![Page 1: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/1.jpg)
ATOMIZM GRECKILeukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz
Andrzej Łukasik Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/[email protected]
![Page 2: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/2.jpg)
„„Gdyby cała nauka miała ulec zniszczeniu Gdyby cała nauka miała ulec zniszczeniu w jakimś kataklizmie i tylko jedno zdanie w jakimś kataklizmie i tylko jedno zdanie można by uratować i przekazać następnym można by uratować i przekazać następnym pokoleniom, jakie zdanie zawierałoby pokoleniom, jakie zdanie zawierałoby największą ilość informacji w możliwie największą ilość informacji w możliwie najmniejszej liczbie słów? W moim najmniejszej liczbie słów? W moim przekonaniu byłoby to zdanie formułujące przekonaniu byłoby to zdanie formułujące hipotezę […] atomistyczną, że wszystko hipotezę […] atomistyczną, że wszystko składa się z atomów” składa się z atomów”
Richard P. Feynman
![Page 3: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/3.jpg)
LEUKIPPOS (V e. p.n.e)DEMOKRYT Z ABDERY (ok. 460-360 p.n.e.)
DziełaLeukippos: Wielki porządek, O rozumieDemokryt: ponad 50 dziełTrazyllos (I. wiek n.e.) ułożył je w 15
tetralogii - Corpus Democriteum Pozostały nieliczne fragmenty
![Page 4: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/4.jpg)
PROBLEM WYJŚCIOWY
Cel dociekań Leukipposa – sformułowanie teorii przyrody zgodnej z tezą Parmenidesa o niezmienności bytu i zachowanie zjawisk
„Leukippos zaś był przekonany, że znalazł rozwiązanie, które pozostając w zgodzie z doświadczeniem, nie podważa ani stawania się, ani niszczenia, ani ruchu, ani mnogości bytów. Przyznając zaś te rzeczy bytom zjawiskowym i zgadzając się z tymi, którzy przyjmowali jedność [bytu], że ruch nie mógłby istnieć bez próżni i że próżnia nie istnieje, powiada również, że nic z tego, co należy do bytu, nie jest niebytem. To bowiem, co jest bytem w znaczeniu właściwym, jest bytem przepełnionym. Jednakże taki właśnie byt nie jest jednością, lecz jest nieskończoną mnogością bytów, które dzięki ich maleńkim objętościom są niewidoczne. One zaś poruszają się w próżni (próżnia bowiem istnieje), a gdy się schodzą razem, sprawiają powstawanie; gdy się zaś rozprzęgają, sprawiają niszczenie” (Arystoteles, O powstawaniu…, I, 325 a).
![Page 5: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/5.jpg)
POZNANIE WEDŁUG DEMOKRYTA
„[…] dwie są formy możności poznania: jedna prawdziwa, druga ciemna. Do ciemnej należą łącznie te wszystkie: wzrok, słuch, powonienie, smak, dotyk. Prawdziwa zaś forma jest od tamtej oddzielona. […] Kiedy ciemna już nie może tego, co zbyt małe, ani słyszeć, ani wąchać, ani smakować, ani spostrzegać dotykiem [a trzeba szukać tego, co] bardziej subtelne [wtedy zastępuje ją forma prawdziwa, mająca bardziej precyzyjne narzędzia sądzenia]. Tak więc podług niego [Demokryta – A. Ł.] rozum, który nazywa prawdziwą możnością poznania, stanowi kryterium prawdy” (Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, I, 139).
![Page 6: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/6.jpg)
NA POWSTANIE ATOMIZMU MIELI WPŁYW
• pitagorejczycy – koncepcja niepodzielnych liczb‑punktów, teza o istnieniu próżni
• Parmenides – teza o absolutnej niezmienność bytu i zasada ex nihilo nihil fit
• Anaksagoras – koncepcja powstawania rzeczy z niedostrzegalnych zmysłami cząstek
• Empedokles – pogląd, że wszystkie zmiany w przyrodzie sprowadzają się do łączenia się i rozłączania cząstek absolutnie od siebie niezależnych elementów
![Page 7: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/7.jpg)
TEZA O ISTNIENIU PRÓŻNI
• Wprowadzenie próżni (nie-bytu) jako wielki przełom pojęciowy• Parmenides: jeżeli jest podział, wielość i ruch, to jest próżnia; próżni
(niebytu) nie ma, zatem nie ma ani podziału, ani wielkości, ani ruchu (modus tollendo tollens)
• Leukippos: jeżeli jest podział, wielość i ruch, to jest próżnia; jest podział, wielość i ruch, więc jest próżnia (modus ponendo ponens)
• Według Arystotelesa Leukippos wpadł na pomysł atomistycznej budowy materii, obserwując w silnym świetle słonecznym poruszające się cząstki kurzu
![Page 8: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/8.jpg)
BYT I NIE-BYT
• „Początkiem wszechrzeczy są atomy [άτομα] i próżnia [κενόν]. Wszystko inne jest tylko mniemaniem” (Demokryt, cyt. w: Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 44).
• „[…] elementami są pełnia i próżnia (τό πληρες καί τό κενόν), nazywając jedno bytem, a drugie niebytem; pełnia i ciała stałe to byt, próżnia to niebyt (z tego też względu mówili, że byt nie więcej istnieje niż niebyt, ponieważ ciało stałe nie bardziej istnieje niż próżnia); i to były materialne przyczyny rzeczy” (Arystoteles, Metafizyka, I, 985 b).
![Page 9: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/9.jpg)
WŁASNOŚCI ATOMÓW
• gr. άτομος – niepodzielny• „Twierdzili oni, że nieskończona jest ilość początków, które nazywali
atomami, niepodzielnymi i nieprzenikliwymi dlatego, że są pełne i pozbawione próżni. Uważali bowiem, że podział następuje dzięki próżni znajdującej się w ciałach” (Simplicjusz, De coelo, 242, 15; FVS 67 A 14 ).
• atomy różnią się jedynie formami geometrycznymi - kształtem i wielkością
• „Atomy mają […] wszelkiego rodzaju formy i wszelkiego rodzaju kształty; różnią się od siebie także wielkością […] Jedne z nich są bowiem krzywe, drugie haczaste, inne znów wydrążone. Jeszcze inne wypukłe, a wreszcie jeszcze inne mają jeszcze [inne] niezliczone różnice” (Simplicjusz, De coelo, 294, 33; FVS 68 A 37).
• obiektywne cechy względne (relacyjne): położenie i porządek w przestrzeni
![Page 10: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/10.jpg)
OBIEKTYWNYMI CECHAMI ATOMÓW SĄ NIEPRZENIKLIWOŚĆ, KSZTAŁT I WIELKOŚĆ
• „I tak jak ci, którzy przyjąwszy jedną podstawową substancję, wszystkie inne rzeczy wyprowadzali z jej własności, przy czym przyjmowali, że rozrzedzenie i zagęszczenie są przyczynami własności, w ten sam sposób również i ci filozofowie wyjaśniali, że różnice w elementach są przyczynami wszystkich innych własności. Twierdzili, że są trzy różnice [w elementach]: kształt, porządek i położenie […]; bo A różni się od N kształtem, AN od NA porządkiem, Z od N położeniem” (Arystoteles, Metafizyka, I, 985 b).
• „Z tych samych bowiem zgłosek powstaje tragedia i komedia” (Arystoteles, O powstawaniu…, I, 315 b).
![Page 11: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/11.jpg)
WSZYSTKIE CECHY JAKOŚCIOWE SĄ SUBIEKTYWNE (UMOWNE)
• „Czymś umownym […] jest słodkie, czymś umownym gorzkie, czymś umownym gorące, czymś umownym zimne, czymś umownym jest barwa, naprawdę zaś istnieją tylko atomy i próżnia” (Sekstus Empiryk, Adversus mathematicos, VII 135; FVS 68 B 9).
![Page 12: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/12.jpg)
Zagadnienie wielkości atomów: Leukippos a Demokryt
• Leukippos - atomy są bardzo małe i „dzięki ich maleńkim objętościom są niewidoczne” (Arystoteles, O powstawaniu…, I, 325 a).
• Demokryt - „atomy mogą posiadać każdą dowolną wielkość” (Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 56)
![Page 13: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/13.jpg)
• Różnice między atomami sprowadzają się form geometrycznych (kształtów)
• άτομος, τόμους ίδέα — „niepodzielna forma”, ίδέα• (przeciwko tezie eleatów, że każda rzecz rozciągła musi być
podzielna w nieskończoność)• termin ίδέα znaczył tyle co forma• Dla Demokryta τόμους ίδέα oznacza zatem geometryczną formę
(kształt) atomu.
![Page 14: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/14.jpg)
• Czy Leukippos i Demokryt uznawali ciężar za pierwotną własność atomów?• Arystoteles mówi o atomach „lżejszych” i „cięższych”, to znaczy, że ciężar
traktowany jest jako cecha relacyjna, a nie absolutna. Ciężar nie jest zatem rozumiany, jak później u Epikura, jako absolutna cecha atomów, będąca przyczyną ich ruchu. Zróżnicowanie ciężarów atomów wynika raczej po prostu z różnic ich wielkości — im atom jest większy, tym jest cięższy. Przed Epikurem atomiści mówili o ciężarze atomów jedynie w odniesieniu do tych atomów, które tworzą kosmiczny wir. Wir ten, z którego powstają światy, prowadzi do zgrupowania większych (zatem i cięższych) atomów w środku, natomiast atomy mniejsze (lżejsze) są odrzucane na zewnątrz obłoku wirującej materii. Natomiast w wypadku atomów poruszających się swobodnie w próżni, w której nie ma wyróżnionego kierunku, zróżnicowanie ciężarów atomów nie odgrywa żadnej roli w ich ruchu. W filozofii starożytnej ponadto ciężar w ogóle „nie był uważany za dynamiczną powszechną własność lub za siłę, jak w nowoczesnej nauce, proporcjonalną do ilości materii lub masy”.
![Page 15: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/15.jpg)
• Grupowanie się większych atomów wewnątrz, a cięższych na zewnątrz wirującej materii wyjaśniał Demokryt zasadą, że podobne rzeczy łączą się z podobnymi.
• „jakby podobieństwo rzeczy miało jakąś siłę wzajemnego ich przyciągania się” (Sekstus Empiryk, Przeciw logikom, I, 118)
• Demokryt uzasadniał ten pogląd na podstawie obserwacji: w świecie zwierząt podobne zwierzęta łączą się z podobnymi („jak gołębie z gołębiami i żurawie z żurawiami”), tak też dzieje się w przyrodzie nieożywionej — na przykład wyrzucane przez fale na brzeg kamienie o podobnych kształtach upadają w podobne miejsca; w rezultacie wirowania sita osobno układa się soczewica z soczewicą, jęczmień z jęczmieniem, a proso z prosem.
![Page 16: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/16.jpg)
• atomy zachowują swoją odrębność i indywidualność — połączenia atomów w rozmaite układy nie zmieniają w najmniejszym stopniu własności atomów
• połączone w układ złożony atomy „nie stanowią jedności” (Arystoteles, O powstawaniu…, I, 325 a)
• nawet wówczas, gdy są połączone w jakiś układ, zawsze oddzielone są próżnią
![Page 17: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/17.jpg)
WŁASNOŚCI PRÓŻNI
• całkowicie przenikliwa, nieograniczona i nieskończona, ciągła, podzielna w nieskończoność, jednorodna i izotropowa
• oddziela od siebie poszczególne atomy, co sprawia, że każdy atom jest odrębnym indywiduum,
• jest warunkiem koniecznym ruchu, a więc również warunkiem koniecznym wyjaśnienia zjawisk w przyrodzie
• argumenty za istnieniem próżni: 1) ruch przestrzenny2) zagęszczanie i rozrzedzanie ciał3) wzrost istot żywych za sprawą pokarmu4) doświadczenie Leukipposa z naczyniem napełnionym
popiołem.
![Page 18: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/18.jpg)
Ruch atomów
• atomy zawsze są w ruchu - elementarnymi składnikami materii „nie są po prostu «atomy», lecz «atomy ruchliwe»”
• atomy poruszają się w próżni we wszystkich kierunkach• „atomy miotają się we wszystkich kierunkach”(Simplicjusz,
Physica, 1318, 33; FVS 68 A 58), są w stanie nieustannej wibracji (παλμόζ)
• mogą zderzać się ze sobą, łączyć i tworzyć w nieskończonej przestrzeni nieskończenie wiele układów złożonych
• również wówczas, gdy tworzą ciała złożone, atomy nie przestają drgać.
• zarzut Arystotelesa. „Zagadnienie ruchu — skąd albo jak przysługuje rzeczom — myśliciele ci, tak jak inni, traktowali niedbale” (Arystoteles, Metafizyka, I, 985 b; por. idem, O powstawaniu…, I, 326 b).
![Page 19: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/19.jpg)
άνάγκη
• atomy zawsze są w ruchu• atomy miotają się we wszystkich kierunkach (Symplicjusz),
są w stanie nieustannej wibracji (παλμόζ)• Wszystko dzieje się wskutek konieczności (κατ’ άνάγκην),
bo ruch wirowy jest przyczyną wszelkiego powstawania rzeczy; to nazywa on koniecznością.
• Ludzie zrobili sobie z pojęcia przypadku zasłonę dla własnej nieroztropności
• program przyczynowej nauki• mechanistyczny pogląd na świat• idea jedności przyrody
![Page 20: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/20.jpg)
• „Zagadnienie ruchu — skąd albo jak przysługuje rzeczom — myśliciele ci, tak jak inni, traktowali niedbale” (Arystoteles, Metafizyka, I, 985 b)
• Ruch jako własność pierwotna „nie wymaga wytłumaczenia przyczynowego” (W. F. Asmus, Demokryt…, s. 16)
• Dla atomistów ruch był ostatecznym i niewyjaśnialnym faktem, ponieważ „cała zawartość wszechświata została zredukowana do niezróżnicowanych jakościowo ciał stałych i nie pozostał żaden element, który mógłby być uważany za przyczynę ruchu” (M. Jammer, Concept of Force…, s. 31).
![Page 21: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/21.jpg)
NIESKOŃCZONOŚĆ WSZECHŚWIATA
„[…] istnieje nieskończona ilość światów, różniących się wielkością. W jednych z nich nie ma ani słońca, ani księżyca, w innych zaś są one większe niż w naszym świecie, a w jeszcze innych jest ich więcej. Odległości między światami są nierówne i w jednym miejscu jest więcej światów, w innym mniej, jedne światy [jeszcze] rosną, inne znajdują się [już] w stanie rozkwitu, jeszcze inne ulegają zagładzie, w jednym miejscu powstają, w innym giną. Giną zaś [wtedy], kiedy wpadają na siebie. Istnieją też pewne światy pozbawione zwierząt, roślin i wszelkiej wilgoci” (Hipolit, Refutationes I 13, 2–4; FVS 68 A 40)
![Page 22: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/22.jpg)
Współczesna koncepcja Multiświata
• Zgodnie z teorią Wielkiego Wybuchu nasz wszechświat powstał przed ok. 13,7 mld lat w gigantycznej eksplozji i ciągle się rozszerza
• Problemy: • Czy Wielki Wybuch był
wydarzeniem jednorazowym, czy wszechświaty ciągle powstają (np. w wyniku zderzenia czterowymiarowych membran)?
• Według koncepcji Multiświata nasz wszechświat jest tylko jednym z nieskończenie wielu wszechświatów, istniejących w nieskończonym Multiświecie
• Mogą istnieć wszechświaty podobne do naszego
• Mogą istnieć wszechświaty o innej liczbie wymiarów i całkowicie odmiennych prawach fizyki
![Page 23: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/23.jpg)
• „[…] teoria atomistyczna Demokryta niewiele różni się od nowoczesnej teorii noszącej to samo miano. Różnice polegają na tym jedynie, że a) Demokryt przyjmował, iż rodzaje atomów są w ilości nieograniczonej, podczas gdy nowoczesna teoria sprowadziła je do kilkudziesięciu; b) Demokryt nie znał grupy atomów, tj. drobiny (acz mówił już o „atomach podwójnych”), i jego atom spełniał te funkcje, które w nowoczesnej teorii przypadły drobinie; c) Demokryt, nie znając prawa ciążenia, musiał mechanicznie pojmować łączenie się atomów; jego atomy trzymały się wzajemnie przez różne haki, dziurki, odnogi; d) dla Demokryta atomy były bytem najrealniejszym i przedmiotem najpewniejszej wiedzy, podczas gdy późniejsza teoria ma je na ogół tylko za hipotezę” (W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, s. 49).
![Page 24: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/24.jpg)
• Atomy są układami złożonymi• Atomy nie są obiektami absolutnie niezmiennymi i trwałymi, lecz
jedynie układami względnie niezmiennymi i względnie trwałymi • Atomy i cząstki elementarne (także te trwałe) nie są również
obiektami wiecznymi (Wielki Wybuch)• Atomy nie są również obiektami niepodzielnymi • Atomy różnych rodzajów pierwiastków chemicznych nie są
całkowicie od siebie niezależnymi indywiduami — fizyczne i chemiczne własności atomów są zdeterminowane ich wewnętrzną budową, własnościami i wzajemnymi oddziaływaniami bardziej elementarnych składników: protonów, neutronów i elektronów
• znanych jest ponad 3000 izotopów – nie wszystkie atomy danego pierwiastka są dokładnie takie same
![Page 25: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/25.jpg)
• atomizm starożytny „nie jest atomizmem współczesnej nauki […] jest ontologią powstałą dla przezwyciężenia nauki eleatów i opiera się na kategoriach eleackich, a szczególnie na kategoriach wypracowanych przez Melissosa”
G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 3, Systemy epoki hellenistycznej, tłum. E. I. Zieliński, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1999, s. 297.
![Page 26: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/26.jpg)
EPIKUR (341–270 p.n.e.), TITUS LUCRETIUS CARUS
• Epikur, ok. 300 pism, fragmenty dotrwały przekazane przez Diogenesa Laertiosa w X księdze Żywotów… trzy listy: List do HerodotaList do MenoikeusaList do Pytoklesa, czterdzieści Głównych myśli fragmenty najważniejszego, składającego się z 37 ksiąg dzieła O przyrodzie List do Pytoklesa uważa się współcześnie za wyciąg z pism Epikura zrobiony przez jego ucznia
• Titus Lucretius Carus, De rerum naturapoemat Lukrecjusza odnaleziony został w 1417 roku i był odtąd wielokrotnie tłumaczony na języki narodowe, co przyczyniło się w XVII wieku do renesansu atomizmu
![Page 27: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/27.jpg)
306 r. p.n.e. - założenie przez Epikura w Atenach szkoły filozoficznej zwanej Ogrodem
• etyczny charakter szkoły, podstawowy cel filozofii = uczynienie życia ludzkiego szczęśliwym
• „mądrość (φρόνησις) jest początkiem wszelkiego dobra i dobrem najwyższym, a wskutek tego jest cenniejsza nawet od filozofii, jako źródło wszystkich innych cnót” (Epikur, List do Menoikeusa, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 132).
• Indywidualistyczna etyka Epikura: najwyższe dobro — szczęście — polega na braku cierpienia i spokoju ducha (άταραξία).
• άταραξία jest naturalnym stanem człowieka• Poznanie przyrody prowadzi do duchowego wyzwolenia od
przesądów, pożądania zaszczytów, sławy czy pożądania dóbr materialnych i sprawia, że „będziesz żył wśród ludzi jak bóg”.
![Page 28: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/28.jpg)
Physica ancilla ethicae
• „Kto nie poznał gruntownie natury świata, lecz zadowala się domysłami mitologicznymi, nie potrafi się uwolnić od strachu w sprawach największej wagi życiowej. A zatem bez znajomości filozofii przyrody nie można osiągnąć prawdziwej rozkoszy. […] Na nic się nie zda zapewnienie sobie bezpieczeństwa wobec ludzi, jeśli zjawiska zachodzące tam w górze i pod ziemią, i w nieskończonym wszechświecie wzbudzają w nas trwogę”
Epikur, Główne myśli, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 144
![Page 29: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/29.jpg)
ETYKA
τετραφάρμακος - czwórmian leczniczy
• wszelkie zjawiska są rezultatem wyłącznie naturalnych i przyczynowych prawidłowości, a więc lęk przed rzekomą władzą wszechmocnych bóstw nad światem i losem ludzkim jest całkowicie bezpodstawny
• „A zatem śmierć, najstraszniejsze z nieszczęść, wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy, śmierć jest nieobecna, a gdy tylko śmierć się pojawi, wtedy nas już nie ma”
• szczęście jest możliwe, a nawet łatwe do osiągnięcia, wystarcza bowiem do niego brak cierpienia
• nieszczęście jest łatwe do zniesienia
![Page 30: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/30.jpg)
άταραξία
• „Trzeba również i na to się zgodzić, że zadaniem filozofii przyrody jest poznanie przyczyn najważniejszych zjawisk i że nasze szczęście zależy od poznania zjawisk niebieskich i od określenia ich natury oraz tego wszystkiego, co zmierza do ścisłości badań” Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 78
• „Prawdziwą rozkosz duchową odczuwa się, badając i rozumiejąc rzeczy, które wywołują największe niepokoje, i im pokrewne” Epikur, Główne myśli, [w:] Diogenes Laertios, Żywoty…, X, 144.
![Page 31: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/31.jpg)
Atomy i próżnia a świat zjawisk
• Sensualizm – bezwzględne zaufanie do zmysłów„Jeśli odrzucisz wszelkie wrażenia zmysłowe nie pozostanie ci nic, do czego mógłbyś się odwołać przy ocenie tych spostrzeżeń, które uznałeś za fałszywe”.
• … ale – poznanie nie jest ograniczone do zjawisk• „Trzeba też pilnie baczyć na wrażenia zmysłowe i po prostu na aktualne
percepcje czy to umysłu, czy też któregoś ze zmysłów, a także na aktualnie doznawane czucia, aby przy ich pomocy móc wnioskować […] o tym, co jest w zawieszeniu […] i co jest niejawne”.
• kryteria prawdziwości rezultatów rozumowania: poświadczenie, czyli oczywistość zmysłowabrak świadectwa przeciwnego
• kryteria fałszywości: brak poświadczenia ze strony zmysłów
• świadectwo przeciwne
![Page 32: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/32.jpg)
Status jakości zmysłowych – Demokryt a Epikur
• Demokryt – jakości zmysłowe są „umowne” • Epikur – barwy, smaki, zapachy itd. To realne własności rzeczy
dostępnych percepcji zmysłowej, świat zjawisk jest równie realny dla zmysłów, jak świat atomów i próżni jest realny dla umysłu
• Np. ciała widzialne zawsze mają określoną barwę i barwa jest realną własnością ciała widzialnego właśnie jako widzialnego
• przynależności (coniuncta) atomów i próżni - nie da się ich oddzielić od ciał, w których występują bez zniszczenia ich struktury fizycznej (z próżnią nierozerwalnie związana jest negatywna własność niedotykalności), z atomami - kształt, wielkość i ciężar — pomyśleć sobie atom bez jednej z tych własności, znaczyłoby zaprzeczyć jego materialności
• cechy przypadkowe (wydarzenia, eventa) ogień musi być gorący, a woda ciekła i nie można sobie pomyśleć ognia, który nie byłby gorący, i wody, która nie byłaby ciekła, bez zmiany struktury fizycznej tych rzeczy. Jeżeli na przykład woda zamarznie i nie jest już cieczą, to staje się lodem — uzyskuje nowe własności, ponieważ zmienia się budowa fizyczna ciała
![Page 33: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/33.jpg)
„Tego, co tu wspominam, dokładne masz odbiciePatrząc dokoła siebie i obserwując życie.Spojrzyj więc, kiedy słońce blask swój złotopromienny,Wdarłszy się wąską szparą, rozsypie w domu ciemnym.Ujrzysz w płomiennej wiązce mnóstwo drobinek różnych,Jak na mnogie sposoby mieszają się ze sobą w próżni […].Najpierw bowiem w ruch wchodzą atomy same przez się,Potem ciała najmniejsze, z zarodków zbite nielicznych,Które — jakby pierwotnej sile atomów najbliższe —Dają się pchnąć najłatwiej, i gdy je w ruch wprawiono,Z kolei go oddają większym, ściślejszym gronom.Tak od zarodków drobnych ruch się poczyna wszelki,Aż do naszego wzroku dochodząc w rzeczach wielkichAż go ujrzymy w świetle — choć i tam dociec trudno,Skąd się ów pęd bierze, jakie tych zdarzeń źródło”.
Titus Lucretius Carus, De rerum natura II, 112-117, 133-139
![Page 34: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/34.jpg)
Argumentacja za istnieniem atomów i próżni na podstawie zjawisk
• Lukrecjusz: wszelkie procesy w przyrodzie polegają na ruchu, łączeniu i rozłączaniu się atomów, które zachodzą w skali znacznie mniejszej niż przedmioty dostępne naszej percepcji.
„Niewidzialnymi ciałkami sprawia więc rzeczy natura”.
• pierścień noszony na palcu ściera się stopniowo• krople z okapu drążą kamień• żelazny ząb pługa ubywa niepostrzeżenie• spiżowym posągom przy bramach „kurczą się prawice od ciągłego
dotykania pozdrawiających przechodniów”
![Page 35: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/35.jpg)
Argumenty za istnieniem atomów i próżni oparte na kontrfaktycznym okresie warunkowym
• Schemat rozumowania: gdyby ostatecznej rzeczywistości metafizycznej nie stanowiły atomy i próżnia, to świat fenomenalny nie byłby taki, jakim go postrzegamy
• argumentacja oparta na kontrfaktycznym okresie warunkowym za istnieniem niecielesnej próżni: gdyby nie było próżni, rzeczy nie mogłyby się poruszaćgdyby nie było próżni, w ogóle nie byłoby możliwe powstawanie rzeczy, bo „zewsząd zwarta materia trwałaby w spoczynku”niemożliwe byłoby wyjaśnienie zjawisk, takich jak na przykład przenikanie wody przez skały, przenikanie dźwięków przez ściany czy różnice ciężarów ciał tej samej objętości.
![Page 36: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/36.jpg)
Postrzeżenia zmysłowe• postrzeżenia zmysłowe jako rezultat oddziaływania na całkowicie
bierne zmysły materialnych podobizn rzeczy (είδωλα, simulacra)• Zbudowane z atomów podobizny przyrównuje Lukrecjusz do
niezwykle cieniutkich błonek „zdjętych z powierzchni rzeczy”, które są nieustannie emitowane przez ciała
• Podobizny oddają wiernie kształty rzeczy, chociaż w rezultacie propagacji w różnych ośrodkach mogą ulegać pewnym deformacjom bądź łączyć się ze sobą w różne układy (stąd np. opowieści o pegazach)
• Również percepcje umysłu zachodzą za sprawą podobizn, zbyt subtelnych, by mogły być postrzegane zmysłami.
• „o ile widzenie umysłem jest podobne do widzenia oczyma, o tyle jedno i drugie musi w podobny sposób dochodzić do skutku”
![Page 37: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/37.jpg)
• „Całość jest utworzona z ciał i próżni. […] Istnienie ciał potwierdzają na każdym kroku wrażenia zmysłowe; na nich musi się też opierać wnioskowanie o rzeczach niejawnych. Gdyby nie było tego, co nazywamy próżnią, przestrzenią czy naturą niecielesną, ciała nie miałyby się gdzie ulokować i gdzie poruszać, co — jak przecież widać — czynią” (Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios Żywoty, X, 40)
![Page 38: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/38.jpg)
Istnieją tylko atomy i próżnia
• „Owe elementarne składniki są niepodzielne i niezmienne, skoro całość wszechrzeczy jest zdolna do trwania po rozpadnięciu się ciał złożonych, a bynajmniej nie ginie i nie przechodzi w niebyt; a jest tak dlatego, że owe elementarne składniki mają zwartą budowę i wskutek tego czynniki rozkładu nie mają do nich dostępu. A zatem pierwotne cząstki elementarne muszą być niepodzielnymi ciałkami fizycznymi” Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, X, 41
• „[…] oprócz ciał i próżni nie można zostawić w liczbie rzeczy żadnej trzeciej samoistnej natury, ani która by kiedykolwiek podpadła pod nasze zmysły, ani którą by mógł ktoś rozumowaniem uchwycić”.Lukrecjusz, O rzeczywistości…, I, 449–482
![Page 39: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/39.jpg)
Światy i wszechświat• Grecy nie mieli wątpliwości, że świat (kosmos) jest skończony,
kwestie sporne dotyczyły tego, czy istnieje coś poza nim.
• „Mundus w języku łacińskim i kosmos w języku greckim oznaczały skończony, zorganizowany system, ograniczony gwiazdami: wszechświat jako całość nazywali greccy autorzy το πάν”.D. J. Furley, Greek Theory…, s. 572
• Atomiści, w opozycji do Arystotelesa i Platona, utrzymywali, że poza naszym światem istnieją inne światy, a zatem, że wszechświat (το πάν) jest nieskończony przestrzennie.
![Page 40: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/40.jpg)
Argumenty za nieskończonością przestrzeni i nieskończoną ilością atomów
• Lukrecjusz: gdyby przestrzeń była skończona, „to zasób materii spłynąłby zewsząd swymi nieprzenikliwymi ciężarkami do spodu i żadna rzecz nie mogłaby dziać się pod sklepieniem nieba”. Jeśli jednak przestrzeń nie ma żadnego spodu, to spadające atomy nie mają się gdzie zatrzymać.
• Podobne rozumowanie uzasadnia tezę o nieskończonej ilości atomów: gdyby ilość atomów była skończona, a przestrzeń byłaby nieskończona, wówczas atomy rozproszyłyby się w nieskończonej przestrzeni i nie mogłyby powstać żadne rzeczy świata fenomenalnego.
• Na rzecz tezy, że ilość atomów oraz rozmiary przestrzeni są nieskończone, brak jest również przeciwnego świadectwa.
![Page 41: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/41.jpg)
• „Jeśli już zresztą uważać całą istniejącą przestrzeń za ograniczoną, to gdyby ktoś wybiegł najdalej na jej ostateczne kresy i rzucił lotny pocisk, to jak wolisz, czy ma on podążyć tam, dokąd został wysłany z potężnym rozmachem, i lecieć daleko, czy też sądzisz, że coś mu może stanąć na przeszkodzie i stawić opór? Musisz bowiem przyjąć i wybrać jedno z dwojga. Lecz jedno i drugie wyjście ci zamyka i wymusza wyznanie, że całość wszystkiego rozciąga się bez końca. Bo czy jest coś, co mu staje w drodze i przeszkadza, by doszedł tam, dokąd został wysłany, i utkwił w swym celu, czy leci swobodnie, w obu wypadkach nie wyleciał z kresu. W ten sposób ścigać cię będę i gdziekolwiek wytkniesz ostateczne krańce, zapytam: a cóż będzie z nowym pociskiem? Skończy się na tym, że koniec nigdzie nie znajdzie ostoi i że możność uciekania będzie przeciągać ucieczkę w nieskończoność”.
![Page 42: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/42.jpg)
Argumenty za istnieniem innych światów – na podstawie analogii
• Lukrecjusz: gdyby nasz świat był jedynym istniejącym światem, to z uwagi na nieskończoność przestrzeni i nieskończoną ilość atomów, byłoby to równie mało prawdopodobne, jakby na wielkim zasianym polu wyrósł tylko jeden kłos
• wszystkie rzeczy istniejące w świecie (ludzie, zwierzęta, rośliny) należą zawsze do jakiejś klasy, zawierającej więcej niż jeden element, podobnie jest zatem w wypadku nieba, Ziemi i Księżyca
![Page 43: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/43.jpg)
• Poszczególne światy powstają i giną w procesie naturalnej ewolucji – żaden świat nie może trwać wiecznie
• Światy oddzielone są międzyświatami (μετακόσμιοα, intermundia), w których żyją bogowie
![Page 44: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/44.jpg)
• „Należy również uznać, że atomy nie posiadają żadnej jakości rzeczy zmysłowych prócz kształtu, ciężaru, wielkości i tego, co z konieczności wiąże się z kształtem. Albowiem wszelka jakość zmienia się, podczas gdy atomy nie podlegają żadnym zmianom, a przy rozpadzie rzeczy złożonych musi pozostawać coś trwałego i niezmiennego, dzięki czemu zmiany nie doprowadzają do unicestwienia ani też nie powstają z niczego, lecz w wielu ciałach dochodzą do skutku dzięki przegrupowaniu atomów, a w niektórych przez dodanie i odjęcie. Wynika więc z tego nieuchronnie, że elementy, które się przegrupowują, są niezniszczalne i z natury swej niezmienne, a ponadto każdy posiada właściwe sobie masę i kształt, absolutnie niezmienne”Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, X, 54
![Page 45: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/45.jpg)
Czas
• „Czas przez się również nie istnieje, lecz tylko po rzeczach zmysł dochodzi, co się odbyło w przeszłości, jaka rzecz potem nastaje i wreszcie, co dalej nastąpi. I wyznać należy, że nikt nie odczuwa samoistnego czasu poza ruchem rzeczy i ich spokojnym wypoczynkiem”Epikur, List do Herodota, [w:] Diogenes Laertios, X, 54
![Page 46: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/46.jpg)
Arystoteles o próżni
![Page 47: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/47.jpg)
![Page 48: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/48.jpg)
Koncepcja przestrzeni Arystotelesa
• Miejsce – τόπος• „[…] miejsce jest to bezpośrednia i nieruchoma granica
ciała otaczającego” (Arystoteles, Fizyka, IV, 212 a).• Nie istnieje próżnia
• „[…] próżnia nie jest bynajmniej konieczna również dla ruchu przestrzennego: wszak ciała mogą równocześnie zajmować kolejno miejsca po sobie, nawet i wtedy, gdy nie istnieje w danym wypadku specjalny odstęp poza ciałami poruszającymi się. Dowodzą tego w sposób oczywisty obroty rzeczy ciągłych, jak również obroty ciał poruszających się w cieczach” (Arystoteles, Fizyka, IV, 214 a).
•Natura boi się próżni – horror vacui
![Page 49: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/49.jpg)
Argumenty przeciwko istnieniu próżni
• Jeżeli v = F/R, to w próżni R = 0 i ciała poruszałyby się w próżni z nieskończoną prędkością, a to jest niemożliwe.
• „[…] nikt nie potrafi wyjaśnić, wskutek czego ciało wprawione w ruch, gdzieś się musi zatrzymać; dlaczego zatrzyma się raczej w tym niż w innym miejscu? A zatem ciało albo się będzie znajdować w spoczynku, albo się będzie poruszać w nieskończoność, jeśli tylko nie stanie mu na drodze jakieś inne silniejsze ciało” (Arystoteles, Fizyka, IV, 215 a).
• Podobne rozumowanie było dla Newtona podstawą do sformułowania zasady bezwładności.
![Page 50: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/50.jpg)
Czas
• „[…] czas nie istnieje bez zmiany; bo gdyby stan naszej myśli w ogóle nie podlegał zmianie, albo gdybyśmy nie doznawali tych zmian, nie odczuwalibyśmy upływu czasu. […] Albowiem czas jest właśnie ilością ruchu ze względu na «przed» i «po»” (Arystoteles, Fizyka, IV, 218 b–219 b).
![Page 51: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/51.jpg)
KONCEPCJA MINIMAE PARTES JAKO ODPOWIEDŹ NA KRYTYKĘ ARYSTOTELESA, ŻE CIAŁO NIEPODZIELNE NIE MOŻE SIĘ
PORUSZAĆ
• „Załóżmy mianowicie, że rzecz bez części zmienia się, przechodząc ze stanu AB do BΓ — bądź z jednej wielkości w inną, bądź z jednego kształtu w inny, bądź wreszcie z jednego stanu w przeciwny — i niechaj Δ będzie pierwszą chwilą, w której zachodzi zmiana. Wobec tego w czasie, w którym się dokonuje zmiana, owa rzecz musi być albo w AB, albo w BΓ, albo częściowo w A, częściowo w B; bo tak, jak widzieliśmy, można zgodnie z prawdą powiedzieć to o wszystkim, co się zmienia. Ale przecież nie może być częściowo w tym, a częściowo w tamtym, bo musiałoby być podzielne. Nie może też być w BΓ, gdyż to by znaczyło, że proces zmiany został już zakończony, a zakłada się, że zmiana się dokonuje. Pozostaje zatem, że w czasie zmiany [rzecz] znajdowała się w AB. Jeżeli tak, to spoczywała; bo jak widzieliśmy, znajdować się w tym samym stanie przez pewien czas, to tyle, co spoczywać. Tak więc jest niemożliwe, by to, co nie ma części, mogło się poruszać lub zmieniać w jakikolwiek sposób. Pod jednym tylko warunkiem ruch tego, co nie ma części, byłby możliwy, pod tym mianowicie, że czas składałby się z szeregu “teraz”(Arystoteles, Fizyka, VI, 240 b).
![Page 52: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/52.jpg)
MINIMAE PARTES
• „Nie można jednak mniemać, że atomy mogą posiadać każdą dowolną wielkość, jeśli tylko nie chce się popaść w sprzeczność ze zjawiskami; trzeba koniecznie uznać rozmaitość stopni ich wielkości. Przyjąwszy ten pogląd, lepiej można wyjaśnić powstawanie afektów i postrzeżeń zmysłowych. Przypisywanie atomom wszelkich możliwych wielkości nie jest bynajmniej potrzebne do powstawania różnic jakościowych; wówczas bowiem musiałyby istnieć atomy dostrzegalne gołym okiem; nigdy jednak atom nie był widoczny, a nawet trudno sobie wyobrazić, jak by to mogło nastąpić”.
![Page 53: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/53.jpg)
• „Wszakże w oparciu o analogię do przedmiotów zmysłowych twierdziliśmy, odrzuciwszy wielkie rozmiary, że atom posiada wielkość minimalną. Trzeba ponadto uznać minimalne cząstki niezespolone za granicę długości i za takie, które z siebie jako pierwszych dostarczają miary dla większych i mniejszych wielkości, w rozumowym dociekaniu cząstek niepostrzegalnych”.
![Page 54: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/54.jpg)
• „[…] podobne cząstki wypełniają […] gęstym szeregiem naturę ciałka, nie mogąc zaś istnieć same przez się, muszą tkwić tam, skąd żadnym sposobem nie można ich wyrwać. Więc zarodki rzeczy są jednolite i nieprzenikliwe. Zawierają się w sobie szczelnie spojone nader drobnymi cząstkami. Nie powstały zaś z ich rzeszy drogą skupienia, lecz moc ich polega raczej na ich odwiecznej jednolitości, z której natura, zachowująca ziarna rzeczy, nie dozwala już niczego ni uszczknąć, ni umniejszyć” Lukrecjusz
![Page 55: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/55.jpg)
• Natomiast nasz domysł, że również odstępy czasowe tylko myślowo uchwytne zawierają w sobie ciągłość ruchu, nie jest słuszny w tego rodzaju wypadkach; albowiem to tylko można uznać za prawdziwe, co jest rzeczywiście widziane albo bezpośrednio myślą objęte (Epikur, List do Herodota, X, 62).
![Page 56: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/56.jpg)
• Nie można w żadnym wypadku przypisywać nieskończoności kierunków “do góry” i “w dół” w sensie absolutnym. Wiemy zaiste, że gdyby było możliwe z miejsca, w którym stoimy, wznieść się w kierunku głowy w nieskończoność albo gdybyśmy pomyśleli sobie nieskończoność w kierunku “w dół”, nigdy by się nam nie ukazał punkt krańcowy; “do góry” i “w dół” byłoby tym samym w stosunku do tego miejsca. […] Należy wobec tego przyjąć jeden kierunek ruchu pomyślany w nieskończoność do góry i jeden pomyślany w nieskończoność w dół, chociażby ciało wznoszące się do góry tysiące razy dotykało stóp tych, co mieszkają nad nami, albo ciało, które spada w dół, dotykało tysiące razy głów tych, którzy znajdują się pod nami. Albowiem ogół ruchu jest przecież pojmowany jako przebiegający w dwu przeciwnych kierunkach w nieskończoność.
![Page 57: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/57.jpg)
• Atomy muszą posiadać jednakową szybkość, jeśli tylko w swym ruchu poprzez pustą przestrzeń nie natrafiają na żadną przeszkodę. Bo ani ciężkie nie poruszają się szybciej niż małe i lżejsze, dopóty przynajmniej, dopóki im nic nie przeszkadza, ani też małe nie wyprzedzają wielkich, jeśli tylko mają dogodne przejście i gdy im również nic nie stanie na przeszkodzie.
![Page 58: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/58.jpg)
TEORIA PARENKLIZY [παρέγκλισις, clinamen]
• atomy przypadkowo odchylają się od wiecznego spadania po linii prostej (element indeterminizmu)
• powody wprowadzenia parenklizy1. fizyczny: „[…] ciałka, pędząc pionowo w dół przez próżnię na mocy własnych ciężarów, w zgoła nieokreślonym czasie i w nieokreślonych miejscach nieco zbaczają w przestrzeni, tylko tyle, ile mógłbyś nazwać zmienionym drgnięciem. Bo gdyby nie miały zwyczaju odchylania się, to wszystkie spadałyby w dół, jak krople deszczu, przez przepastną próżnię. I nie byłoby powstało zderzenie, ni cios nie byłby się zrodził pośród zaczątków. Tak nic byłaby nigdy natura nie zrodziła”.
![Page 59: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/59.jpg)
2. etyczny: „[…] lepiej by było uznać mitologiczne bajki o bogach, niż stać się niewolnikiem przeznaczenia przyrodników. Mitologia dopuszcza bowiem przynajmniej możliwość przebłagania bogów przez oddawanie im czci, przeznaczenie natomiast jest nieubłagane”.
• […] oprócz uderzeń i ciężarów jest jeszcze inna przyczyna ich ruchów, na której polega ta nasza moc przyrodzona, ponieważ nic, jak widzimy, nie może powstać z niczego
![Page 60: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/60.jpg)
• „Jakaż tedy jest w naturze nowa przyczyna, która sprawia, że atom zbacza? Albo czy atomy ciągną losy o to, który z nich ma się odchylić, a który nie? A dlaczego odchylają się o kąt mały, a nie o większy? Albo dlaczego odchylają się o jeden taki kąt, a nie o dwa albo trzy? Przecież jest to tylko przypuszczenie, a nie dowód. Nie mówisz bowiem ani tego, że atom rusza z miejsca i odchyla się pod wpływem bodźca zewnętrznego; ani tego, że w owej pustej przestrzeni, przez którą atom biegnie, znajduje się jakaś przyczyna sprawiająca, iż nie porusza się on wzdłuż linii prostej; ani tego, że w samym atomie dokonała się jakaś zmiana, dla której atom nie zachowuje spowodowanego przez ciężkość ruchu naturalnego”.
Cicero, O przeznaczeniu, 20
![Page 61: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/61.jpg)
Koncepcja parenklizy a zasada nieoznaczoności
• na ponad dwa tysiąclecia przed Heisenbergiem Epikur sformułował „własne zasady indeterminizmu kosmicznego, mówiąc o samorzutnych odchyleniach atomów w ich ruchu pionowym. […] Ich występowanie wniosło element swobody w funkcjonowanie układów i nadawało wszelkim prognozom charakter probabilistyczny” (Józef Życiński)
• Kazimierz Leśniak nazywa koncepcję parenklizy „epikurejską «zasadą nieoznaczoności»”
• Według Krokiewicza, choć sposób wysłowienia parenklizy można uznać za „gruby i naiwny”, to jednak koncepcja przyczynowości, która nie implikuje determinizmu dla indywidualnych atomów, „zdobywa coraz większe uznanie wśród uczonych i dzięki postępowi wiedzy oraz doskonalszym sposobom jej formułowania zaczyna się coraz jaśniej uświadamiać w swojej zdumiewającej głębi”
![Page 62: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/62.jpg)
• Koncepcja Epikura powstała w sytuacji problemowej całkowicie odmiennej od tej, która doprowadziła Heisenberga do sformułowania zasady nieoznaczoności i całkowicie odmienne były cele, do jakich dążyli Epikur i fizycy XX wieku.
• podstawowy problem stanowi wyjaśnienie genezy ciał makroskopowych, dla Heisenberga — zagadnienie możliwości obserwacji orbity elektronu w atomie
• Lukrecjusz mówi, że parenkliza zachodzi w nieokreślonych miejscach przestrzeni i nieokreślonych chwilach czasu. Nie istnieją jednak relacje nieoznaczoności dla położenia i czasu, chociaż są odpowiednie relacje dla położenia i pędu cząstki elementarnej oraz dla czasu i energii
![Page 63: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/63.jpg)
• Z relacji nieoznaczoności dla pędu i położenia wynika, że cząstkom kwantowym nie przysługuje jednoznacznie określona trajektoria. Atomy Epikura poruszają się natomiast po liniach prostych (oczywiście pomiędzy aktami parenklizy i zderzeniami).
• Relacje nieoznaczoności Heisenberga są ściśle związane z pomiarami wielkości fizycznych, podczas gdy parenkliza ma charakter koncepcji czysto ontologicznej (metafizycznej)
• Relacje nieoznaczoności rzeczywiście wprowadzają ograniczenia możliwości przewidywania zjawisk i w większości wypadków możemy formułować jedynie prognozy o charakterze probabilistycznym, ale w atomizmie starożytnym brak jest w ogóle funkcji prognostycznej, charakterystycznej dla współczesnej nauki
![Page 64: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/64.jpg)
![Page 65: ATOMIZM GRECKI Leukippos Demokryt Epikur Lukrecjusz](https://reader033.vdocuments.site/reader033/viewer/2022050909/568157f2550346895dc56f68/html5/thumbnails/65.jpg)
Napis IBM utworzony z 35 atomów ksenonu na niklu przez manipulowanie pojedynczymi atomami za pomocą
skaningowego mikroskopu tunelowego (1990)źródło:
http://www-03.ibm.com/ibm/history/exhibits/vintage/vintage_4506VV1003.html