dos callaeci a gallaecia nas fontes epigráficas. luís magarinhos
TRANSCRIPT
Objetivos do trabalho• Estudar as referências ao pópulus ou cívitas dos Callaeci nas fontes epigráficas.• Delimitar cronologicamente as distintas referências.•Estabelecer um fio narrativo entre as diferentes epigrafias e contexto histórico por volta destas•Definir algumas hipóteses de por que o epónimo Galaico passa da parte ao todo para definir a totalidade da povoação do NW.• Deliminar cronologicamente a origem da província da Gallaecia.• Relacionado co tema do TFM, os “Callaeci”
Metodologia do trabalho
• Análise preliminar das referencias epigráficas baixo critério cronológico.• Definição também preliminar de vínculos interpretativos coas fontes escritas, arqueológicas e toponímicas.
Fontes usadas
• Bibliografia básica sobre epigrafia• Bibliografia específica sobre as espigrafias em questão e aspectos relacionados.• Bases dados:
• EDH - Epigraphic Database Heidelberg• CIL – Corpus Inscriptionum Latinarum• AE - L’Année épigraphique.• EDR - Electronic Archive of Greek and Latin Epigraphy• HEp - Hispania Epigraphica.• EDCS - Epigraphik-Datenbank Clauss / Slaby
Definição de conceitos
• Pópulus, Gens, Cívitas
• Povo epónimo
• Cognomina ex virtute
• Origo
Primeiro contacto. Onde situamos o pópulus dos Callaeci?
Onde situamos o pópulus dos Callaeci? Mapa que cria confusão
Mapa dos populi
NW Idade do Ferro
Mapa dos populi
NW Idade do Ferro
Onde situamos o pópulus dos Callaeci? Mapa que cria confusão
Onde situamos o pópulus dos Callaeci?
“O convento bracarense é formado por 24 povos e 285.ooo homens, entre os quais se podem nomear os Bíbalos, Coelerni, Callaeci, Equaesi, Limice e Querquerni”
Plinio. Nat. Hist. Book 3.3
“Interea Brutus [...] sexaginta millia Gallaecorum, qui Lusitanis auxilio venerant, asperrimo bello et difficili, quamvis incautos circumvenisset, oppressit. Quorum in eo praelio quinquaginta millia occisa, sex millia capta referuntur, pauci fuga evaserunt.”
Paulo Orosio [383 - 420 d.C]Historiae Adversus Paganos. Livro VII.5.5
Onde situamos o pópulus dos Callaeci?
"Os Galaicos ocupam grande parte da zona montanhosa e foram mais difíceis de combater, daí que deram o sobrenome ao quem vencera os Lusitanos, de facto, na actualidade a maior parte dos Lusitanos denominam-se a si mesmos de Galaicos.”
Estrabão [64 a.C - 24 d.C]Geografia 3.3.2
Mas Bruto chega só até o Minho?
Tranoy, Alain (1981)
Onde localizarmos o pópulus dos Callaeci?
Tranoy, Alain (1981)
Onde localizarmos o pópulus dos Callaeci?
(Monteagudo
1955; Silva 1994;
Tranoy 1981)
Onde localizarmos o pópulus dos Callaeci?
J. Alarcão; L. Estravís Corona (1998)
Onde localizarmos o pópulus dos Callaeci?
J. Alarcão; L. Estravís Corona (1998)
Cale/Calem:
- Salústio, Frag. Hist.
III.43
- Itin. Ant. 421.8
EPIGRAFIA I
Epigrafia de Sta. CombaSobreira, Paredes
Epigrafia de Sta. CombaSobreira, Paredes
Diversas leituras e diversas interpretações: Votiva ou funerária?
Tranoy 1977, 1981: Votiva, representa uma deusa local: Calaicia. Deusa dos Callaeci
L. Vasconcelos, 1921-22: Funeraria, homenagem à pessoa de Calandia
CAL(AIC)IA /RUFUS FL /AVI FL(ILIUS) /S(OROR, ACRUM, ACRA) F(ACIENDUN) C(URAVIT)
RUFUS FLFILHO DE FLAVIOQUE DEDICA A SUA IRMA / SERVA / DEUSA /CALAICIA
Votiva ou Funerária? Tranoy (1977, 1981)
-Calaicia (só um L) poderia
representar uma deusa local
do populi dos Callaeci que
hipoteticamente habitavam esta área.
-Tranoy interpreta a S da última linha
como abreviatura de SACRUM /
SACRA. Só hipótese.
-Apareceram duas pedras iguais,
poderia indicar um santuario local
-Reutilização como pedra bautismal
algo que se acostuma fazer com as
pedras votivas.
-Outra hipótese, possível mestura
entre votiva e funerária.
EPIGRAFIA II138 a.C.
Epigrafia:
D(ECIMUS) IUNIUS M(ARCI) F(ILIUS) M(ARCI) N(EPOS) BRUTUS QUI POSTEA / CALLAICUS APPELLATUS EST
DÉCIMO JÚNIO FILHO DE MARCO NETO DE MARCO BRUTO QUE MAIS TARDE SE CHAMOU GALAICO
Orosio Hist. Ad. Pag. VII.5.5
Cognomina Ex Virtute
Exemplos Roma republicana (até o 27 a.C.):
- Publius Cornelius Scipio Africanus - 201 a.C.- Lucius Cornelius P.f. Scipio Asiaticus - 190 a.C.- Quinto Cecílio Metelo Macedonicus- 146 a.C.- Decimus Iunius Brutus Callaicus - 136 a.C.- Lucius Caecilius Metellus Dalmaticus - 118 a.C.
Exemplos Roma imperial (depois 27 a.C.):
- Lucius Septimius Severus Adiabenicus 195 d.C.- Trajano Germanicus (97 d.C. Vitória frente aos Suevos), Dacicus (102 d.C.) e Parthicus (116 d.C) - Diocleciano Britannicus Maximus (296/297 d.C), Adiabenicus Maximus, (298 d.C.)
Cognomina Ex Virtute
- Títulos honoríficos para destacar os trunfos militares e o submetimento de outros povos.- Poderia ser referido a um povo ou também a um território conquistado.- Prática que se dava tanto no periodo repúblicano como no imperial (neste caso reservado unicamente ao emperador que poderia acumular vários títulos honoríficos)- Permitía elevar o prestigio e o reconhecimento público.- Às vezes agregava-se o termo "Maximus" para destacar ainda mais o valor do trunfo.- O trunfo era normalmente celebrado em Roma erigindo símbolos e monumentos comemorativos: templos, moedas, estátuas, armas petrificadas, etc.
“Tunc sibi Callaico Brutus cognomen ab hoste Fecit et Hispanam sanguine tinxit humum.”
“Então Bruto ganhou o seu sobrenome a partir dos enemigos Galaicos e tinheu de sangue a terra hispana.”
Ovidio. Fast. VI.129 de Junho [137 a.C.]
Decimus Iunius Brutus Callaicus
- Cónsul no ano 138 a.C- Campanhas no NW 138-136 a.C.
"Decimus Iunius Brutus in Hispania Ulteriore feliciter adversus Gallaecos pugnavit.“ Titus Livius: Periochae 56-1
"os galaicos ocupam grande parte da zona montanhosa. Por isso e por seremnmais difíceis de combater deram o sobrenome a quem vencera os lusitanos“ Estrabão: Geografia 3.3.2
-Celebração do Trunfo em Roma 136-132 a.C.*
“Mars etiamnum est sedens colossiaeus eiusdem manu in templo Bruti Callaeci” "Ainda existe uma colosal estátua de Marte sedente no templo de Bruto Galaico“ Pínio: Hist. Nat. 36.26
Comemorações triunfais de Brutus Callaicus
Zevi, Fausto. "L'identificazione del tempio di Marte in Circo e altre osservazioni." Publications de l'École française
de Rome 27.1 (1976): 1047-1066. Ver: V. Vespignani (1983)
Comemorações triunfais de Brutus Callaicus
Zevi, Fausto. "L'identificazione del tempio di Marte in Circo e altre osservazioni." Publications de l'École française
de Rome 27.1 (1976): 1047-1066. Ver: V. Vespignani (1983)
<- Arquiteto Grego Hermodoro de Salamis.
Comemorações triunfais de Brutus Callaicus
Zevi, Fausto. "L'identificazione del tempio di Marte in Circo e altre osservazioni." Publications de l'École française
de Rome 27.1 (1976): 1047-1066. Ver: V. Vespignani (1983)
<- Arquiteto Grego Hermodoro de Salamis.
P
É esta a estátua que indica Plin.?
(Alessandra Bravi 2014; Ann M.
Nicgorski 2004)
Descoberta em 1622
Ares Ludovisi (cópia romana)
Ares Sedente
Museu Nacional Romano
Outras representações triunfais
POLITO, E. (2012) Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields
and spearheads depicted on monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología
2012, 85, pp. 141-148
Outras representações triunfais
POLITO, E. (2012) Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields
and spearheads depicted on monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología
2012, 85, pp. 141-148
Outras representações triunfais
POLITO, E. (2012) Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields
and spearheads depicted on monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología
2012, 85, pp. 141-148
Outras representações triunfais
POLITO, E. (2012) Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields
and spearheads depicted on monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología
2012, 85, pp. 141-148
Fasti Capitolini Consulares
Referências:CIL I - Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL). vol. I Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem.1863. pars I Fasti consulares ad a. u. c. DCCLXVI. Elogia clarorum virorum. Fasti anni Iuliani. Cura TH. MOMMSEN, W. HENZEN, CHR. HUELSEN. 1893Degrassi, A. «Fasti consulares et triumphales», Inscr. It., XIII, 1. 1946Degrassi, A. Il Fasti consolari dell'impero romano dal 30 av. C. al 613 d. C., Rome, 1952.
- Lista de todos os cónsules romanos do periodo republicano- Descobertos em 1546 no Arco de Augusto do Foro Romano- Restaurados por Michelangelo- Actualmente no Palazzo do Conservatori do Musei Capitolini
Epigrafia:
D(ECIMUS) IUNIUS M(ARCI) F(ILIUS) M(ARCI) N(EPOS) BRUTUS QUI POSTEA / CALLAICUS APPELLATUS EST
DÉCIMO JÚNIO FILHO DE MARCO NETO DE MARCO BRUTO QUE MAIS TARDE SE CHAMOU GALAICO
Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL I) Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem.1863. pars I Fasti consulares ad a. u. c. DCCLXVI. Elogia clarorum virorum. Fasti anni Iuliani. Cura TH. MOMMSEN, W. HENZEN, CHR. HUELSEN. 1893. p. 26
D(ECIMUS) IUNIUS M(ARCI) F(ILIUS) M(ARCI) N(EPOS) BRUTUS QUI POSTEA / CALLAICUS APPELLATUS EST
DÉCIMO JÚNIO FILHO DE MARCO NETO DE MARCO BRUTO QUE MAIS TARDE SE CHAMOU GALAICO
Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL I) Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem.1863. pars I Fasti consulares ad a. u. c. DCCLXVI. Elogia clarorum virorum. Fasti anni Iuliani. Cura TH. MOMMSEN, W. HENZEN, CHR. HUELSEN. 1893. p. 26
Ano 616 da fundação de Roma que corresponde ao 138 a.C.PUBLIUS CORNELIUS SCIPIO NASICA SERAPIO E D. IUNIUS BRUTUS CALLAICUS cónsules nesse ano.
Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL I) Inscriptiones Latinae antiquissimae ad C. Caesaris mortem.1863. pars I Fasti consulares ad a. u. c. DCCLXVI. Elogia clarorum virorum. Fasti anni Iuliani. Cura TH. MOMMSEN, W. HENZEN, CHR. HUELSEN. 1893. p. 26
Ano 616 da fundação de Roma que corresponde ao 138 a.C.PUBLIUS CORNELIUS SCIPIO NASICA SERAPIO E D. IUNIUS BRUTUS CALLAICUS cónsules nesse ano.
Fonte: EDR
Fasti Capitolini Consulares
Fasti Capitolini Consulares
EPIGRAFIA III20-60 d.C.
(Ertuğ et al. 2008)
ΕΘΝΟ[··]ΚΑΛΛΑΙΚΩ[·]
ΕΘΝΟ[··]ΚΑΛΛΑΙΚΩ[·]
Sebasteión, Afrodísias, Turquia
- Sebasteión: do grego sebastos equivalente em latín a Augustus. Conexão entre Afrodita e a representaçãoimperial Julio-Claudia. - Construido entre o 20 e 60 d.C. (Ertuğ et al. 2008)- Dedicado ao culto imperial. Homenagem a Cesar Augusto e a dinastia Julio-Claudia [Construida no periodo de Tiberio, Claudio e Nero] . - Diversas representações dos trunfos sobre os povos “bárbaros”.- 16 Ethnes representados no pórtico norte ainda que apareceram nas escavaçoes em varios pontos.- Poderia ser uma representação estatuaria similar à do "Porticus ad Nationes" do foro de Augusto em Roma (Serv. ad Aen. 8.721; Plin.HN 36.39) (Smith 1988)
Dicionário Liddell-Scott sobre ethnos:
A.number of people living together, company, body of men, ἑηάρφλ ἔ., ἔ. ἑηαίρφλ, band of comrades, Il.3.32,
7.115, etc.; ἔζλος ιαῶλ host of men, 13.495; of particular tribes, “Ασθίφλ κέγα ἔ.” 12.330; “Ἀταηῶλ ἔ.” 17.552:
pl., “ἔζλεα πεδῶλ” 11.724, cf. 2.91; “ἔ. λεθρῶλ” Od.10.526; of animals, ἔ. κειηζζάφλ, ὀρλίζφλ, κσηάφλ, swarms,
flocks, etc., Il.2.87,459,469; “ἔζλε ζερῶλ” S.Ph.1147 (lyr.), Ant.344; ἔ. ἀλέρφλ, γσλαηθῶλ, Pi.O.1.66, P.4.252; ἔ.
βρόηεολ, ζλαηόλ, Id.N.3.74, 11.42; ἔ. ηόδε, of the Erinyes, A.Eu.366 (lyr.).
2. after Hom., nation, people, ηὸ Μεδηθὸλ ἔ. (γέλος being a subdivision of ἔζλος) Hdt.1.101; ἔ. ἠπεηρογελές,
καταηροθόρολ, A.Pers.43, 56 (anap.), etc.; “ηῶλ κεδηζάληφλ ἐζλέφλ ηῶλ Ἑιιεληθῶλ” Hdt.9.106.
b. later, ηὰ ἔ. foreign, barbarous nations, opp. Ἕιιελες, Arist.Pol.1324b10; ἔ. λοκάδφλ, of Bedawîn, LW2203
(Syria); at Athens, athletic clubs of non-Athenians, IG2.444, al.; in LXX, non-Jews, Ps.2.1, al., cf. Act.Ap.7.45;
Gentiles, ηῶλ ἐζλῶλ ηε θαὶ Ἰοσδαίφλ ib.14.5, etc.; used of Gentile Christians, Ep. Rom.15.27.
c. at Rome, = provinciae, App.BC2.13, Hdn.1.2.1, PStrassb.22.19 (iii A. D.), D.C.36.41, etc.: so in sg., province, “ὁ
ησραλλήζας ηοῦ ἔζλοσς” D.Chr.43.11; ὁ ἡγούκελος ηοῦ ἔζλοσς the governor of the province, POxy.1020.5 (iii A.
D.).
3. class of men, caste, tribe, ηὸ Θεηηαιῶλ . . πελεζηηθὸλ ἔ. Pl.Lg.776d; “ἔζλος θερσθηθόλ” Id.Plt.290b; οἶζζά ηη ἔ.
ἠιηζηώηερολ ῥαυῳδῶλ; X.Smp.3.6; δεκηοσργηθὸλ ἔ. Pl.Grg.455b, cf. Arist.Ath.3; “ἔ. βρατκάλφλ” D.S.17.102; ηὰ
ἱερὰ ἔ. the orders of priests, OGI90.17 (ii B. C.); trade-associations or guilds, “ἔζλε θαὶ ἐργαζηήρηα” PPetr.3p.67
(iii B. C.), al.; class in respect to rank or station, “οὐ πρὸς ηοῦηο βιέποληες . . ὅπφς . . ἕλ ηη ἔ. ἔζηαη
δηαθερόληφς εὔδαηκολ” Pl.R.420b, cf. 421c, D.21.131.
4. sex, ζῆισ, ἄρρελ ἔ., X.Oec.7.26.
5. part, member, Hp.Loc.Hom.1. II. of a single person, a relation, Pi.N.5.43.
(Smith 1987)
(Smith 1988)
(Smith 1987)
R.R.R. Smith. “Simulacra gentium: the Ethne from the Sebasteion at Afrodisias”,
JRS, 78, 1988, págs. 57 e seg.
http://insaph.kcl.ac.uk/iaph2007/iAph090017.html
EPIGRAFIA IV168 d.C.
CIL VI 41143; ILS 9002; HD030586Locate: Roma (Perdida)
[T(ito)] Furio L(uci) f(ilio) Pal(atina) Victori[no] / praef(ecto) praet(orio) Imperator[um Antonini] / et Veri Aug[g(ustorum) consularibus ornamentis] / honorato et [ob victor]iam Parthicam / [eorum] coron[a] murali vallari [aurea] / hast[i]s pur[i]s IIII vexillis obsidionali[bus IIII] / [ab iisdem] donato pr[aef(ecto)] Aegypti praef(ecto) vi[gilum] / proc(uratori) a rat(ionibus) praef(ecto) c[lassium] praetor(iarum) Mis[enatium et] / Ravennatium proc(uratori) ludi magni proc(uratori) provincia[rum] / Hispaniae et Gal[atiae]praef(ecto) alae Frontonianae tr[ib(uno)] / legionis II adiutricis [praef(ecto)] coh(ortis) Bracarum in Brita[nnia] / [h]uic [senatus auctoribus Imperatoribus] / [Antonino et Vero Augg(ustis) ---] / [------
(Alföldy, 2002)
-Cursus Honorum inverso de Tito Furius Victorinus
- Procurador. Administração económica e financeira da província
(Base onoraria del prefetto del pretorio Tito Furio Victorino nel
disegno di Pirro Ligorio (1513-1583)
- Cursus Honorum inverso de Tito Furius Victorinus
- Procurador. Administração económica e financeira da província
ILS 9002
EPIGRAFIA V238 d.C.
[- Ruti]lio Pud[enti] Cris[pin]o [c(larissimo) v(iro)] / [leg(ato) A]ug(usti) pr(o) pr(aetore) ad [cen]sus accepta[n]d[os] / prov(inciae) Lugdunens[is et
p]rov(inciae) [H]isp(aniae) [B]a[e]ticae / curatori Teanens[ium In]teramnatiu[m] / Venafranor[um Aqui]natium / leg(ato) Aug(usti) pr(o)
pr(aetore) prov(inciae) [Hispaniae] citerioris / et Callaecia [e electo du]ci ex s(enatus) c(onsulto) / bello Aquil[eien]si co(n)s(uli) proco(n)s(uli) /
prov(inciae) Achaiae [leg(ato)] Aug(usti) pr(o) pr(aetore) [pr]ov(inciae) / Syriae Phoenic[es] leg(ato) Aug(usti) pr(o) pr(aetore) [prov(inciae)] /
Thraciae leg(ato) Au[g(usti) pr(o) p]r(aetore) prov(inciae) Lusitaniae / leg(ato) leg(ionis) XV Apollina[ris s]odali Marcian[o] / Antoniniano
[Comm]odian[o Helviano] / Severiano Ant[onini]ano iuridico / Aemiliae Etr[uri]ae Li[guriae] / curatori viarum [Clodiae] Cassiae C[imin(iae)] / curatori Fanestr[ium et P]isaur[ensium] / praetori aed(ili) [pleb(is) Ce]riali q[uaestori]
/ urbano IIIIvir(o) [v(iarum) c(urandarum) p]r(aefecto) urb(i) feriarum / Latinarum p[raef(ecto)] coh(ortis) I Lusitanor(um) / eq(uitatae)
q(uingenariae)
CIL VI, 41229; HD024547; EDR073134.
(Alföldy and Troncoso 2002; Tranoy 1981; Yanguas 1988)
Data: 238 a.C.- Location: Roma
[- Ruti]lio Pud[enti] Cris[pin]o [c(larissimo) v(iro)] / [leg(ato) A]ug(usti) pr(o) pr(aetore) ad [cen]sus accepta[n]d[os] / prov(inciae) Lugdunens[is et p]rov(inciae) [H]isp(aniae) [B]a[e]ticae / curatori Teanens[ium In]teramnatiu[m] / Venafranor[um Aqui]natium / leg(ato) Aug(usti) pr(o) pr(aetore) prov(inciae) [Hispaniae] citerioris / et Callaecia[e electo du]ci ex s(enatus) c(onsulto) / bello Aquil[eien]si co(n)s(uli) proco(n)s(uli) / prov(inciae) Achaiae [leg(ato)] Aug(usti) pr(o) pr(aetore) [pr]ov(inciae) / Syriae Phoenic[es] leg(ato) Aug(usti) pr(o) pr(aetore) [prov(inciae)] / Thraciae leg(ato) Au[g(usti) pr(o) p]r(aetore) prov(inciae) Lusitaniae / leg(ato) leg(ionis) XV Apollina[ris s]odali Marcian[o] / Antoniniano [Comm]odian[o Helviano] / Severiano Ant[onini]ano iuridico / Aemiliae Etr[uri]ae Li[guriae] / curatori viarum [Clodiae] Cassiae C[imin(iae)] / curatori Fanestr[ium et P]isaur[ensium] / praetori aed(ili) [pleb(is) Ce]riali q[uaestori] / urbano IIIIvir(o) [v(iarum) c(urandarum) p]r(aefecto) urb(i) feriarum / Latinarum p[raef(ecto)] coh(ortis) I Lusitanor(um) / eq(uitatae) q(uingenariae)
- Rutilio Pudenti Crispino
- Cursus Honorum inverso
- Governador de província imperial
CIL VI, 41229; HD024547; EDR073134.
(Alföldy and Troncoso 2002; Tranoy 1981; Yanguas 1988)
Data: 238 a.C.- Location: Roma
CIL VI, 41229; HD024547; EDR073134.
(Alföldy and Troncoso 2002; Tranoy 1981; Yanguas 1988)
Data: 238 a.C.- Location: Roma
CIL VI, 41229; HD024547; EDR073134.
(Alföldy and Troncoso 2002; Tranoy 1981; Yanguas 1988)
Data: 238 a.C.- Location: Roma
EPIGRAFIA VI193-211 d.C.
AE 1980, 0595bis. A.M. Canto, ZPE 38, 1980, 141-145; Taf. 5a. (B) - AE 1980.
AE 1976, 0312. A. Blanco Freijeiro, in: Actas del Coloquio Internacional sobre el
Bimilenario de Lugo (Lugo 1977) 107-155; fig. 1. (B) - AE 1976.P. Le Roux, in: Actas del Coloquio Internacional sobre el Bimilenario
de Lugo (Lugo 1977) 86-89; fig. 3. - AE 1976. AE 1973, 0294.
F. Arias Vilas, CuadGallegos 28, 1973, 237; Foto. (B) - AE 1973. AE 1978, 0377.
HEp 01, 1989, 0457. HEp 04, 1994, 0504.
AE 2003, 0948.
(Alföldy, 2002: 60)
Locate: Lugo
[Iovi? Optimo? Max(imo)?] / [Numi]ni[b(us) Augu]stor(um) /
[Iunoni R]e[gi]nae / Veneri Victrici / Africae Caelesti / Frugifero / Augustae Emeritae / et Larib(us) Callaeciar(um)
/ [S]aturninus Aug(usti) lib(ertus)
Epigrafias com menção de cognomemou origo ligado a Callaecia
EPIGRAFIA VII
Cn(aeus) Aemilius / Amandae l(ibertus) / Iucundus h(ic) s(itus)
e(st) / s(it) t(ibi) t(erra) l(evis) / Cn(aeus) Aemilius Servo/lus
an(norum) XXII h(ic) s(itus) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis) /
Cn(aeus) Aemilius Cn(aei) f(ilius) Pap(iria) / Callaecus
an(norum) XXIIX h(ic) s(itus) e(st) s(it) t(ibi) t(erra) l(evis)
E 2003, 0881.ILER 6210.HD044568
Epitafio Emerita Augusta"A Cneo Emilio Iucundo, liberto de Amanda, aquí yace enterrado, que la tierra te sea leve. Cneo Emilio Servolo, de 22 años, aquí yace enterrado, que la tierra te sea leve. Cneo Emilio Galaico, hijo de Cneo, de la tribu Papiria, de 28 años, aquí yace enterrado, que la tierra te sea leve.“ Tradução HeP
EPIGRAFIA VIII
T(itus) · Calla[ecus] / T(iti) · f(ilius) · Ga[l(eria)] / Salvianus / h(ic) s(itus) e(st)
AE 1969/70, 243; HEp: 20227
Epitafio de T. Calla[..] SalvianusRecord No. 20227Placa - Epitafio / sepulcralLisboa
T(itus) · Calla[ecus] / T(iti) · f(ilius) · Ga[l(eria)] / Salvianus / h(ic) s(itus) e(st)
AE 1969/70, 243; HEp: 20227
Epitafio de T. Calla[..] SalvianusRecord No. 20227Placa - Epitafio / sepulcralLisboa
EPIGRAFIA IX
D(is) M(anibus) / Callaecioni / Lucreti Lupi
ser(vo) an(norum) XXII[I] / Lucretius Callaecus / et Lucretia Maura / f(ilio)
pientissimo f(aciendum) c(uraverunt)
AE 2000, 0683. HEp 10, 2000, 0730.
HD047445
Lisboa, Portugal
EPIGRAFIA X
D(is) · M(anibus) · s(acrum) / Sulpiciae · Col/lippone(n)si · an(norum) / XXXV · Callaecus / r(eipublicae) · s(uae) l(ibertus) · uxori / p(ientissimae) p(oni) c(uravit)
HEp 21406CIL II 353
Caldas da Rainha, Leiria, Portugal
EPIGRAFIA XI
MNAT 7608CIL 02-14-03, 01307RIT 00384 Aquae Flaviae 00318
Tarragona
EPIGRAFIA XII
C(AIO) CAESARI AUG(USTI) F(ILIO) /PONTIF(ICI) AUGURI /CALLAECIA
Dedicatoria de Callaecia como tal [entidade região/geográfica] a Caio Cesar filho de Augusto
CIL II 2422(Rodríguez Colmenero, 2014)Braga (Perdida)
Cohortes IV e V dos Galaicos LucencesCallaecorum Lucensium
Numerosas inscrições.
Hai mais cohortes e unidades de tropas auxiliares do ambito do NW: Lucensis, Bracaraugustanos, Cigurros,
Lemavos...
(Santos Yanguas, 1988)
(Santos Yanguas, 1988)
Imp(erator) Caesar divi Vespasiani f(ilius) Domitianus / Augustus Germanicus pontifex max[imus] / tribunic(ia) potestat(e) VIII imp(erator) XVII co(n)[s(ul) XIIII] / censor perpetuus p(ater) p(atriae) / equitibus et peditibus qui militant in a[lis] / tribus et cohortibus decem et septem [quae] / appellantur II Pannoniorum III Augusta / Thracum veterana Gallica I Flavia civi/um Romanorum I milliaria I Lucensium / I Ascalonitanorum I Sebastena I Iturae/orum I Numidarum II Italica civium Ro/manorum II Thracum civium Romano/rum II classica III Augusta Thracum III / Thracum Syriaca IIII Bracaraugustano/rum IIII Syriaca IIII Callaecorum Lucensi/um Augusta Pannoniorum Musulamiorum / et sunt in Syria sub P(ublio) Valerio Patruino qui qui/na et vicena stipendia aut plura meruerant(!) / quorum nomina subscripta sunt ipsis libe/ris posterisque eorum civitatem dedit et co/nubium cum uxoribus quas tunc habuissent / cum est civitas iis data aut si qui caelibes es/sent cum iis quas postea duxissent dumta/xat singuli singulas a(nte) d(iem) VI Idus Novembr(es) / M(arco) Otacilio Catulo Sex(to) Iulio Sparso co(n)s(ulibus) / cohort(is) Musulamiorum cui praest / M(arcus) Caecilius September / pediti / Gorio Stibi f(ilio) Dacus(!) / descriptum et recognitum ex tabula ae/nea quae fixa est Romae in Capitolio in / latere sinistro tabulari publici // Imp(erator) Caesar divi Vespasiani f(ilius) Domitia/nus Augustus Germanicus pontifex / maximus tribunic(ia) potestat(e) VIII imp(erator) / XVII co(n)s(ul) XIIII censor perpetuus p(ater) p(atriae) / equitibus et peditibus qui militant in alis / tribus et cohortibus decem et septem quae / appellantur II Pannoniorum III Augusta Thracum veterana Gallica I Flavia civi/um Romanorum I milliaria I Lucensium / I Ascalonitanorum I Sebastena I Itu/raeorum I Numidarum II Italica civi/um Romanorum II Thracum civium / Romanorum II classica III Augusta / Thracum III Thracum Syriaca IIII Bracar/augustanorum IIII Syriaca IIII Callae/corum Lucensium Augusta Panno/[niorum
AE 1939, 0126. AE 1959, 0252.
Bulgaria – Cursus honorum directo de Tito Flavio Domiciano – 81-96 d.C.
(Santos Yanguas, 1988)
Área da Pannonia
[Imp(erator) Caes(ar) M(arcus) Au]relius Antoninus Aug(ustus) / [pont(ifex) max(imus) trib(unicia) po]t(estate) XVII imp(erator) II co(n)s(ul) III et / [Imp(erator) Caes(ar) L(ucius) Aure]lius Verus Aug(ustus) Armenia/[cus trib(unicia) pot(estate) III im]p(erator) II proco(n)s(ul) co(n)s(ul) II / [divi Antonini f(ilii) d]ivi Hadriani ne/[potes divi Traian]i Parthici prone/[potes divi N]ervae abnepotes / [equitibus et pediti]bus qui militaverunt / [in alis IV qu]ae appellantur I Thrac(um) / [victr(ix) et I Cannane]f(atium) c(ivium) R(omanorum) et I Hisp(anorum) Arvacor(um) / [et III Aug(usta) Thr(acum) et c]ohortibus septem IIII / [et XIIX vol]unt(ariorum) c(ivium) R(omanorum) [et I Ulp(ia) P]annon(iorum) / [------ // ------] / et I Ulp(ia) Panno[n(iorum) et V Callaec(orum) Lucens(ium) et I Thrac(um) c(ivium) R(omanorum)] / et II Alpinor(um) e[t I Aelia M(miliaria) sag(ittariorum) et sunt in Pan]/nonia super[iore sub Dasumio Tusco leg(ato)] / quinque et v[iginti stipendiis emeritis] / dimissis h[onesta missione quorum] / nomina sub[scripta sunt civitatem Ro]/manam qui e[orum non haberent dederunt] / et conubium [cum uxoribus quas tunc habu]/issent cum e[st civitas is data aut cum is quas] / postea duxiss[ent dumtaxat singulis]
AE 1982, 0795. B. Lőrincz, AErt 107, 1980, 81-85. - AE 1982. RMD 062. AE 1960, 0021.
163 d.C. – Hungria – Cursus honorum directo de Marco Aurélio
Cohortes I e II (cavalaria) dos Astures e Galaicos
Asturum et Callaecorum
Numerosas inscrições.
Hai mais cohortes e unidades de tropas auxiliares do ambito do NW: Lucensis, Bracaraugustanos, Cigurros,
Lemavos...
(Santos Yanguas, 1988)
(Santos Yanguas, 1988)
P(ublio) Valerio P(ubli) f(ilio) Gal(eria) Prisco Urc[i]tano ex Hisp(ania) citer(iore) / praef(ecto) fabr(um) praef(ecto) coh(ortis) I Asturum et Callaec(orum) in Maur(etania) / praef(ecto) coh(ortis) I Apamen(orum) sa(gittariorum) in Cappad(ocia) / trib(uno) coh(ortis) I Ital(icae) |(miliariae) volunt(ariorum) c(ivium) R(omanorum) in Cappad(ocia) / praef(ecto) alae I Flaviae Numidic(ae) in Africa / praef(ecto) alae I Hispan(orum) Aurianae in Raetia / vixit annis LXV
AE 1977, 0183. H.-G. Pflaum, BSAF 1976, 34-39. (B) - AE 1977. AE 1974, 0226. A. Degrassi, MAL 13, 1967/68, 15-25; Zeichnung. - AE 1974. CIL 06, 03654
100-150 d.C. – Italia
Frugifero / deo sancto / G(aius) Iul(ius) Longinu[s] / praef(ectus) coh(ortis) Ast(urum) et / Call(aecorum) pro salute / et bona valetud[i]/ne recuperata v(otum) s(olvit) l(ibens) a(nimo)
AE 1985, 0989d. AE 1955, 0208. (B)
Marrocos
(Santos Yanguas, 1988)
[XXV plu]rib(us)ve stip(endiis) em[er(itis) dim(issis) ho]/nest(a) miss(ione) quor(um) nom(ina) subscript(a) / sunt civit(atem) Roman(am) qui eor(um) non / haber(ent) ded(it) et conub(ium) cum uxorib(us) / quas tunc habuis(sent) cum est civit(as) is / dat(a) aut cum is quas post(ea) duxis(sent) du/mtaxat singulis a(nte) d(iem) VI K(alendas) Ian(uarias) / Q(uinto) Pomponio Musa L(ucio) Cassio Iuvenale co(n)s(ulibus) / coh(ortis) I Alpinor(um) equit(atae) cui prae(e)st / Titius Modestus / ex equite / Ulpio Bitumari f(ilio) Biuasconi Eravisc(o) / descript(um) et recognit(um) ex tabu(la) aer(ea) / quae fixa est Rom(ae) in mur(o) post / templ(um) divi Aug(usti) ad Minervam // [Imp(erator) Caes(ar) divi Hadria]ni f(ilius) divi Traiani / [Par(thici) nep(os) divi Nervae p]ronep(os) T(itus) Aelius Ha/[drianus Antoninu]s Aug(ustus) Pius pont(ifex) / [max(imus) trib(unicia) pot(estate) XXII i]mp(erator) II co(n)s(ul) IV p(ater) p(atriae) / [equitibus et ped]it(ibus) q(ui) n(ilitaverunt)(!) in al(is) V quae app(ellantur) / [I Fl(avia) Britan(nica) M(miliaria) c(ivium) R(omanorum) et] I Thr(acum) vet(erana) sagit(tariorum) et I Aug(usta) / [Itur(aeorum) sagit(tariorum) et I c(ivium) R(omanorum) et] I Brit(tonum) c(ivium) R(omanorum) et coh(ortibus) XIII / [I Nor(icorum) et III Lusit(anorum) et] II Ast(urum) et Call(aecorum) et VII / [Breuc(orum) et II Aug(usta) Thr(acum) et] I Lusit(anorum) et I Mont(anorum) et I / [Camp(anorum) vol(untariorum) c(ivium) R(omanorum) et I Thr(acum) c(ivium)] Ro(manorum) et I Alp(inorum) equat(ata)(!) et / [III Batavor(um) et I Th]r(acum) Germ(anica) et I Alp(inorum) ped(itata) / [et sunt in Pann(onia) inf(eriore) s]ub Geminn(io)(!) <C>apellia/[no leg(ato) XXV plurib(us)ve sti]p(endiis) emer(itis) dim(issis) hon(esta) mis(sione) / [quor(um) nomin(a) subscri]p(ta) sunt civi(tatem) Rom(anam)
AE 1983, 0787a.CIL 16, 00112
Hungria
Consolidação definitiva da província com
as reformas de Diocleciano (284-305)
e Constantino (306-312)
Notável incremento do número de províncias no Império passando de 47 a 85
Laterculus Veronensis Lista de Verona. Manuscrito datado por volta do 310 d.C.
Reflitem as reformas territoriais de Diocleciano e Constantino
Notitia dignitatumDocumento romano que relata a organização
Administrativa do Império. Datadoentre o 390 e 420 d.C.
Lista de províncias romanas onde aparece Callaecia
A queda do império e a emergência da
Gallaecia tardo-antiga: Do “Regnum
Sueuorum” (410. Idacio. Cron. §187) ao
“Galliciensim regnum” (575. Gregory de
Tours. Hist. Frank. V §41)
Transformação da denominação do reino
étnico (Sueuorum) reino territorial
(Galliciensim). Gallaecia como realidade
política perfeitamente assentada.
Antiguidade tardia
Gregorius Turonensis episcopus (Grégoire de Tours), Historia
Francorum (Histoire des Francs). Folio 94v
http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84527667/f198.item.r=17655.z
oom
Algumas conclusões:
• Callaeci um povo epónimo situado nos arredores do rio Douro (actual área do grande Porto) e cujo gentilício se extende ao conjunto do NW após a conquista romana. Algo bastante comúm na origem de muitos países naEuropa.• Dificuldade e ampla resistencia dos Callaeci na conquista atendendo as fontes [também a arqueologia.] • Referencias a Gallaecia como região geográfica ou política desde bastante antes de se conformar como província sendo também conhecidaefemeramente com outros nomes que não irão permanecer: Transduriana, Hisp. Superior. • Primeira constação da existencia da provincia da Gallaecia como tal nainscrição 238 d.C. (CIL VI, 41229) de Roma.• Consolidação definitiva com Diocleciano (284-305 d.C.) e continuidadehistórica nominal na tardo-antiguedade até a actualidade.• Hai mais epigrafias, só foi escolhida uma amostra mais ou menos representativa. Pendente um estudo global.
Bibliografia:1. Alföldy, G. (2002). Provincia Hispania superior. Retrieved from http://dialnet.unirioja.es/servlet/libro?codigo=1811272. Barnes, T. (1982). The new empire of Diocletian and Constantine. Retrieved from http://www.degruyter.com/flyer/HUP/product/249726.pdf3. Bravi, Alessandra, 1965-. (2014). Griechische Kunstwerke im politischen Leben Roms und Konstantinopels. de Gruyter,.4. Corrêa, A. A. M. 1888-1960. (1934). Cale, Portucale e Porto : -Arquivos do Seminário de Estudos Galegos 6. Santiago,.5. Ertuğ, A., Lenagham, J., & Smith, R. R. R. (2008). Aphrodisias: City & Sculpture in Roman Asia. Ertuğ & Kocabıyık.6. López Barja, P. (1993). Epigrafía latina. Santiago de Compostela.7. J De Alarcào, ‘Ainda Sobre a Localizaçao Dos Populi de Conventus Bracaraugustanus’, Anales de Arqueología Cordobesa, 1998
<http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=653825&orden=0&info=link> [accessed 19 April 2016].8. Machado, A. de S. (1979). As origens da cidade do Porto : o problema de Portucale. (2a ed.). act . [S.l.] : A.S.M.9. Monteagudo, L. (1955). Cale, Callaici y Callaeci. III CAN, 413–414.10. Nicgorski, A. (2004). Interlaced Fingers and Knotted Limbs: The Hostile Posture of Quarrelsome Ares on the Parthenon Frieze. Hesperia
Supplements. Retrieved from http://www.jstor.org/stable/135407411. Pereira-Menaut, G. (1997). Un pobo e unha natio moi particulares. Galicia Fai Dous Mil Anos. O Feito Diferencial Galego. I. Historia, G.
Menaut-Pereira, Coord., Saint-Jacques de Compostelle, Ed. Mus{é}e Du Peuple Galicien, 1, 237–249.12. Polito Eugenio, 1965-. (2011). La pietrificazione delle armi conquistate. Bari: Edipuglia.13. Polito, E. (2012). Augustan triumphal iconography and the Cantabrian Wars: Some remarks on round shields and spearheads depicted on
monuments from the Iberian Peninsula and Italy. Archivo Español de Arqueología, 85(0), 141–148. http://doi.org/10.3989/aespa.085.012.00814. Rodríguez Colmenero, A. (2014). Augusto na Fisterra ibérica : entre a vitoria cántabra e os albores do culto imperial : referencias ao
emperador César Augusto e membros da súa familia nas fontes escritas do noroeste hispánico amplo. Concello de Lugo, Servizo de Municipal de Arqueología,.
15. Rubin, B. B. (2008). (Re)presenting empire: The Roman imperial cult in Asia Minor, 31 BC--AD 68. ProQuest Dissertations and Theses. Retrieved from https://books.google.es/books?hl=pt-PT&lr=&id=HbnFVLT5qLkC&oi=fnd&pg=PR3&dq=(RE)PRESENTING+EMPIRE.+THE+ROMAN+IMPERIAL+CULT+IN+ASIA+MINOR&ots=BzN7o2WXaW&sig=G58IqDrAxx_6Qd90e2nB-scigDs
16. Santos Yanguas, N. (1988). El ejercito y la romanizacion de Galicia: Conquista y anexion del noroeste de la Peninsula Iberica. Retrieved fromhttp://digibuo.uniovi.es/dspace/handle/10651/20918
17. Silva, A. C. F. (1994). Origens do Porto. História Do Porto, Porto, Porto Editora, 44–117.18. Smith, R. (1988). Simulacra gentium: the ethne from the Sebasteion at Aphrodisias. Journal of Roman Studies. Retrieved from
http://journals.cambridge.org/abstract_S007543580001407619. Tranoy, A. (1977). A propos des “Callaeci” de Pline. Epigraphie et peuplement.20. Tranoy, A. (1981). La Galice romaine. Recherches sur le nord-ouest de la péninsule Ibérique dans l’Antiquité. Retrieved from
http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=1250600021. Vasconcelos, J. L. (1921). Inscrição romana de Santa Comba (Paredes). OAP, 25, 248–249.22. Zevi, F. (n.d.). L’identificazione del tempio di Marte in Circo e altre osservazioni. Publications de l’École Française de Rome, 27(1), 1047–1066.