wahaniaethu drwy roi cliwiau fel y gair cyfan, y llythyren gyntaf neu ddiffiniad gair.
Pennod PumpGweithgaredd 5.4Chwilair
Oes gennych chi nodiadau? Ysgrifennwch nhw yma!
Gan ddefnyddio’r templed yn y Pecyn Cymorth i Athrawon, gofynnwch i’r disgyblion greu eu chwileiriau eu hunain i herio eu cyd-ddisgyblion.
Awgrym i’r Athro!
“Roedd y plant wrth eu bodd. Fe wnaeth yr elfen
ryngweithiol ennyn eu sylw o’r cychwyn cyntaf! Effeithiol
o ran amser, gwahaniaethu gwych ar gyfer gallu is a
digon hyblyg i blant weithio ar eu cyflymder eu hunain.”
Ar gyfer plant7-11
www.discoverydiaries.org/cymraeg
Mae’r dilyniant poblogaidd hwn i Ddyddiadur Gofod Principia yn caniatáu i ddisgyblion ddefnyddio eu creadigrwydd eu hunain i gynllunio taith i blaned Mawrth, lle byddant yn archwilio arwyneb y blaned ac yn adeiladu cynefin arni. Bydd y disgyblion yn defnyddio dysgu gweledol
seiliedig ar gelf i archwilio amrywiaeth eang o bynciau STEM, gan ddysgu beth sy’n gwneud gwyddonydd gwych ar yr un pryd.
Archwiliwch yblaned GOCH gyda
Dyddiadur Planed Mawrth!