ins. Yiik. Miih. Necali CellikciAR~E Miihendislik ;n~.'ve Ti~.Ltd. $Ii.
Dune/en Bugune ~el;kYap,larUlkemizde s:elik yapl1an geli§tirmek vekullammml yaygmla§tlrabilmek is:in s:elikyapIlarm ges:mi§iniara§tmnak, bugiine kadarnasll geli§tigini ogrenmek ve giiniimiizdehangi durumda oldugunu anlamak faydaholacaktu. Bu bilgiler, bundan soma hangialanlarda s:ah§mamlZ gerektigi konusundabize yol gosterecektir.
TURKiYE'NiN iLK <;ELiK YAPILARITiirkiye'd~ s:elik yapl1arm ortaya s:tkmaslOsmanl.~ Imparatorlugu zamamna kadaruzamr. Ulkemizin ilk demir-s:elik fabrikaSITanzimat somasmda l840'larda kurulmu§alan "Zeytinburnu Demir Fabrikalan"dlr.Bu tesisler ithal edilen ham demiri i§leyenve zamanma gore modem sayllabilecek alans:elik ocaklarl ile demirhane ve dokiimhanebOliimlerindenolu§uyordu.Kolonlan ve vins:yolu kiri§leri dokme demirden irnal edilmi§olan bu fabrika binalanmn Tiirkiye'nin ilks:elik yapllan olmasl ihtimali biiyiiktiir.Osmanh imparatorlugu zamanmdan kalmailk s:elikyapIlarm bazIlan da Topkapl Sarayll.nci avlusunda yer alan Darphane-i Amirekompleksi is:indebulunmaktadu. Darphane-i Amire'de 1842-1843 yl1larmda giri§ilmi§alan yaplm ve donatlm etkinlikleris:ers:evesinde s:atlsl ve kolonlan dokmedemirden bazl s:elik binalar yapllml§tlr.
Resim 1- Galata kopriisii1863 yllmda bir ingiliz firmasmm imal ve
monte ettigi s:elikGalata Kopriisii ilk biiyiiks:elikyapllardan biridir. Dubalar iizerine in§aedilmi§ alan bu kopriiniin toplam uzunlugu462m., orta as:lkhgl ise 60 m. idi. EyiipDefterdar'da 1868 de yeniden in§a edilmi§alan Feshane Binasl da ilk s:elikbinalardandu. Kolonlan Bels:ikada dokmedemirden imal edilerek Tiirkiyeyegetirilmi§tir. Bu tarihi bilgileri ktsacahatlrlattIkdan soma esas konumuz alan s:elikyapllann proje, imalat ve montajlllllliilkemizde nasll geli§tigini anlatahm.
rURKiYE'DE <;ELiK YAPIIMALATININ BA~LAMASITiirkiyede s:elik yapllann ana malzemesialan profilleri s:ekebilen ilk haddehane,Kmkkale Askeri Fabrikalar kompleksi is:inde1932 yl1mda kurulmu§ alan s:elikhane vehaddehane tesisleridir. Bu haddehane azamanlar yallllz askeri ihtiyas:lan~ar§Ilamaktaydl.Ulkemizde s:ekilen profillerle s:elikkonstriiksiyon imalatl, 1940'ta KarabiikHaddehanesi'nin i§letmeye almmasl ileba§laml§ saYllabilir. Memleketimizde levhave profil i§leyen ilk kurulu§lar Balis: veTa§ktzak Tersaneleri ve Devlet Demiryollani§letmeleridir. Dev let Demiryollan' mnEski§ehir atolyelerinde s:elik demiryolukopriileri irnalinin eski bir mazisi oldugunubiliyoruz. <;elik konstriiksiyon imalatatelyeleri ve i§s:iligi 1955 yl1mdan somageli§meye ba§laIJ:.1l§tu.Bu geli§me KarabiikDemir ve <;elik I§letmeleri biinyesi is:indeolmu§tur.
KARABU.K i~~ETMELERi'NDE <;ELiKKONSTRUKSIYON1939-1940 ylllannda Karabiik Demir ve<;elikFabrikalarl'nm i§letmeye ahnmasl ilebirlikte resimhane ve merkez atelyeleriiiniteleri de kurulmu§tur. Merkez atelyesininbir de soguk demir boliimii bulunmakta idi.Ba§langls:ta burada tamir ve baktmla ilgili,tarif ve krokilerle imal edilen basit s:elik
konstriiksiyon i§leri yaplhyordu.Haddehanede s:ekilen profil s:qitlerinins:ogalmasl ve harp is:inde i§letmeye almanfabrikalann eksikliklerinin zorladlglihtiyas:lar, resimhanede hazulanan projeleregore soguk demir atelyesinde s:elik yaplimaline ba§lanmasma imkan vermi§tir.Harpten soma 1952 yllmda Karabiik'te yenibir Savurma Boru Fabrikasl kurulmaslihtiyacI dogmu§tur. Bu fabrikanm takriben1000 ton kadar lUtan s:elik yapl ktsmmmKarabiik atelyelerinde yabancI firmalannverecegi resimlere gore imal edilmesi karanalmmt§tu. Bu kararla birlikte atelyede s:all§ani§s:i saYISIarttmlarak 100'e S:lkanlml§ veimalata ba§lanml§tu. Savurma BoruFabrikaSI s:elik konstriiksiyon imalatmmba§an ile tamamlanmaSI s:elik yaplimalatmda bir doniim noktasl olmu§tur.1957-1961 yI1lan araSI Karabiiki§letmeleri'nin biiyiik tevsiat devresidir. Budevrede mevcut i§letmeye <;elikhane,Sinter,3.ncii Yiiksek Fmn, Kontinii Haddehenegibi tesisler ilave edihni§tir. Doviz ve krediteminindeki giis:liiklernedeni ile bu tesislereait biitiin s:elikyapl aksammm dl§ firmalarmverecegi detay resimlerine gore Karabiik'teimal edilmesi zorunlugu dogmu§tur. Buirnalah yapabilmek is:inMerkez Atelyesininsoguk demir ktsml geni§letilmi§tir. Bumaksatla s:elik konstriiksiyon imalatmdakullarulacak ilave tezgah ve tes:hizat satm
Resim 3- Karabiik D.<;;.<;;elikKonstriiksiyonAtelyesi
ahnrm§ ve bir yandan da i§S;iyeti§tirilmesineba§lanml§tIr. Resimhanede KonstriiksiyonBfuosu is;inde s;elik konstriiksiyon projeleriniyapacak ozel bir boliim kurulmu§tur.Neticede tevsiat s;elik yapllan is;in 25.000ton tutanndaki imalat ba§an iletamamlanml§tIr.Tevsiatm bitirilmesinden soma gerek artanprofil iiretimini degerlendirmek gerekseolu§turulmu§ olan proje ve irnalat kapasitesinikullanabilmek is;in Ttirkiye'de s;elik yapllannyaYllmasma s;ah§Ilmasl ana polotika olarakbenirnsenmi§tir. ~elik konstriiksiyon irnalatkapasitesini arttlfarak bu hedefigers;ekle§tirebilmek is;in bir yandan 15.000ton/yll kapasiteli modern bir s;elikkonstriiksiyon atelyesi kurulmasl is;inte§ebbiise ges;ilmi§ bir yandan da"Konstriiksiyon Bfuosu Miidiirliigii" btinyesiis;inde '~elik Kon~triiksiyon Bfuosu ,sefligi'olu§turulmu§tur. I§letme dl§mdaki bir s;okdevlet kurulu§lanna ve firmalara s;elikkonstriiksiyon proje, imalat ve montaj
Resim 4- Karakaya Barajl Firat DemiryoluKopriisii
hizmeti verihneye ba§lanrru§tIr. Bu alandagittiks;e ihtisasla§arak iilke sathmda bir s;okbiiyiik yapmm s;elik konstriiksiyon i§lerianahtar teslim olarak ba§an ilegers;ekle§tirilmi§tir. .Karabiik Demir ve ~elik I§letmelerincegers;ekle§tirilen s;elik yapl tiplerini §oy Iesualayabiliriz:
Fabrika binalarlKapah spor salonlarlKarayolu ve demiryolu kopriileriRadyo ve televizyon anten direk ve kuleleriTeleferik hatlarlKonveyor kopriileriBunkerlerSogutma kuleleriSu depolanResim 3, 4, 5, 6'da bu yapilardan bazl
6ZEL SE~T6.RDE <;ELiKKONSTRUKSIYONKarabiik Demir ve ~elik I§letmeleri'ndekibu s;ah§malardan soma 1970'li yillardaTiirkiye'de ozel sektOrde btiytik kapasitelive donammh s;elik konstrtiksiyon imalatatelyeleri kurulmaya ba§lamm§tIr. Bunlarmarasmda:
RONAMAK 1965TEMSAN 1972~IMT A,s 1973GULERMAK 1976T ABOSAN 1979NUROL ~ELIK 1983
firmalanm sayabiliriz. Bu firmalar vedigerleri gtinden gtine geli§erek gtis;lenmi§ve s;elik yapl sektortinde insiyatif resmisektorden ozel sektore ges;mi§tir. Gtintimtizdes;elik yapl irnalan ta.l;llamen ozel sektOr eliylekar§llanmaktadlr. Ozel sektOr firmalanmlzher Wrlti s;elik yapl irnalatml en tist seviyedegers;ekle§tirebilecek kapasitededir. Resim
7,9, 10,11 ' de bu firmalann yaptlgl bazlmodern yapilardan ornekler verilmi§tir.
TUR~iYE'DE <;ELiK YAPILARDAKiGELI~MELERTfukiye'de s;elik yapllarda son 50 yll is;indedtinyadaki geli§melere paralel olarak btiyiikgeli§meler olmu§tur. Bu geli§meleri:
Malzemede geli§meProjede geli§meImalatta geli§meBirle§im vasltalarmda geli§meMontajda geli§me
MALZEMEDE GELi~MELER~elik yapllann ana malzemesi profil velevhalardu. 1940-1990 yillan arasmda profilve lev ha1ar ti1ke is;indeki tiretimdenkar§Il~yordu. Profil1er Karabiik Demir ve~e1ik I§le.tmeleri'nde, levhalar Eregli Demir':,e ~elik I§letmeleri 'nde imal edilmekteydi.Uretilen profil s;e§itleri uluslararaslstandartlara gore s;ok yetersizdi. 380'e kadarI profilleri, 300'e kadar U profilleri, 150'yekadar L profilleri s;ekilmekteydi. Buprofillerin s;ekilen serilerinde birs;ok arabtiytikliik eksikti. I profillerinin geli§mi§§ekli olan IPE profilerinin ve HEA, HEB,HEM gibi geni§ ba§hkll profillerin tiretimihiS;yoktu. Ozellikle s;ok kath s;elik yapl1ann
Resim 7- Volkswagen Showroom
in§asmda kullamlan geni§ ba§hkll profillerinimali ivin uzun Yillar yapI1an ikaz vemticadeleler netice vermedi. Iktisadi devlette§ekktilerinin zamanla yozla§maslneticesinde haddehaneler kapanma noktasmagetirilerek profil imalatl bir ara durdu.1980'lerde liberal ekonomiye gevi§insaglanmasl ile profil ithalatl pa§ladl.Gtintimtizde velikyapllarda kullarnlan btiytikprofil cinslerinin ttimti ithal edilmekte olupiv piyasadan rahatlIkla teminedilebilmektedir. Aynca St 52 gibi ytiksekmukavemetli velik cinslerinin de teminimtimkUndtir.
PROJEDE GELi~MELERProjedeki geli§meler oncelikle statik hesaparav ve yontemlerinde olmu§tur. <;elikyapdarm geli§meye ba§ladlgl 1950'lerdestatik hesaplar stirgtilti hesap cetvelleri ~leyaplliyordu. Sonradan srrasl ile kollu FACIDmakinalan, elektrikli hesap makinalan,delikli kartlarla vah§an IBM bilgisayartiniteleri, programlanabilir TEXASINSTRUMENTS hesap makinalan,1980'lerin sonunda da ki§isel bilgisayarlarortaya vIkrm§tlf.Ba§langlvtastatik hesaplarmelle yapIlmasl zorunlugu, vok uzun ve kan§Ikhesaplan gerektiren komplike sistemlerinkullanIlmasml onlerni§tir. Genelde ta§IYlcl
sistem olarak basit kiri§ler, nadiren stireklikiri§ler, basit vatl makaslan, tek avIk:hkhverveve sistemleri gibi hesabl kolaydtizlemsel sistemler uygulamyordu.Gtintimtizde ki§isel bilgisayarlannkullamimaya ba§lanmasl ile birlikte hesapyontemlerinde de btiytik ilerlemeler olmu§'sonlu eleman metodu' gibi geli§rni§ve kesinhesap yontemleri bulunmu§tur. Bu metotlarve ba§ka bilgisayar yontemlerininkullanIlmasl ile gtintimtizlin modem ta§IYlclsistemleri iki boyutlu klasik ta§IYlclsistemlerin otesinde, tivboyutlu olarak estetikve ekonomik §ekildedizayn edilebilmektedir.Resim 8 de yan yana gortilen klasik vat!makasl ile 2000'li yillann modem van ta§IYICIsistemi bu geli§meyi gorsel olarakanlatmaktadrr.
imalat resimlerinin hazlrlanmasl alanmdada btiytik geli§meler olmu§tur. Ba§langlvtaimalat resimleri aparath resirn masalarmdakur§un kalemle viziliyor, trilin veya rapidoile aydingere kopya ediliyordu. 1980'lerinsonunda ki§iselbilgisayarlann ortaya vIkmaslile imalat resimleri AUTOCAD programlyardlffil ile iki boyutlu olarak bilgisayardavizilmeye ba§ladl. 1990' lann sonundaXSTEEL gibi 3 boyutlu olarak otomatik
detay olu§turabilen geli§mi§ ~izimprogramlan kullamlmaya ba§ladl. Buprogramlar vasltasl ile artIk detay resimleri3 boyutlu model olu§turarak hlZh ve hataslzelde edilebilmektedir.
iMALA TTA GELi~MELERBa§langl~ta profil ve levhalarda kesme vedelme i§lemlerinin yapI1abilmesi i~in yaonceden hazlrlanml§ §ablonlar kullamhyorveya kesim ol~tileri ve delik yerlerimarkalama ekipleri tarafllldan sabun veyakeskin u~lu~elikkalemlerle malzeme tizerineelle tek tek i§aretlenerek ~iziliyordu. Kesmei§lemleri i~in testereler, makaslar veya
Resim -12 Ikiri§i ekinin eski ve yeni hali
oksijen §alumolanndan yararlamhyordu.Delme i§lemleri ise zlmba veya radyalmatkap tezgaWarlllda elle kumanda edilerekyaplhyordu. Sonradan, ~ok kafall elektronikoksiasetilen kopya tezgahl, ~ok kafahoksiasetilen paralel kesme tezgahl, gaz altlkaynak makinalan, otomatik tozaltl kaynakmakinalarl, kaynakh profil yapma tezgahlgibi yarl otomatik tezgah ve makinalar ortaya~lktl. Gtintimtizde ise bilgisayarteknolojisindeki ilerlemeler sayesinde kesmeve delme i§lemleri CNC kontrollu
tezgahlarda tamamen otomatik olarakyapllmaktadlr. Mtihendislik btirolanndaimalat resimlerinin hazrrlanmasl srrasllldaCNC datalan olu§turulmakta ve bu datalarmimalathanelere aktanlmasl ile kesme vedelme i§lemleri de el degmeden otomatikolarak yapIlmaktadu. Bu modernyontemlerin uygulanmasl sayesinde imalatstirati artml§, maliyetler dti§mti§ ve enonemlisi imalatta hata yapma ihtimali ortadankalkml§trr.
BiR~E~iM ELEMANLARINDAGELI~MELERKullamlan birle§im elemanlan alanlllda da
onemli ve ~arplcl geli§melerolmu§tur. Ba§lanmgl~ta ~elikyapllarda per~inli birle§imlerkullanillyordu. Dl§ frrmalardanallllan resimlere gore imalat vemontajl yapilan ilk ~elik yapilarper~inliydi. 1950'lerin sonunda~elik yapIlarda kaynakuygulamasl ba§ladl. Kaynaglllkullamlmaya ba§lanmasl ile~elik yapIlarda devrimdenebilecek btiytik bir geli§meya§anrm§tIT.Kaynak sayesinde
per~inle yapllmasl mtimktin olmayan veya~ok kaba dti§enbir~ok detay daha ekonomikve estetik olarak ~oztilebilmi§tir.1990'lara kadar montaj eklerinde kaba Clvatakullamhyordu. Son senelerde on germeli veytiksek mukavemetli clVatalarmkullanIlmaslsayesinde montaj ekleri ~ok daha sade,fonksiyonel ve ekonomik hale gelmi§tir.Resim 12' de bir Ikiri§i ekinin kaba Clvataile te§kiledilmi§hali ile ytiksek mukavemetliClvata ile te§kil edilmi§ hali yan yanagosterilmi§tir.
MONT AJDA GELi~MELERMontajda geli§meler daha ziyade kaldrrmamakineleri sahasmda olmu§tur. 1940'h 1950'li ylllarda bugtinkti gti~lti seyyar vin~leryoktu. Agrr par~alann montajl i~in "derrik"denilen ozel montaj vin~leri kullamhyordu.Makina sanayiindeki geli§meler neticesindegtintimtizde vin~ler seyyar hale gelmi§,kaldrrma kapasiteleri btiytimti§ttir.Montajdakule vin~ler veya teleskopik bomlu tekerleklivin~ler kullamlmaktadu. Kaidullanagrrhklarm artrnaslneticesinde montaj btiytikpar~alar halinde, az operasyonla, hIzh olarakyapI1abilmektedir.
SONSOZ<;elik yapI1ar, dtinden bugtine btiytik birgeli§me gostererek bugtinkti noktasmagelmi§tir. Gtintimtizde ~elik yapl imalatsanayiinin tam ideal seviyede oldugunusoylememiz mtimktin degildir. Daha yapacak~ok i§imiz var. Yakm bir gelecekteeksiklerimizi tamamlayarak ~elik yapllarltilkemizde arzulanan seviyeye ~lkarmakhepimizin en btiytik hedefi olmahdu.
.."' ..Resim 11- Karum All§Veri§ Merkezi
