1
Digitale leermiddelen en gelijke kansen
Inhoud
1 Inleiding 31.1 Vraagstellingenafbakening 31.2 Aanpakenleeswijzer 4
2 Effectenvandigitaleleermiddelenopleerprestaties 52.1 Onderzoekeneffectendigitaleleermiddelen 52.2 Conclusieeffectendigitaleleermiddelen 7
3 Differentiëleeffectenvandigitaleleermiddelen 83.1 Onderzoekennaareffectendigitaleleermiddelenopdoelgroepen 83.2 Vergelijkendonderzoeknaarverschillenineffectenvandigitaleleermiddelen 113.3 Uitkomstenonderzoekendifferentiëleeffecten 13
4 Conclusiesenreflectie 15
5 Literatuur 17
ColofonEenminireviewvanhetNationaalRegieorgaanOnderwijsonderzoekendeKennisrotondevoorhetministerievanOnderwijs,CultuurenWetenschap
Februari2020
Auteurs:LieveHeijstersenSjerpvanderPloeg(Oberon)Vormgeving:Nieuw-EkenOntwerp
www.nro.nl www.kennisrotonde.nl
3
1. Inleiding
1.1 VraagstellingenafbakeningHetgebruikvandigitaleleermiddeleninhetfunderendonderwijs(primairenvoortgezetonderwijs)inNeder-landneemttoe.Deinzetvanictkrijgthetmeestvormviagebruikvaneenbeamerofdigibord:82procentvandelerareninhetprimairenvoortgezetonderwijsgebruikendievaaktotzeervaak.Ookhetgebruikvandigi-taalleermateriaaltijdensdelesenklassikaaluitleggevenmetbehulpvandigitaleleermiddelenzijnpopulaironderleraren(doorrespectievelijk65en57procentvandepo-envo-lerarenvaaktotzeervaakgebruikt).
Deredenenomdigitaleleermiddeleninhet(funderend)onderwijsintezettenzijndivers.Enkelevoorbeel-den:hetaansluitenbijdebelevings-enervaringswereldvanleerlingendiesteedsdigitalerworden,hetreali-serenvanbetereleerprestaties,hetkunnenbiedenvanmeeronderwijsopmaat,hetleerlingenzelfstandigerkunnenlatenwerken,hetkunnenbiedenvanverrijkingvandelesstof,hetadaptiefkunnentoetsen,enhetefficiënterkunnenvormgevenvaneenles.
Eenbelangrijkevraagis inwelkematede inzetvandigitale leermiddelenleidttothetverkleinenof juistvergrotenvanverschilleninleerprestatiestussenverschillendegroepenleerlingen.Netalsinderestvandemaatschappijwordthetonderwijsdigitalerenzettenlerarenictinvoorgroepenleerlingenvanverschillendeniveausenachtergronden.Tochwetenwenogweinigoverdeeffectenvanverschillendeprogramma’sopdeleerprestatiesvanverschillendegroepenleerlingen.Hetdoelvandezeminireviewisommeerzichttekrijgenopdezerelatietussendigitaliseringinhetonderwijsengelijkekansen.
Webeperkenonsindezeminireviewtoteffectenvandigitaleleermiddelendiegebruiktwordeninhetfunde-rendonderwijs.Diekeuzeisvooralgemaaktomdatdeverschilleninleerprestatiesinhetfunderendonderwijsvanbelangzijnvoordeverdere(onderwijs)loopbaanvanleerlingen.Dehoofdvraagvandezereviewluidt:draagtdeinzetvandigitaleleermiddelenbijaanhetvergrotenofaanhetverkleinenvanverschilleninleer-prestaties(differentiëleeffecten)inhetfunderendonderwijs?
Wefocussenonsindezeminireviewopdeinzetvandigitaleleermiddeleninhetonderwijs.Digitaleleer-middelenwordenookwelaangeduidmetdigitalehulpmiddelenofdigitaleondersteuning.Onderdigitaleleermiddelenverstaanwegedigitaliseerdeonderdelenvanhetonderwijsproces.Datkangaanomprogram-matuurzoalseenelektronischeleeromgeving,digitale(formatieve)toetsofeenreken-app;omapparatuur,zoalseenlaptop,digibordofvirtualreality-bril;ofeencombinatievanapparatuurenprogrammatuur.
4
Daarbijgaathetomdeinzetvandiedigitaleleermiddelenineenonderwijssetting.Dathoudtin:middelendieonderdeelzijnvanhetcurriculumdatdeschoolhanteert,dusopbestaandeleerdoelen.Gebruikvandigitaleleermiddelenopeigeninitiatiefvanleerlingenofhunomgevingbuitendeschoolom–bijvoorbeeldtablet-gebruikthuisofdigitaalschaduwonderwijs–valterbuiten.
Webaserenonsvoordeminireviewopempirischonderzoek;theoretischeverhandelingenofanalysesoverditonderwerplatenwebuitenbeschouwing.Daarbijkijkenwezowelnaarnationalealsinternationaleliteratuur.WehoudendaarbijzoveelmogelijkrekeningmetdematewaarininternationaleonderzoeksresultatenindeNederlandsecontextookgeldigzijn.DaarvoorzijnvooralspecifiekekenmerkenvanhetNederlandseonder-wijssysteemendematewaarinprestatiesverschillentussenNederlandseleerlingenrelevant.
1.2 AanpakenleeswijzerVoordeminireviewhebbenweonderzoeksliteratuurbestudeerddiewemetbehulpvanrelevantezoektermenuitrelevanteonderzoekdatabaseshebbengevonden.Viadeabstractsisdaarvaneeneersteselectiegemaaktvanongeveerveertigstudies,dienahetlezenvanhetcompleteartikelsomsaanleidinggavenextrastudiesteraadplegen.Metnameeenaantalreviewstudiesisbehulpzaamgeweestomeenafgewogentotaalbeeldtekrijgenvaneffectenvaninzetvandigitaleleermiddelen.
Deminireviewisalsvolgtopgebouwd.Inhoofdstuk2gaanweinopeffectenvandeinzetvandigitaleleer-middeleninhetonderwijs,zoalsdienaarvorenkomenuitdeonderzoeksliteratuur.Inhoofdstuk3gaanwespecifiekinopdeeffectenvandeinzetvanictopleerlingeninachterstandssituatiesen/oflaagpresteerders,endematewaarineffectenvandigitaleleermiddelenverschillenvoorleerlingen.Brengthetdeleerprestatiesdichterbijelkaarofvergroothetjuistbestaandeverschillen?Inhoofdstuk4eindigenwemeteenconclusieendiscussie.
5
2. Effectenvandigitale leermiddelenopleerprestaties
Indeafgelopentienjaarhebbenverschillendeauteursreviewstudiesofmeta-analysesuitgevoerdopeer-dereonderzoeksdataomeenbeeldtekrijgenvandeeffectiviteitvandeinzetvandigitaleleermiddeleninhetonderwijs.Wemakenuiteraardgraaggebruikvandezeuitkomstenenvullendezeaanmetstudiesdiedaarna(ast)nogzijnverschenen.Bijdepresentatievandeuitkomstencategoriserenwedestudiesnaar:
– devormvandigitaleleermiddel,bijvoorbeeldspecifiekesoftware(reken-app)enspecifiekedevice (laptop,tablet);
– deinhoudvanlesstof/vaardigheden,bijvoorbeeldrekenen,lezenenspelling.
Wezullenachtereenvolgensdebelangrijksteuitkomstenperpublicatiebesprekenendezevervolgensinte-greren.Bijdepresentatievandepublicatiesgevenwesteedsaanwatdeinhoudvandelesstofis(algemeenofspecifiekevakken/vaardigheden)enomwelkedigitaleleermiddelenhetgaat(algemeenofspecifiek).
2.1 Onderzoekeneffectendigitaleleermiddelen
Ictalgemeenenrekenen/wiskundeLienMa(2010)hebbeneenmeta-analyseuitgevoerdnaardeimpactvaneducatievesoftwareopwiskunde-prestaties(intotaal47studieswaarin85effectenzijnopgenomen).Hetisgerichtopleerlingeninhetprimairenvoortgezetonderwijsenerisgeengeografischerestrictiegehanteerd.LienMaconcluderendathetlerenvanwiskundemetbehulpvaneducatievesoftwareinvloedheeftopdewiskundeprestatiesvanleerlingen,invergelijkingmethetlerenvanwiskundezonderhulpvansoftware.Hetgaatomkleinepositievemaarsigni-ficanteeffecten(gemiddeldeeffectgrootteESvan0.28).1In78gevallenwarendegevondeneffectenpositief,deoverigewarennegatief.Deeffectenvanhetgebruikvaneducatievesoftwareblekenrelatiefgroterinhetprimaironderwijsdaninhetvoortgezetonderwijsenbijeenconstructivistischemaniervanlesgeven,inplaatsvaneentraditionelemanier.2
ChuengenSlavin(2013)presenterenenkelejarenlatereenvergelijkbaremeta-analysenaareffectenvaninzetvanictopreken-/wiskundeprestaties.Daarbij leggenzedemethodologischelathogervoordestudiesdiezemeenemeninhunmeta-analyse.Datdoenzeombetereschattingenvandeeffectentekunnenmaken.
1 Deeffectgrootte(ES,effectsize)wordtvaakindeCohen’sduitgedrukt:hetverschiltussengemiddeldenopdeuitkomstmaatvandeinterventie-encontrolegroepgedeelddoordegepooldestandaarddeviaties.Vuistregelisomeffectgroottesvanmeerdan0.50als‘groot’tebeschouwen,tussen0.30en0.50als‘matig’enkleinerdan0.30als‘bescheiden’of‘klein’.
2 Verderblekendepositieveeffectengroterinhetspeciaalonderwijseninhetprimaironderwijs(tenopzichtevanhetvo).Daarkomenwenogopteruginparagraaf3.2.‘Traditioneellesgeven’verwijsthiernaarklassikaleinstructie;‘constructivistisch’naarleerlinggerichteinstructie,aldannietincombinatiemetonderzoekendlerenen/ofprobleemgestuurdleren.
6
Zenemeninhunanalysedegegevensmeevanintotaalruim55.000leerlingen.Zevindeninovereenstem-mingmetbijvoorbeeldLienMa(2010)datdigitaleleermiddelenoverhetalgemeenpositievemaarbeschei-deneffectenopleerprestatieshebbeninvergelijkingmettraditionelemethoden(gemiddeldeeffectgrootteESvan0.15).Zevindenverderdathetpositieveeffectgroterisvanprogramma’sdielangerdaneenhalfuurperweektijdkostenenvanprogramma’sdieinhetregulierelesprogrammawordengeïntegreerd(dusnieternaastgepositioneerdalsvormvanzelfstandigwerken).
IctalgemeenenleesvaardigheidInhetzelfdejaarrichtenCheugenSlavin(2013)zichineenreviewopleesvaardigheidbijzwakkelezers inhetbasisonderwijs(intotaaltwintigstudies).Daarbijconcentrerenzezichopdeeffectiviteitvandigitaleleermiddelenvoorhetverbeterenvanleesresultatenbij intotaal7.000leerlingeninhetprimaironderwijs.Deuitkomstiswederomdatdezedigitaleleermiddeleneenpositiefmaarbescheideneffecthebbenopdeleesresultaten(vandezezwakkelezers)invergelijkingmettraditionelemethoden(gemiddeldeeffectgrootteESvan0.14).Deapplicatiesdiehetmeesteffecthebben,zijngerichtopinteractiesinkleinegroepengeïnte-greerdbinnenhetleescurriculum.Destudiesnaardeeffectenindelageregroepenvanhetprimaironderwijshebbeneengrotereeffectgrootteinvergelijkingmetdestudiesinhogeregroepenvanhetprimaironderwijs.Hetmaaktgeensignificantverschilvoorheteffecthoeintensiefdeapplicatiegebruiktwordt(meerofminderdan75minutenperweek).
Tablets,leerprestatiesalgemeenHa�ler,MajorenHennessey(2016)richtenzichinhunreviewspecifiekopstudieswaarbijdeeffectenvanhetgebruikvaneentabletinhetleerprocesopleerprestaties(algemeen)wordenonderzocht(23studies).Dereviewbeperktzichtotleerresultatenvanscholierenuithetprimairenvoortgezetonderwijs(tussendevijfenachttienjaar)enerisalleengekekennaaronderzoekendiena2009gepubliceerdzijn.Deauteursrapportereneenoverwegendpositiefeffectvantabletgebruik.Vande23onderzoekenhaddenzestienpositieveleerresul-taten,vijflietengeenverschilzienenuittweeblekennegatieveleerresultatenbijhetgebruikvantabletsinhetleerproces.Hetgaatompositieveeffectenopdiverseleerdomeinen.Deauteursrapporterengeeneffectgroot-tesenzegaannietinopkenmerkenvanleerlingenofopomstandighedenwaarondereffectensterkernaarvorenkomen.
Mobieledevices,leerprestatiesalgemeenRonddezelfdetijdpublicerenSung,ChangenLiu(2016)eenmeta-analysewaarinzebrederkijkennaardeeffectenvandeinzetvanmobieledevices(laptops,notebooks,tablets,telefoons)opleerprestaties(110stu-dies,veelalexperimenten) indeperiode1993-2013.Overhetgeheelgenomenrapporterendeauteurseensubstantiëleeffectgrootte(gemiddeldeESvan0.52)voordetoepassingvanmobieleapparatenoponderwijs-prestaties.Zijrapporterengrotereeffectenvoorjongereleerlingendanvooroudereleerlingen(endusookvoorpodanvoorvo).
Verderblijkenhandheldtoepassingen(personaldigitalassistant(pda’s), iPods,mobieletelefoons,digitalepennen,digitalewoordenboeken)grotereeffectentehebbendanzakenalslaptops,tablet,pc’senmogelijk
7
daaraangerelateerdtoepassingineeninformeleleersetting(buitenschool)groterdanineenformelesetting(indeklas).Daarnaastblijkengamesentoepassingengerichtopcoöperatieflerenmindereffectiefdantoe-passingendieonderzoekendlerenstimulerenenformatiefdigitaaltoetsen.Verderisergeenrelatietussendeduurvantoepassingenendeeffectenervan.
ITalgemeen,leerprestatiesalgemeenTenslotteheeftChauhan(2017)hetonderzoeknaardeinzetvanictinhetprimaironderwijsendeeffectendaarvanopleerprestatiesopeenrijgezet(122studies).Zijbevestigt(andermaal)hetresultaatdatdeinzetvandigitaleleermiddeleneenpositiefeffectheeftopdeleerprestatiestenopzichtevantraditioneleniet-digitaleleermiddelen.Hetgaatdaarbijommatigeeffecten(gemiddeldeeffectgrootteESvoorrekenenenlezenzijnrespectievelijk0,47en0,45)endaarmeewatsterkerdanreviewstudiesvanChungenSlavin(2011en2013)enLienMa(2011)latenzien.Detoepassingenblekenvooraleffectiefwanneerhetomtoepassinggaatdiekorterdaneenweekoflangerdanzesmaandenduurden,entoepassingendieineeninformeleleersettingwordentoegepast.
2.2 ConclusieeffectendigitaleleermiddelenWehebbendeuitkomstenvandeverschillendereviewsenmeta-studiesinschema2.1samengevat.Aldezeoverzichtsstudiesmeldeneen(bescheiden)positiefeffectvandeinzetvandigitaleleermiddelen(ict,compu-tertechnologiee.d.)opleerprestaties(gemiddeldeeffectgroottesESperstudietussende0.14en0.47).Verderlijktheteropdatheteffectvoorjongereleerlingen(potenopzichtevanvo)sterkeris.Hetmechanismedatditverschilveroorzaakt,isoverigensnietduidelijk.Mogelijkpassendigitaleleermiddelenbeterbijhetsoortonderwijsinhetprimaironderwijs,ofbijdeontwikkelingvanleerlingeninhetprimaironderwijs.Deoverigecondities,bijvoorbeeldduur, intensiteit,onderdeel lesprogrammaof informeleleersetting,diebijzoudenkunnendragenaansterkereeffectenvandeinzetvandigitaleleermiddelenopprestatieslijkenweinigsyste-matischen/ofzijnnietinelkemeta-analyseonderwerpvanonderzoekgeweest.
ICT toepassing Vak/domein Gemiddeld effect (ES) Versterking effecten bij/in:
Li & Ma Algemeen Rekenenwiskunde Beperktpositief(0.28) po,so;constructieflesgeven,korterdan1jaar
Cheung & Slavin Algemeen Rekenenwiskunde Beperktpositief(0.15) Integratieinreguliereles-programma;intensiteitgroterdanhalfuurperweek
Cheung & Slavin Algemeen Lezen,po Beperktpositief(0.14) Applicatiegerichtopinteractietussenleerlingeninkleinegroepen;jongereleerlingen
Ha�ler e.a. Tablet Algemeen Beperktpositief
Sung e.a. Mobieledevices Algemeen Sterkpositief(0.52) Jongereleerlingen;informeleleersetting;mogelijkhedenvooronderzoekendleren
Chauhan Algemeen Algemeen,po Matigpositief(0.45) Informelesetting;korterdan1weekoflangerdan6maand
Schema 2.1 Uitkomsten effect digitale leermiddelen
8
3. Differentiëleeffecten vandigitaleleermiddelen
Indithoofdstukkijkenwespecifiekernaarwaterbekendisoververschillenineffectenvandigitaleleermid-delenopverschillendegroepenleerlingen.Datblijkteenduidelijkminderontgonnenonderzoeksterrein,dandeeffectenvandigitaleleermiddelenopzich.Erzijnhiervoornauwelijksreviewsofmetastudiesbeschikbaar.Publicatieswaarindifferentiëleeffectenvandigitaleleermiddelenaandeordekomenzijndungezaaid.Ditiszeldenhethoofdthemavaneenpublicatie,dusdedifferentiëleeffectenkomeneerderalsbijvangstaanbod,àlseralnaarisgekeken.
Weonderscheidenindebeschikbareonderzoeksliteratuurtweevarianten.Indeeersteplaatshetonderzoekwaarinnietwordtvergelekentussengroepen,maardatspecifiekgaatoverdeeffectenvaninzetvandigitaleleermiddelenopminderpresterendegroepen,zoalsleerlingenmetleermoeilijkhedenofleerlingeninach-terstandsituaties.Indetweedeplaatshetonderzoekwaaringezochtwordtnaarverschillendeeffectenvandeinzetvandigitaleleermiddelenvoorverschillendegroepenleerlingen.Detweeonderzoekslijnenzullenwehierapartvanelkaarpresenteren:indeparagrafen3.1en3.2.
3.1 Onderzoekennaareffectendigitaleleermiddelenopdoelgroepen
E-book,leesvaardigheid,achterstandskinderenpoIn IsraëlonderzochtenShamir,KoratenBarbi (2008)effectenvanhetgebruikvaneene-bookonderHebreeuws-sprekendevoorschool-leerlingenindeleeftijdvanvijfàzesjaar inbuurtenmetlagesociaal-economischestatus(ses).Hetgingom110kinderenzonderleerproblemendiewillekeuriginvierverschil-lendegroepenwerdenverdeeld:drieinterventiegroepeneneencontrolegroep.Dielaatstegroepvolgdehetregulierevoorschool-programmazondere-book.Daarnaastwasereeninterventiegroepmetleerlingendieindividueelhetprogrammaviahete-bookvolgendeentweegroependiealspeersintutor-tuteecombinatiehete-bookprogrammavolgden.
Deleerlingenondergingenvoorennahetprogrammatestenopklankbewustzijn,beginnendeleesvaardig-heidentekstbegrip(vanhetverhaal).Deresultatenlatenziendatdeelnemersaanhete-bookprogrammaeengroterevoortganginbeginnendegeletterdheidvertonen,dandekinderendieaanhetreguliereschool-programmadeelnamen.Verderblijktdatdevaardighedenvanleerlingendiegezamenlijkdeelnamen(peers)eengroterevooruitganglietenziendanleerlingendieindividueelaanhetprogrammadeelnamen.
9
E-book,leesvaardigheid,achterstandskinderenpoKorat,DriorienKlein(2009)onderzochten(wederominIsraël)òf,enwelkemaniervangebruikvan,e-booksdebeginnendegeletterdheidvanjongereleerlingenuitlagereses-groepenbeïnvloeden.Hetgingdaarbijome-booksdiespeciaalgerichtzijnombijtedragenaanbeginnendegeletterdheid.Datgebeurtbijvoorbeelddooraandachttebestedenaaneengrootenhelderlettertype,eenbeperktehoeveelheidtekstopeenpagina,enhetcongruentoplichtenvandewoordenalsdevertellerdetekstvoorleest.Daarvoorverdeeldendeonder-zoekerseengroepvan128leerlingenwillekeurigoverviergroepen.Eeninterventiegroepdiezelfstandigmethete-bookgingwerken,eengroepdiemethete-bookaandeslaggingaangevuldmetondersteuningvaneenvolwassene,eengroepdiesamenmeteenvolwassenewerktemeteengeprinteversievanhete-bookeneencontrolegroepdienochhete-book,nochdegeprinteversieaangebodenkreeg.Hetonderzoeklaatziendatdecombinatievanwerkenmethete-bookmetondersteuningdooreenvolwasseneheteffectiefstisvoorbegin-nendeleesvaardigheid.
E-book,taalvaardigheid,achterstandskinderenpoBus(2009)schetstdestandvanzakenvanverschillendeonderzoekenrondomictentaalontwikkelingbijjongekinderen.Daaruitkomteenaantalrelevantebevindingennaarvoren.Het inzettenvanzogehetenlevendeboeken(digitaleboekenmetbijvoorbeeldgeluidenfilmpjesvanillustraties)draagtbijaantekst-begripvandelaagstscorendeleerlingenopdetaaltoets.Daarnaastzijnlevendeboekenookgunstigvoordewoordenschat.Herhaaldvoorlezenvaneenboekvergrootdewoordenschat,maarherhaaldvoorlezenmetbehulpvaneendigitale(levende)versievaneenboekheeftdaarbijeenextrapositiefeffectopontwikkelingvandewoordenschat.
Verderblijktdateducatievesoftwarediezichrichtopalfabetischekennis(hetbegripdatlettersenklankenbijelkaarhoren)effectiefisvoorhetbijspijkerenvankleutersdiezichernognietvanbewustzijndatlettersverwijzennaarklanken.BinnendriemaandenhaddenkleutersdiewekelijkstienminutenmethetprogrammaLetters in beweging werkteneenvoorsprongopkleuters(vandezelfdescholen)dieeenanderecomputertaakhaddengekregen.Waardezegroepeersttotdelaagstedertigprocenthoordebijtestsopalfabetischekennis,scoordendeleerlingennunetonderhetgemiddelde.
Fonologischeducatievesoftware,leesvaardigheid,zwakgeletterdenpoKegele.a.(2009)voerdeninNederlandeenonderzoekuitondervijfjarigeleerlingendielaagscoordenopvroegegeletterdheid.HetbetrofnegentigleerlingenmetNederlandsalseerstetaal,vanvijftienverschillendebasis-scholen.Zewerdenwillekeurigtoegewezenaantweegroepen:eeninterventiegroepeneencontrolegroep.
Deinterventiegroepkreegovereenperiodevanviermaandenregelmatigopschoolviaeducatievesoftwareeenprogrammaaangeboden(Living Letters,vertaaldinhetNederlandsals Bereslim) datviauitlegenspelletjesgerichtwasophetaanlerenvandevaardigheidomklankenaanletterstekoppelen.Decontrolegroepkreegindiezelfdeperiodemetdezelfdefrequentiehetverhaalvan Living letters alseene-bookaangeboden,waarbijhetverhaalwerdvoorgelezensamenmethettonenvandetekst.Inbeidevariantenhaddeleraargeenrolindeuitvoeringvanhetprogramma.Tijdenshetprogrammawerddemuisactiviteitvandeleerlingengeregistreerd.Opverschillendemomentenwerddeintelligentie,deklankvaardighedenendezelfregulerendevaardighedenvandeleerlingengetest.
10
Deauteursconcludeerdendatdeklankvaardighedenvandezezwakgeletterdeleerlingenmetbehulpvandeeducatievesoftwareverbeteren,maardatdezelfregulerendevaardighedendaarbijeenmodererendeffecthebben.Dewinstinklankvaardighedenwasgrootvoordezwakgeletterdeleerlingendiegemiddeldscoordenopzelfregulatie.Voorleerlingendielaagscoordenopzelfregulatiehaddesoftwaregeeneffectopklankvaar-digheden.Uitdemuisactiviteitblijktdatdezeleerlingenmoeitehaddenmethetopvolgenvandestappendieopgrondvandefeedbackbedoeldwaren.
Educatievesoftwareremedialteaching,leesvaardigheid,risicoleerlingenpoSainee.a.(2011)onderzochtendeeffectenvaneducatievesoftwaregerichtopremedialteachingvoorzwakkeFinseleerlingenrondzevenjaarophetterreinvangeletterdheid(technischlezen,vloeiendlezen,spelling).De166leerlingenwerdenwillekeurigindriegroepenverdeeld.Eeninterventiegroepkreegeenregulierremedialteachingprogramma,eenandereinterventiegroepkreeghetremedialteachingprogrammametondersteu-ningvaneducatievesoftwareendecontrolegroepvolgdedereguliereinstructie(dusgeenremedialteaching).Deresultatenvanhetonderzoeklatenziendathetremedialteachingprogrammametondersteuningvaneducatievesoftwareeengroterevoortgangaantoontopdeonderdelen leesvaardigheidenspellingtenopzichtevandereguliereremedialteaching.Dezwakkeregeletterdeleerlingenblijkengebaatbijeentoepas-sing,waarbijzespecifiekgetraindwordenopbijvoorbeeldnamenenklankenvanletterswaarmeezevaardig-hedenvoortechnischlezenenspellenverbeteren.
Ictalgemeen,leerprestatiesalgemeen,achterstandsleerlingenCheung(2013)heefteenoverzichtopgesteldvanhetonderzoeknaardeinzetvanictvoorleerprestatiesvanachterstandsleerlingeninprimairenvoortgezetonderwijs.Hetdoelwasomdeeffectenvanict-toepassingeninhetonderwijsprocesinkaarttebrengenenwelkekenmerkenspecifiekdeleerprestaties(vanachterstands-leerlingen)beïnvloeden.Daarvoor iseenselectiegemaaktvanstudiesuitdeperiode1980-2010,waarvandriekwartbetrekkingheeftopleerlingeninhetprimaironderwijseneenkwartopleerlingeninhetvoortgezetonderwijs.Deovergrotemeerderheidvandedeelnemersaandeonderzoekenbetrofleerlingeninachter-standssituatiesinstedelijkegebieden.
Deuitkomstenvandezereviewlatenziendatict-toepassingenoverhetgeheelgenomenbescheidenpositieveeffectenopleerprestatiesheeft,wanneerzewordenvergelekenmettraditionelemethoden.DeeffectendieCheungvindt,zijnkleinerdanineerderereviews.Datwijtdeauteuraanhetfeitdatineerderereviewserminderstriktemethodologischeeisenwerdengesteld,hetgeenoverschattingvaneffectenindehandwerkt.Geïntegreerdetoepassingen,waarbijictwordtgebruiktalsondersteuningenwordtafgewisseldmetandereactiviteiten(instructievandeleraarofgezamenlijk leren),blijkenwatsterkereeffectenopte leverentenopzichtevantoepassingengerichtopmanagenvanhetleerproces(bijvoorbeeldtestenvanniveau)oftoepas-singendiegerichtzijnopzelfstandigeadditioneleinstructie.
Ictalgemeen,leerprestatiesalgemeen,achterstandsleerlingenpoZielezinskienDarling-Hammonde.a.(2016)richtenzichopdeeffectenvandeinzetvanictinhetonderwijsvande,watzijbestempelenals,‘underserved’leerlingenvooralindepo-leeftijd.Bij‘underserved’gaathetom
11
labelsalsetnischeminderheden,lageses-groepen,laagpresteerders,ondergewaardeerdeleerlingenencom-binatiesdaarvan.Zewordenbinnenhetonderwijssysteemveelalals‘risicoleerlingen’aangeduid.Deauteurshebbenruimvijftigstudiesoverdeperiode2003-2013bestudeerd.
Zeconcluderenopbasisdaarvanindeeersteplaatsdatrisicoleerlingengebaatzijnbij1-op-1toegangtotapparatuurincombinatiemetsnelleinternetverbindingen.Indetweedeplaatsisvanbelangdatdetechno-logieeengrotematevaninteractiebiedtmetmogelijkhedenomonderzoekendteleren.Diemogelijkhedenverleidenofstimulerenleerlingenomopmeerderemanierendelesstoftotzichtenemen.Indederdeplaatsishetvoordeleerprestatiesvanbelangdatereen(goede)mixisvangebruikvantechnologieeninstructie/ondersteuningdoordeleraar.
3.2 Vergelijkendonderzoeknaarverschillenineffectenvandigitale leermiddelen
Ictalgemeen,rekenprestaties,achterstandsleerlingen/etniciteit/speciaalonderwijsLienMa(2010,zieookparagraaf2.1)hebbeninhunalgemenemeta-analysenaardeeffectenvancomputer-technologieopwiskundeprestatiesookspecifiekgekekennaarmogelijkedifferentiëleeffecten.Daarvoorisonderzochtofkenmerkenvandeindesteekproevenopgenomenleerlingenuitde85studiesdevariantieineffectgroottematenverklaren.Zehebbendaarvoordevolgendekenmerkenonderscheiden:gender,etniciteit,sociaaleconomischestatus,speciaalonderwijsenonderwijssector(poofvo).Daaruitblijktdatheteffectvancomputertechnologieopwiskundeprestatiesnietverschiltvoorgeslacht,etniciteitofses.Welheeftdeinzetvancomputertechnologieinhetspeciaalonderwijs(insterkemate)eninhetprimaironderwijs(inminderemate)sterkereeffectenopwiskundeprestaties.
Educatievesoftware,rekenvaardigheden,laagpresteerderspoFaberenVisscher(2016)onderzochteninNederlanddeeffectiviteitvaneducatievesoftwaregerichtopver-beteringvanreken-enspellingsvaardigheden(Snappet).Hetgaatomeenadaptiefonderwijsplatformvoortablets.Leerlingenmakendaarbijopgavenopdetabletdieinhoudelijkvergelijkbaarzijnmetdeopgaveninwerkboeken.Daarbijontvangenleerlingenmeteenfeedbackovergemaakteopgavenenkrijgenzeadap-tieveopgavenaangeboden.Inditgevalginghetomrekenen-wiskundeenspellingsvaardighedenaangroep5-leerlingen.Inhetonderzoekzijnbijnatachtigscholenwillekeurigtoegewezenaaneeninterventie-eneencontrolegroep.
Viadetoetsenuithetleerlingvolgsysteemisdevoortgangvanleerlingenuitdeinterventiegroepmetdecon-trolegroepvergeleken.DaaruitbleekdathetgebruikvaneenhalfjaarSnappeteenpositiefeffecthadopderekenen-wiskunderesultaten.Hetverschilbedroegongeveeranderhalvemaandextraleerwinst.HetgebruikvanSnappetvoorspellingleverdegeenverschillenop.Verderbleekdatdetwintigprocentleerlingendiehet
12
hoogstscoordebijwiskunde-rekenenforsmeerprofiteerdevanSnappetdandeandereleerlingen3.Eenmoge-lijkeverklaringdaarvoorisdatSnappetleerlingenmeerzelfstandiglaatdoorwerkenophuneigenniveauendatditvooralvoordeligisvoordehoogpresteerders.
Educatievesoftware,leerprestatiesalgemeen,laagpresteerders, achterstandsleerlingenpo
Molenaar,VanCampenenVanGorp(2016)dedeneveneensonderzoeknaarhetgebruikvanSnappet.Zijvoerdenhunonderzoekuitoptwaalf interventiescholenenviercontrolescholen.Hetgaatomeenquasi-experimenteleopzet:descholenhaddenzelfvoorhetgebruikvanSnappetgekozenenzijndaarvoordusnietrandomgeselecteerd.HetonderzoekhadbetrekkingophetgebruikvanSnappetgedurendeeenheelschooljaardoorleerlingenindegroepen4totenmet8.Voorheteffectonderzoekzijnalleendegegevensvandeleerlingeningroep4en6gebruikt.DeauteursconstaterendathetgebruikvanSnappetingroep4leidttotmeerleerwinstinspellingsvaardig-hedentenopzichtevandecontrolegroep,maarniettotmeerleerwinstbijrekenen.Ingroep6isvervolgenswelmeerleerwinstmetSnappetgeboektbijzowelrekenenalsspellingtenopzichtevandecontrolegroep.Specifiekrelevantdaarbijisdatdeleerprestatiesvanleerlingenopdecontrolescholenbijzowelrekenenalsspellingvoordelaagpresteerderssterkervooruitgaandandeleerprestatiesvandehoogpresteerders.Opcon-trolescholenlopendelaagpresteerdersdusietsvanhunachterstandin.BijdeleerlingenopdescholenwaarSnappetisgebruikt,gaandeleerprestatiesookvooruitmaarblijvendeverschilleninleerprestatiestussendeniveaugroepeninstand:laagpresteerderslopenhierdusniethunachterstandin.
Gebruiktablet,rekenvaardigheden,laagpresteerderspoOuthwaite,GuillifordenPitchford(2017)onderzochtendeeffectenvanhetgebruikvantabletsmetadaptievesoftwaregerichtophetontwikkelenvanvroegerekenvaardigheden(leeftijdviertotenmetzevenjaar)opdriepo-scholeninhetVerenigdKoninkrijk.Devieronderzoekendiezedaarnaarhebbenuitgevoerdlietenziendatdezetoepassingopeentabletzoweldirectealslangdurigereffectenheeftoprekenprestatiesvanleerlingen.Datgeldtinhetbijzondervoorleerlingendievoorafalslaagpresteerderswarengeïdentificeerd.Daarbijginghetnietomses-effectenofomverschillenindeeerstetaaldieleerlingenspraken.Hetwarenleerlingenmetzwakkeregeheugenvaardighedendiedegrootsteleerwinstboektenviadezesoftware.Deauteursvermoedendatdezeleerlingengebaatzijnbijdesoftware,omdathetgebruikdecognitievedrukverlaagtdieuitgaatvanwerkenineenreguliereklassituatie.
1-op-1laptopoftablet,leerprestatiesalgemeen,achterstandsleerlingenHall,LundinnenSibbmark(2019)onderzochtenop168scholeninZwedenwatheteffectisgeweestvanhet1-op-1beschikbaarstellenvaneenlaptopoftabletopleerprestatiesaanleerlingentenopzichtevanbeperkteofgedeeldetoegangtoteenlaptopoftablet.Ergensindeperiode2008-2016iseendergelijkeinterventieopde
3 DezegroepzorgteigenlijkookvoorhetsignificanteeffectvanSnappetopreken-wiskundeprestaties.Depositieveverschillenbinnendeoverigeniveaugroepenzijntekleinomsignificanttezijn.Merkwaardigdaarbijisdatindecontrolegroepdeleerwinstvoordehoogsteniveaugroepextreemlaagis,waardoorhetverschilmetderelatiefbeperktleerwinstindeinterventiegroepvooreengrootSnappet-effectzorgt.
13
betrokkenscholengeïmplementeerd.Daarbijisdeontwikkelingindeprestatiesvanbijna50.000leerlingengeanalyseerd.Deauteursvindengeensignificanteffectvandeinvoeringvan1-op-1apparatuur(laptopoftablet)oprekenen-wiskundeoftaal.Evenminvondenzeeffectophetniveauvandoorstroomnaarhetvoortgezetonderwijs.Zeconcluderendaarnaastergeenpositiefeffectuitgaatopdeleerlingenuitlagereses-groepen.Zevindenjuistaanwijzingendatmethet1-op-1beschikbaarstellenvaneenlaptopoftablethetverschilinreken-wiskunde-prestatiesgroterwordttussenleerlingenuitlageenhogeses-groepen,evenalsdeinstroominhogereniveauvanvoortgezetonderwijs.Leerlingenmeteenhogereses-achtergrondopdescholeninhet1-op-1programmapresteerdenbeterdanleerlingenmeteenhogereses-achtergrondopscholendieniet inhetprogrammazaten.Endeleerlingenmeteenlagereses-achtergrondopdescholeninhetprogrammapresteerdenjuistslechter,danvergelijkbareleerlingenopscholendienietinhetprogrammazaten.
3.3 UitkomstenonderzoekendifferentiëleeffectenInschema3.1en3.2presenterenwedesamenvattendeoverzichtenvandeuitkomstenvandestudiesdieindezeparagraafaanbodzijngekomen.Wanneerwehettotaalaaneffectenoverzien,constaterenwehetvolgende.
Doelgroep onderzoek Aard & reikwijdte Vak/domein Effect SES Effect laagpresteerders
Shamir e.a. E-bookISR Geletterdheid + ?
Korat e.a. E-bookISR Geletterdheid + ?
Bus ICT Taalontwikkeling + +
Kegel e.a. ICTNLD Klankherkenning ? +
Saine e.a. RTsoftwareFLD Leesvaardigheid ? +
Cheung Review Algemeen + ?
Zielezinski e.a. Review Algemeen + +
Schema 3.1: Uitkomsten onderzoeken onder doelgroepen
Hetdoelgroeponderzoekdatzichrichtopdevraagofinzetvandigitaleleermiddelenbijdraagtaandeverbe-teringvanleerprestatiesvanbijvoorbeeldlageses-groepenoflaagpresteerderslaatinallegevallen(beschei-den)positieveeffectenzien.Hetlijkteropdatdigitaleleermiddelenvoorlageses-groepenenlaagpresteerdersminofmeervergelijkbareeffectenoplevertalsvoorhogereses-groepenen/ofhoger-presteerders.4
Vaakwordt indebetreffendestudiesaangegevenbijwelkekenmerkenofonderwelkeomstandighedeneffectenversterken.Dangaathetbijvoorbeeldomeengeïntegreerdeaanpakwaarbijict-ondersteuningwordtafgewisseldmetondersteuningofinstructiedoordeleraarofpeer-to-peerondersteuning,hetbeschikbaarstellenvan1-op-1apparatuurofdematevanzelfregulatievanleerlingen.Omdatditperstudienogalverschilt,ontbreekteenoverkoepelendbeeldvangunstigekenmerkenenomstandigheden.Almetalleverthetdoel-groeponderzoekminofmeerdezelfdeuitkomstenopalsdieindevorigeparagraafzijngeconstateerd.
4 Eendirectevergelijkingmakenislastigomdatinmeestestudiesdeeffectgroottesontbreken.
14
Hetvergelijkendonderzoekdatindezeparagraafaanbodkwam,werptdaaropeenwatanderlicht(schema3.2).
Vergelijkend onderzoek
Aard & reikwijdte Vak/domein Verschil SES- groepen
Verschil groepen in prestatieniveau
Li&Ma Review Rekenen 0 Afnameverschil(so)
Bus Review Taal-ontwikkeling 0 Afnameverschil
Faber&Visscher SnappetNL Rekenenspelling ? Toenameverschil(rekenen)
Molenaar e.a. SnappetNL Rekenenspelling 0 Toenameverschil(rekenen,spelling)
Outwhaite e.a TabletUK Rekenen 0 Afnameverschil
Hall e.a 1:1Zweden Rekenenspelling Toenameverschil ?
Schema 3.2: Uitkomsten vergelijkende onderzoeken
Indezeonderzoekenkomtdevraagaanbodofbepaaldeses-groepenofniveaugroepenboven-ofonderge-middeldprofiterenvandeinzetvandigitaleleermiddeleneninhoeverreverschillentussengroepenmetinzetvandigitaleleermiddelengroterwordtofjuistkleiner.Deresultatendaarvanwisselensterk.Deinzetvandigi-taleleermiddelenlijktvoordeverschilleninleerprestatiestussenses-groepenoverhetalgemeenniettever-grotenofteverkleinen.AlleenhetonderzoekinZwedennaarinzetvan1-op-1tabletgebruikwijsteropdatdatleidttotgrotereverschillentussendeses-groepen.Alshetgaatomdeverschillentussenniveaugroepenzienwedaterzowelstudieszijndieaangevendatdeinzetvandigitaleleermiddelendeverschillenverkleinenalsstudieswaaruitblijktdatdeverschillenjuisttoenemen.Deconclusieisderhalvedaterblijkbaarfactorenzijndienoginonderzoekbetrokkenmoetenwordenomdezetegengesteldeeffectentekunnenverklaren.Omdathetomeenkleinaantalstudiesgaatincombinatiemetgrotevariatieinkenmerken(kennisdomein,land,soortdigitaalleermiddel)ishetnietmogelijkdezeverschillendeuitkomstengoedteinterpreteren.
15
4. Conclusiesenreflectie
Wetrekkenopbasisvanhetbeschikbareonderzoekdriehoofdconclusies.
Indeeersteplaatsconcluderenwedatdeinzetvandigitaleleermiddeleninhetonderwijseenbescheidenpositiefeffectheeftopleerprestaties.Datgeldtinzowelprimairalsvoortgezetonderwijs,hoeweldeeffecteninhetprimaironderwijswatgroterlijken.Deoverigefactorendievaninvloedkunnenzijnopdeomvangvanheteffect,zijnuitdegeraadpleegdereviewsenmeta-studiesnieteenvoudigtedestilleren.Datwordtbeves-tigddoorbijvoorbeeldLewine.a.(2019)diezeerrecentookeenoverzichtvanreviewsenmetastudieshebbenopgesteld.Zijconcluderenoverigensweldatheteffectvaninzetvanictopdeleerwinstbijrekenen/wiskundeennatuurkundegroterisdanbijgeletterdheid/taal.Ookstellenzedatheteroplijktdatdigitaleleermiddelendiewordengeïntegreerdhetlesprogramma(integenstellingtotleermiddelendielessenvervangen)demeestpositieveimpactkunnenhebben.Digitaleleermiddelenzijnvooraleenbronvoorextraeffectieveleertijdeneenmogelijkheidvoorhetontvangenvanindividuelefeedback.
Indetweedeplaatsconcluderenwedatonderzoeknaardeeffectenvaninzetvandigitaleleermiddelenopleerprestatiesbijdoelgroepen(achterstandsleerlingenen/oflaagpresteerders)grossomododezelfdeuitkom-stenoplevertalsdemeeralgemeenopgezettestudieszoalshierbovenbesproken.Dusvoorachterstands-leerlingenen/oflaagpresteerdersgeldteveneensdatdeinzetvanicteen(bescheiden)positiefeffectoplevertvoordeleerprestaties.Enookhierontbreekteenhelderbeeldvandefactorendievaninvloedzijnopdeomvangvanheteffectvandeinzetvandigitaleleermiddelen.
Indederdeplaatsconcluderenwedatvergelijkendonderzoeknaardifferentiëleeffectenvandeinzetvandigitaleleermiddelenvoorses-groepenofhoog/laagpresteerdersgeeneenduidigeuitkomstenoplevert.Debeschikbarestudieslatenindemeestegevallen(viervandevijf)geenverschilleninheteffectvandigitaleleermiddelenvoorverschillendeses-groepenzien.Leerlingenuithogereses-groepenlijkenevenveeltepro-fiterenalsleerlingenuitlagereses-groepen.Voorprestatieniveauzienweietsheelanders.Daarblijktuithetenedeelvandestudiesdatdeinzetvandigitaleleermiddelentoteentoenamevanverschilleninleerprestatiesleidt,terwijlhetanderedeellaatziendatdeverschillentussenleerprestatiesafnemen.DitwisselendebeeldrondomhetwelofnietbestaanvandifferentiëleeffectenenderichtingervanwordtbevestigddoorLewine.a.(2019).
Uitbovenstaandeconclusieskunnenwehetvolgendeafleiden.Het inzettenvandigitale leermiddelendraagtbijaanbetereleerprestaties.Datgeldtvoorzowelhogereses-groepenalslagereses-groepenenvoorzowellaagpresteerdersalsvoorhoogpresteerders.Erzijnweinigaanwijzingendatdoordeinzetvandigitaleleermiddelendeverschilleninleerprestatiestoenemenofafnementussenleerlingenuithogereenlagere
16
ses-groepen.Verderzienwedatdeinzetvandigitaleleermiddelenbestaandeverschilleninleerprestatieszowelkanvergrotenalskanverkleinen.Inzetvanictkandaarmeedusbijdragenaanhetverkleinenvangelijkekansen,maarookaanhetvergrotenervan.Hetbeschikbareonderzoekgeefthelaasonvoldoendeinzichtindemanierwaaropdeinzetvandigitaleleermiddelenkanbijdragenaangelijkekansen.Hetontbreektdaarmeeaankennisoverfactorendieeraanbijdragendatlaagpresteerdershunachterstand(deels)inlopenviaict.
17
5. Literatuur
Bus,A.(2009).Wat weten we over … ict en taalontwikkeling van jonge kinderen, Zoetermeer: Kennisnet.
Chauhan(2017).Ameta-analysisoftheimpactoftechnologyonlearningeffectivenessofelementarystudents,Computers & Education,vol.105,14-30.
Cheung,A.C.K.(2013).Effectsofeducationaltechnologyappli-cationsonstudentachievementfordisadvantagedstudents:whatfortyyearsofresearchtellsus,Cypriot Journal of Educatio-nal Sciences,Volume8(1),19-33.
Cheung,A.C.K.,&Slavin,R.E.(2013).Effects of Educational Tech-nology Applications on Reading Outcomes for Struggling Readers: A Best-Evidence Synthesis,BestEvidenceEncyclopedia,Balti-more:JohnsHopkinsUniversitySchoolofEducation’sCenterforData-DrivenReforminEducation(CDDRE).
Cheung,A.C.K.,&Slavin,R.E.(2013).Theeffectivenessofedu-cationaltechnologyapplicationsforenhancingmathematicsachievementinK-12classrooms:Ameta-analysis,Educational Research ReviewVol.9,88–113.
Darling-Hammond,L.,Zielezinski,M.,&Goldman,S.(2014).UsingTechnologytoSupportAt-RiskStudents’Learnin,Stanford:SCOPE(StanfordCenterforOpportunityPolicyinEducation.
Faber,J.M.,&Visscher,A.J.(2016).De effecten van Snappet. Effec-ten van een adaptief onderwijsplatform op leerresultaten en motiva-tie van leerlingen, Enschede:UniversiteitTwente.
Hall,C.,Lundin,M.,&Sibbmark,K.(2019).A laptop for every child? The impact of ICT on educational outcomes,Workingpaper2019:26,Uppsala:IFAU.
Ha�ler,B.,Major,L.,&Hennessey,S.(2016).Tabletuseinschools:Acriticalreviewoftheevidenceforlearningoutcomes,Journal of Computer Assisted Learning,Vol.32(2),139-156.
Higgins,S.,Xiao,Z.,&Katsipataki,M.(2012).The Impact of Digital Technology on Learning: A Summary for the Education Endowment Foundation,Durham:SchoolofEducationDurhamUniversity.
Kegel,C.,VanderKooy-Hofland,A.,&Bus,A.(2009).Impro-vingearlyphonemeskillswithacomputerprogram:differen-tialeffectsofregulatoryskills,Learning and Individual Differences,Vol.19,549-554.
Kester,L.,Cviko,A.,Janssen,C.,DeJonge,M.,Louws,M.,Nouwens,S.,Paas,T.,VanderVen,F.,Admiraal,W.,Post,L.,Lockhorst,D.,Buynsters,M.,&Damstra,G.(2018).Docent en leerling aan het stuur. Onderzoek naar leren op maat met ict. Landelijk onderzoek Doorbraak Onderwijs & ICT, Utrecht/Leiden/Utrecht:RUU/RUL/Oberon.
Korat,O.,Segal-Drori,O.,&Klein,P.(2009).Electronicandprintedbookswithandwithoutadultsupportassustainingemergentliteracy:Contributiontochildrenwithlowandhighliteracylevels.Journal of Educational Computing Research,41,453-475.
Li,Q.,&Ma,X.(2010).AMeta-analysisoftheEffectsofCom-puterTechnologyonSchoolStudents’MathematicsLearning,Educational Psychology Review,Vol.22,215-243.
Lewin,C.,Smith,A.,Morris,S.,&Craig,E.(2019).Using Digital Technology to Improve Learning: Evidence Review.London:Educa-tionEndowmentFoundation.
Molenaar,I.,VanCampen,C.,&VanGorp,K.(2016).Onder-zoek naar Snappet; gebruik en effectiviteit, Nijmegen:RadboudUniversiteit.
Outhwaite,L.,Guilliford,A.,&Pitchford.N.(2017).Closingthegap:Efficacyofatabletinterventiontosupportthedevelop-mentofearlymathematicalskillsinUKprimaryschoolchild-ren,Computers & Education,Vol.108,43-58.
Saine,N.L.,Lerkkanen,M.,Ahonen,T.,Tolvanen,A.,&Lyytinen,H.(2011).Computer-AssistedRemedialReadingInterventionforSchoolBeginnersatRiskforReadingDisability,Child Development,Vol.82(3),1013-1028.
Shamir,A.,Korat,O.,&Barbi,N.(2008).TheeffectsofCD-ROMstorybookreadingonlowSESkindergarteners’emergentliteracyasafunctionoflearningcontext,Computers & Education,Vol51,354-367.
Smeets,E.,&VanderHorst,J.(2018).Ict-gebruik in het onderwijs 2018. Stand van zaken in het primair, speciaal en voortgezet onder-wijs, Nijmegen:KBA.
Smits Van Waesberghe, E., & Hermens, F. (2015). Studyflow. Een online en adaptieve rekenmodule. Een onderzoek naar de gemeten en ervaren opbrengsten onder docenten en leerlingen. Utrecht:VerweyJonkerInstituut.
18
Starkey,P.(2013).The Effects of Digital Games on Middle School Students’ Mathematical Achievement.ThesesandDissertationsPaper1637,Bethlehem:LehighUniversity.
Sung,Y.,Chang,K.,&Liu,T.(2016).Theeffectsofintegratingmobiledeviceswithteachingandlearningonstudents’lear-ningperformance:ameta-analysisandreserchsynthesis,Computers & Education,Vol.94,252-275.
Vegt,A.,Kieft,M.,&Bekkers,H.(2019).Differentiatie in de klas: wat werkt?, DenHaag:NROKennisrotonde.
Witte-Both,M.,&VanSchooten,E.(2017). Wie Snappet de spel-ling? Het effect van het tabletprogramma Snappet op de spellingvaar-digheid van leerlingen in groep zeven, Tijdschrift voor Taalbeheersing, Vol.63,63-80.
Wood,C.,Fitton,l.,Petscher,Y.,Rodriquez,E.,Sundermann,G.,&Lim,T.(2018).TheEffectofe-BookVocabularyInstructiononSpanish-EnglishSpeakingChildren,Journal of Speech, Language, and Hearing Research,Vol.61,1945-1969.
Zielezinski,M.B.,&Darling-Hammond,L.(2016).Promising practices: A literature review of technology use by underserved students.Stanford,CA:StanfordCenterforOpportunityPolicyinEducation.
19