doğal gaz boru hatlarında hot-tap fıttıng kaynak ve operasyon
TRANSCRIPT
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
229
DOĞAL GAZ BORU HATLARINDA HOT-TAP FITTING
KAYNAK VE OPERASYON RISKLERININ AZALTILMASI
İÇIN KAYNAKÇI VE OPERATÖR EĞITIMI
Mehmet Serhat ELHAN1, Dr.Cevat ÖZARPA
2
1Yük. Metalurji Müh. UGETAM, İstanbul, TÜRKİYE
[email protected] 2İGDAŞ, Bakım Onarım ve Ölçüm İşleri Müdürü, İstanbul, TÜRKİYE
ÖZET
Dünyanın her yerinde üretim alanlarından uç noktalara tüketicilere, boru hattı sistemleri ile petrol, petrol
ürünleri ve doğal gaz taşınmaktadır. Dünyada enerjiye olan ihtiyacının artması da yüksek taşıma
kapasitesine sahip yüksek basınçlı yeni boru hatlarının inşaası ihtiyacını beraberinde getirmektedir. Doğal
gaz taşımacılığında mühtelif çapta iletim hatları, dağıtım hatları, iç tesis hatları kullanılmaktadır.
Türkiye’de iletim hatları, üretim alanlarından ana dağıtıcı firmalara gaz taşımak amacıyla kullanılan ve 70
bar gibi yüksek basınç altında çalışan büyük çaplı çelik borulardan oluşan hatlardır. Dağıtım hatları başta
endüstriyel kullanıcılara olmak üzere, ticari ve evsel kullanım için doğal gaz taşımak için kullanılan hatlar
olup ve iletim hatlarına kıyasla daha düşük basınç altında (12-19 bar) çalışan çelik borulardan inşaa
edilmektedir.
Boru hatlarında ürün akışını kesintiye uğratmadan mevcut hattan branşman almak veya hat üzerinde
onarım yapmak için hot-tapping (canlı delme) işlemi ve plugging (tıkama) olarak bilinen teknikler
geliştirilmiştir.Hot-tap işlemi canlı hatdan yeni bir hat almak amacıyla canlı hat üzerine özel bir fitting
(bağlantı) parçası kaynak yapılıp drilling ve cutting (delme ve kesme) makinasıyla yapılan delme işlemi
olarak tanımlanabilir.Bu işlem herhangi bir ürün sızıntısına veya kaçağına neden olmaksızın yapılabilir.
Stopple hot-tap işleminde canlı hattaki gaz akışı planlı olarak geçici olarak durdurulur. Kepleme (körleme)
işlemi hat içerisindeki akışı geçici veya sürekli olarak kesme işlemidir.Bu işlem boru hattı üzerine ilaveler
yapılacağı zaman yada hat üzerinde onarım işlemleri yapılacağı zaman kullanılabilir. Fittings hat
içerisinde akış devam ederken boru üzerine hot-tap fitting kaynağı yapılacağından, kaynak tekniği boru ve
fittings arasında güvenilir bir bağlantı elde edebilmek için dikkatlice gözden geçirilmelidir. Etkili bir
hizmet kaynak programı ile canlı hat üzerinde kaynak işlemi güvenli bir şekilde gerçekleştirilebilir.Bu
programlar yapılacak kaynakların yeterliliğini sağlamak için uygun ve gerekli önlemleri içermelidir.Çünkü
yukarıda bahsedilen tüm işlem adımları yüksek basınç altında yapılmakta olup bu çalışmalar bazı riskleri
içermektedir.
Doğal gaz dağıtım şirketleri şehir içi gaz dağıtım işlemlerini çelik boru hatları ile yaparken şehir üst ve
altyapısında yapılan proje değişikleri sebebiyle mevcut çelik doğal gaz boru hatları üzerinde hot-tap
operasyonlarına ihtiyaç duymaktadır. Bunun içinde gaz dağıtım firmaları bünyelerinde olmayan yeni
teknoloji ve uygulamalarını şirketlerine sorunsuz bir şekilde transfer etmeleri gerekir. Bu sürecin iyi
yönetilerek olası yeni risklerin azaltılması çalışmaları yapılmalıdır.
Bu bildiride hot tap fitting kaynağı esnasında ve sonrasında yapılan işlemlerden kaynaklanan riskler tespit
edilerek, risklerin azaltılması için yapılması gereken çalışmalar üzerinde durulacaktır. Tespit edilen
risklerin azaltılması çalışmaları konusunda yapılan çalışmalardan örnekler verilecek, kaynakçı ve operator
eğitimleri konusunda yaşanan problemler ve çözüm önerileri açıklanacaktır.
Anahtar Kelimeler: Hot-Tap Fitting Kaynağı, Hot-tap Operasyonu, Doğal Gaz Çelik Hatları, Yeni
Teknoloji Transferi, Gazlı Hatlarda Çalışma Riskleri, Kaynakçı Eğitimi
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
230
1. HOT-TAP NEDIR?
Canlı hattın devamını sağlamak, hattı deplase etmek, körlemek veya bölgesel tamir
işlemlerini yapabilmek için gaz arzını kesmeden özel bağlantı aparatları (fittings) ile temin
edilir. Hot-tap fittingsler ince taneli yapı çelikleri olup yüksek mukavemet, daha iyi tokluk,
kaynaklanabilirlik ve iyi korozyon direnci özelliklerine sahiptir.Branşman alma, stopple,
körleme operasyonlarında hot-tap fittings canlı boru hattı üzerine montajlanarak kaynaklı
imalat ile birleştirilmesi, delinmesi ve tapalanması bölümlerinden oluşur.Fittings çelik boru
hattı içerisinde akış devam ederken boru üzerine kaynağı yapılacağından, kaynak tekniği
boru ve fittings arasında güvenilir bir bağlantı elde edebilmek için dikkatlice gözden
geçirilmelidir.Canlı boru hattının delinmesi ve tapalama işlemlerinde kapalı ortamda gazın
ortama çıkışı sağlanmadan uygun, bakımlı ekipman ile hassasiyetle yapılması gerekmektedir.
Resim 1. Doğalgaz çelik hattı branşman bağlantısı için hot-tap fittings kaynağı
2. HOT-TAP OPERASYON RİSKLERİ
Hot-tap ekipmanları yurt dışında imalatı yapılmış olup Türkiye’de petrol, doğal gaz iletim ve
dağıtım hattında branşman ve körleme operasyonlarında bu ekipmanlar kullanılmaktadır.Bu
ekipmanların Türkiye’deki işletme hatlarına uygunluğu, adaptasyonu gerekmektedir.
Ekipmanı kullanacak personelin yetkinliği sağlanmalıdır.Alaşımsız, ince taneli ve düşük
alaşımlı hot-tap fittings çeliklerin kaynaklanabilir özelliği olmakla birlikte, kaynaklı imalatta
karşılaşılan en önemli problem hidrojen çatlağıdır. Doğal gaz şehir içi dağıtım hatlarında
4,37 mm den 11,13 mm ye kadar et kalınlığa sahip çelik borular kullanılmaktadır. Özellikle
ince cidarlı çelik borular üzerinde fittings kaynağı yapılması canlı borunun delinmesi riski ile
karşı karşıya kalınacaktır.Hot tap opeasyon riskleri 5 ana başlıkta toplanalarak aşağıda alt
başlıklarla verilmiştir.
2.1. Teknoloji Transfer ve Adaptasyonu
Teknolojinin üretilmiş olması transferi ve kullanılması için yeterli değildir. Transfer
yapılması düşünülen ülkelerin teknolojiye adaptasyon hızı, eğitim seviyesi, çalışanların
teknik kapasitesi, mevcut alt yapılar, finans ve ticaret sistemleri önemli rol oynamaktadır.
Sonuç olarak her teknoloji her ülke için çözüm oluşturmayabilir. Uluslarararası teknoloji
transferi;
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
231
1) Dünyadaki teknolojik gelişmelerin izlenmesi,
2) Gereksinim duyulan (bilgi, beceri, makine sistemi vb) teknolojilerin seçimi,
3) Seçilen teknolojilerin ülkeye ithali,
4) İthal edilen teknolojilerin ulusal koşul ve teknolojilere uyarlanması,
5) Geliştirilmesi
6) Yayılması
olmak üzere birbirini izleyen işlemlerden oluşmaktadır. Transfer edilen teknolojinin kendi
bünyemize uyarlanması aşaması teknolojinin kullanılabilmesi için teknolojinin kendi
gereksinimlerimize uygun hale dönüştürülmesi, yeni teknolojinin entegre edilmesi ve
teknolojide gerekli mühendislik ve uygulama ayarlamalarının yapılmasını kapsar. (1)
Ülkelerin uyguladıkları strateji ve politikalar, Ar-Ge faaliyetlerini ve yenilik yapma
kapasitelerini doğrudan etkilemekte ve yönlendirmektedir.Bu sebeple ulusal teknolojik
çabalar teknolojik yeteneğin sağlanabilmesi için belirleyici bir role sahiptir. Ulusal çabalar
olmaksızın ülke ekonomilerinin kendilerine has bir Ar-Ge sistemi kurması da transfer edilen
teknolojilerin özümsenerek yeniden üretilebilir hale getirilmesi de mümkün değildir. Diğer
bir ifade ile ulusal teknolojik çabalar teknolojik yeteneğin diğer kaynakları olan teknoloji ve
emek transferinin ve taklidin belirleyicisi durumundadır.Teknoloji transferi teknolojik
yeteneklerin geliştirilmesi açısından önemli bir kaynak olmakla birlikte sadece teknoloji
transferine odaklanmış politikalar yeteneklerin sağlanması ve geliştirilmesi açısından yeterli
değildir.Teknoloji transferinin ulusal teknolojik yeteneği arttırıcı etkisi ulusal düzeyde
geliştirilen özümseme kapasitesine bağlıdır. (1)
Teknoloji transferi yapılan ekipmanlar iletim ve dağıtım hatlarının işletme şartlarına,
bağlantı aparatlarına, oluşabilecek olumsuz operasyonel problemlerde alternatif müdahale
imkanlarına uyumlu olmalıdır. İletim hatları 35-70 bar, dağıtım hatları 12-19 bar aralığında,
akışkan hızı maksimum 25 m/sn şartlarında çalışmaktadır. (8)
Şekil 1. Teknoloji transfer ve adaptasyonu riskleri
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
232
Transfer edilen teknolojinin seçiminden uyarlanmasına, kullanılmasından yeniden
tasarlanmasına ve nihayet teknolojik yetenek birikiminin sağlanmasına kadar her aşamada
belirleyici rol oynayan işgücü ve işgücünün verimliliğidir. (1)
Hot-tap operasyonları için eğitimli, belgeli ve her düzeyde nitelikli teknik eleman ihtiyacının
karşılanması da ciddi bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır.Gaz akışını durdurmadan, çelik
boru hattından deplase veya branşman hat alınması gerektiğinde, fittingi boruların üzerine
kaynaklama zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.Oldukça riskli olan bu işlem ve canlı hat
üzerinde delme-tapalama işlemleri konusunda tecrübeli personel tarafından yapılmalıdır. (2)
Transfer edilen teknolojinin, temin edilen kaynaktan eğitimi alınmalı ve onların
nezaretinde demo ve reel pratik uygulaması yapılmalıdır. Personel ekipmana hakim olması
gerektiği gibi olağan dışı durumlarda ekipmanın faaliyet kapasitesini ve müdahale
yöntemlerini bilmelidir. (8)
Transfer edilen teknolojini kullanım öncesi ve sonrası kontroller, periyodik
kontrolleryapılmalı ve ekipmanın ön görülen verimli kullanım süresi içinde faaliyetini
sürdürebilmelidir. Kullanıcı personelin ekipman bakım yeterliliğine haiz olması gerekmekte
olup hangi şartlarda/süreçlerde imalatçı bakımı yapması gerektiği, bakım konumu, şartları
belirlenmesi gerekmektedir.
Teknoloji transferinde cihazın verimli çalışma süresi içinde bakım veya kullanım şartları,
değiştirilmesi gereken parçaların, temini ve stoklu çalışılması işlerin aksamaması adına
önemlidir. Yedek parçaların yerli temini veya imalatçı firmadan temin şartları teknoloji
transferinden önce belirlenmiş ve tanımlanmış olması gerekmektedir.
2.2. Malzeme ve Ekipman
Hot-tap operasyonunda üç temel bileşen vardır; fittings, vana ve hot-tap makinası.Fitings
gövdesi iki parçalı veya yekpare olup kaynaklı imalat ile canlı boru üzerine kaynak yöntemi
ile montajlanır.Fittings in canlı boru üzerine montaj öncesi borunun kimyasal, fiziksel
mekanik özellikleri bilinmelidir.Kaynak yapılacak boru cidar kalınlığı ve laminasyon
kontrolü yapılmalıdır. (8)
Resim 2. Hot-tap fittings
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
233
Resim 3.Ultrasonik muayene ile çelik boru cidar kalınlığı ve laminasyon kontrolü
Hot-tap fittigsin canlı boru üzerine kaynaklı montajından sonra NDT kotrolü yapılıp amacına
yönelik branşman bağlantısı/stopple işlemi yapıldıktan sonra basınç testi de yapılarak
fittings dayanım ve sızdırmazlık testine tabi tutulur. (3)
Hot-tap cutter delme testeresinin özel türüdür. Hot-tap adaptörü yuvasının içinde ortada bir
pilot delici ile monte edilmiştir.Tapping adaptörün iç tarafına oturacak şekilde ve Hot Tap
makinenin çalışma ucuna Hot Tap cutter pilot, bir cutter tutucu takılır.Boru kesilirken tapa
adaptörü cutter, cutter tutucu, cıvata ve vanalar boru sisteminin basıncını içerecektir. (3)
Cutter kesici dişleri zaman içerinde aşınmakta ve körelmektedir.Diğer bir problemde cutter
ın kırılmasıdır. Hot-tap operasyonlarında dişlerin kırılması ve körelmesi sonucu coupon
(kesilen parça)un kesilmemesi veya kısmen kesilerek tapa adaptörünün boru işletme
basıncına maruz kalması operasyonel zorluklara sebep olacaktır. Bu bakımdan hot-tap
operasyonları öncesi cutter dişlerinin kesebilirliği ve kırık olup olmadığı kontrol
edilmelidir.Cutter daki dişlerin biri veya birkaçı boru coupon kesme sırasında boruya
saplanıp kalması durumunda diğer cutter dişlerin kırılmasına neden olur. Cutter dişleri %25
oranında kırık oluncaya kadar kullanılabilirler.Cutter yedek parka olup, stokta sürekli
bulundurulmalıdır.
Cutter tarafından kesilen kupon çalışmanın sağlıklı ilerlemesi için borudan çıkarılması
gerekmektedir.Kuponun borudan %100 çıkartma olasılığı olmamakta olup boru içine düşme
olasılığı her zaman bulunmaktadır. Cutter da bulunan pilot delicideki u-teller dışa doğru
katlanabilir olup operasyon öncesi kontrolü yapılmalı, kuponu muhafaza edebilmek için
birden fazla u-teller kullanılmalıdır.
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
234
Resim 4. Cuttur –pilot ve u-teli
Resim 5. Cutter tarafından kesilerek u-teline takılmış kupon
Kupon u-tel tarafından tutulamayarak boru içine düşmesi durumunda boru çapının
daralmasına neden olacaktır.Akışkan hızı boru çapı ile ilşkili olup çapı daraltan kupon akış
hızının değişimine neden olacaktır.Akışın olduğu bir boruda sabit debide çapın daraltılması
(çapın küçülmesi veya boru içinde kalan bir parça nedeniyle) durumunda yerel olarak gaz
akış hızı artacaktır. Akış hızının artması yerel olarak basınç kaybına / basıncın bölgesel
olarak azalmasına yol açacaktır. (TS 7363, TS6565). Gaz akışkanlar için boru çapı, basınç,
debi ne olursa olsun Reynolds sayısının belli bir değeri geçmesi istenmez.Bu nedenle çelik
doğalgaz boru hatlarında maksimum gaz akış hızı 25 m/s ile sınırlandırılmıştır.Bu değerin
üzerine çıkılması Reynolds sayısını artırır. Bu sayının belli bir sınır değeri aşması halinde
akış türbülanslı hale gelir. Boru içesindeki akışkan içinde kalan parçacıklar, partiküller
saniyede 25 metreden daha hızlı olarak sürükleneceklerdir. Boru içerinde kalan cüruf, tortu,
kum vb partiküller kurşun hızı ile savrulacak ve boru iç yüzeyini, dirsek, tee, vana gibi
fittingslerin ciddi şekilde aşınmasına ve hasar görmesine yol açacaktır.Boru içerisine hot tap
operasyonu sonrasında düşebilecek coupon da aynı şekilde yüksek hızlarla savrulacak, vana,
dirsek vb noktalarda yada parçanın çapıyla aynı çaplı boru içerisinde sıkışacak ve çapın
daralmasına ve akışın bozulmasına neden olacaktır. Büyük çaplı bir boruda ise küçük çaplı
bir parçacık sürüklenerek yüksek hızda savrulacak ve borunun hasar görmesine neden
olabilecektir.
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
235
Hot- tap fittings in eksantirik olmasından dolayı yapılan montaj sonrası delme ve kupon
çıkartmalarda problemler yaşanabilir. Kupon tam kesilmeyerek kopmayabilir.Borunun
ekseni ile hot-tap fitting in ekseni aynı olması gerekmektedir.Fittings eksantirik olması
nedeni ile tam merkezleme oldığından kupon kesilmesi tüm çevrede eş zamanlı
başlayamayacak.Darbeli kesim olacak ve kesme aparatının bıçakları hasar alabilecektir.
Kesme tamamlanamama veya kesilen parçanın yırtılarak kopması veya çıkarılamaması söz
konusu olabilecektir. Uygun kesim yapılamadığından stopple sleeve in kenarındaki kauçuk
malzemenin boruya indirilmesi sırasında kesilmesi hasar görmesi ile sızdırmazlık işlevinin
gerçekleştirilememesi söz konusu olabilir. (8)
Hot-tap operasyonunda delme işleminden sonra tapalama işleminde tapa kesinlikle
zorlanarak hareket ettirilmemelidir.Tapalama işleminde tapa vana veya fittingse takılması
nedeniyle aşırı zorlama yapılması sebebiyle tapa göbek milinin büküldüğütespit
edilmiştir.Sandvich vana altında tapanın sıkışması durumunda gazı kesilemeyeceği için boru
hattından gaz kesilerek, boşaltılarak operasyonun tamamlanması gerekecektir.Tapada
bulunan o-ring in hasar görmemesi gerekir.Tapanın oturduğu yüzey temiz olmalı ve o-ring
deforma olmamalı.Aksi taktirde tapalama sonucunda o-ring deformasyonu nedeni ile gaz
kaçağı olabilecektir.
Şekil 2. Malzeme ve ekipmandan kaynaklanan riskler
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
236
Resim 6.Tapalama işlemi, tapa, o-ring
Kesme ve tapalama milleri hidrolik olarak çevrilme işlemi yapılmakta olup mil ne kadar
fazla açılırsa okadar fazla tork ve burkulma olacaktır. Milin burkulma problemi ile
karşılaşılmış ve ekipman geri çekilemediği için gaz boşaltılarak operasyon tamamlanmıştır.
Mevcut ekipmanlar aynı firma tarafından geliştirilmiş olsa dahi eklenen aksesuarlar ve
ekipmanların birbirleri ile uyumu ile ilgili risklerin oluşabileceğini bu olay ile görmüş olduk.
Resim 7. Stopple mili
Stopple makinasında stopple indirilirken iki taraf arasında akış olmaması gerekmektedir. By-
pass hattı yapıyorsan, braşman gazlıyorsan boru içinde akış en fazla 5 m/sn kadar ise stopple
indirilebilmekte. By-pass yoksa doğal gaz çelik hattın bir tarafında vana kapatıyorsun diğer
tarafında stopple işlemi yapıyorsan akış 0 m/sn olmalıdır. Vana kapatılmayıp akışın
devamlılığı sağlanmışken stopple tapa indirmeye kalkarken stopple tam boru iç cidarına
oturmadan boru içindeki basınç kademeli düşmeden aniden basıncı düşmesi söz konusu
olduğunda yükü stopple miline binmektedir ve milin yamulmasına neden olduğu tespit
edilmiştir.
2.3. Personel
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
237
Şekil 3. Personel riskleri
Hot-tap operasyonlarında, canlı boru, hot-tap fitting, işletme şartları, çevre şartları, kaynak,
delme-tapalame ekipmanları ve uygulamaları hakkında bilgili, Yetkin ve sertifikalı personel
tarafından yürütülmeli ve yapılmalıdır (8).
Hot-tap fittings in canlı boru hattına kaynak edilmesinde kaynak kalitesi ve uygunluğu önem
arz etmektedir. Delme ve tapalama işlemlerinde de ekipman kullanım şartları ve operasyon
prosedürlerine uygun hareket etmek işin kalitesi, iş sağlığı güvenliği açısından önemlidir
(8). Kaynaklı imalatların uygun yapılmaması birçok soruna neden olmakla birlikte, ortaya
çıkan sonuç açısından iki nokta özellikle önem arz etmektedir;
• Uygun olmayan kaynak işlemleri doğrudan verimliliği düşürüyor, maliyetleri artırıyor,
• Uygun olmayan kaynak işlemleri tehlike potansiyeli olan, yüksek risk içeren ürünlerin
ortaya çıkmasına neden oluyor.
Kaynaklı imalat teknolojisi uygulamalarında da kalite süreci göz ardı edilemeyecek bir
öneme sahiptir.Üretimlerin uluslararası boyuta taşması, kalite ve standartlar açısından
zorunlulukları da beraberinde getirmektedir.Bu konudaki temel sıkıntı, kaynak tekniği
alanında çalışan personelin eğitimi ve belgelendirilmesidir (2).
Her konuda olduğu gibi kaynaklı imalat teknolojisinde de yaşanması muhtemel sorunların
oluşmaması ve kaynaklı imalat kalite seviyesinin yükseltilmesinde eğitim en temel
unsurlardan biridir.Uluslararası kaynak standartlarına uygun kaynak yöntemi ve kaynak
donanımı ile yapılan kaynak, kaynak kalitesi için esas teşkil etmektedir.Kaynak kalitesini
sağlamak açısında önemli faktörlerden biri de bu güvenceyi sağlayacak yetişmiş
kaynakçıdır.Yeterlilik seviyesinin göstergesi, akredite sertifika gibi somut bir belgedir.
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
238
Kaynakçıların sertifikalandırılması; kaynaklı imalatta çalışacak kaynakçıların ilgili
standartlarına göre ilgili akredite kurum yetkili personeli nezaretinde kaynakçı sınavlarının
yapılıp, test parçalarının tahribatsız ve/veya tahribatlı test sonuçlarının değerlendirilerek
sertifikalandırılması hizmetidir.(2)
Hot-tap fitting in canlı boru hattı imalatında, canlı borunun yakıp delinmesi (burnthrough) ve
kaynakta hidrojen çatlağı oluşması iki önemli risk olarak karşımıza
çıkmaktadır.Türkiye’deki doğal gaz dağıtım hatlarında boru cidar kalınlığı 4,37 mm den
başlamakta olup, basınçlı bir boru üzerinde kaynak yapılırken eğer kaynak havuzunun
altındaki erimemiş alan borunun iç basıncını taşıyabilecek kadar yeterince güçlü değilse
yakıp delme problemi ortaya çıkar. Boru et kalınlığı ne kadar büyük olursa yakıp delme riski
o kadar az olur (4).
Hot-tap operasyonlarında hidrojen çatlağı riski diğer kaynak durumları ile kıyaslandığında
daha fazladır. Bunun sebebi akan ürünün etkisi ile kaynak bölgesinden ısı akış oranının
artmasıdır. Bu durum soğuma zamanının kısalmasına yol açar. Bununla birlikte sert mikro
yapıların artmasına sebep olur. Buda hidrojen çatlağına daha fazla duyarlılığa neden olur.
Düşük hidrojen içerikli elektrotları kullanarak ve daha dikkatli ısı girdisi kontrolü ile çatlak
riski düşürülebilir (4). Hidrojen çatlağını önlemek için onaylı prosedür hazırlanmış olması
gerekmektedir.
Kaynak prosedürü konusunda bilgili ve prosedüre uygun kaynak yaparak riskleri minimize
edecek kalifiye personel gerekliliği duyulmaktadır. Kaynakçının teorik bilgisi kadar Pratik
yetkinliğide hot-tap fitting kaynaklarında ön plana çıkmaktadır. Delinme riskine karşı
kaynak havuzunu ustaca control edebilmesi gerekmektedir. Özellikle canlı borunun delinme
riski psikolojik olarak kaynakçıyı etkilemektedir. Kaynaklı imalatta akredite sertifikaya
sahip, kaynaklı imalat konusunda teorik ve pratik kalifikasyonu olan, öz güveni yüksek
kaynakçılar çalıştırılmalıdır.Canlı hat üzerine hot-tap fitting kaynağı öncesi akışkan sistem
veya gazlı (azot gazı) demo uygulamalar ile kaynakçıya prosedürü uygulayabilme,öz güven
verme ve kaynak kontrolündeki mahareti arttırma imkanı sağlanmalıdır. Sağlık, fiziki ve
psikolojik durumu uygun olan kaynakçılar canlı hat üzende hot-tap fitting kaynağında
çalıştırmalıdır (8).
Resim 8. Acemi kaynakçılara için demo hot-tap kaynak uygulaması
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
239
Delme ve tapalama işlemlerinde çalışan personel, ekipmanın temin edildiği şirket tarafından
eğitilmiş ve sertifikalandırılmış olmalıdır. Teknoloji transferinde ekipman bilgisi ve
personelin yetiştirilmesi önemli kriterlerdendir.Personel, ekipman kullanımı, bakımı,
periyodik uygulamaları, doğabilecek olumsuz durumlarda nasıl müdahale edebileceği
konusunda yeterli bilgi ve deneyime sahip olması gerekmektedir. Canlı hat üzerinden
yapılan delme, tapalama işlemlerinde yapılacak hatalı uygulama can ve mal kaybına
sebebiyet verebilir. Bu sebeple bu kapsamda çalışan kişilerin yetkinliği, deneyimi ve
problemlere soğuk kanlılıkla müdahaleleri önemlidir. Personellere delme ve tapalama
işlemleri demo ortamında yaptırılması ve saha uygulamalarında teknoloji transferi yapılan
şirket uzmanları nezaretinde çalışılması gerekmektedir.
2.4 Onaylı Prosedür ve Şartnameler
Aktif boru hatları üzerinde hot-tap fittingin kaynatılması ve delinmesi işin pratikliği ve
ekonomikliği açısından son uygun teknik olup, şirketler bu teknolojiyi kendi iletim ve
dağıtım hatlarında uygularken diğer taraftan bazı zorluklarla karşılaşabilirler. Özellikle
fittingin kaynağında karşılaşılan zorluklar nedeni ile imalatçılar özel imalat programları ve
geriştirilmiş kaynaklı imalat sistemlerine kendilerini adapte etmeye çalışmışlardır.Bu
programlar yapılacak kaynakların yeterliliğini sağlamak için uygun ve gerekli önlemleri
içermektedir (5).
Aktif hatlar üzerinde yapılacak kaynak işleminde belirlenen parametrelerden bazı örnekler
ile birlikte birçok şirket kaynak prosedürlerinde yer alan ortak konular ve uygulamada
görülen önemli hususların listesi aşağıda verilmiştir:
• Teknik tasarım - Örneğin, Çeşitli uygulamalar için hot-tap fitting tipi, tamir kelepçesi
kalınlığı
• Kısıtlamalar ve sınırlamalar - örneğin, gerekli minimum et kalınlıkları, çalışma
çevresinin yangın güvenliği
• Kritik parametrelerin belirlenmesi - örneğin, akış hızı, basınç, boru malzemesi karbon
eşdeğeri
• Nitelikli kaynak prosedürünün Seçimi - örneğin, uygulama için uygun, nitelikli Kod ve
standartlar, şartnameler
• Kaynak için hazırlık; Örneğin, kaynakçı, çalışma için yeterli ortam, yeterli
şartlandırılmış elektrotlar
• Saha kaynak gereksinimleri - örneğin, uygun kaynak sırası takip edilmesi, kaynak
parametre aralıklarının gözlemlenmesi
• Muayene ve test - örneğin, muayene yöntemi, tapalama öncesi alınan bağlantı branşının
basınç testi
• Güvenlik - örneğin, belirli bir uygulama için alınması gereken önlemler, vb
• Yaygın olarak gözardı edilen ve yanlış anlaşılan konular şunlardır:
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
240
• Yakıp delmeyi (burnthrough) önlemek için boru cidar kalınlığı
• Basınç limiti
• Akış hızı limiti
• ITAB (HAZ)sertlik limiti
• Boru malzemesinin kimyasal özellikleri
• Düşük hidrojenli elektrot tedariği
• Isı girdisi kontrolü (3)
Şekil 4. Onaylı prosedür ve şartnameler
Hot-tap yapılmadan önce uyarılar;
• Hot-tap rutin bir işlem olarak kabul edilmeyecektir, fakat hiçbir pratik bir alternatif
olmadığı zaman kullanılacaktır.
• Hot-tap eğitimli ve deneyimli ekipler tarafından yapılmalıdır.
• Soğuk gaz hatlarında hot-tap iş sağlığı-güvenliği ve metalurjik kaygılara neden olur.
Şirket onaylı yazılı planlara, prosedürlere göre operasyonlar yapılacaktır.
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
241
• Her hot-tap için, delme ve kesme yapılacak olan borunun yeterli duvar kalınlığına sahip
olup olmadığı ultrasonik kalınlık ölçüm cihazları ile ölçülecektir. Mevcut borunun duvar
kalınlığı basınç artı kaynak için gereken kalınlığa en azından eşit olması gerekir.Kaynak
havuzunun kontrolü kaybedildiği zaman basınç için gerekli kalınlık düşeceğinden risk
oluşturacaktır.
• Boru hatları tam basınçta ve tam akış koşulları altında faaliyet gösterirken, aktif
durumdaki boru hatları üzerinde kaynak için kaynak prosedürü geliştirilmesi gerekir ve
aynı zamanda kaynakların kalitesi, yüksek eğitimli, işgücü olarak yeterlilikleri
belgelenmiş personel ile sağlanmalıdır. (3)
2.5. İşletme ve Çevre Şartları
Basınçlı bir boru üzerinde kaynak yapılırken eğer kaynak havuzunun altındaki erimemiş alan
borunun iç basıncını taşıyabilecek kadar yeterince güçlü değilse yakıp delme problemi ortaya
çıkar. Boru et kalınlığı ne kadar büyük olursa yakıp delme riski o kadar az olur. Akan ürünün
dengesiz durumu basınç altında ısıtma uygulandığı zaman şiddetli reaksiyonlara yol açabilir.
Bu olay iç duvar sıcaklığının bir kritik sıcaklık değerini aşması önlenerek yapılan bir takım
özel önlemlerle önlenebilir. Bu kritik sıcaklık akan ürünün doğasına tabidir (4).
Resim 9. Yakıp delme
Canlı hat kaynağından önce boru cidar kalınlığı ultrasonik test yöntemi ile ölçülmeli. Kaynak
bölgesinde korozyon, erozyon malzeme hatası olmadığı belirlenmelidir.Düşük hidrojenli
prosesler ve ısı girdisini sınırlayan prosedürler kullanıldığı zaman boru cidarı içine doğru
olan kaynak banyosunun yay şeklindeki penetrasyonu en aza indirecektir. 6,4 mm cidar
kalınlığında canlı hat üzerine kaynak uygulanabilmektedir. 6,4 mmden az kalınlıklarda
termal analiz modelleri (Battelle veya PRCI modeli gibi) güvenli ısı girişi seviyelerini
belirlenerek canlı hat üzerine kaynak yapılabilir (5).
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
242
Minimum kaynaklanabilir kalınlığı güçlü kaynak penetrasyon bağlıdır. Bu nedenle, nitelikli
kaynak prosedürü sapmalar minimize edilmelidir. Battelle modelinde 3 mm çaplı elektrot ile
kaynak işleminde, yaklaşık 120 Amp civarındaki kaynak akımında, kaynak hızı en az 10
cm/dak olması zorunluluğu belirtilmiştir.
Basınç altında ve operatif basınç %100 de iken en az kaynaklanabilir kalınlık Battelle
yaklaşımına göre 4,65 mm dir. Kaynak esnasında gaz basıncı işletme basıncın %80 ve %60
ına düşürüldüğünde minimum kalınlık sırasıyla 4,80 mm ve 5,30 mm olmalıdır. Kaynak
yapılan bölümde gaz akış oranı arttığından minimum kaynaklanabilir kalınlık artar (6).
Şekil 5. İşletme ve çevre şartları
Basınç azaltma oranı aşağıdaki formülizasyon ile belirlenir. Basınç düşürmeleri burn-
through un önlenmesi için yetersizdir. Kaynak banyosu altındaki erimemiş alan (982 0C da
ısınmış olduğunda) burn-through çok düşük basınçlarda bile oluşacaktır. Basınç azaltmalar
burn-through önlemek adına etkisizdir. Burnthrough önlenmesi için daha uygun bir yaklaşım
ısı girişini sınırlayarak iç yüzey sıcaklığını kontrol etmektir. Çalışan personelin güvenliği
için basınç düşürülebilir.
P = 2S (t-c) 0.72/D
where: P = Basınç (psi)
S = Borunun minimum akma mukavemeti (psi)
t = Nominal boru kalınlığı (in.)
0.72 = boru hattı dizayn faktörü
D = Nominal boru çapı (in.)
c = Kaynak havuzu ısısı ile metal kaybı(5)
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
243
Resim 10. Çelik boru kaynakta hidrojen çatlağı
Hot-tap operasyonlarında hidrojen çatlağı riski diğer kaynak durumları ile kıyaslandığında
daha fazladır. Bunun sebebi akan ürünün etkisi ile kaynak bölgesinden ısı akış oranının
artmasıdır. Bu durum soğuma zamanının kısalmasına yol açar. Bununla birlikte sert mikro
yapıların artmasına sebep olur. Buda hidrojen çatlağına daha fazla duyarlılığa neden olur.
Düşük hidrojen içerikli elektrotları kullanarak ve daha dikkatli ısı girdisi kontrolü ile çatlak
riski düşürülebilir. Ön ısıtma uygulaması bu riski azaltmak için kullanılabilir fakat akan
ürünün soğutma kapasitesi bunu verimsiz duruma getirebilir. Sıcak paso uygulaması sertliği
kontrol edebilmek için kullanılabilir. Geleneksel olarak kaynak bölgesi 350 HV i geçmediği
kaynak prosedürleri uygulanabilir prosedürlerdir. Kaynak, HAZ bölgesinde sertlik 350 HV
geçmesi durumunda hidrojen kaynaklı çatlak riski ortaya çıkacağından kaynak prosedürü
yeniden değerlendirilmelidir. Yakıp delme ve hidrojen çatlağını dengeleyecek kaynak
prosedürleri seçerek aktif boru hattı üzerine kaynak yapılabilir. En az ısı girişlerini
ayarlamak, kabul edilebilir düşük iç yüzey sıcaklıkları korumak için başarının anahtarları
düşük hidrojen içerikli kaynak elektrotlarıkullanmaktır (7).
Hot-tap kaynağı için güvenli prosedürleri, ısı akış modelleme teknikleri ve nitelikli akış
döngüleri kullanılarak tasarlanabilir. Bu yaklaşımın bir parçası da, canlı boru hattının
soğutma kapasitesini karşılamak ve/veya kontrol etmektir.Bunun için ölçme teknikleri
mevcuttur.Kaynak soğutma hızı, kaynak işlemi tarafından uygulanan ısı miktarı ve boru
içindeki akışkanın uzaklaştırmış olduğu ısı miktarı arasındaki bir dengedir.
Düşük gaz akış hızları aynı zamanda daha düşük ısıl dağılımı oluşturur, hem erimiş havuz
derinliği hem de boru iç duvar yüzeyinde sıcaklık biraz artar. Bunun için küçük kalınlıklar
için kaynak yapabilecek prosedürler geliştirilmelidir. Bunu yaparken maksimum gaz basıncı
ve yüksek gaz akış hızları güvenlik düzenlemeleri ile uyumlu elde edilmeli ve 80 Amp
akıma kadar yanabilecek elektrot çapları kullanılmalıdır (6).
Kışın hot-tap fittins kaynağı istendiği zaman küçük çevresel sıcaklıklar büyük gaz
akışlarında taşınır.Basınç azaltılarak akış arttırılabilir.Ülkemizde yazın akış hızı düşük
olduğundan hot-tap fittings kaynak işlemi yapılması tercih edilmemektedir.Özellikle doğal
gaz kullanımının daha yüksek olduğu zaman dilimlerinde canlı hat üzerinde kaynak yapmaya
önem gösterilmektedir (6).
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
244
3. RİSKLERİN TESPİTİ VE YÖNETİLMESİ
Hot-tap operasyonları için tehlike ve riskler belirlenmelidir.Riskler operasyon öncesi
tanımlanmış olmalı risk analizi oluşturulmalıdır. Ramak kalalar belirlenmeli ve bunlar
dikkate alınarak risk değerlendirmesi yapılmalıdır. Bu konuda personel bilgilendirilmelidir.
Şekil 6. Risk değerlendirme süreci
Tablo 1. Risk ve önlemi
RİSK ÖNLEM
Kesicinin kırılması Kesicilerin dişlerinin periodik kontrolü
Kupon parçasının boru içine düşürülmesi
U-telin kontrolü,Personel kalifikasyonu
Burning through Uygun cidar kalınlığı, Uygun gaz akış, Optimum kaynak akımı Optimum Kaynak hızı
Fittingin eksantirikik olması Montaj öncesi simulation
Göbek milinin aşırı zorlanması Uygun tork, Uygun malzeme, Personel kalifikasyonu
Tapa o-ringininin hasar görmesi Personel kalifikasyonu
Hidrojen çatlağı Uygun elektrot, Uygun gaz akışı, Sıcak paso uygulaması, Ön ısıtma, Kaynak sonrası ısıl işlem
Genel kaynak hataları Uygun prosedür, Uygun yöntem, Demo uygulaması, Uygun parametreler, Isı girdisinin kontrolü, Haz sertliğinin kontrolü Yüksek gaz akışı
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
245
Hot-tap fittings canlı hat kaynağıoperasyonel olarak en riskli bölümünü
oluşturmaktadır.Burada çalışacak kaynakçının kalifiye olması, öz güveni bulunması, ruhen
ve bedenen bu kaynağı yapmaya hazır olması gerekmektedir.Kaynakçılar uzun yıllar boru
hattı imalatında çalışmış, deneyimli olsada canlı hat üzerindeki kaynaklı imalatlar için
yetkinlik ve öz güven özel değerlendirilmelidir.Boru hattı kaynağında hatalı kaynak olması,
sıcak pasodan sonra kök paso kaynağın aşırı taşlanması, yüksek akımla kaynak yapılması
veya kaynak hızının düşük olması sonucundameydana gelebilecek olan yakıp delme
hatasının telafisi vardır.Fakat canlı hat üzerindeki hot-tap kaynağında yakıp delme meydana
geldiğinde boru hattından doğal gaz çıkışı olacaktır.Çalışan personel yanma, boğulma riski
ile karşı karşıya kalınacak, kesintisiz gaz arzı sağlamak amacı ile gerçekleştirilen hot-tap
operasyonu amacına ulaşamayacak ve doğal gaz kullanıcılarına doğal gaz arzı
sağlanamayacaktır.İletimveya dağıtım hattında yakıp delmenin meydana geldiği lokasyonun
her iki tarafındaki vana mesafesi kadar doğal gaz çıkışı olacak ekonomik kayıp meydana
gelecektir (8).
Resim 11. 450 pozisyonda hot-tap fitting yan ve köşe kaynağı simülasyonu
Hot-tap kaynakçıları, yardımcıları ve montajcılarıteorik ve pratik olarak kaynak, kaynak
prosedürü, kaynak hataları (hidrojen çatlağı, yakıp delme, curuf, gözenek, yetersiz nufüziyet
vd), kaynak hatalarının nedenleri, iş sağlığı ve güvenliğkonularında bilgi sahibi olmalıdır.
Boru hattında kalifiye kaynakçının öz güvenini sağlaması için öncelikle kalın cidarlı borular
üzerinde kaynak yaptırılır. Öncelikli olarak içi akışkan olmayan, iki ucu açık boru üzerine
kılıf kaynatılır. Boru iç cidarı sıcaklığı kontrol edilir.Boru kalınlığı kademeli azaltılarak,
kaynakçıların kaynak banyosu hakimiyeti kontrol edilir ve pratik uygulamaları
arttırılır.İkinci kademe olarak içi akışkan (su) veya kapalı sistem basınçlandırılmış gaz (azot)
olan düzeneklerde kalın cidardan başlayarak boru üzerine kılıf kaynağı yaptırılır.Tahribatlı
ve tahribatsız testler ile yapılan kaynakların uygunluğu değerlendirilmeli ve sonuçlar
kaynakçı ile paylaşılarak değerlendirilmelidir.Boru hattı imalatında kalifiye olduğu kanaati
oluşan kaynakçılar API 1104 standardında tanımlanmış canlı hat üzerinden hot-tap kaynağı
kalifikasyonuna göre sertifikalandırılmalıdır.
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
246
Resim 12. Hot-tap fittings kaynağı eğitim düzeneği
Resim 13. Hot-tap fittings köşe kaynağı makro yapı ve çentikli kırma test parçaları
Hot-tap operasyonunda fittings kaynağından sonra yapılacak olan delme tapalama işlemleri,
ürün tedarikçisi tarafından eğitime ve pratik uygulamaya tabi tutulmuş personel tarafından
gerçekleştirilmelidir.Delme tapalama ekibinde mutlaka mühendis bulunmalı ve uygulamayı
tekniker-teknisyen düzeyinde eğitimli personel tarafından gerçekleştirilmelidir.Oluşacak
riskler, risklerin giderilmesi ve operasyondameydana gelen problemlerin üstesinden
gelebilme yetkinliği konusunda personelin teorik ve pratik bilgilendirmesi yapılmış
olmalıdır. Kaynağı yapılmış demo uygulamalara ait delme işlemleri gerçekleştirilmelidir.
Resim 14. Hot-tap delme ve tapalama
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
247
Hot-tap operasyonları öncesi durum analizi yapılıp mevcut durum belirlenmeli ve bilgilerin
toplanması ve paydaşların bu konudaki süreçleri belirlenip etkinlikleri ve operasyonel
faaliyetleri belirlenmelidir.İyi bir durum analizinin sonuçlarından biri paydaşların kendi
durumlarını daha fazlakavramaları ve operasyon için daha iyi uygulama ve bilgi kapasitesine
sahip olmalarıdır.Boru hattında kullanılan boru malzemesi, kaç yıldır aktif çalıştığı,
korozyon durumu, boru çapı, kalınlığı, laminasyon durumu, borunun spiral veya boyuna
kaynak konumu, hot-tap fittings ile en yakın alın kaynağı mesafesi,işletme basıncı, hava
sıcaklığı, günlük sıcaklık değişimleri debi, gün içindeki debi değişimleri, tranşenin konumu,
diğer alt yapılar, operasyondan etkilenen bölge regülatörleri, en yakın vana pozisyonları,
operasyon süresi, operasyona katılacak personel ve görev tanımları ve pek çok detay durum
bilgisin belirlenerek kayıt altına alınması gerekmektedir. Hot-tap operasyonları
öncesianalizler tanımlanmış sorunlara yanıt vermek ya da bu sorunun üstesinden gelmek için
önerilir. Sorun analizi, temel sorunların ne olduğunu tanımlamayı ve bu sorunlar arasında
neden-sonuç ilişkisini kurmayı içerir. Bu analizin temel amacı, yalnızca sorunların görünen
belirtilerini değil, ama aynı zamanda “en temeldeki nedenlerin” belirlenmesini ve operasyon
öncesi olası problemlere yanıt verilmesini sağlayacaktır.
Hot-tap operasyonları öncesi temel sorunları ve bunların arasındaki neden-sonuç ilşkilerini
tamamladıktan sonra, bu sorunların gerçekte en çok kimi etkilediğini, sorunlara yanıt
verirken ve çözümlere ulaşırken farklı paydaşların rollerinin ve çıkarlarının neler olduğunu
incelemek gerekir. Bazı durumlarda sorun analizini yapmadan önce ön bir paydaş analizi
yapmak gerekebilir. Doğal gaz dağıtım hizmeti sunumlarında hot-tap fittings kaynağı için
montajcı, kaynakçı ve kaynakçı yardımcısı, delme-tapalama ekibi dışında dışında, işletme,
bakım, yapım ekibi, yüklenici firma, itfaiye, ilk yardım ekipleri operasyonel paydaşları
oluşturmaktadır. Paydaşlar analizi “Kimin sorunu?” ve soruna yönelik bir bir müdahale
stratejisi geliştirildiğinde “Kim yararlanacak” sorularının sorulmasıdır. Bu nedenle Paydaşlar
Analizi hot-tapoperasyon planının en önemli ögelerinden birini oluşturur.
Operasyonel tanımların bulunmaması, olası durum tespiti ve risklerin yapılmamış olması bu
operasyonların kısıtları olup, fittings üretici firmaların tavsiyeleri doğrultusunda kaynak,
delme ve tapalama işlemleri yapılmaktadır. Bu operasyonlar grup çalıştırması gerektirmekte
olup, sorumlulukların belirlenmesi gerekmektedir. Hot-tap operasyonları için mutlaka
işletme şartları, gaz arzı, mevcut hattın fiziksel ve kimyasal özelliği, kaynak, tahribatsız
muayene, delme-tapalama, gazlama, izolasyon, dolgu şartlarını belirten prosedür ve
talimatlar hazırlanarak müfredatoluşturulmalıdır. Hot-tap operasyonunda temel değişkenler
fazla olup bu uygulamaların kontrollü, tanımlanmış müfredat doğrultusunda ehil çalışma
ekibi ile gerçekleştirilmelidir.
4. SONUÇ VE TARTIŞMA
1. Hot-tap operasyonları riskleri fazla olan uygulama olup, boru hatlarının etüdü yapılıp
mühendislik yaklaşımı ve projeleri oluşturulurken, 30 yıllık projeksiyonda ihtiyacı
karşılayacak boru hatları dizayn edilip, branşman noktaları tanımlanmalıdır. Mümkün olduğu
kadar hot-tap operasyonuna ihtiyaç duymacak boru hattı dizaynları gerçekleştirilmelidir.
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
248
2. 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve kanun uyarınca yayımlanan yönetmelikler
ve tebliğlere göre gazlı ortamlarda çalışacak ve gazlı hatlara müdahale edecek personelin
birtakım eğitimleri alması gereklidir. Bu eğitimler;
Doğal gaz yangınlarına müdahale uygulamalı eğitimi,
Kontrolsüz gaz çıkışlarına müdahale uygulamalı eğitimi,
Temel ilk yardım uygulamalı eğitimi,
Temel doğal gaz eğitimi,
Şebeke aktiviteleri eğitimi
İş sağlığı ve güvenliği bilgilendirme eğitimleri
3. Yeni teknoloji genelde ithal edildiği için, teknoloji tedarikçisi ile iletişim sürekliliği
risklerin azaltılması ve eğim sürecinin tamamlanması, tecrübe aktarımı açısından önemlidir.
4. Hot-tap çalışmalarında kullanılan yeni ekipmanlar aynı firma tarafından geliştirilmesine
rağmen, yeni makinaların eski makinalara adaptasyonunda problemlerle karşılaşılmıştır. Bu
da yeni risklerin oluşmasına sebep olmuştur. Yapılacak eğitimde bu husular dikkate
alınmalıdır.
5. Yeni ekipmanların periyodik bakımını yapamamak, ve tedarikçinin yetersiz servis
hizmeti sebebiyle, gaz hatlarında yeni teknolojik ekipmanların kullanımı yeni riskleri
beraberinde getirir. Bu süreç eğitim çalışması ile aşılabilir.
6. Hazırlanan eğitim programında, ekipman ve malzeme konularından kaynaklanan yedek
parka temin edememe riski, ekipman uyumsuzlukları, bilgi eksikliğinden kaynaklanan riskler
tanımlanmalı ve anlatılmalıdır.
7. Uluslararası kaynak standartlarına uygun personel belgelendirme, standartlarına uygun
kaynak yöntemi ve kaynak donanımı ile yapılan işlem hot-tap kaynağı ve imalatın kalitesini
etkiler. Personelin eğitim ve kalifikasyonu sağlanmış ve yeterli bilgiye sahip olsa da
karşılaşılan problemlerde sorunların aşılması ve tecrübe eksikliğini gidermek için fittings
kaynak ve hot-tap şartlarının bulunduğu düzeneklerde suni riskler içeren 4-5 uygulamalı
eğitim yapılmalıdır. Kaynakçının ve hot-tap operatörünün oluşabilecek risklerle deneme
safhasında karşılaşmaması verimliliği düşürecektir. Bu ön uygulamalar personelin öz
güvenini arttıracaktır.
8. Uygun olmayan hot-tap kaynak işlemleri yüksek risk içerir ve maliyetleri artırır. Ayrıca
hem şirket, hemde çalışanlar için problemler üretecektir. Performansı yüksek, hata oranı
düşük kaynakçılar ile hot-tapkaynağı yapılmalıdır. Kaynakçı performansı kontrol altında
tutulmuş ve % 0,2 hata oranı olan kaynakçılarla çalışılmalıdır.
9. Doğal gaz dağıtım sektörtöründe hot-tap operasyonları ana faaliyeti kaynakçı ve delme-
tapalama ekibi tarafından gerçekleştirilmekte olup; bakım, işletme, yapım, yüklenici firma,
itfaiye, ambulans ekipleri paydaşları oluşturmaktadır. Paydaşlar işin önem ve risklerine ait
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
249
bilgiye haiz olmalıdır. Her bir sorumlunun görev tanımı yapılarak iş başı eğitimi ve
bilgilendirici kısa dökümanlarlar verilmelidir.
10. Hot-tap kaynakları uygulanabilirliği kanıtlanmış, onaylı kaynak prosedürü ve belirlenmiş
kaynak programları kullanılarak imalat yapılmalıdır. Operasyonun her uygulamasına ait
prosedür ve talimatlar hazırlanarak hot-tap operasyon müfredatı (planı) oluşturulmalıdır.
İşletme basıncı, debisi, hava sıcaklığı, çalışma yapılan tranşe şartları, borunun fiziksel
özellikleri belirlenerek çalışma planı oluşturulmalıdır. Ülkemizde doğalgaz dağıtım
hatlarında 12-19 bar işletme basıncında, minimum 4,37 mm cidar kalınlığında olan borular
kullanılmaktadır. Canlı boru hattı üzerinden hot-tap uygulamaları için prosedür ve kaynak
programları geliştirilmiş ve başarıyla uygulanmıştır. Bu kapsam eğitimde mutlaka
verilmelidir.
11. Eğitimde operasyon öncesi hazırlık safhasında plan yapılması, süreç tanımlanması,
işletme şartları, borunun fiziki ve kimyasal durumu, çevre ve hava şartları da dikkate
alınarak uygulama detayları verilmelidir.
12.Uygulamalı eğitimlerde başarı sağlayammamış, sertifikası olmayan ve simülasyon
üzerinde hiç pratik yapmamış kaynakçı ve operatörlere çalışma izni ve işe başlama onayı
verilmemelidir.
5. KAYNAKÇA
1. Tiryakioğlu M., Prof. Dr. Demirhan E. “Ulusal teknolojik yetenek ve teknoloji transferi ile
ilişkisi: Türk imalât sanayi örneği / National technological capability and its relation to
technology transfer: The case of Turkish manufacturing industryAfyon Kocatepe
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Bölümü Doktora Programı, 2013.
2. Elhan M.S, Özarpa C.,“Canlı Çelik Boru Hatlarinda Hot-Tap Fitting Kaynakçı
Belgelendirmesi” Kaynak Kongresi, 2011, Ankara .
3. http://www.wermac.org/specials/hottap.htmlWeb Erişim Şubat 2015.
4. http://www.twi-global.com/technical-knowledge/faqs/process-faqs/faq-what-is-hot-
tapping/Web Erişim Şubat 2015.
5. Bruce W A and Etheridge B.,“Essential Elements Of An Effective In-Service Welding
Program 1” “5th Asian Pacific IIW International Congress,” Welding Technology
Institute of Australia, March 7-9, 2007, Sydney,Australia,.
6. Otegui J.L., Cisilino A., Chapetti M., Trunzo A.,“Minimum Thickness For Repair Girth
Welds In Corroded Pipe”,INTEMA - University of Mar del Plata,S.A.
7. Amend B., Bruce W.A. “Welding on In‐service Pipelines” Originally published in the
Canadian Welding Association Journal, , pp 30‐39. Spring 2013 Canada.
8. Elhan M.S, Özarpa C., Haziran 2015, “RISK IN THE HOT-TAP OPERATION” 26th
World Gas Conference (WGC), Paris, Fransa.
KAYNAK KONGRESİ IX. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ
BİLDİRİLER KİTABI
250