Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Rosji i Europy Wschod-niej oraz Towarzystwa Doktorantów

RecenzentProf. dr hab. Jerzy Kapuścik

Projekt okładkiAnna SadowskaNa okładce: Widok na plac Pałacowy i Pałac Zimowy w Petersburgu, Wasilij Sadovnikov,akwarela, 1830

© Copyright by Anna Raźny & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2011 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3373-9

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Spis treści

Anna Raźny, Słowo wstępne. Fiodor Dostojewski w kręgu problemów kultury ........................ 7

I W kręgu fi lozofi i, antropologii, aksjologii ....................................................... 9Michał Bohun, Dostojewski. Nędza i wielkość kultury ..................................................... 11Olga Bogdanowa, Художественная антропология Достоевского в свете

културологической концепции С.С. Хоружего ............................................................. 24Anna Raźny, Indywidualizm i wspólnotowość w twórczości Fiodora Dostojewskiego.

Konfl ikt czy współistnienie? ............................................................................................. 35Małgorzata Abassy, „Подполье” как явление культуры. Записки из подполья

Фёдора Достоевского ..................................................................................................... 50Marta Lechowska, Tragizm w światopoglądzie Fiodora Dostojewskiego – ujęcie

Wiaczesława Iwanowa .................................................................................................... 63Lidia Liburska, Dziedzictwo idei – pokolenie „biesów” a ponowoczesność .......................... 75Katarzyna Kosowska, Достоевский в кругу женщин. Культура чувств и эмоций ....... 97Jelena Stiepanian-Rumiancewa, Изобразительные средства в романе Идиот ........... 107Radosław Sławomirski, Wspólnotowy wymiar krytyki Zachodu w Idiocie

Fiodora Dostojewskiego ................................................................................................... 114Kamil Szybalski, Kulturowy wymiar katorgi i łagrów GUŁagu w twórczości Fiodora

Dostojewskiego i Warłama Szałamowa ........................................................................... 124Wanda Laszczak, Bohater Dostojewskiego a wolność w interpretacji Jelizawiety

Skobcowej ....................................................................................................................... 138Urszka Zabukowec, „Низкие истины”, „возвышающий обман”, апофатика.

Вoсприятие действительности в романе Подросток ............................................... 146Anna Dominik, Problem Polski i Polaków w twórczości Fiodora Dostojewskiego .............. 157Anna Kadykało, Святочный рассказ Мальчик у Христа на ёлке как

предостeрежение перед проблемой „беспризорности” .................................................... 171

II Horyzont religii, metafi zyki i eschatologii ................................................... 181Hanna Kowalska-Stus, Эсхатологические сюжеты в творчестве Достоевского

и Федорова ..................................................................................................................... 183Daria Janowiec, Zagadnienie Świętej Rusi w Dzienniku pisarza Fiodora Dostojewskiego

i myśli metropolity Antoniego Chrapowickiego .................................................................. 192Lidia Macheta, Duch rosyjski a kultura – punkt widzenia Dostojewskiego.

Zarys problematyki ......................................................................................................... 200Dymitr Romanowski, Między ideą chrześcijańskiego imperium a ideą chrześcijańskiego

narodu – Fiodor Tiutczew, Włodzimierz Sołowjow, Fiodor Dostojewski. Próba syntezy .................................................................................................................. 210

6 Spis treści

Anna Kościołek, Arleta Szulc, Motyw świątyni w twórczości Fiodora Dostojewskiego ..... 226Martyna Kowalska, Dostojewski i Sołżenicyn. Droga do Boga.......................................... 238Barbara Bałaś, Anioł i diabeł u Fiodora Dostojewskiego i Wieniedikta Jerofi ejewa ........... 249

III Wpływy, inspiracje, paralele ............................................................................ 261Ágnes Dukkon, Достоевский и психология – Карл Густав Карус (1789–1869)

в кругозоре писателя ...................................................................................................... 263Joanna Bobula, Karamazowowie jako nosiciele świadomości kryzysowej. Twórczy „dialog”

Mykoły Chwylowego z Fiodorem Dostojewskim .............................................................. 275Justyna Mirońska, Problem społecznego wyalienowania człowieka w dyskursie

komparatystycznym. Notatki z podziemia Fiodora Dostojewskiego i Moskwa--Pietuszki Wieniedikta Jerofi ejewa ................................................................................ 285

Danuta Szymonik, Fiodor Dostojewski i Iwan Franko: między akceptacją a negacją ........ 294Katarzyna Walasek, „Axe is the name of mine”, czyli Aleksandra Dugina rzecz o Rosji 303Michał Kuryłowicz, Чокан Валиханов или мысль Достоевского в степи .................... 311Michał Lubina, Dostojewski a Chiny. Miejsce Chin w twórczości pisarza oraz recepcja

Dostojewskiego w Państwie Środka ................................................................................. 318Kinga Nędza-Sikoniowska, „Architektoniczna dostojewszczyzna” – o pewnej

konstruktywistycznej (samo)krytyce ................................................................................. 329

Indeks nazwisk ..................................................................................................................... 345

Указатель имен ................................................................................................................... 349

Anna Raźny

Słowo wstępne. Fiodor Dostojewski w kręgu problemów kultury

Niniejsza książka jest zaproszeniem do spotkania z Fiodorem Dostojewskim w krę-gu problemów kultury nie tylko rosyjskiej, ale również europejskiej i azjatyckiej – od drugiej połowy XIX stulecia po pierwsze dziesięciolecie XXI wieku. Krąg ten obe-jmuje kilka epok kultury: okres realizmu i neorealizmu, modernizm i jego dwudzie-stowieczne transformacje, postmodernizm. Każda z nich potwierdza niesłabnącą kulturotwórczą rolę autora Braci Karamazow. Mówią o tym zgromadzone w niniej-szym tomie prace nie tyko cenionych znawców Dostojewskiego, ale również przed-stawicieli najmłodszego pokolenia jego badaczy reprezentujących różne tempera-menty naukowe i warsztaty. Tom stanowi monografi czne ujęcie zawartej w tytule problematyki, dla której zostały zarysowane trzy płaszczyzny: (1) fi lozofi i, antropo-logii i aksjologii, (2) religii, metafi zyki i eschatologii, (3) inspiracji, wpływów i paralel.

Szczególnie ważny dla autorów niniejszego tomu jest w kontekście antymetafi -zycznej i antyaksjologicznej kultury współczesnej stosunek Dostojewskiego do świa-ta wartości, problem ich podziału i hierarchizacji, a także kryteria ich klasyfi kacji. Przekazując odbiorcy określony obraz wartości, utwory Dostojewskiego odgrywają rolę mediacyjną, nade wszystko w aspekcie poznawczym. Wskazują ponadto na ich powinnościowy charakter i konieczność realizacji. W pierwszym przypadku pisarz uzasadnia przez swe utwory, dlaczego dane wartości powinny zaistnieć, skoro nie są tym, co jest, lecz tym, co być powinno. Dzieło Dostojewskiego mówi o wartościach to samo co fi lozofi a wartości. Reprezentatywne dla tej drugiej jest stanowisko Marii Gołaszewskiej:

Stoimy bowiem na stanowisku, że być powinno to, co być nie musi, co nie jest koniecznoś-cią, co nosi w sobie jedynie możliwość istnienia, lecz także nieistnienia, ewentualnie istnienia pełnego lub niepełnego (niedoskonałego, ułomnego, częściowego). Jeśli chcemy przyznać wartościom charakter powinnościowy, musimy znaleźć uzasadnienie dla owej powinności w czymś, co jest wobec nich nadrzędne, przyznając im tym samym rangę bytów możliwych, a nie koniecznych. Wydaje się, że wartości różnią się od bytu, i że z kolei to, co jest, nie może być utożsamiane z wartością przez sam fakt, że jest. Wartości są możliwościami tkwiącymi w bycie; nie są bytami, ponieważ byty są czymś koniecznym, po prostu istnieją; gdy orzekamy o nich, że istnieć powinny, przechodzimy na płaszczyznę traktowania ich w aspekcie możli-wościowym i ujmujemy je jako wartości1.

1 M. Gołaszewska, Metafi zyka wartości [w:] O wartościowaniu w badaniach literackich, red. S. Sawicki, Lublin 1986, s. 69.

Anna Raźny8

W drugim przypadku Dostojewski mówi, że konieczność realizacji wartości jest koniecznością ze względu nie tylko na konkretnego człowieka, ale również na jego transcendentne ukierunkowanie. Jego bohater to homo transcendens stojący wobec Boga. Ja tego bohatera wyrażające się przez jego samoświadomość jest nie tylko ja aksjologicznym, ale również transcendentnym i zarazem metafi zycznym. Kieruje bohatera ku temu, co go doskonali, lub ku temu, co go niszczy. Ku dobru lub złu, ponad którymi sytuuje się to, co pewne w istnieniu, ale zarazem radykalnie transcen-dentne dla człowieka jako źródło istnienia – Transcendencja. Dla Dostojewskiego Transcendencja nie jest Bogiem fi lozofów, lecz Bogiem chrześcijan. W wymiarze historyczno-kulturowym jest to Bóg prawosławnej Rosji.

Przez wartości bohater Dostojewskiego doświadcza czegoś, czego nie jest w sta-nie zracjonalizować. To, czego doświadcza, wykracza poza jego rozumienie. Do-świadczenie tego „więcej” jest możliwe według pisarza dzięki strukturze wewnętrz-nej człowieka. Ona jednak nie stanowi tu żadnego warunku, nie wpływa na wymiar „więcej” ani tym bardziej na jego znaczenie dla człowieka. Struktura wewnętrzna bohaterów Dostojewskiego pozwala jedynie wniknąć w sferę niezrozumiałego i uj-rzeć w niej drogę wiodącą ku tajemnicy Boga. Dzięki swej duchowości bohater uzy-skuje określony status: jest kimś, kto wchodzi w relację z Bogiem. Relacje te można ująć za Paulem Ricoeurem przez kategorię „wobec” – człowiek stoi wobec Boga. Kategoria „wobec” rządzi przede wszystkim pojęciem grzechu. Nie należy jej jednak rozumieć jako czynnika wyznaczającego to pojęcie. Jak podkreśla Ricoeur, „wobec” nie oznacza jedynie pozycji istoty grzesznej w obliczu Stwórcy, który jest nie tylko tajemnicą, ale również dobrem najwyższym2. Człowiek staje zatem przed wartością najwyższą i absolutną.

Doświadczenie etyczne bohaterów stojących wobec Boga ma nade wszystko cha-rakter metafi zyczny i religijny zarazem. Dobro zbliża ich do Boga, zło oddala. Oprócz sfery doświadczeń aksjologicznych (etycznych) jest w bohaterze Dostojewskiego jesz-cze jedna sfera, pasywna, nieobjęta aktami, przez którą przebiegają tajemnicze więzy łączące człowieka z Bogiem. Przez nią staje się on homo transcendens, który słyszy – jak by powiedział Gabriel Marcel – wezwanie idące od Boga3. Na tajemnicze wezwanie odpowiada lub nie. Stosunek bohaterów Dostojewskiego do owego wezwania jest op-arty na wolności, którą pisarz rozpatruje w odniesieniu i do Boga, i do innego człowie-ka. Ona też sprawia, że badacze wciąż na nowo stawiają pytanie o ich pierwszeństwo w twórczości Dostojewskiego, dzieląc się na dwie grupy. Dla jednej religia sytuuje się ponad wolnością, dla drugiej wolność ponad religią. Zarówno w pierwszym, jak i dru-gim przypadku jest możliwe zastosowanie kategorii metafi zyki, teologii, eschatologii i antropologii określonej tradycją bizantyjsko-prawosławną, ale również zachodniej, wyrastającej z ducha katolicyzmu i cywilizacji łacińskiej. Te aktualne wciąż możliwości badawcze są – obok istniejących nadal wpływów Dostojewskiego na różne kręgi kul-turowe – świadectwem uniwersalizmu jego myśli.

2 P. Ricoeur, Symbolika zła, przeł. S. Cichowicz, M. Ochab, Warszawa 1986, s. 50–58. 3 G. Marcel, Być i mieć, przeł. P. Lubicz, Warszawa 1986.

IW kręgu fi lozofi i, antropologii, aksjologii

Michał Bohun

Dostojewski. Nędza i wielkość kultury

Tytuł niniejszego szkicu świadomie nawiązuje do najsłynniejszego bodaj i naj-częściej, obok „zakładu”, komentowanego fragmentu Myśli Pascala w układzie Jacques’a Chevaliera. Chciałbym przekonać Czytelnika, że nie jest to jedynie pusty, erudycyjny popis, ale wyraz pewnego przekonania, które towarzyszy moim namy-słom nad ideową zawartością twórczości Fiodora Dostojewskiego już od pewnego czasu. Nie jest to myśl szczególnie odkrywcza ani nowa, ale Pascalowski wątek na-daje jej pewną dynamikę. W pierwotnym moim zamiarze tytuł miał mówić o samej „nędzy”, nawiązując do głośnych dzieł Marksa i Poppera, a treść szkicu miała oscy-lować wokół motywów demaskatorskich względem roszczeń fałszywej kultury.

Takie jednak zawężenie zaciera istotną cechę światopoglądu Dostojewskiego, któ-ra wyraźnie łączy go z francuskim siedemnastowiecznym fi lozofem. Więzi takich jest zresztą wiele. W tym miejscu pomijam wyraźne analogie ideowe, zarówno zbieżność fundamentalnego nastawienia – obaj są chrześcijańskimi apologetami zmagającymi się z nowożytną niewiarą i sceptycyzmem, obaj dążą do chrześcijańskiej odnowy, obaj za pierwszoplanowe zadanie religijne uznają dogłębne przemyślenie losu czło-wieka w zdesakralizowanym świecie, obaj wreszcie uprawiają religijną antropologię, stając się prekursorami chrześcijańskiego egzystencjalizmu – pomijam również wiele podobieństw w szczegółach ich poglądów, łącznie z najbardziej fundamentalnym, czyli obroną „racji serca” przeciwstawiającego się dominacji mechanicznego ratio. W tym momencie chciałbym zwrócić uwagę na formalny aspekt ich stylów myślenia, który bez żadnej przesady można nazwać dialektycznym. Pascala i Dostojewskiego łączy umiejętność dostrzegania sprzeczności i przeciwieństw tam, gdzie potoczny rozsądek lub kalkulujący rozum nie widzą zgoła nic. Łączy ich dostrzeganie głębi i sensu pomiędzy ludzkimi „tak” i „nie”, obaj wiedzą, że nic w ludzkim świecie nie jest proste ani jednoznaczne, że każdej myśli, marzeniu czy działaniu towarzyszy jakiś nieodgadniony cień, jakaś druga strona, którą najwygodniej byłoby pomijać, by nie zakłócać bezproblemowości życia w okowach pozorów. „Racje pozorów”, jak je nazywa Pascal, to złudzenia i fałsze, które pomagają funkcjonować w świecie.

Dialektyczność myślenia Dostojewskiego podkreślało wielu badaczy, ale najbar-dziej dobitnie czynił to bodaj Michaił Bachtin, co łatwo wytłumaczyć jego własną predylekcją do metody dialektycznej. W notatkach do nowej wersji Problemów twór-czości Dostojewskiego pochodzących z początku lat sześćdziesiątych dwudziestego wie-ku jest podkreślone to nad wyraz dobitnie:

Michał Bohun12

Każdy obraz odnosi się do całości, zapowiada tę całość, jest reprezentantem jej wewnętrznie sprzecznej, konstytuującej się jedności. Bez odniesienia do całości obraz traci status obrazu, jest tylko pojedynczym, indywidualnym zamkniętym w swoich granicach fenomenem. (...) Spoza zwycięstwa zawsze prześwituje klęska, spoza klęski – zwycięstwo, zza początku – ko-niec. Każde „niech się stanie” nieuchronnie zawiera w sobie „niech przeminie”1.

Szczególnie dwa ostatnie zdania są dla mnie niezwykle ważne i traktować je moż-na bez mała jako motto i streszczenie całego mojego szkicu.

Już sama ta ogólna charakterystyka pozwala wstępnie nakreślić swoistą dialek-tykę kultury w myśleniu Dostojewskiego. Z jednej strony kultura zapoznająca swe religijne źródła, przekształcająca się w wyrachowaną cywilizację, której mnożące się w geometrycznym tempie gadżety otumaniają i niewolą. Z drugiej strony kultura autentycznie religijna, która nie tylko wiąże człowieka z Bogiem, ale jest sposobem kultywowania ludzkiego życia, uczłowieczaniem świata czy wprost – naśladującym boską kreację – tworzeniem rzeczywistości prawdziwie człowieczej.

To, że słowa „Dostojewski” i „kultura” są z sobą nierozerwalnie splecione, jest oczywistością, nawet kiedy związek ów dopełniamy określeniem „wielki”. Dosto-jewski to przecież wielki twórca kultury i wielki jej znawca, który nie tylko wie-le zrozumiał, ale też dużo przewidział i przepowiedział. Wielki inspirator kultury nowoczesnej, w pewnym sensie duchowy ojciec nowoczesności i zarazem jeden z największych jej krytyków, badacz jej meandrów i zagrożeń. Można spierać się o znaczenie i sens jego poszczególnych dzieł, poglądów i wyborów, jedno jest jed-nak pewne: bez Dostojewskiego historia kultury rosyjskiej i światowej wyglądałaby inaczej. Jak? – trudno to rozstrzygnąć, z pewnością jednak byłaby uboższa. Trzeba przy tym pamiętać, że prozaik i myśliciel, który żył z pisarstwa, czyli z produkowania kulturalnych artefaktów, i który żył w świecie kultury – idei, dzieł literackich i pla-stycznych, muzycznych i wszelkich innych, oraz żył w środowisku twórców i odbior-ców kultury – nie miał bezkrytycznego stosunku do własnej pracy i kultury w ogóle. Będąc wyczulonym na zagrożenia immanentnie tkwiące w kulturze, nie negował jej tak radykalnie jak współcześni mu nihiliści różnych orientacji – od ateistycznych utylitarystów poczynając, a na religijnych fanatykach kończąc2.

1 Ja – Inny. Wokół Bachtina. Antologia, red. D. Ulicka, t. I, Kraków 2009, s. 499 (cytowany fragment w przekładzie D. Ulickiej).

2 W czasach Dostojewskiego nihilizm kulturalny przybierał różne formy. Mieściły się tutaj różno-rodnie inspirowane poglądy i postawy, które negowały kulturę jako dzieło szatańskie, grzeszne, oddające cześć bożkom tego świata, sprzyjające wywrotowym skłonnościom, rozbudzające emancypujące żądze bądź mydlące oczy uciskanym wiernym. Paleta stanowisk jest szeroka: od nihilistów sensu stricto z Dymi-trem Pisariewem na czele, przez wątpiących w cenę kultury wysokiej narodników, aż po starowierców i zwalczającego ich ze stanowiska Cerkwi ofi cjalnej Konstantego Pobiedonoscewa (nihilizm Pobiedono-scewa znakomicie uchwycił Mikołaj Bierdiajew w szkicu opublikowanym z powodu śmierci Oberpro-kuratora Świątobliwego Synodu i mentora Dostojewskiego. Zob. M. Bierdiajew, Nihilizm na rieligioznoj poczwie [w:] idem, Duchownyj krizis intielligencii, Moskwa 1998). Trzeba jednak dopowiedzieć, że najbardziej znanym, najwyrazistszym i najbardziej wpływowym przedstawicielem religijnego nihilizmu był oczywiście Lew Tołstoj.

Dostojewski. Nędza i wielkość kultury 13

Dostojewski nie rozwiązuje problemów kultury. Jego wielkość polega na skali i głębi stawianych zagadnień, niekoniecznie zaś na ich szczegółowych rozstrzygnię-ciach. To, o co pytał; to, co go niepokoiło – jest bardziej żywotne niż manifestacje własnego stanowiska. Wystarczy jeden przykład: Dostojewski jako monarchistyczny narodowy socjalista może fascynować historyków idei – tak jest w moim przypad-ku – ale to jest zaledwie historiografi a, a nawet archeologia nowoczesnego ducha. Ogranicza w ten sposób osobowość i twórczość przekraczającą de facto wiele granic. U Dostojewskiego najbardziej fascynujące są problemy, które postawił, ale których nie rozwiązał, samemu nie odczuwając być może ich wagi, ale formułując je w ge-nialny sposób i wykraczając poza swój czas.

W tym sensie Dostojewski był twórcą „niewczesnym” – nie w swoim czasie – który w wielu kwestiach wyprzedzał swoją epokę, w innych zaś wydawał się tkwić w epokach przeszłych, a nawet niebyłych. W dziewiętnastym stuleciu z postępującą sekularyzacją, pozytywizmem i scjentyzmem, kapitalizmem w wydaniu manchester-skim, z radykalizacją nastrojów społecznych, nadciągającym buntem mas („skrzyw-dzonych i poniżonych”), mieszczaństwem i urbanizacją – nie czuł się u siebie, a no-woczesny Zachód przedstawiał dlań zatrważający obraz przyszłości, przed którą wszelkimi sposobami należy ocalić Rosję.

Dostojewski był jakby poza czasem. To, co może wydawać się osobistą wadą lub udręką, zarazem odsyła do tego, czym jest naprawdę kultura, która też nigdy nie jest „w swoim czasie”, bo pokonuje przemijanie i czas. Dostojewski, tak żywo reagujący na kryzys swojej epoki, jednocześnie istnieje poza nią – przemawia do kolejnych pokoleń, niepokoi kolejnych czytelników, wciąż daje do myślenia. Jest bowiem wiel-kim twórcą kultury, klasykiem, a najważniejszą cechą kultury prawdziwej jest idealny charakter urzeczywistnianych w niej wartości. Mówiąc prościej, autentyczna kultura nie przemija, a przekonanie to może się wiązać albo z nastawieniem religijnym, jak u Dostojewskiego, albo z przeświadczeniem o uniwersalnym, powszechnie ważnym sposobie obowiązywania wartości kulturowych. Oba te przekonania niekoniecznie muszą się wykluczać.

Tragedia kultury polega na tym, że ludzkie dzieła wymykają się idealnym aspi-racjom i świadomym zamiarom ich twórców. To dotyczy zresztą całego ludzkiego świata, którego dwoistej natury człowiek nie jest w stanie przezwyciężyć. Trwaniu towarzyszy przemijanie, wzniosłym celom opłakane skutki ludzkich działań, rozum zamiast wyzwalać i odkrywać prawdę – niewoli i łudzi, ludzkie powinności wobec świata i innych przemieniają się w pychę i tyranię, miłość unieszczęśliwia, a szczęście to chwila zapomnienia wśród plugastwa i rozpaczy – oto niepełny, ale symptoma-tyczny zestaw tematów Dostojewskiego.

U autora Zbrodni i kary szczególnie ważna jest perspektywa „ciemnej strony”, cie-nia, negatywu każdej idei, każdej wartości czy normy regulującej ludzkie życie. Tego wszystkiego, co ukryte pod zasłoną rutyny, codzienności, pozornego ładu powsze-dniego bytowania. Tymczasem to, co ludzie swym indywidualnym bądź zbiorowym czynem zdziałali – a w ludzkim świecie nie ma przecież nic innego – ma swoją drugą,

Michał Bohun14

niepokojącą stronę. Tak samo jak każda wzniosła myśl, marzenie i dążenie. Wszyst-ko, co ludzkie, jest dwoiste, ma swój rewers, najczęściej przerażający. Samej kulturze towarzyszy nieodmiennie jej nihilistyczna kontestacja bądź ascetyczne zwątpienie.

Takie przekonanie było źródłem religijności Dostojewskiego. Jego nadziei, że Chrystus nie ma drugiego oblicza, że chrześcijaństwo jest religią pełni i zupełności, że Bóg jest ponad prawdą, sprawiedliwością, szczęściem – wszystkimi ludzkimi mia-rami. W ten sposób zarysowuje się podstawowa antynomia: pomiędzy religią (albo Chrystusem, albo Kościołem – u rosyjskiego pisarza są to w pewnym sensie syno-nimy), czyli porządkiem absolutnej pełni, a kulturą (czyli światem człowieka przez ludzkie czyny i zaniechania stworzonym, za który ludzie muszą brać odpowiedzial-ność). Właśnie w takiej konfrontacji kultura okazuje się wielka i nędzna jednocześ-nie. Albo, mówiąc po Pascalowsku: kultura jest paradoksalnym wyrazem podwójnej ludzkiej kondycji: wielkości i nędzy człowieka.

Przede wszystkim trzeba podkreślić, że Dostojewski nie był nihilistą religijnym, odrzucającym kulturę jako niepotrzebny wytwór świata pogrążonego w złu i grze-chu. Nie potępiał i nie negował rzeczywistości w imię religijnego ideału i idyllicznej harmonii nieskazitelnych dzieci Bożych. Był przenikliwym krytykiem zwyrodniałych form kultury, czy raczej pseudomorfoz, jak królestwo mieszczańskiego kiczu czy sztuka podporządkowana wartościom społecznym i celom politycznym. Dostojew-ski nie głosił, że kultura zbyt dużo kosztuje, bo odwraca ludzi od spraw niebieskich i zbawienia, a wtedy ludzie płacą za nią życiem wiecznym (to jest argument stary jak chrześcijaństwo, które u swych historycznych początków musiało zderzyć się z kul-turalnym wyrafi nowaniem starożytnych Greków i Rzymian, i który powracał w wielu ruchach chrześcijańskiej odnowy, na przykład w jansenizmie, z którym związał się Pascal). Drugi, nowoczesny, zeświecczony wariant takiego przekonania głosi, że kul-tura zbyt dużo kosztuje, bo okupiona jest wyzyskiem, nędzą i cierpieniem warstw niższych, których trud umożliwia elitom tworzenie kultury tak zwanej wyższej – był to argument russoistyczny, którym tak bardzo przejęli się rosyjscy myśliciele o po-pulistycznych skłonnościach (jak Tołstoj czy socjaliści agrarni). Dostojewski wie, że kultura dużo kosztuje i pyta o jej cenę, ale nie przeważa u niego ani transcendentny ascetyzm, ani russoistyczny populizm, choć oba te wątki są jakoś obecne w świa-topoglądzie pisarza, toczą w nim walkę i wciąż są dyskutowane w jego zmaganiach ideowych3.

Dostojewski nie odrzuca samej kultury. Przeciwnie, nazwałbym jego stanowisko swoistym kulturalizmem czy też pankulturalizmem. Wasyl Zieńkowskij wypowiada myśl podobną, acz zawężoną, twierdząc, że myślenie Dostojewskiego jest niemal

3 Wydaje się, że Wasyl Zienkowskij w swojej Historii fi lozofi i rosyjskiej zanadto upraszcza sprawę, bez-dyskusyjnie uznając Dostojewskiego za przedstawiciela „chrześcijańskiego naturalizmu”, czyli religijnej wersji russoizmu. Wynika to najpewniej z heurystycznego klucza, jaki Zienkowskij zastosował do badania dziejów myśli rosyjskiej, której głównym wątkiem miałby być spór pomiędzy immanentystycznym na-turalizmem (russoizmem) i cerkiewnym transcendentyzmem. O Dostojewskim zob.: W.W. Zienkowskij, Istorija russkoj fi łosofi i, t. I, cz. 2, Leningrad 1991, s. 222–223, 227–230.

Indeks nazwisk

Abassy Małgorzata 292Agejewa Wiera 278Aksakow Konstantin 168Aleksander Wielki 212Aleksiejew Mikołaj 306Allain Louis 114 Andriejew Leonid 299Andrusiewicz Andrzej 117, 165Antoni, metropolita 196–198Apanowicz Franciszek 124Applebaum Anne 124, 128Arendt Hannah 212Arystoteles 25, 267–269, 272, 286Askoldow Aleksander 68

Bachórz Józef 157–158Bachtin Michaił 11, 38, 47, 63–64, 75, 77, 149,

250, 339Bäcker Roman 309 Baczwarow M. 304Baldock John 232Balthasar Hans U. von 70Baran Bogdan 83Baranowska Małgorzata 204, 207 Barcik Anna 287, 288Bartnik Czesław 7Bauman Zygmunt 75, 83, 88, 92, 94Baumgarth Christa340 Bestużew-Riumin Konstantin 305Bieliński Wisarion 295Bierdiajew Mikołaj 12, 40, 47, 82, 116, 138–139,

141, 149, 183, 200, 252, 254, 255, 259, 285Bodde Derk 322Bogusławski Jan 161, 163Bohun Michał 114, 116Bonaparte Napoleon 213, 215Bosch Hieronim 290Briusow Walerij 299Brzoza Halina 291Buczyńska-Garewicz Hanna 202, 204, 206–208 Bułgakow Sergiusz 20, 138, 250, 251, 250, 252Bułhakow Michaił 140Burke Edmund 39Butaszewicz-Pietraszewski Michaił 115, 241Bykow Dmitrij 238

Camus Albert 279Carus Karol 263–274, 278Caswell Walsh Mary 238Chevalier Jacques 11Chojnicka Krystyna 213Chomiakow Aleksy 117, 194, 338Chrapowicki Antoni 192, 194, 196–198Chryssavgis John 147Chwalba Andrzej 165Chwyla Andrij 280Chwylowy Mykoła (właśc. Fitilow) 275–284Cierniak Urszula 192Ciesielski Stanisław 124Cohen Saul B. 304Cohn-Wiener Ernst 330Cymborska-Leboda Maria 69, 302Czechow Anton 326Czernichow Jakow 333Czernyszewski Mikołaj 143, 295

Danilewski Mikołaj 18, 118, 304–306Dickens Karol 341Dilthey Wilhelm 65Dobieszewski Janusz 114Dobrolubow Mikołaj 21–22, 295Dostojewska Anna 101, 103, 104, 105, 121Dostojewski Fiodor 15, 16, 46, 48, 78, 51–53, 54,

61, 80–81, 86, 98, 101, 109, 117, 122, 126, 127, 130, 149, 153, 161, 162, 168, 174, 176, 186, 188, 194, 195, 200, 201, 217, 218, 226, 227, 230, 232, 233, 239, 254, 255, 256, 275, 283, 286, 287, 312, 315, 319, 320, 341

Drawicz Andrzej 241, 290Dudek Andrzej 249, 252, 289, 304Dugin Aleksander 119, 303–310Durkheim Émile 321

Eberhardt Piotr 306Evdokimov Paul 75–76, 78, 195, 196, 197, 228,

306, 338–339, 341

Feuerbach Ludwik 39Fiodorow Mikołaj 17, 185, 187 183–190, 222 Flis Jan 227Fłorowski Georgij 222, 306

346 Indeks nazwisk

Forstner Dorothea 227Fourier Charles 126, 243Franciszek Józef 294Frank Siemion 20Franko Iwan 294–302Fűrst J. 177

Gadacz Tadeusz 243, 244Gajda Janusz 288Gawlikowski Krzysztof 320, 321, 323, 324George D.E.R. 64Gide André 243, 247Ginzburg Eugenia 128Glinka Fiodor 167Glucksmann André 292Gogacz Mieczysław 42Gogol Mikołaj 157, 295, 296, 298Golińska Joanna 92Gołaszewska Maria 7Gonczarow Iwan 107, 297Gorki Maksym 295, 336Goya Francisco 290Grossman Wasilij 91, 99, 315–316Grzech J. 80Grzegorz VII 210Grzegorz z Nyssy 195Guardini Romano 114Gumilow Lew 307

Hani J. 232, 234, 235Hauptman Gerhart 298Haushofer Karl Ernst 304Hegel Georg W.F.15, 40Heller Michał 124, 129, 131, 132, 136, 137, 247,

257Hercen Aleksander 58, 292, 295Herodot 303Hieronim św. 341Hildebrand Dietrich von 201Holbein Hans 121Huntington Samuel 123

Ingarden Roman 37Iwanow Wiaczesław 63–73

Jałowiecki Bogdan 329Jan Paweł II 134Janion Maria 300Januszkiewicz Michał 287Jasienica Paweł 166Jastrząb Dariusz 239, 243

Jencks Charles 329Jerofi ejew Wieniedikt 84–85, 91, 249–260, 285–

–293Jewdokimow Dorota 235Jędrzejczyk Dariusz 227

Kaczyńska Elżbieta 127Kajdański Edward 323Kangxi, cesarz 322Kant Immanuel 25, 40, 254Kantor Władimir 47, 77–78, 149Kapuścik Jerzy 39, 116Karamzin Nikołaj 304–305Karol Wielki 212, 213Karsawin Lew 306Kartaszew Anton 194, 198 Kasatkina Tatiana A. 108, 110, 153, 155, 173–

–175, 228, 326Kasperski Edward 300Katkow Michaił 164Keldysz W.A.63, 65Kelly C. 178Kierejewski Iwan 117Kierkegaard Søren 38–39Kiriłow Irina 243Kirkor Adam H. 158Kirył, patriarcha 194Kleist Heinrich von 296Kluczewski Wasilij 305Kłosiewicz L. 330Kolmaš Jozef 322Konarski Szymon 161Kondakow Iwan W. 60, 72Konopnicka Maria 298Konstantyn Wielki 215Kopaliński Władysław 285Kormiłow Siergiej 299Kościołek Anna 114, 232Kowalczyk Stanisław 244Kowalska Maria 238Kraszewski Józef Ignacy 295Krąpiec Mieczysław 43, 76Krutikowa N. 299, 301Kryshtal H. 251, 254, 255Kwiatkowski K. 88

Lednicki Wacław 169Leibniz Gottfried W. 257Leloup Jean Y. 234Leontjew Konstanty 305Leontjew Maksym 322

Indeks nazwisk 347

Lermontow Michaił 299Leśniewski Krzysztof 148Lewandowski Edmund 75Liburska Lidia 115Lin Yutang 322Linton R. 51Liu Wenfei 326Loewe Michael 321Loos Adolf 333–334Lu Xin 327Lucker M. 227, 234Ludwik XIV 212Luter Martin 210–211Lyotard Jean 75

Łamański Włodzimierz 305Łopuchin Piotr 193–194Łukawski Zygmunt 312

Machar Józef Światopełk 297 Mackiewicz Stanisław, Cat 81, 126, 158, 159, 160,

163, 164Mackinder Halford John 303, 308Mahan Alfred Thayer 303Maistre Joseph de 39, 214Maksimowa J. 329Maksymowicz Jan 324Mannheim Karl 54Marcel Gabriel 8, 40, 125, 341Marinetti Filippo 340Marks Karol 1, 39Michalski M. 134Mickiewicz Adam 300Mielnikow Konstantin 330Mikiciuk Elżbieta 37, 41, 116, 121, 235Mikołaj I, car 55, 126Mirecki Aleksander 161, 163Myron 340 Miś A. 79Moczulski Konstantin 44–45, 54, 61, 114Moczulski Leszek 304, 306Morin Edgar 256Morka A. 136Mote Frederick 321Mucha Bogusław 163, 167Mukoid Ewa 254

Nadskakuła Olga 119Nasierowski Z. 127Nedoncelle Maurice 42–43, 120Niekrasow Nikołaj 295Nowak J. 285

Ollivier S. 150Olszewska H. 213Olszewski W. 321, 324Orłowski Jan 159, 169, 161, 163, 164, 167, 171–

–174Orzeszkowa Eliza 297Ostrowski Aleksander 297Otto Rudolf 321

Pabiasz W. 226Paprocki Henryk 50, 116, 257Parchomienko Michaił 294Pascal Blaise 11, 14Paszkiewicz P. 323Pearce John 242, 247Pielewin Wiktor 85, 86, 88–94, 95Pietraś Marek 93Pietrzycka-Bohosiewicz Krystyna 136Piotr I 216, 218, 219, 322Piotrowski P. 329Pisariew Dmitrij 12Platon 69, 268–269, 272Pleszczejew Aleksiej 297Płatonow Oleg 192, 194Pokrowski Michaił 305Polewoj Nikołaj 305Poniatowski Z. 321Popper Karl 11Poręba Stanisław 242Potulski Jakub 305, 306, 307Pozdniakow Elgiz 307Poźniak Telesfor 114, 234Przybylski Ryszard 36, 40, 60, 114, 116, 124, 125,

126, 128, 135, 162, 240, 245, 316Pasternak Borys 276, 282Puszkin Aleksander 151, 157, 263, 295, 298

Raźny Anna 43, 45, 68, 72, 84, 114, 116, 122, 124, 125, 128, 129, 136, 137, 308, 335

Reymont Władysław 341Ricoeur Pa ul 8Rodziński W. 323Roosevelt Teodor 303Rousseau Jean Jacques 212, 286–287

Samarin Jurij 164Sant’Elli Antonio 333Sarnitz A. 333Sartre Jean Paul 288Sawicki Piotr 306Scheler Max 65–67, 202, 203–208Schelling Fryderyk 267, 278

348 Indeks nazwisk

Schiller Friedrich 64Schreiner J. 195Schubert Franciszek 278Schulz E. 304Serczyk Władysław 164Skobcowa Jelizawieta 138–145Skwirski Jan E. 158–159Sloterdijk Peter 83, 85, 95Sławek Tadeusz 50Smaga Józef 114, 161–162 Snyczow Iwan (metropolita Jan)119Sołowjow Siergiej 305, 338Sołowjow Włodzimierz 67, 210, 218–219, 221,

223Sołżenicyn Aleksander 134, 238–248Špidlik Thomâs 147Spiess J. 247Spykman Nikolaus 304Stalin Józef 90Steiner Rudolf 278Stirner Max 40Stołowicz Leonid 141–142Strauss-Hupe Robert 304Strzelecki Jan 246Stużewski W. 341Suchanek Lucjan 192, 194, 247Sukenick Ronald 94Suliborski A. 304Supa Wanda 289Suwczyński Piotr 306Sykulski Leszek 303, 307Szałamow Warłam 124–137Szczedrin-Sałtykow Michaił 295, 296Szczepański J. 290Szczepański M.S. 329Szekspir William 159, 270Szestow Lew 64Szifrin Awraam 124Szybalski Kamil 132Szymczyk Martyna 239

Ściegienny Piotr 161Śliwowska Wiktoria 54Środa Magdalena 246

Tarnowski Karol 67–68, 202–203Tazbir Janusz 165–166

Tieńszański Piotr Siemionow 305Tischner Józef 36, 58–59, 130–131, 134, 205,

207, 239, 253, 256Tiutczew Fiodor 210–225, 267–268Tokarzewski Szymon 160, 161, 162, 163Tołstoj Lew 12, 14, 107, 157, 187, 271, 295, 296,

326Tomasz, św. 253Trubieckoj Mikołaj 306Tukidydes 303Tulli Magdalena 331–332Turgieniew Iwan 107, 295, 296, 326

Ulicka Danuta 12Urbankowski Bogdan 88, 240–241, 246Uspienski Gleb 295, 297Uspienski Lew 227Uścinowicz J. 229Uzdowski Marian 306

Walicki Andrzej 77, 114, 117, 123, 157, 160, 164––165, 211, 338

Wandam Aleksiej 306Wasiewicz J. 285Waśkiewicz A 287Weber Max 65–66Wereszczagin Iwan 330–341Wiernadski Gienadij 305–306Włodzimierz Wielki 194Wodziński Cezary 114Wolff-Powęska Anna 304Wołosewicz Gierogij 136Wrangel Aleksander 97, 103, 125, 269Wyrypajew Iwan 87–93, 95

Yi-Fu Tuan 331

Zapaśnik S. 312Zhan Bianhe 326Zienkowski Wasyl 14–15, 138, 139Zola Emil 297

Żejmo B. 244Żeromski Stefan 166Żochowski Józef 161, 163Życiński Józef 85

΄

Адыбаева Г. 171Антоний, Митрополит 196–198Аристотель 25, 267–269, 272, 286

Бакунин Михаил 58Бахтин Михаил 11, 38, 47, 63–64, 75, 77, 149,

250, 339Белов Сергей 97–99, 102Белый Григорий 177Бердяев Михаил 12, 40, 47, 82, 116, 138–139,

141, 149, 183, 200, 252, 254, 255, 259, 285Бирон В. 226Буданова Н.Ф. 51, 53Булгаков Сергей Н. 20, 138, 250, 251, 250, 252

Вандам Е.А. 306Валиханов Чокан Чингисович (Мухаммéд-

-Ханáфия) 311–317Врангель Александр Егорович 97, 103, 125,

269Вырыпаев Иван 87–93, 95

Галль Франц Й. 151Геллер Михаил 124, 129, 131, 132, 136, 137,

247, 257Герцен Александр 58, 292, 295Гёте Иоганн Вольфганг 266Гончаров Иван 107, 297Горький Максим 295, 336Гроссман А.П. 91, 99, 315–316Гумбольдт А. 266

Давыдова М. 88Декарт 25Достоевская Анна Г. 101, 103, 104, 105, 121Достоевский Фёдор М. 15, 16, 46, 48, 78, 51–

53, 54, 61, 80–81, 86, 98, 101, 109, 117, 122, 126, 127, 130, 149, 153, 161, 162, 168, 174, 176, 186, 188, 194, 195, 200, 201, 217, 218, 226, 227, 230, 232, 233, 239, 254, 255, 256, 275, 283, 286, 287, 312, 315, 319, 320, 341

Ермаков И.Д. 263–265, 272Ерофеев Виктор 95

Жуковский Василий А. 268, 269

Указатель имен

Зеньковский Василий В. 14–15, 138, 139

Иванов Вячеслав 63–73Измайлов Александр А. 103, 105Иларион А. 193

Кант Иммануил 25, 40, 254Кантор Владимир 47, 77, 78, 149Карус Карл Густав 263–274Карякин Юрий 187Касаткина Татяна 108, 110, 153, 155, 173–175,

228, 326Каспар Фридрих Давид 266Кельдыш В.А. 63, 65 Кемпинский Антоний 58Кирилл, Патриарх 194 Кондаков Игорь В. 60, 72Кормилов Сергей 299Крутикова Н. 299, 301 Кузьмина-Караваева Е.Ю. 139–142, 144Курганов Ефим 150

Лепахин Валерий 228Линтон Р. 51Лопухин Петр 193, 194Лосский Владимир Н. 26, 147Лотман Юрий 50, 60Лю Вэньфэй 326

Макаренко Антон 177Маньковская И.Б. 29Михайловский Николай К. 263Михалков Сергей 171, 175Мочульский Константин 44–45, 54, 61, 114

Набоков Владимир 270, 271Найфельд-Апати Йоланта 270, 272 Наседкин Н.Н. 99, 101Николай I 55, 126Носов Н.А. 32

Орловский Ян 159, 169, 161, 163, 164, 167, 171–174

Пантелеев Леонид 177Пархоменко Михаил 294

350 Указатель имен

Пелевин Виктор 85, 86, 88–94, 95Платон 69, 268–269, 272Платонов Олег 192, 194Пушкин Александр 151, 157, 263, 295, 298

Рождественский Дмитрий 271

Семиенова Семенова 183Сниткина Анна Г. 101, 103, 104Соловьев Владимир 67, 210, 218–219, 221, 223Стадников В. 329Суслов А.П. 97–101

Тик Людовик 266–267Тихонравов В. 305Тишнер Юзеф 36, 58–59, 130–131, 134, 205,

207, 239, 253, 256Толстой Лев 12, 14, 107, 157, 187, 271, 295, 296,

326 Тургенев Иван 107, 295, 296, 326Тютчев Федор 210–225, 267–268

Фёдоров Николай 17, 183–190, 222Федоров О. 329

Франк Семён Л. 20Франко И. 294–302 Фрейд Зигмунд 265–266, 270–271

Хайдеггер Мартин 32Хвильовый М. 275–284Холл Даг 111Хоружий Сергей С. 24–34

Чжан Бяньгэ 326, 327Чижевский Дмитрий 277, 278

Шаламов Варлáм 124–137Шекспир Уильям 159, 270Шеллинг Фридрих 267, 278Шмелев Алексей Д. 28Шустов А.Н. 140

Эгеберг Э. 146Эпштейн Михаил 152

Юнг Карл 270, 271, 272

Якубович Иван Д. 146

Redaktor prowadzącyLucyna Sadko

Adiustacja językowo-stylistycznaBarbara Górska

KorektaDorota Bednarska

Skład i łamanieKatarzyna Mróz-Jaskuła

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83