Download - 3158 zp 1975
MARIAN TYROWICZ
BADANIA Z HISTORII PRASY POLSKIEJ W TRZYDZIESTOLECIU 1945-1975
Badania historyków polskich nad dziejami prasy narodowej wykonane w 30-leciu PRL przedstawia prof, dr M. Tyrowicz. Artykuł charakteryzuje dynamiką badań w zależności od rozwoju instytucji zarówno ogólnoprasoznawczych jak i ściśle zajmujących się historią prasy, utworzenie czasopism specjalistycznych i in. Autor periodyzuje etapy postępu badań.
Ostatnie trzydziestolecie badań i publikacji na polu dziejów prasy i dziennikarstwa polskiego przyniosło bogaty plon, związany oczywiście z ogólnym rozwojem naszego- prasoznawstwa1). Rozwój tych badań datuje się głównie od lat pięćdziesiątych, tj. od powstania Zakładu Badań Prasoznawczych (ZBP, 1954) i Pracowni Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX i X X w. (PHCzP, 1958) w Warszawie oraz Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie (OBP, 1956). Trzechsetlecie powstania Merkuriusza Polskiego (1661) zapłodniło szczególnie historiografię prasy staropolskiej, a rozpoczęcie w r. 1962 regularnej publikacji Rocznika Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego (jako kwartalnika PHCzP) umożliwiło ogłoszenie wielu wartościowych rozpraw i przyczynków. Do r. 1959 poważnym ośrodkiem badań był Kraków, atoli od momentu likwidacji Sekcji Historii Prasy w tutejszym OBP (wskutek jego reorganizacji w 1958) prym przejęła Warszawa, zwłaszcza od momentu włączenia PHCzP do- Instytutu Badań Literackich (1963); poczęły też działać regionalne ośrodki badań nad prasą, głównie we Wrocławiu, Opolu i Łodzi. Wielkie znaczenie dla aktywizacji i ukierunkowania miały naukowe zjazdy spe-
*) Rozważania niniejsze obejmują dzieje prasy polskiej od jej początków do 1918 r. bez badań prasy emigracyjnej i polonijnej. Nie uwzględniono tu również historii prasy tajnej, głównie okresu powstania styczniowego.
cjalne: I Międzynarodowy Kongres Prasoznawczy w г. 1962, I Sympozjum Historyków Prasy Polskiej w 1967 i ogólnopolska konferencja na temat podręcznika historii prasy polskiej w 1970 (wszystkie w Warszawie) oraz powołanie do życia przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych Komisji dla organizacji archiwów redakcyjnych, której owocem jest obowiązujące w tym kierunku od r. 1962 zarządzenie NDAP. W r. 1972 Prezydium Polskiej Akademii Nauk (Oddziału w Krakowie) kreowało Komisję Prasoznawczą, powierzając jej kierownictwo historykowi w osobie podpisanego. Wymienione konferencje i instytucjonalizacja archiwów redakcyjnych nadały badaniom nad rozwojem prasy narodowej szerszy rozmach i zabezpieczyły źródła dla przyszłych historyków prasy Polski Ludowej. Dzięki tym momentom ogólnopolski dorobek w omawianej dziedzinie przedstawia się już dzisiaj w takiej amplitudzie problemowej, faktograficznej, metodologicznej, biograficznej i bibliograficznej, że w niniejszym szkicu przyjdzie nam omówić najważniejsze tylko osiągnięcia dotyczące wybranych okresów rozwoju naszej prasy.
Rozważania teoretyczne wypada rozpocząć od rozpatrzenia prac metodologicznych i źródłoznawczych. Od likwidacji Sekcji Historii Prasy w OBP symbioza między historią prasy a prasoznawstwem ogólnym uległa zasadniczej zmianie w kierunku wyodrębnienia historii masowych środków przekazu jako gałęzi nauk historycznych 0 właściwych jej podstawach źródłoznawczych, celach i metodach badań. Stanowisko to zaakcentowali w swych artykułach na łamach Zeszytów Prasoznawczych I. K r a s i c k i (1) oraz I. Te t e l o w-s k a (2). Inni prasoznawcy, szczególnie M. K a f e l oraz historycy: M. T y r o w i c z i T. B u t k i e w i c z widzieli w obu dyscyplinach społecznych sprzężenie zwrotne, tj. wzajemne ich oddziaływanie na siebie pod względem bodźców badawczych, problematyki 1 praktycznego zastosowania. Stosunek ten wyraża się w tezie podpisanego: nie ma badania prasy bez teorii, a teorii bez historii badanego problemu (3).
W efekcie redakcyjno-publikacyjnym tego sporu czasopisma prasoznawcze ogólne otworzyły swe łamy głównie dla recenzji i materiałów bibliograficznych, publikacje szczegółowe z Mstorii prasy pozostawiając Rocznikowi Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego i wydawnictwom seryjnym IBL. Jak przekonamy się z dalszej części niniejszego szkicu — ta separacja mogła być realizowana tylko częściowo. Dowiodły tego i rozważania teoretyczne. Już M. K a f e l w swej rozprawie „Prasoznawstwo jako nowy kierunek badań naukowych" (4) i później w książce „Prasoznawstwo" (5) w sposób zasadniczy uwypuklił doniosłość historii prasy w badaniach masowego przekazu. Po nim T. B u t k i e w i c z w artykule „Z problemów badań historyczno-prasowych" (6) na podstawie wybranej literatury polskiej, niemieckiej, radzieckiej i francuskiej określił jako przewodni cel tych badań — stwierdzenie związku prasy z opinią publiczną „niezależnie od tego, czy w intencjach pozostaje (prasa) z nią w zgodzie czy nie". W konsekwencji postuluje badanie skutków oddziaływania masowych środków przekazu na życie społeczeństwa
i analizę swoistych środków tego- oddziaływania, językowych i graficznych, czyli środków dziennikarskich. Oświadczył się więc przeciw wyłącznej interpretacji treści ideowych prasy — jako zadaniu historyka prasy, nie negując zresztą potrzeby tej interpretacji. Bardziej szczegółowe rozpatrzenie „Zadań badawczych historii prasy polskiej" dał w tym samym czasie M. T y r o w i c z (7); ujął te zadania w system związanych ze sobą zjawisk zarówno genetycznych, jak ideowych i technicznych, występujących w narodzinach .1 rozwoju każdego dziennika czy czasopisma. U obu wymienionych autorów powstanie i rozwój każdego organu określają warunki polityczne, kulturotwórcze i ekonomiczne. Według Tyrowicza wiąże się z tym typologia organu, układ numeru, swoistość artykułów, preferencja treści, zależna w dużej mierze od czynników finansujących dany organ. Ważny — według tego autora — jest również warsztat dziennikarski: organizacja i technika pracy redakcyjnej oraz aspekt handlowy (formy i rozmiary kolportażu), wreszcie biografie wybitnych dziennikarzy, publicystów i wydawców prasy.
Jeszcze szerzej i we wzajemnych powiązaniach zagadnienia te zarysowały się w pracy tegoż autora pt. „Historia prasy — jej zadania, źródła i metody badań" (8); autor oparł się na polskim i zagranicznym dorobku z kilku lat po powstaniu obu ośrodków prasoznawczych. W dorobku tym poruszono wiele zagadnień; samym przedmiotem badań zajęli się również Z. M ł y n a r s k i (9) oraz I. P r ó c h n i c k i (10), prasą jako źródłem historycznym — B. K r z y w o - b ł o c k a (11), periodyzacją dziejów prasy polskiej I. P r ó c h n i c k i (12), nazewnictwem periodyków — W. Ż u r ó w -s k a - G ó r e c k a (13), statystyką prasy: do 1831 — J. Ł o j e к (14), do 1918 — S. D z i k i (15). B. G o ł k a w obszernym studium 0 „Kształtowaniu się wiedzy o prasie w Polsce X I X w." (16) dał próbę historycznej genezy polskiego prasoznawstwa pod wpływem prądów ideowych zachodnioeuropejskich i wewnętrznych przemian społeczno-politycznych w Polsce porozbiorowej. Aczkolwiek studium to wywołało sądy dość kontrowersyjne — jest ono do dziś jedynym opracowaniem tej ważnej tematyki.
Jak widać z powyższych uwag — rozważania teoretyczne między 1957 a 1967, tj. do czasu I Sympozjum Historyków Prasy, rozbiegły się w różnych kierunkach, a bodźce do naukowo-organizacyjnych trosk o zabezpieczenie źródeł do historii prasy wysunęła 300. rocznica Merkuriusza Polskiego w r. 1961. M. T y r o w i c z w rozprawie „Klasyfikacja źródeł do dziejów czasopiśmiennictwa i prasy" (17) wyodrębnił dokumentację do monografii poszczególnych organów od źródeł do syntetycznych dziejów prasy (pod różnym aspektem : chronologicznym, regionalnym, partyjnym, wyznaniowym, zawodowym itp.), w obu tych grupach silnie akcentując związki genetyczne 1 rozwojowe masowych środków przekazu z tłem kulturalnym i po-lityczno-ustrojowym krajów tworzących prasę 2). Okropne spustosize-
2) Rozprawa ta ukazała się w przekładzie Z. S i m e ć k a w Novinarskym Sborniku 1960, nr 3, w amsterdamskim Bulletin, de VAÏER1 1964, nr 4 oraz w angielskiej edycji Zeszytów Prasoznawczych, 1972.
nia w polskich archiwach i bibliotekach, spowodowane okupacją hitlerowską nasunęły temuż autorowi koncepcję archiwalizacji akt redakcyjnych i wydawniczych dla przyszłych badań historycznych. Po kilku drobniejszych artykułach w prasie prasoznawczej ujął je w referacie, wygłoszonym najpierw na Międzynarodowym Kongresie Prasoznawczym w Warszawie (1962), potem na Walnym Zgromadzeniu AIERI w Wiedniu (1964) pt. L'archivalisation des sources d'histoire de la presse à la lumière de leurs systèmes (przeł. też na jęz. angielski i rosyjski). W ten sposób sprawa instytucjonalnego zabezpieczenia akt redakcyjnych do badań historycznych zdobyła sobie po raz pierwszy w praktyce polskiej prawo obywatelstwa i właściwą jej rangę.
Tak oto historycy prasy bez poważniejszych osiągnięć teoretycznych swych poprzedników sprzed 1918 r. podjęli pionierskie próby określenia zadań nieodzownych dla przygotowania całościowej syntezy przeszłości prasy narodowej. Ustalenia problematyki badawczej historyków dały się rychło poznać w ukazujących się studiach monograficznych. Od wyłącznej do tego czasu bądź wyraźnie preferowanej analizy treściowej prasy — przeszli autorzy nowych monografii dzienników i czasopism do coraz silniejszego uwypuklania elementów prasoznawczych.
Badania prasy staropolskiej i Oświecenia. Najstarsze wytwory powielanej ręcznie lub mechanicznie (drukiem czy ksylograficznie) informacji ak^ualnościowej nazywamy p r y m i t y w e m p r a s o w y m .
Badacze tego wytworu w Polsce nie mogą niestety poszczycić się wydatniejszymi osiągnięciami. Samo pojęcie prymitywu nie zostało sprecyzowane. Wprawdzie przeważnie terminem tym określa się gazetki i ulotki aktualnościowe pisane ręcznie oraz druki o charakterze efemeryd (tj. druki jednorazowe, okolicznościowe), ale odręczne relacje aktualnościowe redagowane były jeszcze w XVIII w. szczególnie przez pijarów; poza tym niektórzy z historyków skłonni są widzieć je również w listach, relacjach handlowych, pieśniach, plakatach, zawiadomieniach urzędowych i in. utworach. W sprawie początków pisanych i drukowanych form informacji zabrali głos nieliczni historycy : J. A d a m c z y k (18), J. L a n к a u (19) w swej książce o prasie staropolskiej (o której dokładnie niżej), A. K e r s t e n w dłuższych rozważaniach pt. „W sprawie badań nad początkami prasy polskiej" (20), wreszcie K. Z a w a d z k i w „Szesnastowiecznych gazetach ulotnych polskich i Polski dotyczących" (21). Najostrzej wystąpił przeciw brakowi ustaleń terminologicznych „druków ulotnych" jako pierwocin prasy A. K e r s t e n , wychodząc z założenia, że właściwe kryterium w tym wypadku stanowi „społeczna inspiracja gazety ... warunki jej powstania i społeczne oddziaływanie". Z tego punktu widzenia zakwestionował trafność szacunku ilościowego „Gazet ulotnych X V I i XVII w." (22) J. A d a m c z y k a w wysokości 115 druków, zarzucając mu również sztywne stosowanie kryterium językowego (wyłącznie druki polskie) i podając jako ilustrację tej statystyki, że tylko w 6 latach (1655—1660) najazdu szwedzkiego na Polskę naliczyli bibliografowie
,,700 druków ulotnych". Sumując te kontrowersje — trzeba stwierdzić nie tylko bardzo słabe zainteresowanie problemem prymitywu, zwłaszcza pisanego, ale i zupełne pominięcie organizacji i rozmiarów ruchu „nowelantów" (tj. zawodowych zbieraczy nowin i kopistów gazet pisanych) tak bujnie rozwiniętego zarówno w ośrodkach zachodnich, jak i środkowoeuropejskich, sięgających swym serwisem informacyjnym także na ziemie polskie; wykazał te związki w swych ważnych i odkrywczych studiach archiwalnych Z. S i m e cek (23).
Nieco bogatszą literaturę w omawianym 30-leciu zdobyła sobie dopiero p r a s a p o l s k a XVII w., wzmiankowana i opisywana już przez wcześniejszych badaczy w XIX w. Badania nad Merkuriuszem Polskim z 1661 r. jako tygodnikiem politycznym wznowili: Z. L i b i s z o w s k a (24) i R. M a j e w s к а - G r z e g о r с z y ko-w a (25), po nich S. O r s i n i . - R o s e n b e r g w rozprawie „Mer-cures français et polonais du XVII s." (26). W pracach tych tradycyjnie podkreślana rola drukarza krakowskiego Aleksandra Gorczyna jako wydawcy Merkuriusza domagała się historycznej rewizji. Dokonał jej J. L a n k a u we wspomnianej obszernej monografii „Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie" (19). Monografia ta wywołała wprawdzie sporo uwag krytycznych i uzupełniających, niemniej wszyscy recenzenci uznali jej pionierskość i podstawy do^ kumentacyjne, szersze niż uwzględniona przez autora literatura przedmiotu. Główną zasługą Lankaua jest stwierdzenie na podstawie źródeł archiwalnych, jaką rolę redaktorską i inspiratorską w Merkuriuszu spełniał Hieronim Pinocci, sekretarz i metry kant kancelarii królewskiej Jana Kazimierza i jakie znaczenie w rozwoju tygodnika odgrywał Krzysztof Opaliński, marszałek nadworny koronny. Autor zajął się nadto następnymi periodykami informacyjnymi, sporami na tle monopolu prasowego i rolą poczmistrzów-no-winkarzy, a następnie pijarów aż do 1730 r.
W związku z jubileuszem Merkuriusza OBP powierzył edycję naukową tego pisma i zaopatrzenie jej we wstęp historyczny wybornemu znawcy XVII w. prof. A. P r z y b o s i o w i (27). Drugim ważnym organem staropolskim — wydawanym w Królewcu w latach 1718—1720 pt. Poczta Królewiecka przez Jana Dawida Cen-kiera i Jerzego Rekucia — zainteresowali się po wcześniejszych badaczach XIX w. (B. Rehbergu, Wojciechu Kętrzyńskim, Józefie Łukaszewiczu) J. Ł o j e k (28) i J. M a ł ł e k (29). Dzięki ich badaniom zarówno geneza pisma, jak i jego oddziaływanie, szczególnie wśród polskiej szlachty Prus i pobliskiej Litwy, a także oryginalna w ówczesnej praktyce strona redakcyjna tego niezwykłego periodyku poddane zostały krytycznej ocenie i analizie.
Mimo powyższych osiągnięć, wyraźnie bogatszych od badań okresu prymitywu, wypada stwierdzić i w tej fazie duże luki zarówno w opracowaniach monograficznych, jak i ujęciach specjalnych zagadnień rozwoju prasy, m. in. takich jak: źródła informacji, zależność redaktorów-wydawców od cenzury duchownej i świeckiej, znaczenie propagandowe w stosunku do polityki habsburskiej, rosyjskiej, szwedzkiej, francuskiej i angielskiej, sprawy nakładów i form kolportażu, wreszcie strona typograficzna.
Mechanizm działania prasy, metod jej pracy i oddziaływania silniej zarysował się — choć nie u wszystkich autorów — w następnym (bardzo obficie pod względem treściowym badanym już od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku) etapie rozwoju, tj. w dobie O ś w i e c e n i a p o l s k i e g o od czasów Stanisława Augusta po pierwsze dziesiątki X I X w. Szczególnie preferowaną formą publikacji są monografie poszczególnych pism. I tak tygodnikiem niemieckim Thornische Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen (1760—1772) zajęła się M. D u n a j ó w n a (30), Monitorem z 1763 r. na tle epoki R. K a l e t a (31), a w latach 1784—1785 — J. R u d n i c k a (32), porównawczo zaś ze Spectatorem angielskim — Z. S i n к o (33), Zabawami Przyjemnymi i Pożytecznymi (1770—1777) E. A l e k s a n d r o w s k a (34) i J. K l e i n e r (35). Także dzienniki, głównie warszawskie, znalazły swych monografistów. Gazetą Warszawską ks. Stefana Łuskiny 1774—1793 — zajął się J. Ł o j e k (36), Pamiętnikiem Historyczno-Politycznym Piotra Switkowskiego 1782— 1792 — I. H orno l a (37), Gazetą Narodową i Obcą 1791—1792 — A. G or i а с z к o (38), Korespondentem Warszawskim 1792—1796 — I. L o s s o w s к a - Z a p o r o w s k a (39), Gazetą Rządową, organem rewolucji 1794 r. — I. P r ó c h n i c k i (40), Tygodnikiem Wileńskim (1804) — Z. S к W a r c z y ń s k i (41).
W dobę przełomu pseudoklasycyzmu i romantyzmu sięgnęli: A. S ł o m ko w s k a dwoma książkami ,,Prasa rządowa Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego 1807—1838" (42) i (w przeważnej części) „Dziennikarze warszawscy XIX w." (43); czasopiśmiennictwem krakowskim omawianego okresu zajął się К. O p a-ł e k (44).
Prócz powyższych publikacji o charakterze monograficznym (wymieniliśmy z konieczności opracowania tylko organów najważniejszych) pojawiło się w omawianym 30-leciu wiele książek i rozpraw dotyczących zagadnień specjalnych o rozwoju prasy Oświecenia. Przykładowo, jako< wnoszące nowe oświetlenie, wypada wskazać: J. Ł o j k a „Dziennikarze i prasa w Warszawie w XVIII w." (45) i t e g o ż „Dochody z monopolu prasowego w Polsce XVIII w." (46), M. T y r o w i c z a „Zagadnienia elementów treściowych i układu redakcyjnego w czasopiśmiennictwie galicyjskim i krakowskim 1772—1831" (47) i o organizacji pracy redakcyjnej w czasopiśmiennictwie Galicji i Krakowa w tym samym okresie (48), A. K o w a l s k i e j „O felietonie Gazety Warszawskiej" (49) i długi szereg innych traktujących o wpływach prasy zachodniej na polską, o zagadnieniach społecznych na łamach pism (sprawa chłopska, jakobinizm, sprawa miast) i kulturalnych (teatru, sztuk pięknych, muzyki), doktryn filozoficznych. W zagadnieniach mechanizmu redakcyjno-wy-dawniczego, nakładów i aspektu finansowego badacze tego okresu poczynili znaczne, acz nie w pełni zadowalające postępy. Kompara-tystyczne rozważania z zakresu genologii i typologii gatunków periodyków i form dziennikarskich w całym okresie — czekają na swych analityków. Na tym polu tylko niektóre periodyki z uwagi na kręgi odbiorców bądź specyfikę problematyki doczekały się opracowań, np. zagadnienia pedagogiczne w książce E. P o d g ó r s k i e j (50),
pisma dla dzieci i młodzieży pod piórem I. K a n i o w s k i e j - L e -w a ń s k i e j (51), pisma agronomiczne Wojciecha Gutkowskiego — w rozprawie M. T y r o w i c z a (52), czasopisma satyryczne i humorystyczne — w ujęciu I. B a r o w e j (53), prasa ogłoszeniowa — Z. S t a n i s z e w s k i e g o (54).
Doba rozwiniętego romantyzmu i reformy prasy polskiej (do 1864). Wielki skok ilościowy a także jakościowy zaobserwować się daje w historiografii prasy i czasopism szczytowej doby romantyzmu w literaturze pięknej i powstań narodowych w dziejach politycznych. Już opinia publiczna i dziennikarstwo w czasie powstania listopadowego 1830/31 zapłodniły szczególnie twórczość historyków. Poza tradycyjną niejako formą monografii pism — szczegółowe problemy coraz śmielej poczęły wpływać na warsztat badawczy, szczególnie z uwagi na dokonujący się w dziennikarstwie przełom w połowie stulecia, zwany potocznie reformą prasy narodowej. Przełom ów wyrażał się przyjmowaniem przez inwestorów krajowych (dotąd zwanych antreprenerami prasowymi) — wzorów dziennikarstwa zachodniego (zwłaszcza E. Girardina w Paryżu, J. G. Bemneta w Nowym Jorku, A. Zanga w Wiedniu), a więc: komercjalizacją imprez wydawniczo-prasowych, zwiększeniem nakładów z dużą kalkulacją na inseraty i reklamę, nowoczesnym ustrojem redakcji, wprowadzeniem odcinka beletrystycznego, zaangażowaniem stałego zespołu współpracowników, ustaleniem honorariów autorskich, nawet zmianą formatu dzienników. Przemiany te zachodzące za granicą w latach czterdziestych XIX w. u nas pojawiać się poczęły przeważnie o dziesięć lat później i w okresie pozytywizmu. Ponieważ jednak ideologiczne podłoże prasy polskiej w okresie czterech powstań (1830, 1846, 1848 i 1863) stanowiły tendencje z jednej strony na wskroś rewolucyjne, z drugiej pracy organicznej — przyjęło się, acz niesłusznie, ujmować lata od r. 1822, tj. ukazania się „Ballad i romansów" A. Mickiewicza, do 1864, tj. katastrofy styczniowej — jako etap łączny czasopiśmiennictwa polskiego 3).
Znalazło to odbicie w ramach chronologicznych monografii polskich pism, a jeszcze silniej — w opracowaniach problemowych i syntetycznych prasy tego okresu. Dali temu wyraz przede wszystkim: J. C h a ł a s i ń s k i (55), (56), J. Ł o j e k (57), M. S t r a s z e w s k a (58), M. T y r o w i c z (59), A. K ł o s ko w s k a (60), J. D u t k i e w i c z (61), który rolę Biblioteki Warszawskiej przedstawił aż do lat 1900—1914, E. T o m a s z e w s k i (62), M. Ing i ot (63). Cechą do pewnego stopnia wspólną tych studiów jest dążenie do odkrycia wzajemnych powiązań między ideową, materialną i klasową strukturą prasy a zapotrzebowaniem rynku czytelniczego i opinią publiczną, między treścią i formą wypowiedzi dziennikarskich. Oczywiście zaznaczyło się to jeszcze wyraźniej w monografiach poszczególnych periodyków, jak Mrówka Poznańska 1821—1822 w opr. M. Michałowskiej (64) czy Tygodnik Literacki 1838—1845
3) Obfitą informację bibliograficzną czasopiśmiennictwa tej doby znajdzie czytelnik w t. 7 Bibliografii literatury polskiej („Nowy Korbut") w oprać. I. Ś l i w i ń s k i e j i S. S t u p k i e w i c z a (Warszawa 1968).
w opr. В. Z a k r z e w s k i e g o (65) ; uwzględnili te elementy M. Т у r o w i c z w „Roli redaktora naczelnego i grona redakcyjnego w prasie polskiej I połowy X I X w." (66), a w omówieniu czasopism wielkopolskich Z. S e m r a u (67).
Jak zaznaczyliśmy wyżej — powstanie listopadowe i rewolucja 1848 r. pobudziły szczególnie twórczość badaczy. O prasie 1830/31 i jej różnych aspektach pisali: W. Z a j e w s k i — „Wolność druku w powstaniu listopadowym" (68) i inne rozprawy. A. S ł o m к o w-s k a — „Rola Gazety Polskiej w okresie powstania listopadowego" (69) i „Uwagi o dziennikarzach 1831 r." (70); drobniejsze bądź bardziej specjalne aspekty prasy powstańczej dali w przyczynkach J. D u t k i e w i c z , A. Z i e l i ń s k i , K. S w i e г к o w s к i i analitycy ówczesnej publicystyki, mniej ważne prasoznawczo. Czasopiśmiennictwo Wiosny Ludów — podobnie jak przed stuleciem wtargnęło na ulice, do kawiarń i domów inteligenckich — tak w okrągły jubileusz rewolucji wzmogło dynamikę zainteresowań historyków prasy. Wymienimy przykładowo autorów szczególnie oryginalnych i pionierskich dociekań: J. G a r b a c z o w s k ą , która w 1949 r. omówiła na posiedzeniach Komisji Historyczno-Literackiej PAU prasę satyryczną, wiejską i emigrancką w Krakowie 1848/49 r. (71), J. D r o b i s z e w s k i e g o — autora dwu rozpraw: „Serwis informacyjny Czasu" (72) i „Kręgi czytelnicze Czasu" (73), Z. D u l c z ew-s k i e g o — autora „Prasy ludowej w W. Ks. Poznańskim w okresie Wiosny Ludów" (74) i „Z dziejów prasy ludowej w W. Ks, Poznańskim 1848—1850" (75). Rozpoczętą w czasie przewrotu w Austrii Gwiazdkę Cieszyńską i Tygodnik Cieszyński Pawła Stalmacha przeanalizowała co do treści i form redakcyjnych I. H o m o 1 a (76), a Dziennik Górnośląski, redagowany m. in. przez Józefa Lompę dwaj autorzy: R. S m i e 1 a (77) i A. R o m b ó w s k i (78).
Z wymienionych wyżej analiz i prób monograficznych wnieśli więc nowe elementy do- aspektu literackiego prasy — Straszewska, Inglot, Zakrzewski; socjologicznego: Chałasiński i Kłoskowska; poli-tyczno-ideologicznego — Zajewski i Garbaczowską; do organizacji redakcji — Słomkowska i Tyrowicz. Przełom w kierunku reformy prasy uwypuklili Łojek, Drobiszewski, Tomaszewski. Niektóre zagadnienia, jak cenzura polityczna, prawo prasowe, frazeologia i język dziennikarski — poza terenowo ograniczonym studium F. P e~ p ł o w s к i e g o o „Słownictwie i frazeologii polskiej publicystyki Oświecenia i Romantyzmu" (79) — poruszone zostały tylko sporadycznie i fragmentarycznie.
Prasa doby pozytywizmu i modernizmu (do 1918). Z samego postępu ruchu wydawniczo-prasowego, dziennikarstwa i publicystyki półwiecza z górą przed wybuchem pierwszej wojny światowej — wynikły bez porównania obfitsze i bardziej wielokierunkowe studia historyczne tego ruchu. Aczkolwiek na bogactwo dorobku omawianego 30-lecia w tym zakresie wpłynęło w dużym stopniu mnóstwo popularnych, nie dość rzetelnie udokumentowanych przyczynków — nie mówiąc o publikacjach okolicznościowych — to jednak podział typologiczny, światopoglądowy, zawodowy i partyjny periodyków akcentuje się coraz wyraziściej w naukowych, źródłowych opraco-
waniach. Poza dociekaniami nad czasopismami i dziennikami Warszawy — poczęto się wgłębiać w ich rozwój także w innych ważnych ośrodkach (Kraków, Lwów, Poznań, Łódź i in.) bądź całych regionach.
Czasopiśmiennictwu pozytywizmu poświęcił uwagę przede wszystkim Z. K m i e c i k , najpierw w bardziej syntetycznych ujęciach — „Prasa warszawska w okresie pozytywizmu" (80) i „Wydawnictwa periodyczne w Królestwie Polskim w latach 1868—1904" (81), następnie w trzech rozprawach o: dzienniku Słowo (82), petersburskim Kraju za redakcji E. Piltza (83) i dodatkach literacko-naukowych Kraju (84). Tenże sam autor dał nadto przegląd periodyków fachowych w Królestwie Polskim 1864—1885 (85). Z innych problemów prasy tego* okresu opracowano' nie rozpatrywany dotąd proces komercjalizacji ruchu czasopiśmienniczego (T. B u t k i e w i c z (86) i A. M i e r z e c k a - G a r . И с к а (87)), rozwój „czasopism rodzinnych" w Królestwie Polskim 1860—1880 (K' L u t y ń s k a (88)), czasopisma lekarskie XIX w. (T. O s t r o w s k a (89)), ewolucję prasy sportowej do 1939 r. ( B . T u s z y ń s k i (90)). A. G a r l i c k i przebadał założenie tygodnika Piast (91) i „Konfiskaty prasowe w Krakowie 1900—1914" (92). Szczególnie długi rejestr bardziej wyczerpujących lub treściwszych monografii zapisać wypada, jeśli chodzi o gazety, tygodniki i inne czasopisma omawianego okresu. Tak więc doczekały się miejsca w omawianym dorobku: Tygodnik Ilustrowany w I dziesięcioleciu (B. M i c h a ł o w s k a (93)), Wędrowiec (J. Z. J a k u b o w s k i (94)), Glos (B. K r z y w o b ł o c k a (95)), Biesiada Literacka (В. К о с о wna (96)), Gazeta Handlowa i Nowa Gazeta (В. P e t r o z o 1 i n - S к o w r o ń s к a (97)) ; z organów późniejszych i X X w. — Tygodnik Powszechny 1889/90 (R. Ta b o r s k i (98)), Katolik Karola Miarki (F. G e r m a n (99)), Dziennik Łódzki (Z. G o s t k o w s k i (100)), Sfinks z lat 1908/1913 (B. P e t r o z o l i n - S k o w r o ń s k a (101)), Gazeta Lubelska (W. G i e ł ż y ń s k i (102)).
Prasą galicyjską tego okresu zajęli się specjalnie: J. M y ś l i ń -s к i w dwu dobrze orientujących książkach „Prasa w Galicji w dobie autonomicznej 1867—1918" (103) i „Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w zachodniej Galicji 1905—1914" (104) oraz w rozprawach na łamach Rocznika Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego (105, 106), oraz Cz. L e c h i c k i w monografii o krakowskim Kraju (107). Obaj autorzy oparli się na archiwaliach i rękopisach oraz na wnikliwej analizie treści, warunków genetycznych i ekonomicznych. W rezultacie otrzymaliśmy książki poważnie nowatorskie i potrzebne. Prasa Mazur, Warmii i Pomorza znalazła w osobie T. C i e ś l a k a autora kilku o niej książek i rozpraw 0 poszczególnych pismach, jak Gazeta Ludowa w Ełku i Mazur (108), (109). Liczniejsi już autorzy zajęli się dziejami prasy wielkopolskiej 1 śląskiej: o sytuacji polskiego dziennikarstwa w okresie Bismarcka pisał W. J a k ó b c z y k (HO), o Przeglądzie Poznańskim — K. G r u n w a l d (111), o Gazecie Toruńskiej — B. D a n i l c z u k (112), o prasie Opola kilka obszernych studiów dał J. R a t a j ew-s к i (113), m. in. o Nowinach — (114) i o dodatkach do Gazety Opol-
skiej — (115) oraz M. R e i t e r (116); Z. B e d n o r z zajął się „Dawnymi gazetami śląskimi" (117).
Z opracowań całościowych (często bardzo pobieżnych) prasy lokalnej, obejmujących przeważnie czasy po 1864 r. (choć z wybiegami w okresy chronologicznie wcześniejsze) wyróżnia się — acz kontrowersyjnie przyjęta — „Prasa warszawska 1661—1914" W. G i e ł -ż y ń s k i e g o (118). Zwięźlej opracowane są m. in.: prasa płocka przez Cz. G u t r y ' e g o (П9), rzeszowska przez S. D a r ł a k o w ą (120), tarnowska przez А. К u n i sza (121), nowosądecka przez K. G o l a c h o w s k i e g o (122), łódzka przez W. K a s z u b i n ę (123), (124), krakowska przez M. T y r o w i c z a (125), cieszyńska przez W. O s z e l d ę (126), opolska — we wspomnianych rozprawach J. R a t a j e w s k i e g o .
Osobne uwagi należą się badaniom prasy socjalistycznej i ludowej. Przecież w omawianej tu dobie (do< 1918 r.) ukazywało się w Polsce około 440 pism socjalistycznych różnej częstotliwości i kierunku oraz kilkadziesiąt ludowych i o programach zbliżonych — na przeszło tysiąc wszystkich periodyków (także obcojęzycznych) w momencie wybuchu I wojny światowej. Lata rewolucji rosyjskiej 1905/6 wzmogły rozkwit czasopiśmiennictwa ugrupowań lewicy. Oczywiście tą żywiołową erupcją prasy jej historycy w ostatnim 30-leciu z przyczyn obiektywnych i subiektywnych mogli się zająć tylko częściowo. Wskazówkę bibliograficzną do tej bujnej dziedziny publicystyki i dziennikarstwa stanowić mogły wprawdzie Ż. K o r in a n o w e j „Materiały do bibliografii druków socjalistycznych w Polsce" (127), ale stan bibliotek i archiwów pozwalał na badanie ich wąskiej tylko sfery. W swej monografii o Proletariacie 1883/4 (128) ta sama autorka zajęła się publicystyką tej partii, co następnie szeroko' pogłębił L. B a u m g a r t e n w „Dziejach Wielkiego Proletariatu" (129). Bardziej syntetyzujące, acz popularne „Szkice z dziejów rewolucyjnej prasy w Polsce" (1866—1935) wydał Z. Mł y-n a r s k i (130); H. H o l l a n d zarysował początki ideologii marksistowskiej w walce z pozytywizmem warszawskim (131), a J. P oss ä r t socjologię marksistowską w Wiedzy (132). Lwowskim dwutygodnikiem Praca (1878—1882) zajęły się A. B u ł ó w n a i W. S o k o ł o w s k a (133), zaś „Czasopismami socjalistycznymi w Galicji" J. B u s z k o (134). Sporo przyczynków do prasy socjalistycznej i biografii dziennikarzy tego kierunku pomieścił kwartalnik Z Pola Walki, wydawany od 1958 r. (przedtem nieregularnie) przez Zakład Historii КС PZPR. Noive Tory 1906/1914 omówił Z. К m i e с i к (135), lewicowe Społeczeństwo 1907/1910 — A. P а с z-k o w s k i (136), Robotnika (od 1894—1916) — J. K a n c e w i c z (137), i M. Z a w a d k a (138), Jedność Robotniczą 1916/1918 — J. F e l i k s i a k (139). Historią kilku pism lewicowych (m. in. Głosu, Przeglądu Społecznego, Ogniwa, Wiedzy, Kuźni i in.) zajęli się autorzy wstępów do opracowań bibliograficznych i antologii tych pism (wydawnictw tych tu nie omawiamy, jako publikacji specjalnych).
Historię prasy „dla wsi" zainicjował H. S y s к a w bardzo skrótowym i nieprasoznawczym ujęciu „Od Kmiotka do Zarania" (War-
szawa 1949), zaś naukowe opracowania dali dopiero K. D. W ą s o w i c z w „Czasopiśmiennictwie ludowym w Galicji" (140) i W. S t a n k i e w i c z toż samo w odniesieniu do Królestwa Polskiego (141). Szkice przyczynkowe ukazały się tak liczne i o tak różnym poziomie (m. in. S. I g n a r a , Cz. W y c e c h a, R. M a r y 1 s к i e j , M. R é i t é r a , J. G ó j s к i e g о, В. К r z y w o b ł о с к i e j i in.), że trudno je tu rejestrować indywidualnie. Sporo materiału do' historii prasy ludowej znajdzie badacz w Rocznikach Dziejów Ruchu Ludowego wydawanych od 1959 r. przez NKW ZSL. Prasa żydowska w Polsce od jej początków w XIX w. do drugiej wojny światowej włącznie zdobyła specjalistę w M. F u k s i e (142).
Jak widać z powyższego wyboru tytułów, badania nad czasopiśmiennictwem doby pozytywizmu i początków X X w. są — poza nielicznymi wyjątkami (Z. K m i e c i k , J. M y ś 1 i ń s к i, J. R a t a-j e w s к i) — rozstrzelone i wykazują 'przeważnie tendencję do omawiania regionalnych czy lokalnych ośrodków wydawniczych. W wielu z wyżej wymienionych tytułów, choć w różny sposób, uwzględniono- zagadnienia tak istotne dla dziejów prasy, jak wewnętrzna organizacja pracy redakcyjnej, stosunek publicystyki do form ściśle dziennikarskich (reportaż, wywiad, kronika bieżąca itp.), zależność zawartości gazet i czasopism (zwłaszcza typu magazynowego) od czynników inwestujących i kontroli instytucji państwowych, pewne szczegóły natury technicznej (poligraficznej, drukarskiej, papierowej itp.). Dużą pomoc dla rekonstrukcji przeszłości dziennikarstwa i czasopiśmiennictwa polskiego tworzą biografie wybitnych redaktorów, dziennikarzy i publicystów. W tym zakresie uczyniono w ostatnim 30-leciu dużo w postaci książek i pomniejszych sylwet od A. Gorczyna poprzez redaktorów Oświecenia, romantyzmu i pozytywizmu (gatunku tego jako łączącego różne elementy biograficzne nie omawiamy). Przy tym ogólnym dorobku — nie sposób nie dostrzec wielkich luk utrudniających syntetyczne i porównawcze opracowanie całego procesu rozwoju prasy narodowej. Szereg długowiecznych dzienników, jak krakowsko-warszawski Czas (1848—1939), Kurier Warszawski (1821—1931), Dziennik Poznański po 1896 oraz wiele niezwykle dla kultury i nauki narodowej zasłużonych czasopism (Kłosy 1865—1890, Przegląd Polski 1866—1914, Przegląd Społeczny 1886—1887 i wiele innych) oczekuje swych monografistów.
Publicystyka konserwatywna, której krytykę zainicjował K. W y-k a w książce o> Tece Stańczyka (143), podobnie jak prasa endecka, zaatakowana tu i ówdzie w opracowaniach o szerszej tematyce — nie znalazły kontynuatorów w ostatnim trzydziestoleciu. Dynamiczny rozwój dociekań nad przeszłością prasy polskiej, szczególnie w okresie porozbiorowym naszych dziejów, jest zastanawiającym fenomenem — jak wynika, z powyższego przeglądu. Poświęcili jej swe pióra zarówno historycy zagadnień społecznych i kultury starszej generacji, jak również legion młodszych ich uczniów, poza historykami z profesji — publicyści, regionaliści, działacze oświatowi, rzadziej starsze pokolenie dziennikarzy, którzy — z wyjątkiem ki l ku — upodobali sobie raczej pisanie pamiętników, tak potrzebnych dla przyszłych badaczy.
Dynamikę zainteresowań prasą XIX-wieezną tłumaczą niewątpliwie dwie główne przyczyny. Pierwsza z nich — to poważny prąd szukania ideowych źródeł pojęć demokracji i metryki nowej rzeczywistości ustrojowej i klasowej Polski Ludowej we wspaniałej przeszłości nurtu wolnościowego i rewolucyjnego epoki porozbiorowej. Druga przyczyna — to względne ocalenie z pożogi drugiej wojny światowej zasobów bibliotecznych prasy i czasopism — przy bezprzykładnej w dziejach zniszczeń wojennych hekatombie archiwaliów i rękopisów nieodzownych dla badań historycznych wcześniejszych okresów naszej rodzimej i emigracyjnej myśli postępowej i dzie-jotwórczej.
Przy współczesnych meodach badań — pasjonujący rozwój naszego prasoznawstwa, mający swą niewątpliwą genezę w ogólnoświatowym ruchu na tym polu — bez dociekań historycznych musiałby zawisnąć w próżni odcięty od tradycji narodowych i emulacji najbardziej przeciwstawnych nurtów ideowych. Aby zaś te badania nabrały walorów naukowych, trzeba było oprzeć je o szerokie i głębokie fundamenty teoretyczne dostosowane do nowoczesnych metod dokumentacji i interpretacji. Oto — zdaniem naszym — wytłumaczenie tego, czego dokonaliśmy w ostatnim trzydziestoleciu, niejednokrotnie jeszcze błądząc bądź grzesząc jednostronnością. Niemniej już powyższy rejestr badań narodowej myśli i praktyki w przekazie informacji i kształtowania opinii publicznej — będą niewątpliwie działać wychowawczo na wciąż rosnące kadry naszego dziennikarstwa i publicystyki. W tej funkcji leży przecież — obok zadania poznawczego — wielka rola historii prasy.
LITERATURA
(1) 1. K r a s i c k i : Kierunki badań nad prasą. Zeszyty Prasoznawcze 1961 nr 1.
(2) 1. T e t e l o w s k a : Próba określenia przedmiotu nauki o środkach masowego przekazu informacji. Zeszyty Prasoznawcze 1965 nr 1.
(3) M. T y r o w i c z : Historia prasy a współczesna wiedza o prasie. Zeszyty Prasoznawcze 1962 nr 4.
(4) M. K a f e l : Prasoznawstwo jako nowy kierunek badań naukowych. Prasoznawstwo 1956 nr 1.
(5) M. K a f e l : Prasoznawstwo. Warszawa 1966. (6) T. B u t k i e w i c z : Z problemów badań historycznoprasowych. Kwar
talnik Prasoznawczy 1957 nr-3. (7) M. T y r o w i c z : Zadania badawcze historii prasy polskiej. Biuletyn
Prasoznawczy Krakowskiego Ośrodka Badań Prasoznawczych 1957 nr 2. (8) M. T y r o w i c z : Historia prasy — jej zadania, źródła i metody badań.
(W:) Metody i techniki badawcze w prasoznawstwie. Pod red. M. K a f l a . T. I, Warszawa 1969.
(9) Z. M ł y n a r s k i : Przedmiot i cel badań nad historią prasy. Biuletyn Prasoznawczy Studium Dziennikarskiego UW 1962 nr 3.
(10) 1. P r ó c h n i c k i : O przedmiocie i metodzie badań nad historią prasy. Zeszyty Prasoznawcze 1963 nr 1—2.
(11) B. K r z y w o b ł o c k a : Prasa jako źródło historyczne. Kwartalnik Prasoznawczy 1957 nr 3.
(12) I. P r ó c h n i c k i : Próba periodyzacji historii prasy polskiej. Biuletyn Prasoznawczy Krakowskiego Ośrodka Badań Prasoznawczych 1957 nr 2.
(13) W. Ż u r o w s k a - G ó r e c k a : Polskie gatunkowe nazwy periodyków na tle rozwoju czasopiśmiennictwa. Prasa Współczesna i Dawna 1958 nr 4.
(14) J. Ł o j e k : Statystyka prasy polskiej okresu 1661—1831. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. IV: 1965 z. 1.
(15) S. D z i k i : Przegląd statystyki prasy polskiej (do 1918 г.). Zeszyty Prasoznawcze 1961 nr 1—2.
(16) B. G o ł k a : Kształtowanie się wiedzy o prasie w Polsce XIX w. Warszawa 1969.
(17) M. T y r o w i c z : Klasyfikacja źródeł do dziejów czasopiśmiennictwa i prasy. Prasa Współczesna i Dawna 1958 nr 4.
(18) J . A d a m c z y k : Początki polskiej produkcji czasopiśmienniczej. Prasoznawstwo 1956 nr 2.
(19) J. L a n k a u : Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie. Kraków 1960.
(20) A. K e r s t e n : W sprawie badań nad początkami prasy polskiej. Kwartalnik Historyczny 1963 nr 1.
(21) K. Z a w a d z k i : Szesnastowieczne gazety ulotne polskie i Polski dotyczące. Rys historyczny. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. XI: 1972 z. 1.
(22) J. A d a m c z y k : Gazety ulotne XVI i XVII w. Prasoznawstwo 1956 (23) Z. Ś i m e ć e k : Tygodniki pisane w Czechach i w Polsce w XVI w. Ze
szyty Prasoznawcze 1961 nr 4.
(24) Z. L i b i s z o w s k a : Pierwsza gazeta polska Merkuriusz Polski i jej rola w walce o reformą ustroju w połowie XVII w. Prace Polonistyczne 1955, XII.
(25) R. M a j e w s k a - G r z e g o r c z y k o w a : Merkuriusz Polski z 1661 r. i początki periodycznego piśmiennictwa. Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych 1956, VII.
(26) S. O r s i n i - R o s e n b e r g : Mercures français et polonais du XVII s. Kwartalnik Prasoznawczy 1958 nr 2 (obcojęzyczny).
(27) Merkuriusz Polski. Opr. A. P r z y b o ś . Kraków 1960. (28) J . Ł o j e k : Poczta Królewiecka Jana Dawida Cenkiera. Kwartalnik
Prasoznawczy 1957 nr 3. (29) J . M a 11 e k: Poczta Królewiecka. Komunikaty Mazursko-Warmińskie
1958 nr 4. (30) M . D u n a j ó w n a : Z dziejów toruńskiego czasopisma Thornische
Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen 1760—1772. Toruń 1960. (31) R. K a l e t a : Monitor z 1763 na tle swoich czasów. (W:) Studia Histo
rycznoliterackie t. X X ; R. K a l e t a , M. K l i m o w i c z : Prekursorzy Oświecenia. Wrocław 1953.
(32) 1. R u d n i c k a : Ostatnie roczniki Monitora 1784—1785. Pamiętnik Literacki 1953 z. 2.
(33) Z. S i n k o: Monitor wobec angielskiego Spectatora. PAN, Studia historyczno-literackie t. 31, Wrocław 1956.
(34) E. A l e k s a n d r o w s k a : Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1770—1777. Wrocław 1959.
(35) J. K l e i n e r : Zabawy Przyjemne i Pożyteczne. W: Studia Inedita. L u blin 1964.
(36) J. Ł o j e k : Gazeta Warszawska księdza Łuskiny. Warszawa 1959. (37) 1. H o m o l a : Piotr Switkowski i jego Pamiętnik Historyczno-Politycz-
ny. Zeszyty Naukowe UJ nr 16. Seria Nauk Społecznych. Historia z. 3. Kraków 1958.
(38) A. G o r i a c z k o : Gazeta Narodąwa i Obca. Studia historyczno-literackie ' t. XII. Wrocław 1953.
(39) I. Ł o s s o w s k a - Z a p o r o w s k a : Korespondent Warszawski w latach 1792—1796 (Zarys monograficzny). Warszawa 1969.
(40) 1. P r ó c h n i c k i : Gazeta Rządowa — organ prasowy rewolucji 1794 r. Prasa Współczesna i Dawna 1958 nr 2.
(41) Z. S к w а г с z y ń s к i: W szkole sentymentalizmu. Łódź 1960. (42) A. S ł o m k o w s k a : Prasa rządowa Księstwa Warszawskiego i Królestwa
Polskiego 1807—1838. Warszawa 1969. (43) A. S ł o m k o w s k a : Dziennikarze warszawscy XIX w. Warszawa 1974. (44) K. O p a ł e k : Myśl Oświecenia w Krakowie. Kraków 1955. (45) J. Ł o j e k : Dziennikarze i prasa w Warszawie w XVIII w. Warszawa
1960. (46) J. Ł o j e k : Dochody z monopolu prasowego w Polsce XVIII w. Prasa
Współczesna i Dawna 1959 z. 1—2. (47) M. T y r o w i c z : Zagadnienia elementów treściowych i układu redakcyj
nego w czasopiśmiennictwie galicyjskim i krakowskim 1772—1831. Prasa Współczesna i Dawna 1958 nr 1.
(48) M. T y r o w i c z : Organizacja pracy redakcyjnej w czasopiśmiennictwie Galicji i Krakowa (1772—1831). Kwartalnik Prasoznawczy 1958 nr 1—2.
(49) A. K o w a l s k a : O felietonie Gazety Warszawskiej. Prace Polonistyczne 1951, IX.
(50) E. P o d g ó r s k a : Zagadnienia pedagogiczne w polskim czasopiśmiennictwie drugiej połowy XVIII w. Studia Pedagogiczne 1956 t. III i odb.
(51) I. K a n i e w s k a - L e w a ń s k a : Literatura dla dzieci i młodzieży do roku 1864. Zarys rozwoju. Wybór materiałów. Warszawa 1973.
(52) M . T y r o w i c z : Lubelskie i zamojskie pisma agronomiczne Wojciecha Gutkowskiego. Rocznik Lubelski t. 5, 1962 (druk. 1964).
(53) 1. B a r o w a : Polskie czasopisma satyryczne i humorystyczne od XVIII do X X w. Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej 1961 z. 1.
(54) Z. S t a n i s z e w s k i : Pierwsze polskie czasopismo ogłoszeniowe (Warszawskie Ekstraordynaryjne Tygodniowe Wiadomości). Roczniki Biblioteczne 1957 z. 1—2.
(55) J . C h a ł a s i ń s k i : Dziennikarstwo i publicystyka Warszawy a nurty ideologiczne i ruchy społeczne XVIII i XIX w. Kultura i Społeczeństwo 1971 nr 4.
(56) J. C h a ł a s i ń s k i : Czasopisma naukowe Warszawy w latach Królestwa Kongresowego. Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych 1954, IV.
(57) J. Ł o j e k : Studia nad prasą i opinią publiczną w Królestwie Polskim. Warszawa 1966.
(58) M. S t r a s z e w s k a : Czasopisma literackie w Królestwie Polskim w latach 1832—1848. Warszawa, t. I — 1953, t. II — 1959. Krótkie wprowadzenie historyczne o felietonie beletrystycznym w prasie dał R. L e s z c z y ń s k i w komunikacie: Stan i potrzeby badań nad powieścią w odcinkach. Wrocławski Rocznik Prasozno,wczy 1972. Zob. też. J. R u d n i c k i e j : Odcinek powieściowy w Dzienniku Warszawskim i jego kontynuacjach (1851— 1862). Rocznik Biblioteki Narodowej 1965, I.
(59) M. T y r o w i c z : Niektóre aspekty prasy polskiej w okresie rewolucyjnym 1794—1848. Zeszyty Prasoznawcze 1961 nr 1—2.
(60) A. K ł o s k o w s k a : Socjologiczne i filozoficzne koncepcje Biblioteki Warszawskiej. Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych 1958, VII.
(61) J . D u t k i e w i c z : Oblicze społeczno-polityczne Biblioteki Warszawskiej w latach 1900—1914. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Seria I. Nauki humanistyczne i społeczne z. 8. Łódź 1958.
(62) E. T o m a s z e w s k i : Kształtowanie się kapitalistycznych przedsiębiorstw prasowych w Warszawie. Warszawa 1968. Również uwagi godne rozprawy A. Z a j ą c z k o w s k i e g o : Wynagrodzenia literackie w drugiej połowie XIX w. Przegląd Historyczny 1966 nr 2 i J. M y ś 1 i ń s к i e-g o: Strona finansowa wydawnictwa „Krytyka". Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. V: 1966 z. 1.
(63) M. I n g lot: Polskie czasopisma literackie ziem litewsko-ruskich 1832— 1851. Warszawa 1966.
(64) Mrówka Poznańska 1821—1822. Opr. M. M i c h a ł o w s k a . Zeszyty Naukowe U A M 1964 nr 54.
(65) B. Z a k r z e w s k i : Tygodnik Literacki 1838—1845. Zarys monograficzny. Warszawa 1964.
(66) M. T y r o w i c z : Rola redaktora naczelnego i grona redakcyjnego w prasie polskiej I połowy XIX w. (W:) Materiały na Sympozjum „Prasa polska a kształtowanie się kultury narodowej". Warszawa 1967.
(67) Z. S e m r a u : Czasopisma poznańskie; zestawienie tytułów i krótka charakterystyka. Kronika M. Poznania 1958 nr 1.
(68) W. Z a j e w s k i : Wolność druku w powstaniu listopadowym. Wrocław 1963.
(69) A. S ł o m k o w s k a : Rola Gazety Polskiej w okresie powstania listopadowego. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. I: 1962 nr 1.
(70) A. S ł o m k o w s k a : Uwagi o dziennikarzach 1831 r. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. IV: 1965 nr 1.
(71) J. G a r b a c z o w s k a : Satyryczna prasa krakowska w roku Wiosny Ludów. Sprawozdania posiedzeń naukowych PAU, 1949 nr 1; Krakowska prasa dla wsi w 1848. Tamże; Krakowska prasa emigrancka w 1848 r. Tamże, 1950 z. 2.
(72) J. D r o b i s z e w s k i : Serwis informacyjny Czasu. Zeszyty Prasoznawcze 1968 nr 1.
(73) J . D r o b i s z e w s k i : Kręgi czytelnicze Czasu. Studia Historyczne 1969 z. 3.
(74) Z. D u l c z e w s k i : Prasa ludowa w W. Ks. Poznańskim w okresie Wiosny Ludów. Poznań 1957.
(75) Z. D u l c z e w s k i : Z dziejów prasy ludowej w W. Ks. Poznańskim 1848— 1850. Warszawa 1957.
(76) 1. H o m o la: Tygodnik Cieszyński i Gwiazdka Cieszyńska. Pod red, Pawła Stalmacha 1848—1387. Katowice—Kraków 1968.
(77) R. S m i e l a : Dziennik Górnośląski. Katowice 1957. (78) A. R o m b o w s k i : Dziennik Górnośląski. Sobótka, t. I, 1948. (79) F. P e p ł o w s k i : Słownictwo i frazeologia polskiej publicystyki Oświe
cenia i Romantyzmu. Warszawa 1961.
(80) Z. K m i e c i k : Prasa warszawska w okresie pozytywizmu. Warszawa 1971.
(81) Z. K m i e c i k : Wydawnictwa periodyczne w Królestwie Polskim w latach 1868—1904. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. IV: 1965 z. 2.
(82) Z. K m i e c i k : Słowo za czasów redaktora Henryka Sienkiewicza. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. VIII: 1969 z. 3.
(83) Z. K m i e c i k : Kraj za czasów redaktorstwa Erazma Piltza. Materiały i studia do historii prasy i czasopiśmiennictwa polskiego z. 10. Warszawa 1969.
(84) Z. K m i e c i k : Dodatki literacko-naukowe Kraju. Przegląd Humanistyczny 1969 z. 3.
(85) Z. K m i e c i k : Przegląd periodyków fachowych w Królestwie Polskim 1864—1885. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. X: 1971 z. 1.
(86) T. B u t k i e w i c z : Komercjalizacja prasy warszawskiej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych X I X w. Kwartalnik Prasoznawczy 1958 z. 4.
(87) A. M i e r z eck a - G a r l i c k a : Polska prasa informacyjno-komercjalna a prasa agitacyjna na przełomie X I X / X X w. Kwartalnik Prasoznawczy 1958 nr 4.
(88) K. L u t y ń s k a : Ideologia czasopism rodzinnych w Królestwie Polskim 1860—1880. Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych t. VII, 1956.
(89) T. O s t r o w s k a : Polskie czasopiśmiennictwo lekarskie w XIX w. 1800— 1900. Zarys historyczno-bibliograficzny. Wrocław 1973.
(90) B. T u s z y ń s k i : Rzut oka na główne kierunki rozwoju polskiej prasy sportowej do 1939 r. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. XII: 1973 z. 4.
(91) A. G a r l i c k i : Galicyjska prasa burżuazyjna i socjalistyczna wobec rozłamu w PSL w 1913 r. Rocznik Historii Czasopiśmienictwa Polskiego 1963 z. 1.
(92) A. G a r l i c k i : Konfiskaty prasowe w Krakowie 1900—1914. Przegląd Historyczny 1963.
(93) B. M i c h a ł o w s k a : Pierwsze dziesięciolecie Tygodnika Ilustrowanego. (W:) Pozytywizm. T. II, Wrocław 1951.
(94) J. Z. J a k u b o w s k i : Wędrowiec 1884—1887. Prace polonistyczne 1947, V.
(95) B. K r z y w o b ł o c k a : Wokół Głosu. Kwartalnik Prasoznawczy 1957 z. 1.
(96) B. K o c ó w n a : Biesiada Literacka — pismo i ludzie. Rocznik Biblioteki Narodowej 1965.
(97) B. P e t r o z o l i n - S k o w r o ń s k a : Gazeta Handlowa i Nowa Gazeta (1864—1918). Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1968 z. 1.
(98) R. T a b o r s k i : O Tygodniku Powszechnym. W. Gomulickiego 1889— 1890. Przegląd Humanistyczny 1961 z. 1.
(99) F. G e r m a n : Stulecie Katolika na Slasku (Prasa i wydawnictwo) 1869— 1969. Novum 1970 nr 2.
(100) Z. G o s t k o w s k i : Dziennik Łódzki w latach 1884—1892. Studium nad powstaniem polskiej opinii publicznej w wielonarodowym mieście fabrycznym. Łódź 1963.
(101) B. P e t r o z o l i n - S k o w r o ń s k a : Sfinks w latach 1908—1913. Rocznik Historii Czasopiśmienictwa Polskiego t. II: 1963, E. M a n u s i a k : Sfinks w latach 1914—1917. Tamże, t. VI: 1967 z. 2.
(102) W. G i e ł ż y ń s k i : Dobre i złe lata Gazety Lubelskiej (Kartka z dziejów prasy polskiej). Prasa Współczesna i Dawna 1958 nr 1.
(103) J. M y ś 1 i ń s к i: Prasa w Galicji w dobie autonomicznej 1867—1918. Warszawa 1972.
(104) J. M y ś l i ń s k i : Studia nad polską prasą społeczno-polityczną w zachodniej Galicji 1905—1914. Warszawa 1970.
(105) J. M y ś l i ń s k i : Sprawa dziennika socjalistycznego w Galicji w latach 1897—1899 w świetle korespondencji Ignacego Daszyńskiego i Witolda Jodko-Norkiewicza. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. III: 1963/4 z. 2.
(106) J. M y ś l i ń s k i : Czasopiśmiennictwo naukowe w Galicji w dobie autonomicznej. Uwagi wstępne. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. VIII: 1969 z. 4.
(107) Cz. L e c h i c k i : Krakowski Kraj (1869—1874). Kraków 1975. (108) T. C i e ś l a k : Dzieje czasopisma p. n. Mazur 1883/4—1939; Dzieje Gazety
Ludowej w Ełku. Rocznik Olsztyński 1958, I. (109) T. C i e ś l a k ogłosił m. in. także rozprawy: Gazeta Grudziądzka 1894—
1918. Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. III: 1957; Prasa pomorska na przełomie X I X / X X w. Przegląd Zachodni 1957 nr 2; Gryf, pismo dla spraw kaszubskich. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa polskiego t. III: 1963 z. 1.
(110) W. J a k ó b c z y k : Prasa wielkopolska w okresie imperializmu. Sprawozdania Poznańskiego TPN 1959 z. 2.
(111) K. G r u n w a l d : Z dziejów prasy poznańskiej. Kronika M. Poznania 1946/1.
(112) D. D a n i l c z u k : Tło społeczno-polityczne Gazety Toruńskiej. Rocznik Toruński III: 1963; bardziej monograficzne ujęcie — A. B u k o w s k i : Gazeta Toruńska (1867—1921). Tamże.
(113) J . R a t a j e w s k i : Der Weisse Adler — polskie czasopismo walczące. Opole 1966.
(114) J. R a t a j e w s k i : Wydawnictwo i czasopismo Nowiny w Opolu w latach 1911—1921. Warszawa 1972.
(115) J. R a t a j e w s k i : Opolskie Nowiny 1911—1939. Opole 1967; Zarys dziejów dodatków do Gazety Opolskiej. Opole 1968.
(116) M. R e i t e r : Dawna prasa polska w Opolu (1850—1939). Kwartalnik Opolski 1961 z. 1.
(117) Z. B e d n o r z : Dawne gazety śląskie. Wrocław 1971. (118) W. G i e ł ż y ń s k i : Prasa warszawska 1661—1914. Warszawa 1962. (119) С z. G u t r y : Z historii czasopism płockich. Rocznik Historii Czasopiś
miennictwa Polskiego t. IX: 1970 z. 1. (120) S. D a r ł a k o w a : Prasa Rzeszowa XIX i X X w. Rzeszów 1966. (121) A. K u n i s z : Zarys dziejów prasy tarnowskiej 1848—1961. Tarnów 1961. (122) K. G o l a c h o w s k i : Dzieje prasy nowosądeckiej 1891—1961. Rocznik Są
decki 1962. (123) W. K a s z u b i n a : Specyfika początków czasopiśmiennictwa polskiego
w Łodzi (1863—1914). Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. VIII: 1969 z. 1.
(124) W. K a s z u b i n a : Czasopiśmiennictwo łódzkie w latach 1863—1914. Próba zarysu. Rocznik Biblioteki Narodowej VI: 1970.
(125) M. T y r o w i с z: Prasa krakowska w dziejach polskiego dziennikarstwa. Zeszyty Prasoznawcze 1968 nr 1.
(126) W. O s z e l d a : 100 lat walki prasy polskiej na Śląsku Cieszyńskim. Prasa Polska 1948 nr 14—15.
(127) Ż. K o r m a n o w a : Materiały do bibliografii druków socjalistycznych w Polsce. II wyd. Warszawa 1949.
(128) Proletariat 1883—1884 (reedycja). Opr. Z. K o r m a n o w a . Warszawa 1957.
(129) L. B a u m g a r t e n : Dzieje Wielkiego Proletariatu. Warszawa 1966. (130) Z. M ł y n a r s k i : Szkice z dziejów rewolucyjnej prasy w Polsce (1866—
1935). Warszawa 1962. (131) H. H o l l a n d : W walce z pozytywizmem warszawskim. Z dziejów naro
dzin ideologii marksistowskiej w Polsce. Myśl Filozoficzna 1954 nr 1. (132) J. P o s s a r t : Problematyka socjologii marksistowskiej w „Wiedzy"
(lata 1907—1910). Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej I: 1957 nr 1.
(133) A. B u ł ó w n a , W. S o k o ł o w s k a : Praca 1878—1882. Ze Skarbca Kultury 1961 z. 13.
(134) J. B u s z k o : Polskie czasopisma socjalistyczne w Galicji. Zeszyty Prasoznawcze 1961 z. 1—2.
(135) Z. K m i e c i k : Nowe Tory 1906—1914. Rocznik Historii Czasopiśmien-nicttwa Polskiego II: 1963.
(136) A. P a c z k o w s k i : Społeczeństwo (1907—1910). Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1962.
(137) J. K a n c e w i c z : U początków PPS. Robotnik — centralny organ Partii 1894—1896. Z Pola Walki 1967 nr 4.
(138) M. Z a w a d k a : 54 lata służby Robotnika 1894—1948. Naprzód 1948 nr 189; t e n ż e : Prasa PPS. Przegląd Socjalistyczny 1948 nr 1/2.
(139) J. F e l i k s i ak : Jedność Robotnicza (lata 1916—1918). Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego t. II: 1963.
(140) K. D. W ą s o w i c z : Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji. Wrocław 1952. (141) W. S t a n k i e w i c z : Czasopiśmiennictwo ludowe w Królestwie Polskim
1905—1914. Wybór. Warszawa 1957. (142) M. F u k s : Prasa żydowska w Polsce XIX i pierwszej połowy X X w.
(do 1945). Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1973 z. 1. (143) K. W y k a : Teka Stańczyka na tle historii Galicji w latach 1849—1869.
Wrocław 1951.