9o

tób

er

20

09

n.1

0

DOI PUNT E MES

Ël Caval Ëd Bronz

Ant ël mèis passà i j’ero lassasse an Piassa San Carlo eda già che l’otogn pen-a rivà a l’é, ansema a la Prima, ël

mèis pì bel për gòdse l’anciarm dij pòrti ’d Turin i voroma nenslontanesse tròp. Donca, miraco për un pòch ëd gargarìa, iseguitoma a virolé për la piassa ch’a l’é na bombonera e,bele se a l’han gurane la pansa për feje sté stërmà le viture,a resta semper bela. I l’avìo ’dcò memorià coj tanti mòrt e ferìche ij tropié dël rè a l’avìo crasà mach përchè a protestavopër la pèrdita dla capital e, ant ël mèis dë Stèmber, a l’ébutasse na coron-a ’d fior për nen dësmentieje dë ’dnans a lalàpida ’d col aveniment. Tutun cola làpida a l’é postà an s’nacolòna dij pòrti, pròpi an front al local anté i voroma porteve acuriosé.

As trata dël «Caval ëd bronz» (ch’i voroma scrive con lagrafìa coreta tant për fé na frisa ’d ciairor an mes a la baraon-da dë scriture e d’acent ch’as treuvo stampà) e a pòrta ’l nòmdël monument a caval ch’a tronegia an mes a la piassa. Il’oma già dit ch’a l’è l’euvra dlë scultor Carlo Marocchetti(Turin 1805 – Passy 1867), ma chi ch’a lera chiel-sì? A l’éstàit un dij pì grand scultor piemontèis e italian ëd l’Eutsentch’a l’ha travajà prinsipalment për l’aristocrassìa italian-a eeuropenga. A dódes ani as trasferiss a Paris con la famija eambelelì a l’avrà la soa formassion artìstica con François-Joseph Bosio e Antoine-Jean Gros. La soa fama a l’era cosìspantià che quand, ant l’Ótober dël 1831, Carlo Alberto adecidìa’d fé costrùe ’n monument al grand Emanuel Filibert,la figura pì ’mportanta dla stòria sabàuda, a veul pròpi ’lMarocchetti ch’a eufrirà a la sità col ch’a l’era ’l prim monu-ment pùblich an imitassion ëd le grande «places royales»fransèise. Për cost travaj l’artista a ciamrà mach ch’a vnèissapagà la spèisa viva. Fondù a Paris ël monument a sarìa restàan cola sità për doi mèis, ant la cort dël Louvre, anans ëd rivéa Turin andoa ch’a vnirà inaugurà ai 4 ëd Novèmber 1838,postà su un basament ëd granit reusa ’d Baven, euvra costaturinèisa dël Bonsignore. Da minca banda a fà mostra l’ansë-

gna sabàuda mentre che leplache ’n bass-rilev a conto dlabataja ’d San Quintin e dla pasëd Cateau-Cambrésis. La figura’mponenta e militar dël duca al’é dventà, con la Mòle, un dijsìmboj ëd la sità ch’a l’ha guer-nalo dai bombardament ëd l’ùlti-ma guèra sarandlo ’nt un còfo ’dbòsch pien ëd sachèt ëd sabia.Dòp tanti ani caval e cavajer al’avìo dabzògn d’un pòch ëdtoaleta e ij turinèis a l’han pen-saje a felo da bin, rendendij-lo ala sità ai 13 d’Ótober 2007 an

sle nòte frapante dël«Va, pensiero» ëdVerdi.

Dòp avèj vardà lapiassa con sòmonument i viromale spale e vardoma ’llocal ch’a smon,dzorpì ’d na visualsensa uguaj dal sòdehòr, na part ëd la

stòria dla sità. Adess as ciama «Neuv Caval ëd Bronz» (las-soma mach perde la “o” con ël caplèt ëd l’ansëgna) e dal1948 a conta la gent ch’a passa sota ai pòrti. A la nàssita, conErminio De Franceschi, a duverta con ël nòm ëd «Birarìa ’l

Caval ’d Brons» e a s’ampon sùbit për la sernia ’d cocktail,bire e menù dla cusin-a ’nternassional ch’a ven-o presentàdacant a ’d ròbe caraterìstiche dël Piemont. Bin restand unpont d’arferimentëd Turin e dl’esseturinèis a treuvadistinsion për ëlservissi original.Coma ’n salòt ele-gant a la mòda, leud’artreuv për artistae ’nteletuaj a dven-ta ’dcò prest unsénter për la gentëd lë spetàcol: daj’inissi dj’ani ’50 asvëddo soens ëdpërsonagi coma Ingrid Bergman, Ava Gardner, Manuel Fangio,Errol Flynn, Lana Turner, Lex Baxter, Vittorio Gasmann, GinaLollobrigida, Wanda Osiris, Emma Gramatica, Frank Sinatra,Leopold II dël Belgio, Totò, Orson Welles, che quand ch’a passoda Turin a manco nen ëd ven-e ambelessì e i na trovoma ij nòmsël lìber ëd j’òspit.

Da antlora a l’é semper restà un local ëstòrich ant ël cheur ëdTurin e pì che un sempi bar con ristorant a l’é cobiasse con ëlmonument an mes a la piassa për dventé squasi na còsa sola’nt ël rapresenté la sità con në stil ch’as peul nen confonde congnun d’àutri. Le soe sale, le soe giojere e ij sò locaj a ten-oancora s-ciass col përfum d’un temp ch’a smija pen-a passà e,bele che sl’ansëgna a sia giontasse «Neuv» (lassand perde ’l fotpër l’ocasion përdùa dë scrive tut coma ch’as dev) a resta fremsul temp ëd cola Turin bela da vive e da tasté.

Arlasseve pura na frisa përchè ’l mèis ch’a ven i së spostero-ma mach un cicinin për vëdde coma a l’é bela e bon-a Turin.

Beppe Lachello vistda Soria ël Fujn

ël dehòr

L’intrada

L’intern dël Caval ëd Bronz

Un-a dj’ansegne sabàudedël monument