disertacion njËsitË akomoduese shqiptare dhe qasja e … · 3.7.1 qëndrueshmëria e brendshme e...

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI I MARKETINGUT

DISERTACION

NJËSITË AKOMODUESE SHQIPTARE

DHE

QASJA E TYRE DREJT QËNDRUESHMËRISË

Në kërkim të Gradës Shkencore “Doktor”

Përgatiti Udhëheqës Shkencor

Alda GASPARI Prof. Dr. Vjollca BAKIU

Tiranë, 2016

ii

DEDIKIME

Ky disertacion i dedikohet së pari, vëllait tim të ndjerë, që sot do të ishte krenar për mua; prindërve të mi, për dashurinë e tyre të pafund dhe mbështetjen e pakushtëzuar; bashkëshortit tim që ka qenë mbështetës, i dashur dhe i duruar gjatë këtij udhëtimi të gjatë; dhe djalit tim të sapolindur, Dean.

FALENDERIME

Një punim në nivel doktorature kërkon një përkushtim të madh. Gjej mundësinë për të falenderuar në mënyrë të veçantë, udhëheqësen e temës, Prof. Dr. Vjollca Bakiu. Ndihma, sugjerimet dhe nxitja e dhënë prej saj për të bërë më të mirën e mundshme më drejtuan gjatë gjithë këtij rrugëtimi.

Një falenderim i veçantë i shkon departamentit të Marketingut, Tiranë.

Një falenderim i shkon të gjithë atyre personave që më ndihmuan me informacione dhe komente të vlefshme në lidhje me projektin tim.

Mirënjohje pa fund !

iii

ABSTRAKT

Industria turistike po zhvillohet vrullshëm dhe ka një nevojë urgjente për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm nga ana e bizneseve të ndryshme turistike. Një zhvillim i turizmit pa marrë në konsideratë qëndrueshmërinë do të thotë shkatërrim jo vetëm i mjedisit, shoqërisë, por dhe i vetë industrisë turistike. Një qasje e qëndrueshme e turizmit jo vetëm që do t’i bëjë destinacionet turistike edhe më tërheqëse, por do të çojë dhe në zhvillimin e produkteve dhe shërbimeve të reja, drejt një turizmi cilësor. Megjithatë, vazhdon të ketë pak dëshmi për një zhvillim të përbashkët dhe filozofi të biznesit në përputhje me parime të qëndrueshme në të gjithë industrinë e udhëtimit dhe turizmit. Studime të mëparshme kanë nxjerrë në pah se pjesa më e madhe e bizneseve turistike akoma nuk janë ndërgjegjësuar në nevojën për të ndryshuar sjelljen e tyre të biznesit në drejtim të qëndrueshmërisë dhe se përgjigjet e tyre ndaj praktikave të qëndrueshme dhe të performancës mjedisore janë ende të kufizuara. Shqetësimi ndaj qëndrueshmërisë së turizmit nuk është shumë i dukshëm dhe në Shqipëri. Bizneset turistike shqiptare gjithashtu kanë shfaqur një angazhim të ulët ndaj këtij koncepti dhe njohuritë e tyre për pasojat mjedisore dhe sociale të biznesit të tyre dhe çfarë ata mund të bëjnë për të përmirësuar çdo ndikim të dëmshëm është gjithashtu i ulët. Meqë, qëndrueshmëria në kohë është pa diskutim një faktor kryesor, determinant edhe për zhvillimin e turizmit në Shqipëri, në këtë studim është investiguar në lidhje me rëndësinë që paraqesin aspektet e ndryshme të qëndrueshmërisë për njësitë akomoduese shqiptare. Të kuptuarit e konceptit të qëndrueshmërisë do të jetë mjaft i dobishëm për njësitë akomoduese shqiptare në periudhën afatgjatë, rrjedhimisht këto të fundit do të zhvillojnë strategji efikase në përfitim të ekonomisë lokale, në përdorim efiçient të burimeve, ruajtjes së këtyre burimeve dhe kulturës lokale. Ai do të prezantojë tek bizneset lokale një perspektivë të re të zhvillimit të turizmit.ë

iv

TABELA E PËRMBAJTJES

DEDIKIME ii

FALENDERIME ii

ABSTRAKT iii

TABELA E PËRMBAJTJES iv

AKRONIMET xiii

KAPITULLI 1. HYRJE 1

Hyrje 1 1.1 Qëllimi i studimit 1 1.2 Pyetjet kërkimore 3 1.3 Rëndësia dhe kontributi i studimit 3 1.4 Struktura e disertacionit 4 1.5 Kufizime dhe kërkimi i ardhshëm 5

KAPITULLI 2. RISHIKIM LITERATURE 7

2.1 Hyrje 7 2.2 Turizmi dhe kontributi i tij 7 2.2.1 Faktorët që shpjegojnë ndikimin e turizmit ndaj zhvillimit 8 2.2.2 Impaktet pozitive dhe negative të zhvillimit të turizmit 11 2.3 Zhvillimi i qëndrueshëm 15 2.4 Turizmi i qëndrueshëm 25 2.4.1 Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit dhe rëndësia që paraqet 25 2.4.2 Debatet mbi konceptualizimin e turizmit të qëndrueshëm 27 2.5 Qëndrueshmëria e bizneseve turistike 32 2.5.1 Praktika që nxisin qëndrueshmërinë e bizneseve turistike 35 2.5.2 Standarti i sipërmarrjeve të qëndrueshme turistike 36 2.6 Indikatorët e turizmit të qëndrueshëm 37 2.6.1 Kuptimi mbi indikatorët 39 2.6.2 Historiku i zhvillimit të indikatorëve të turizmit 40 2.6.3 Llojet e indikatorëve, kriteret e cilësisë dhe përzgjedhja e tyre 41

KAPITULLI 3. METODOLOGJIA E STUDIMIT 43

3.1 Hyrje 43 3.2 Zgjedhja e kampionit 43

v

3.3 Instrumenti i kërkimit 46 3.4 Hartimi i pyetësorit dhe studimi pilot 47 3.5 Përgatitja e bazës së të dhënave 48 3.6 Instrumenti statistikor 50 3.7 Besueshmëria e shkallëve të variablave në studim 50 3.7.1 Qëndrueshmëria e brendshme e pyetësorit 52 3.7.2 Qëndrueshmëria e brendshme e dy variablave kryesore 53 3.8 Çështjet e etikës së kërkimit 55 3.9 Përmbledhje e metodave të kërkimit dhe mbledhjes së të dhënave 55

KAPITULLI 4. ANALIZA E TË DHËNAVE 56

4.1 Analiza deskriptive 56 4.1.1 Njësitë akomoduese dhe shpërndarja e tyre të rigrupuara sipas qarqeve 56 4.1.2 Njësitë akomoduese dhe vitet e operimit 57 4.1.3 Njësitë akomoduese dhe kapaciteti i tyre 57 4.1.4 Njësitë akomoduese dhe numri i punonjësve 58 4.1.5 Njësitë akomoduese dhe pjesëmarrja në shoqata lokale, kombëtare turizmi 58 4.1.6 Njësitë akomoduese dhe zotërimi i çertifikatave të cilësisë 59 4.1.7 Qëndrimet mbi turizmin e qëndrueshëm dhe ndikimet aktuale të turizmit 59 4.1.8 Përgjegjësia kryesore për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm 60 4.1.9 Njësitë akomoduese shqiptare dhe gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme 60 4.1.10 Alternativat që përmirësojnë të ardhmen e turizmit të qëndrueshëm 61 4.1.11 Dimensioni ekonomik 62 4.1.12 Dimensioni marketing 62 4.1.13 Dimensioni mjedisor 62 4.1.14 Dimensioni social-kulturor 63 4.2 Të dhëna deskriptive për 7 konceptet kryesore dhe 2 variablat kryesore 63 4.3 Testimi i hipotezave 64 4.3.1 Nivelet e ndryshme të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm 64 4.3.2 Nivelet e ndryshme të orientimit të njësive akomoduese shqiptare drejt qëndrueshmërisë 69 4.3.3 Impakti i variablave mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm 73 4.3.4 Impakti i variablave në orientimin drejt qëndrueshmërisë 77 4.4 Analiza faktoriale 81 4.4.1 Analiza faktoriale mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm 81 4.4.2 Analiza faktoriale për orientimin drejt qëndrueshmërisë 84 4.5 Analiza e regresionit të shumëfishtë 88

vi

4.5.1 Analiza regresive për këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm 88 4.5.2 Analiza regresive për orientimin drejt qëndrueshmërisë 92 4.6 Rëndësia e aspekteve të ndryshme të qëndrueshmërisë dhe monitorimi i tyre nga njësitë akomoduese shqiptare 95 4.6.1 Rëndësia dhe monitorimi i dimensioneve të qëndrueshmërisë 97 4.6.2 Rëndësia dhe monitorimi për aspektin ekonomik 98 4.6.3 Rëndësia dhe monitorimi për aspektin mjedisor 99 4.6.4 Rëndësia dhe monitorimi për aspektin social -kulturor 101

KAPITULLI 5. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME 103

5.1 Konkluzione 103 5.2 Rekomandime 107

BIBLIOGRAFIA 111

vii

LISTA E TABELAVE

Tabela 2-1 Një model i zhvillimit të qëndrueshëm: parimet dhe objektivat ......................... 22

Tabela 3-1 Ndërmarrjet aktive në vitin 2014 sipas aktivitetit ekonomik .............................. 45

Tabela 3-2 Përllogaritja e madhësisë së kampionit .............................................................. 46

Tabela 3-3 Treguesit Cronbach alfa dhe korrelacioni midis çdo elementi dhe variablit të përftuar për 7 konceptet kryesore .................................................................................... 52

Tabela 3-4 Këndvështrimi i njësive akomoduese mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm- Qëndrueshmëria e brendshme ....................................................................... 53

Tabela 3-5 Orientimi i njësive akomoduese turistike drejt qëndrueshmërisë -Qëndrueshmëria e brendshme .............................................................................................. 54

Tabela 4-1 Të dhëna deskriptive për 7 variablat ................................................................... 63

Tabela 4-2 Të dhënat deskriptive të dy variablave kryesore : .............................................. 64

Tabela 4-3 ANOVA - Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe vitet e operimit .................................................................................................................... 67

Tabela 4-4 ANOVA - Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe numri i dhomave ................................................................................................................. 68

Tabela 4-5 ANOVA - Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe numri i punonjësve .............................................................................................................. 69

Tabela 4-6 ANOVA - Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë dhe vitet e operimit .................................................................................................................... 70

Tabela 4-7 ANOVA - Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë dhe numri i dhomave ................................................................................................................. 71

Tabela 4-8 ANOVA- Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë dhe numri i punonjësve .............................................................................................................. 72

Tabela 4-9 Testi Hi-katror ................................................................................................... 74

Tabela 4-10 Përmbledhëse e korrelacionit për këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm ...................................................................................................... 75

Tabela 4-11 Testi Hi–katror ................................................................................................. 76

Tabela 4-12 Testi Hi–katror ................................................................................................. 76

Tabela 4-13 Testi Hi-katror ................................................................................................. 77

viii

Tabela 4-14 Përmbledhëse e korrelacionit për orientimin drejt qëndrueshmërisë .................. 78




Tabela 4-18 Analiza faktoriale mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm-Faktori 1 ........................................................................................................ 81



Tabela 4-21 Analiza faktoriale mbi orientimin drejt qëndrueshmërisë-Faktori 1 .................. 85




Tabela 4-25 Përmbledhje e modelit...................................................................................... 89

Tabela 4-26 Të dhënat e ANOVA-ës .................................................................................. 89

Tabela 4-27 Koefiçientët e modelit ..................................................................................... 90

Tabela 4-28 Përmbledhje e modelit..................................................................................... 92

Tabela 4-29 Të dhënat e ANOVA-ës .................................................................................. 93

Tabela 4-30 Koefiçientët e modelit ..................................................................................... 93

Tabela 4-31 Rëndësia dhe monitorimi për tre dimensionet ................................................... 97

Tabela 4-32 Rëndësia dhe monitorimi për dimensionin ekonomik ..................................... 99

Tabela 4-33 Rëndësia dhe monitorimi për dimensionin mjedisor ....................................... 100

Tabela 4-34 Rëndësia dhe monitorimi për dimensionin social-kulturor ............................. 101

Tabela 4-35 Njësitë akomoduese dhe shpërndarja nëpër qarqe .......................................... 132

Tabela 4-36 Vitet e operimit në treg .................................................................................. 132

Tabela 4-37 Njësitë akomoduese dhe kapaciteti i tyre ....................................................... 132

ix

Tabela 4 -38 Punonjësit e njësive akomoduese të ndarë në kategori sipas definicionit të INSTAT ........................................................................................................................ 133

Tabela 4-39 Pjesëmarrja në shoqata turizmi ...................................................................... 133

Tabela 4-40 Zotërimi i çertifikatës së cilësisë .................................................................... 133

Tabela 4-41 Qëndrueshmëria e industrisë turistike varet nga cilësia e mjedisit natyral, kulturor dhe atij të ndërtuar ............................................................................................... 133

Tabela 4-42 Zhvillimi i turizmit përmbush nevojat e turistëve ekzistues dhe të rajoneve pritëse, ndërsa mbron dhe rrit mundësitë për të ardhmen ..................................... 134

Tabela 4-43 Të gjitha resurset duhet të manaxhohen në mënyrë të tillë që nevojat ekonomike, sociale, etj të përmbushen ............................................................................... 134

Tabela 4-44 Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative në mjedis................................................................................................................................ 134

Tabela 4-45 Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative social-kulturore për komunitetin pritës ......................................................................................... 135

Tabela 4-46 Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative ekonomike për destinacionin ............................................................................................. 135

Tabela 4-47 Turizmi dhe industria turistike kanë ndikime të shumta negative mjedisore, social-kulturore ekonomike .............................................................................. 135

Tabela 4-48 Sektori publik ka përgjegjësinë për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm ....... 136

Tabela 4-49 Çdo njësi akomodimi ka përgjegjësinë për të kontribuar në zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm .................................................................................................... 136

Tabela 4-50 Më shumë rregulla qeveritare duhen për të futur dhe kontrolluar standartet për praktika biznesi të qëndrueshme .................................................................. 136

Tabela 4-51 Inisiativat vullnetare janë mënyra më e mirë për te inkurajuar qëndrueshmërinë në industrinë turistike ............................................................................. 137

Tabela 4-52 Njësitë akomoduese duke u përfshirë direkt në hartimin e politikave mbi qëndrueshmerinë do të jenë më aktive .............................................................................. 137

Tabela 4-53 Ne do ti mundësojmë stafit tonë kurse trajnimi mbi turizmin e qëndrueshëm dhe manaxhimin e praktikave mjedisore....................................................... 137

Tabela 4-54 Ne do të ndryshojmë strategjinë tonë të biznesit në mënyrë që të përfshijmë praktikat e qëndrueshme të turizmit dhe iniciativat e lidhura mbi politikat mjedisore në përditshmërinë tonë. ..................................................................................... 138

x

Tabela 4-55 Ne do të instalojmë më shumë lehtësira për menaxhimin e mbeturinave . ....... 138

Tabela 4-56 Ne do të promovojmë konservimin dhe përdorim të qëndrueshëm të burimeve turistike .............................................................................................................. 138

Tabela 4-57 Ne do të ruajmë dhe promovojmë diversitetin social, kulturor dhe atë natyror ............................................................................................................................... 138

Tabela 4-58 Ne do të krijojmë lidhje ekonomike me komunitetin lokal ............................. 139

Tabela 4-59 Do të inkurajojmë vizitorët të konsumojnë produkte miqësore ndaj mjedisit ............................................................................................................................. 139

Tabela 4-60 Ne, në vazhdimësi do të kemi aktivitetet tona mjedisore për të përmirësuar nga ana cilësore mjedisin rrethues .................................................................. 140

Tabela 4-61 Marzhi i fitimit ............................................................................................... 140

Tabela 4-62 Rritja e fitimit krahasuar me vitin e kaluar ..................................................... 140

Tabela 4-63 Rritja e të ardhurave totale krahasuar me vitin e kaluar................................... 141

Tabela 4-64 Borxhi ............................................................................................................ 141

Tabela 4-65 Aftësia paguese .............................................................................................. 142

Tabela 4-66 Cash flow ....................................................................................................... 142

Tabela 4-67 Të ardhurat mesatare për dhomë ..................................................................... 143

Tabela 4-68 Norma e shfrytëzimit ..................................................................................... 143

Tabela 4-69 Pjesa e turistëve të cilët vlerësojnë cilësinë si shumë të lartë........................... 144

Tabela 4-70 Pjesa e turistëve të cilët vlerësojnë cilësinë në raport me çmimin si shumë të lartë .................................................................................................................... 144

Tabela 4-71 Pjesa e turistëve shumë të kënaqur ................................................................. 145

Tabela 4-72 Pjesa e turistëve të cilët në mënyrë formale ankohen duke shkruajtur ............. 146

Tabela 4-73 Pjesa e turistëve të kthyer të cilët kanë qëndruar në hotel të paktën 3 here ...... 146

Tabela 4-74 Pjesa e turistëve të cilët mund tu rekomandojnë hotelin miqve dhe të afërmëve të tyre ................................................................................................................. 147

Tabela 4-75 Numri i vizitimeve në web site ....................................................................... 147

Tabela 4-76 Efiçienca e publicitetit dhe promocionit (kostot e publicitetit dhe promocionit /të ardhurat operative) .................................................................................... 148

xi

Tabela 4-77 Efektiviteti i publicitetit dhe promocionit (si u arritën objektivat e vendosura) ......................................................................................................................... 148

Tabela 4-78 Numri i vizitorëve sipas origjinës .................................................................. 149

Tabela 4-79 Pjesa e vizitorëve të rinj ................................................................................. 149

Tabela 4-80 Pjesa e shitjeve gjeneruar nga vizitorët e rinj .................................................. 150

Tabela 4-81 Pjesa e tregut .................................................................................................. 150

Tabela 4-82 Konsumimi i energjisë ................................................................................... 151

Tabela 4-83 Konsumimi i ujit ............................................................................................ 151

Tabela 4-84 Sasia e mbetjeve të ngurta .............................................................................. 152

Tabela 4-85 Riciklim i mbetjeve ........................................................................................ 152

Tabela 4-86 Standartet e cilësisë së mjedisit ...................................................................... 153

Tabela 4-87 Aktivitete mjedisore për punonjësit (psh nr i seminareve mbi edukimin mjedisor) ........................................................................................................................... 153

Tabela 4-88 Mbjellja e të paktën një peme në vit ............................................................... 154

Tabela 4-89 Aktivitete mjedisore për vizitorët ................................................................... 155

Tabela 4-90 Kënaqësia e punonjësit ................................................................................... 155

Tabela 4-91 Pagat e punonjësit .......................................................................................... 156

Tabela 4-92 Trajnim i punonjësve ..................................................................................... 156

Tabela 4-93 Kooperim me bashkinë .................................................................................. 157

Tabela 4-94 Kooperim me residentët lokalë ....................................................................... 157

Tabela -4-95 Kënaqësinë e residentëve lokalë me zhvillimin e turizmit ............................. 158

Tabela 4-96 Numri i eventeve kulturore në hotel (kultura lokale)....................................... 158

Tabela 4-97 Pjesa e pjatave lokale të ofruara .................................................................... 159

Tabela 4-98 Kooperimi me organizata mjedisore joqeveritare ............................................ 159

Tabela 4-99 Pjesëmarrja në strategjinë e përgjithshme të zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm në destinacion .............................................................................................. 160

Tabela 4-100 Monitorimi i zbatimit të strategjisë së qëndrueshmërisë nga njësitë akomoduese....................................................................................................................... 160

xii

LISTA E FIGURAVE

Fig 1-1 Struktura e disertacionit 5

Fig 2-1 Tre dimensionet e zhvillimit të qëndrueshëm 20

Fig 2-2 Zhvillimi i qëndrueshëm në teori dhe në praktikë 21

Fig 2-3 Turizmi i qëndrueshëm, si pjesë e zhvillimit të qëndrueshëm 26

Fig 2-4 Zhvillimi kronologjik i turizmit të qëndrueshëm 28

Fig 4-1 Modeli i Qëndrueshmërisë së Hoteleve 96

LISTA E GRAFIKËVE xii

Grafiku 2-1: Numri i turistëve ndërkombëtarë 9

Grafiku.2-2 Të ardhurat nga turizmi ndërkombëtar 9

Grafiku 4-3 Shpërndarja e njësive akomoduese të rigrupuar sipas qarqeve kryesore 56

Grafiku 4-4 Vitet e operimit në treg 57

Grafiku 4-5 Numri i dhomave të njësive akomoduese 57

Grafiku 4-6 Punonjësit e njësive akomoduese të ndarë në kategori sipas definicionit të INSTAT 58

Grafiku 4-7 Alternativat që përmirësojnë të ardhmen e turizmit të qëndrueshëm 61

LISTA E SHTOJCAVE

Shtojca 1: Pyetësori drejtuar njësive akomoduese shqiptare ............................................... 125

Shtojca 2:Tabelat e frekuencave ........................................................................................ 132

Shtojca 3: Standarti i sipërmarrjeve të qëndrueshme turistike............................................. 161

xiii

AKRONIMET

WTO Organizata Botërore e Turizmit

UN Kombet e Bashkuara

UNWTO Organizata Botërore e Turizmit e Kombeve të

Bashkuara

WCED Komisioni Botëror mbi Mjedisin dhe Zhvillimin

WTTC Këshilli Botëror i Turizmit dhe Udhëtimeve

UNEP Programi Mjedisor i Kombeve të Bashkuara

UNDP Programi i Zhvillimit i Kombeve të Bashkuara

IUCN Unioni Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës

GDP Prodhimi i Brendshëm Bruto

TBL Vija Fundore e Trefishtë

INSTAT Instituti i Statistikave

1

KAPITULLI 1. HYRJE

Hyrje Vendet dhe rajonet ku ekonomia është e nxitur nga industria e turizmit janë gjithnjë e më të shqetësuara mbi problemet mjedisore si dhe ato socio-kulturore që lidhen me turizmin e paqëndrueshëm, probleme të cilat potencialisht implikojnë të ardhmen e destinacioneve turistike. Si rezultat, ka një nevojë në rritje për të nxitur zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, për të minimizuar ndikimet e tij në mjedis dhe për të maksimizuar përfitimet socio-ekonomike. Një zhvillim i turizmit pa marrë në konsideratë qëndrueshmërinë do të thotë shkatërrim jo vetëm i mjedisit, shoqërisë, por dhe i vetë industrisë turistike. Sipërmarrjet turistike me aktivitetet e tyre operacionale të përditshme kanë një ndikim më të madh mjedisor dhe social, krahasuar me bizneset e tjera. Prandaj gjithsecili prej këtyre bizneseve ka si detyrim të minimizojë ndikimet e shumta dhe të mundësojë që industria turistike të mbetet e qëndrueshme për brezat e ardhshëm. Por ndonëse, industria turistike ka një detyrim ndaj qëndrueshmërisë, shumë studime akademike të zhvilluara nxjerrin në pah që jo vetëm angazhimi me nocionet e turizmit të qëndrueshëm është i kufizuar tek bizneset e vogla turistike, por dhe që njohuritë e tyre për pasojat mjedisore dhe sociale të biznesit të tyre dhe çfarë ata mund të bëjnë për të përmirësuar çdo ndikim të dëmshëm është gjithashtu i ulët1. Këto biznese vazhdojnë të mbeten të pabindura në domosdoshmërinë për të ndryshuar sjelljen e tyre të biznesit në drejtim të qëndrueshmërisë. Edhe njësitë akomoduese shqiptare, të cilat janë në fokus të këtij studimi kanë shfaqur një qasje mjaft të ulët ndaj qëndrueshmërisë. Interesat e mirëfillta personale të pronarëve të njësive akomoduese shqiptare kanë bërë që zhvillimi i deritanishëm i turizmit të ketë qenë kaotik dhe aspak i qëndrueshëm. Prandaj dhe mjedisi natyror shpesh është bërë objekt i shfrytëzimit. Problemet e shkaktuara, mjedisore dhe sociale, për pronarët dhe menaxherët e këtyre strukturave në pjesën më të madhe të kohës janë konsideruar pothuajse aspak të rëndësishme; për ta ka qenë i rëndësishëm vetëm sigurimi i të ardhurave personale, sa më të larta. Por, ndonëse këto biznese vazhdojnë të injorojnë këtë situatë në të tashmen, ata shumë shpejt do të jenë të detyruar të përballen me pasojat mjedisore të veprimeve të tyre të paqëndrueshme. Për rrjedhojë, lind domosdoshmëri investigimi në lidhje me rëndësinë që paraqesin aspektet e ndryshme të qëndrueshmërisë për njësitë akomoduese shqiptare dhe identifikimi i prioriteteve për veprim.

1.1 Qëllimi i studimit

Literatura ndërkombëtare në fushën e turizmit ka treguar se bizneset turistike kanë vetëdije të ulët të konceptit të qëndrueshmërisë. Ata ndryshojnë në qasjen e tyre ndaj qëndrueshmërisë nga faza në të cilën ndodhet biznesi i tyre, interesi që kanë drejtuesit 1 Sampaio, A., Thomas, R. and Font, X. (2012b) ‘Small business management and environmental engagement’, Journal of Sustainable Tourism,20: 179–93.

2

ndaj këtij koncepti dhe burimet në dispozicion për qëndrueshmërinë. Kështu, bizneset turistike në përgjithësi kanë burime dhe aftësi të kufizuara, nuk kanë përvojë të gjatë të biznesit, njohuri bazë për të mundësuar ndryshimin në adaptimin e praktikave të qëndrueshmërisë dhe përjetojnë më shumë risk. Rëndësia e "nevojës" për mbijetesë i detyron bizneset turistike të shfrytëzojnë burimet në mënyrë jo-efikase. Mungesa e kapitalit i kushtëzon këto biznese që të jenë mjaft indiferente ndaj zbatimit të praktikave ekologjikisht miqësore2. Në konceptin e tyre natyra e rigjeneron veten shpejt dhe është në gjendje të përballojë lloje të ndryshme të mbeturinave të krijuara nga industria. Pronarët/menaxherët e këtyre bizneseve shpesh besojnë se biznesi i tyre nuk ka një ndikim të rëndësishëm në mjedisin natyror dhe social3. Kështu, për bizneset turistike, mjedisi natyror shpesh bëhet objekt i shfrytëzimit dhe nuk merr vëmendjen e duhur për rigjenerimin4. Me fjalë të tjera, ato variojnë në qasjen ndaj qëndrueshmërisë, prandaj dhe qëllimi kryesor i këtij projekti është:

“ Identifikimi i rëndësisë që paraqesin aspektet e ndryshme të qëndrueshmërisë për njësitë akomoduese shqiptare, dhe identifikimi i prioriteteve për veprim.”

Objektivat e përgjithshme

Analizimi teorik dhe empirik i konceptit të qëndrueshmërisë në industrinë turistike ku në fokus janë njësitë akomoduese do të mundësojë arritjen e objektivave të përgjithshme të temës të cilat janë:

• Njohja e perceptimeve dhe këndvështrimit të pronarëve dhe menaxherëve të njësive akomoduese shqiptare mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, cila është situata aktuale.

• Ekzaminimi i qëndrueshmërisë së bizneseve turistike në Shqipëri, në çfarë niveli janë të pozicionuar aktualisht, ku në fokus janë strukturat akomoduese.

Objektiva specifike të studimit:

• Analizimi i diferencave të mundshme në qëndrime dhe veprime nëse ekzistojnë mbi konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit dhe orientimin drejt qëndrueshmërisë, të lidhura me karakteristikat e njësive akomoduese. Investigimi nëse vitet e operimit, kapaciteti, numri i punonjësve, pjesëmarrja në shoqata lokale/ kombëtare turizmi, zotërimi i çertifikatave të cilësisë janë faktorë që ndoshta përcaktojnë qëndrimin e pronarëve dhe menaxherëve të njësive akomoduese mbi konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit në përgjithësi dhe zhvillimit të qëndrueshëm të biznesit në veçanti.

2 Prabawani, B. (2013). MEASURING SMES'SUSTAINABILITY: A LITERATURE REVIEW AND AGENDA FOR RESEARCH. International Journal of Management and Sustainability, 2(12), 193. 3 Lawrence, S. R., Collins, E., Pavlovich, K., & Arunachalam, M. (2006). Sustainability practices of SMEs: the case of NZ. Business strategy and the environment, 15(4), 242-257. 4 Masurel, E. (2007). Why SMEs invest in environmental measures: sustainability evidence from small and medium‐sized printing firms.Business Strategy and the Environment, 16(3), 190-201.

3

• Investigimi në lidhje me rëndësinë që paraqesin aspektet e ndryshme të qëndrueshmërisë për njësitë akomoduese shqiptare, nëse aspektet mjedisore dhe sociale neglizhohen krahasuar me ato ekonomike dhe cili prej tyre merr vëmendje më të vogël.

• Ndërtimi i një ekuacioni matematikor i cili mat këndvështrimin e pronarëve dhe menaxherëve të njësive akomoduese mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm.

• Ndërtimi i një ekuacioni matematikor i cili mat orientimin drejt qëndrueshmërisë të njësive akomoduese shqiptare.

1.2 Pyetjet kërkimore

Në mënyrë që kërkimi të përmbushë qëllimin, do të diskutohen pyetjet e mëposhtme kërkimore:

• Sa influencojnë karakteristikat e njësive akomoduese shqiptare këndvështrimin e pronarëve/menaxherëve mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe orientimin drejt qëndrueshmërisë?

• Sa të rëndësishme janë aspektet e ndryshme të qëndrueshmërisë për pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare? A i matin dhe monitorojnë ata këto indikatorë?

Ky punim synon të ofrojë ide mbi këto pyetje, për të sqaruar disa koncepte themelore dhe për të ilustruar një mënyrë në të cilën industria e turizmit në Shqipëri mund t'i qaset kësaj çështjeje.

1.3 Rëndësia dhe kontributi i studimit

Rëndësia e këtij studimi është e lartë për disa arsye: Shqetësimi ndaj qëndrueshmërisë së turizmit nuk është shumë i dukshëm në Shqipëri. Ndonëse ka studime të shumta në botë ekziston një boshllëk në njohuri sa i përket bizneseve turistike në Shqipëri dhe konceptit të qëndrueshmërisë. Ky studim synon të plotësojë këtë boshllëk duke ofruar gjetjet ndërkombëtare. Kjo është një fushë që nuk ka patur vëmendjen e duhur nga qeveritë, autoritetet lokale dhe bizneset turistike më parë. Ka shenja që niveli i interesit dhe i reagimit mbi këtë çështje është në rritje. Por interesi i rritur nuk përkthehet domosdoshmërisht në ndërmarrje të veprimeve. Bizneset turistike gjithashtu kanë shfaqur një angazhim të ulët ndaj këtij koncepti. Studimi sjell të dhëna si dhe parashtron nevojat dhe sfidat e identifikuara prej tyre për orientimin e duhur të bizneseve turistike lokale. Ai do të prezantojë tek bizneset lokale një perspektivë të re të zhvillimit të turizmit. Për vetë faktin se ka pak studime të këtij lloji, ai mund të përdoret nga operatorët turistikë, qeveria lokale, bizneset e ndryshme turistike, komuniteti dhe të gjithë ata që janë të interesuar në nxitjen e një qasje të qëndrueshme të turizmit.

4

Meqenëse studimi përcakton se çfarë do të thotë qëndrueshmëri në turizëm, cilat janë qasjet efektive për zhvillimin e strategjive për një turizëm më të qëndrueshëm, rrjedhimisht kontributi i këtij disertacioni do të shënojë një bazë për kërkime në menaxhimin e qëndrueshëm të turizmit shqiptar.

1.4 Struktura e disertacionit

Struktura e disertacionit është ilustruar në figurën e mëposhtme. Ky studim është i ndarë në pesë kapituj, duke përfshirë hyrjen dhe konkluzionet. Struktura është pasuar me një përmbledhje të shkurtër të kapitujve të paraqitur.

Hyrja mundëson një përmbledhje të sfondit të kërkimit, të qëllimit të studimit dhe pyetjeve kërkimore, të rëndësisë që paraqet studimi, kontributi në njohuri, kufizimet e tij dhe kërkimet e mundshme në të ardhmen.

Kapitulli i dytë ofron një rishikim të literaturës në lidhje me konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm dhe turizmit të qëndrueshëm pasi zhvillimi i qëndrueshëm dhe zbatimi i parimeve të tij në turizëm janë sot më të rëndësishme se kurrë. Turizëm i qëndrueshëm nënkupton një turizëm të bazuar në principet e zhvillimit të qëndrueshëm, ai ka lindur si një zgjidhje e mundshme ndaj degradimit mjedisor dhe social të burimeve të industrisë. Ka një nevojë në rritje për të nxitur zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm për të minimizuar ndikimet e tij në mjedis dhe për të maksimizuar përfitimet socio-ekonomike në destinacionet e ndryshme turistike. Rishikimi i literaturës për qëndrueshmërinë në sektorin e turizmit, i komponentëve kryesorë të tij mundëson përdorimin e rezultateve të kërkimeve të mëparshme mbi qëndrueshmërinë. Gjithashtu mund të identifikojmë prioritetet mbi kërkimin e ardhshëm.

Në kapitullin e tretë përshkruhet metodologjia e përdorur për përmbushjen e qëllimit dhe objektivave të këtij studimi. Hap pas hapi paraqiten proçedurat e zgjedhjes së kampionit, metodat e përdorura për mbledhjen e të dhënave, instrumenti i kërkimit. Gjithashtu diskutohen proçedurat që përdoren për testimin e besueshmërisë së instrumentave të kërkimit, çështjet etike të marra në konsideratë, etj.

Kapitulli i katërt paraqet dhe analizon gjetjet e ndryshme, të paraqitura në tabela që tregojnë rezultatet statistikore të marra nga pyetësori.

Kapitulli i pestë paraqet konkluzionet, kontributet dhe implikimet e këtij disertacioni. Ky kapitull do të paraqesë sesi gjetjet i janë përgjigjur pyetjeve kërkimore dhe se si ata kanë përmbushur objektivat e studimit. Kapitulli përfundon duke përshkruar një agjendë të re kërkimore, me rekomandime për kërkime të mëtejshme për të përmirësuar rezultatet pozitive të zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm në të ardhmen.

5

Fig 1-1 Struktura e disertacionit

1.5 Kufizime dhe kërkimi i ardhshëm Pavarësisht rëndësisë, ky studim shoqërohet dhe nga disa kufizime :

• Mungesa e studimeve të ngjashme për Shqipërinë e bën këtë studim me vlera të veçanta, por dhe e kufizon atë në drejtim të mungesës së bazës së krahasimit.

• Informacioni lidhur me njësitë akomoduese shqiptare është i vështirë për t’u siguruar. Nuk ekziston një database zyrtar në këtë drejtim. Gjithashtu në Shqipëri vazhdon të ketë probleme në lidhje me saktësinë që i takon statistikave dhe informacionit në përgjithësi. Madje dhe broshura të të njëjtit institucion dalin me të dhëna të ndryshme.

• Ky studim nuk heton qëndrueshmërinë në kohë të njësive akomoduese shqiptare pasi të dhënat janë mbledhur vetëm në një periudhë kohe, jo në periudha të ndryshme. Ndërkaq do ishte me interes shtrirja e tyre në kohë, për të kuptuar më mirë qasjen ndaj konceptit të qëndrueshmërisë. Sugjerohet që në kërkimin e ardhshëm të mund të monitorohet dhe të ri-matet qëndrueshmëria e tyre, për të përcaktuar ndryshimet e ndodhura me konceptin e qëndrueshmërisë me kalimin e kohës, duke përdorur të njëjtët indikatorë. Për më tepër, pasi

Kapitulli 1 Hyrje

Hyrje, qëllimi dhe pyetjet kërkimore, rëndësia e hulumtimit dhe kontributi në njohuri, struktura e disertacionit,kufizime dhe kërkimi i ardhshëm

Kapitulli 2 Rishikimi i literaturës

Rishikimi i literaturës bashkëkohore

Kapitulli 3 Metodologjia e studimit

Kapitulli 4 Analiza e të dhënave

Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Orientimi drejt qëndrueshmërisë i njësive akomoduese shqiptare

Kapitulli 5 Konkluzione dhe rekomandime

Konkluzione dhe rekomandime

Metodat e kërkimit

6

praktikat e qëndrueshmërisë po adaptohen nga sektori akomodues vetëm kohët e fundit dhe mundësia e përfitimeve të qëndrueshmërisë arrihet me kalimin e kohës, rekomandohet që një studim i thelluar të zhvillohet për të shqyrtuar evolucionin e këtij koncepti dhe praktikave të qëndrueshme në këtë sektor.

• Në vijim të këtij studimi sugjerohet që në kërkimet e ardhshme të përdoret

analiza “ rëndësi/performancë” si një mjet diagnostikues për të identifikuar një agjendë të përshtatshme veprimi për bizneset e ndryshme turistike, që lehtëson arritjen e qëndrueshmërisë në operacionet e tyre të përditshme.

• Për vetë rëndësinë e studimit, sugjerohet shtrirja e këtij studimi edhe në

biznese të tjera turistike, krahas sektorit akomodues.

Studimet e ardhshme do të kenë parasysh këto mangësi të këtij punimi, për të përmirësuar rezultatet e tij.

7

KAPITULLI 2. RISHIKIM LITERATURE

2.1 Hyrje Qëllimi i këtij kapitulli është shqyrtimi i literaturës përkatëse në lidhje me fokusin e fushës së studimit, qëndrueshmërinë e industrisë turistike. Disa boshllëqe të kërkimit u identifikuan si rezultat i shqyrtimit të literaturës për këtë studim, të cilat përfshijnë mungesën e hulumtimit mbi qëndrueshmërinë e sipërmarrjeve turistike dhe të studimeve të mirëfillta që synojnë trajtimin e indikatorëve të qëndrueshmërisë për këto lloj sipërmarrjesh. Shqyrtimi i literaturës identifikon disa prioritete të menjëhershme për kërkime akademike me qëllimin e vetëm të mundësuarit e qëndrueshmërisë në industrinë turistike.

2.2 Turizmi dhe kontributi i tij Turizmi është pa dyshim një nga fenomenet ekonomike dhe sociale më të mëdha të kohëve moderne. Mundësitë dhe lehtësitë e krijuara për të udhëtuar nga njëri vend në tjetrin, heqja e barrierave mbi lëvizjen e njerëzve, shkëmbimi i shpejtë dhe i plotë i informacionit midis shteteve kanë bërë që turizmi të kthehet në një industri masive, me shumë interes dhe efekt në ekonomitë kombëtare të vendeve të veçanta5. Turizmi është industria me rritjen më të shpejtë në botë6 dhe është vlerësuar se ky trend do të vazhdojë dhe në të ardhmen. WTTC dhe WTO promovojnë këtë trend, bazuar në premisën neoklasike ekonomike se të ardhurat e gjeneruara nga turizmi sjellin prosperitet duke rishpërndarë pasurinë nga vendet e zhvilluara në vendet në zhvillim7. Sipas WTTC, turizmi global është një industri që gjeneron rreth 7,6 trillion $, që përbën rreth 10 % të prodhimit të brendshëm bruto (GDP), me 277 milion vende pune ose rreth 9% të punësimit global. Për shkak të rritjes së tij të shpejtë, të vazhdueshme dhe kontributit ekonomik që jep, turizmi konsiderohet gjerësisht në praktikë, gjithashtu dhe në qarqet akademike si një mjet efektiv për arritjen e zhvillimit, një alternativë e vlefshme veçanërisht për vendet me destinacione tërheqëse dhe të paprishura apo të pacënuara natyrore. Autorë të ndryshëm argumentojnë që arsyeja më bindëse për ndjekjen e turizmit si një strategji e zhvillimit është kontributi i tij pozitiv për ekonominë lokale ose kombëtare, kontribut i matur në terma sasiore të të ardhurave nga turizmi, kontribut në eksporte, kontribut në GDP dhe nivelin e punësimit.

Mbi të gjitha, turizmi ndërkombëtar përbën një burim të rëndësishëm të të ardhurave valutore; kështu për shumë vende në zhvillim, turizmi është bërë një nga burimet kryesore të të ardhurave valutore, ndërsa në vendet e zhvilluara të ardhurat nga turizmi ndërkombëtar mund të japin një kontribut të rëndësishëm në bilancin e

5 Sharpley, R., & Telfer, D. J. (Eds.). (2014). Tourism and development: concepts and issues (Vol. 63). Channel View Publications. 6 Scheyvens, R., & Momsen, J. H. (2008). Tourism and poverty reduction: issues for small island states. Tourism Geographies, 10(1), 22-41. 7 Gössling, S. (2003). Market integration and ecosystem degradation: is sustainable tourism development in rural communities a contradiction in terms?. Environment, Development and Sustainability, 5(3-4), 383-400.

8

pagesave në përgjithësi. Sektori i turizmit kontribuon në shtimin e të ardhurave të qeverisë, kontribute që mund të kategorizohen si direkte ose indirekte. Kontributet direkte gjenerohen nga veprimtaria e bizneseve turistike, taksat për të ardhurat nga punësimi në sektorin e turizmit dhe nëpërmjet taksave e detyrimeve direkte për turistët. Kontributet indirekte rrjedhin nga taksat dhe detyrimet për mallrat dhe shërbimet që u furnizohen turistëve.

Për shumë vende ose destinacione me një sektor të turizmit dominues, turizmi është burimi kryesor i të ardhurave dhe punësimit për komunitetet lokale. Turizmi konsiderohet gjithashtu një burim i rritjes ekonomike sepse përveç të ardhurave valutore, gjenerimit të punësimit, ai stimulon gjithashtu konkurrencën vendore dhe investimet në infrastrukturë, ai inkurajon sektorët e tjerë ekonomikë për të zhvilluar kapitalin njerëzor dhe teknik8. Kjo rëndësi globale e industrisë turistike ka potencialin për të ndikuar në mënyrë të konsiderueshme zhvillimin në të gjithë botën9.

2.2.1 Faktorët që shpjegojnë ndikimin e turizmit ndaj zhvillimit

Analizimi i trendeve të zhvillimit të turizmit në mbarë botën nxjerr disa konkluzione të rëndësishme në lidhje me turizmin. 1. Turizmi është një nga sektorët më dinamikë ekonomike në shumë vende të zhvilluara por dhe ato në zhvillim e sipër. 2. Një rritje mjaft e shpejtë e numrit të turistëve drejt vendeve në zhvillim dhe atyre në zhvillim e sipër. 3. Turizmi në shumë vende në zhvillim dhe ato më pak të zhvilluara është një nga burimet kryesore i të ardhurave valutore dhe opsioni më i zbatueshëm dhe i qëndrueshëm i zhvillimit ekonomik, me ndikim pozitiv në reduktimin e nivelit të varfërisë. Në mënyrë të përmbledhur, një numër faktorësh shpjegojnë tërheqjen e turizmit si një opsion të vlefshëm të zhvillimit:

• Turizmi konsiderohet një industri rritje

Pas viteve 1960, turizmi është shndërruar nga të qënurit një aktivitet relativisht në shkallë të vogël në një sektor ekonomik global. Turizmi me potencialin e tij të rritjes është bërë një prioritet i lartë për kombet dhe komunitetet e ndryshme. Kështu në dekada të ndryshme turizmi ka përjetuar zgjerim dhe diversifikim të vazhdueshëm, për t’u bërë një nga sektorët ekonomikë me rritjen më të madhe dhe më të shpejtë në botë10. Që nga viti 1950, kur pak më shumë se 25 milionë turistë ndërkombëtarë u rregjistruan, turizmi ndërkombëtar ka treguar një rritje të qëndrueshme. Siç shihet në grafikun 2-1 mbi 1.1 billion turistë janë rregjistruar në vitin 2014. Numri i turistëve

8 Schubert, S. F., Brida, J. G., & Risso, W. A. (2011). The impacts of international tourism demand on economic growth of small economies dependent on tourism. Tourism Management, 32(2), 377-385. 9 Murphy, P. E. and Price, G. G. (2005) Tourism and sustainable development. In: Theobold, W. F. (ed.) Global Tourism. 3rd edition. Burlington, Massachusetts, Elsevier, pp. 167-194. 10 http://www.e-unwto.org/doi/book/10.18111/9789284416899

9

ndërkombëtare ka pësuar një rritje me 4.4% në vitin 2015 për të arritur një total prej 1,184 milionë në bazë të barometrit të fundit të UNWTO.

Grafiku 2-1: Numri i turistëve ndërkombëtarë (në milion )

Burimi: WTO Gjithashtu rritja e numrit të turistëve ndërkombëtarë është shoqëruar me një rritje të të ardhurave nga turizmi ndërkombëtar. Kështu, të ardhurat e gjeneruara nga destinacionet në mbarë botën janë rritur nga 2 miliard $ të rregjistruara në vitin 1950 për të kapur shifrën 1.245 miliard $ në vitin 2014. Performanca e lartë e sektorit të turizmit po kontribuon në rritjen ekonomike dhe krijimin e vendeve të punës në shumë pjesë të botës. Siç këto të dhëna sugjerojnë, ky sektor është ndër më dinamikët në ekonominë botërore, duke ofruar mundësi për zhvillim ekonomik11. Prandaj është e rëndësishme stimulimi i politikave që nxisin rritjen e vazhdueshme të turizmit, duke përfshirë lehtësimin e udhëtimit, zhvillimin e burimeve njerëzore dhe qëndrueshmërinë.

Grafiku.2-2 Të ardhurat nga turizmi ndërkombëtar

Burimi: WTO

• Turizmi rishpërndan pasurinë

Turizmi është një mjet efektiv për transferimin e pasurisë nëpërmjet shpenzimeve turistike direkte ose investimeve ndërkombëtare në infrastrukturë dhe facilitete nga

11 Walpole, M. J., & Goodwin, H. J. (2000). Local economic impacts of dragon tourism in Indonesia. Annals of tourism research, 27(3), 559-576.

10

vendet e zhvilluara drejt rajoneve më pak të zhvilluara, zonave më të varfra. Ndërsa, turizmi i brendshëm e shpërndan atë në shkallë kombëtare.

• Nuk ka barriera tregtare për turizmin

Në rrethana të caktuara, shumë shtete vendosin kufizime të natyrave të ndryshme për të mbrojtur tregjet e brendshme. Ndryshe nga shumë forma të tjera të tregtisë ndërkombëtare, turizmi normalisht nuk vuan nga vendosja e barrierave tregtare, të tilla si kuotat apo tarifat.

• Turizmi dhe burimet e disponueshme natyrore Siç e dimë zhvillimi i turizmit është i bazuar në atraksionet natyrore/ të krijuara dhe tërheqja e turistëve drejt një destinacioni është e varur nga burimet e disponueshme natyrore që zotëron. Turizmi konsiderohet të ketë kosto të ulëta krahasuar me industritë e tjera, pasi këto burime janë të lira.

• Lidhjet me industri apo sektorë të tjerë

Për shkak të faktit se turistët kërkojnë një shumëllojshmëri të mallrave dhe shërbimeve në destinacion, turizmi ofron më shumë mundësi për lidhje në ekonominë lokale sesa industritë e tjera. Zhvillimi i këtyre lidhjeve ndikohet nga faktorë të ndryshëm si disponibiliteti i mjeteve monetare, diversiteti, cilësia e produkteve të prodhuara lokalisht, etj. Këto mund të jenë lidhje të drejtpërdrejta ose indirekte12. Sa më shumë lidhje të tilla lokale të ekzistojnë, aq më e madhe mund të jetë rritja ekonomike e një rajoni prej turizmit, dhe aq më pak ekonomia do të mbështetet mbi inputet e importuara. Gjithashtu, forcimi i lidhjeve mes ofruesve lokalë të mallrave dhe shërbimeve ndihmon për të përforcuar rëndësinë e turizmit në zhvillimin ekonomik të komunitetit lokal.

• Përmirësime në infrastrukturë

Investimet e huaja në turizëm mund të luajnë një rol të rëndësishëm në zhvillimin pozitiv të vendeve, sepse ku ka turistë do të ketë edhe investime në infrastrukturë13. Gjithashtu, zhvillimi i turizmit mund të çojë në përmirësimin e infrastrukturës ekzistuese duke siguruar sisteme më të mira për ujin e pijshëm dhe ujrat e zeza, rrugët, energjinë, transportin publik, telefoninë që janë në dobi të komuniteteve lokale dhe turistëve.

• Kontributi financiar për mbrojtjen e natyrës

12 Telfer, D.J. (1996b) Food purchases in a five-star hotel: A case study of the Aquila Prambanan Hotel, Yogyakarta, Indonesia. Tourism Economics 2 (4), 321–338. 13 Dwyer, L., & Forsyth, P. (1994). Foreign tourism investment: motivation and impact. Annals of Tourism Research, 21(3), 512-537.

11

Zhvillimi i turizmit është i lidhur me mbrojtjen e mjedisit. Ai mund të kontribuojë në ruajtjen e rajoneve dhe habitateve sensitive. Të ardhurat e përfituara nga tarifat për të hyrë në parqe apo nga burime të ngjashme mund të përdoren posaçërisht për të paguar për mbrojtjen dhe menaxhimin e zonave të ndjeshme mjedisore. Industria e turizmit së bashku me banorët lokalë, qeveritë dhe gjithë njerëzit, domosdoshmërisht duhet të ndajë obligimin për të mbrojtur dhe për të ruajtur burimet e trashëgimisë të planetit tonë, të cilat janë të nevojshme për të mbështetur ekonomitë dhe për t’ia kaluar atë të padëmtuar brezave të ardhshëm. Të gjithë këta faktorë shpjegojnë pse pothuajse çdo vend në botë në një masë më të vogël apo më të madhe, ka zhvilluar industrinë e turizmit. Në përfundim mund të themi se turizmi ndikon në zhvillimin ekonomik të rajonit pritës. Ai është një burim i vlefshëm i të ardhurave në valutë të huaj, ai gjeneron mundësi punësimi, investime të reja, krijim të ardhurash përmes shfrytëzimit të atraksioneve natyrore e kulturore të vendit. Prandaj në mënyrë të paevitueshme turizmi mbetet një alternativë për zhvillimin në përgjithësi dhe zhvillimin e qëndrueshëm në veçanti. Turizmi shpesh shihet si një e ardhme e sigurt për zhvillimin ekonomik, por për të pasur këtë potencial në periudhën afatgjatë është e nevojshme të të zhvilluarit e një turizmi të qëndrueshëm. Mbështetja për turizmin si një agjent i zhvillimit kërkon një kompromis midis përfitimeve ekonomike të turizmit dhe kostove të tij14. Turizmi mund të shihet si një aktivitet ekonomik që prodhon një gamë të ndikimeve pozitive dhe negative, por turizmi i qëndrueshëm kërkon të arrijë balancën më të mirë midis përfitimeve ekonomike dhe kostove sociale dhe mjedisore. Në mënyrë që të planifikojmë dhe të zhvillojmë me sukses turizmin, ndikimet ekonomike, aspektet mjedisore dhe sociale të turizmit duhet të kuptohen mirë.

2.2.2 Impaktet pozitive dhe negative të zhvillimit të turizmit

Turizmi është një forcë e madhe për zhvillimin duke kontribuar ndjeshëm në ekonominë kombëtare/ lokale të çdo vendi. Fokusi i shumë studimeve të zhvilluara në fushën e turizmit theksojnë vetëm impaktin pozitiv të tij15 dhe ndikimin në punësim, në investime, të ardhura të gjeneruara, në bilancin e pagesave, etj duke lënë në hije pasojat mjedisore dhe sociale. Humbja e peizazhit natyror, ndryshimet klimaterike, humbja e biodiversitetit, urbanizimi bregdetar, humbja e identitetit lokal dhe kulturës tradicionale, përshtatja kulturore janë vetëm disa nga pasojat e shumta të shkaktuara prej turizmit (Fraitag, 1994; Howie, 2003). Vetëm përgjatë viteve 70-80 pasojat negative që shoqëronin zhvillimin e turizmit u shfaqën si një problem akut duke orientuar kërkimet në turizëm drejt një perspektive të balancuar që përfshin edhe ndikimet positive edhe ato negative (Cohen, 1978; Cater, 1987; Farrell dhe McLellan, 1987). Në vitet 90 nuk ka patur asnjë çështje që ti ketë shqetësuar akademikët, grupet e presionit dhe sektorë të caktuar të industrisë së turizmit më shumë se të 14 Croall, J. (1995) Preserve or Destroy: Tourism and the Environment. London: Calouste Gulbenkian Foundation 15 Getz, D. (2009). Policy for sustainable and responsible festivals and events: Institutionalization of a new paradigm. Journal of Policy Research in Tourism, Leisure and Events, 1(1), 61-78.

12

ashtuquajturat “ndikime të turizmit". Në thelb, zhvillimi i turizmit përfshin shumë aktivitete të cilat mund të kenë efekte negative mjedisore që mund të shkatërrojnë gradualisht burimet mjedisore në të cilat varet. Kështu bëhet gjithnjë e më e rëndësishme identifikimi i pasojave të turizmit nëse planifikuesit, zhvilluesit, agjensitë qeveritare dhe bizneset e ndryshme duan të vlerësojnë implikimet e plota të veprimeve të tyre16. Rëndësia e vlerësimit të impakteve rritet dhe më shumë në debatin aktual të zhvillimit të qëndrueshëm17. Aktualisht spektri i ndikimeve të turizmit është shumë i gjerë ku faktorët që përcaktojnë natyrën dhe shkallën e ndikimeve që lidhen me turizmin në një destinacion mund të ndahen në katër grupe: faktorë të lidhur me karakteristikat e destinacionit, me karakteristikat e turistëve, me llojin e zhvillimit të turizmit, me menaxhimin e destinacionit18. Turizmi duhet të konsiderohet si çdo industri tjetër që potencialisht shkakton pasoja mjedisore, socio-ekonomike dhe kulturore, si pozitive edhe negative. Cili prej këtyre dy llojeve të pasojave është më i përhapur varet nga mënyra e zgjedhur për të zhvilluar turizmin. Turizmi do të jetë "i suksesshëm" për aq kohë sa përfitimet që rrjedhin nga zhvillimi i tij nuk tejkalohen nga kostot apo pasojat negative. Për të arritur këtë qëllim, industria turistike, zyrtarët lokalë dhe komuniteti duhet të punojnë në mënyrë bashkëpunuese dhe me kujdes për të planifikuar për rritjen dhe zhvillimin e tij. Më poshtë po paraqesim në mënyrë të përmbledhur disa nga ndikimet kryesore të turizmit:

Impakti pozitiv ekonomik i zhvillimit të turizmit 19:

• Stimulon prodhimin vendas duke kontribuar në rritjen e të ardhurave familjare dhe standardin e jetesës

• Gjenerim të investimeve në bizneset e reja, rritjen e bizneseve lokale dhe të fitimeve të biznesit

• Rrit mundësitë e punësimit • Gjenerim të të ardhurave valutore për ekonominë kombëtare • Përmirëson zhvillimin dhe infrastrukturën në fusha të tilla si uji, kanalizimet,

rrugët, energji elektrike, telefon, dhe transportin publik • Ofron mundësi shtesë për komunitetet lokale • Ofron mbështetje ekonomike për ruajtjen e kulturës vendase

Impakti negativ ekonomik i zhvillimit të turizmit:

• Rritje të çmimeve • Rritje të çmimeve të tokës dhe strehimit përtej mundësive lokale • Rrit kërkesat për shërbimet publike • Rrit koston e jetesës

16 Wall, G., & Mathieson, A. (2006). Tourism: change, impacts, and opportunities. Pearson Education. 17 Lundberg, E. (2014). Tourism impacts and sustainable development. 18 Liburd, J. J., & Edwards, D. (Eds.). (2010). Understanding the sustainable development of tourism. Oxford: Goodfellow. 7 . Kreag, G. (2001). The impacts of tourism.

13

• Nivelet e larta të borxhit publik dhe / ose taksa më të larta për të paguar për infrastrukturën në rritje dhe shërbimet

• Punësimi lokal mund të jetë në nivel të ulët, sezonal, i keqpaguar, me pak mundësi për avancim.

Ndikimet pozitive mjedisore

• Ruajtja e burimeve natyrore • Inkurajimi i rivitalizimit të komunitetit • Rritje e të ardhurave nëpërmjet vendosjes së kontrolleve administrative për të

ruajtur cilësinë e mjedisit

Ndikimet negative mjedisore

• Ka gjurmë të konsiderueshme të karbonit, duke kontribuar në ngrohjen globale

• Ndotja (e ajrit, ujit, zhurma, mbetjet e ngurta,etj) • Humbja e hapësirave të lira • Shkatërrimi i florës dhe faunës • Degradimi i peizazheve, vendeve historike dhe monumenteve • Mungesa e ujit

Ndikimet pozitive kulturore

• Promovon shkëmbimin kulturor dhe ruan identitetin kulturor të popullatës pritëse

• Rrit kërkesën për ekspozita historike dhe kulturore • Çon në ruajtjen dhe revitalizimin e identitetit etnik dhe kulturor të vendit në

kuzhinë, muzikë, art, etj Ndikimet negative kulturore

• Standardizimi • Humbja e origjinalitetit • Përkeqësimi i kulturës

Ndikimet pozitive sociale

• Mund të çojë në heqjen e paragjykimeve sociale ose kombëtare • Mund të nxisë mirëkuptim më të mirë dhe ndryshime pozitive shoqërore • Përmirëson cilësinë e jetës së banorëve lokale

Ndikimet negative sociale

14

• Rritja e fenomeneve negative • Natyra sezonale e turizmit promovon fuqi punëtore emigratore dhe krijim të

problemeve sociale • Konkurrencë dhe konflikt midis turistëve dhe banorëve për shërbimet në

dispozicion apo mundësitë rekreative • Sjellja e turistëve mund të perceptohet të jetë "e bezdisshme" nga vendasit

Meqënëse, turizmi po bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm, nevoja për zhvillimin e turizmit në mënyrë të qëndrueshme bëhet gjithashtu një shqetësim kryesor.

Turizmi dhe lidhja me zhvillimin e qëndrueshëm

Turizmi është një aktivitet që mund të ketë një ndikim të madh në zhvillimin e qëndrueshëm20. WTTC dhe WTO e konsiderojnë turizmin një mjet të vlefshëm dhe të domosdoshëm për zhvillimin e qëndrueshëm sepse: "Si një nga industritë më të mëdha dhe me rritjen më të shpejtë në botë, turizmi është dhe do të vazhdojë të jetë një burim i rëndësishëm i rritjes dhe prosperitetit në mbarë botën”.

“Turizmi mund të ndihmojë në ngritjen e standardit jetësor dhe në zbutjen e varfërisë në zonat e pazhvilluara”.

“Turizmi ofron stimuj të fuqishëm për të mbrojtur dhe ruajtur ekosistemet e brishta, kafshët e egra, të rrezikuara dhe trashëgiminë kulturore unike”.

Në thelb, turizmi është në një pozitë të veçantë në kontributin që mund t’i bëjë zhvillimit të qëndrueshëm21. Së pari, kjo është për shkak të dinamizmit dhe rritjes së këtij sektori, kontributit të madh që u bën ekonomive të shumë vendeve dhe destinacioneve lokale. Së dyti, turizmi është një aktivitet i cili përfshin një marrëdhënie të veçantë mes turistëve, industrisë, mjedisit dhe komunitetit lokal, në krahasim me aktivitetet e tjera ekonomike. Turizmi në mënyrë efektive mund të kontribuojë në zhvillimin e qëndrueshëm kur "... operon në përputhje me kapacitetet natyrore për rigjenerimin dhe produktivitetin e ardhshëm të burimeve natyrore; njeh kontributin që njerëzit, komunitetet, zakonet dhe stilet e jetës japin në përvojën e turizmit; pranon se këta njerëz duhet të kenë një pjesëmarrje të barabartë në përfitimet ekonomike të turizmit; dhe udhëhiqet nga dëshirat e popullatës lokale dhe komunitetet në zonat pritëse22". Kjo çon në tre aspekte të rëndësishme dhe unike të marrëdhënieve ndërmjet turizmit dhe zhvillimit të qëndrueshëm:

20 COMISSÃO, D. C. E. (1995). O Papel da União Europeia em Matéria de Turismo. O Livro Verde da Comissão. COM (95) final, 4, 1995. 21 UN Environment Programme & UNWTO- UN World Tourism Organisation Publication: “Making Tourism More Sustainable – A Guide for Policy Makers”. 22 Eber, S. (1992). Beyond the green horizon: principles for sustainable tourism. World Wide Fund for Nature (WWF).

15

Ndërveprim: Natyra e turizmit, si një industri shërbimi që është e bazuar në shpërndarjen e eksperiencave të vendeve të reja, përfshin një sasi të konsiderueshme të ndërveprimit të drejtpërdrejtë dhe të tërthortë mes vizitorëve, komunitetit pritës dhe mjedisit lokal. Ndërgjegjësim: Turizmi i bën njerëzit më të vetëdijshëm mbi çështjet e ndryshme mjedisore dhe rëndësinë e tyre, dallimet që ekzistojnë mes kulturave të ndryshme. Varësia: Pjesa më e madhe e turizmit bazohet tek ata vizitorë që kërkojnë mjedise të pastra dhe të paprekura, zona tërheqëse natyrore, tradita autentike historike dhe kulturore dhe njerëz mikpritës me të cilët ata të kenë një marrëdhënie të mirë. Kjo marrëdhënie e veçantë krijon një situatë të tillë ku turizmi mund të jetë edhe shumë i dëmshëm por edhe shumë pozitiv për zhvillimin e qëndrueshëm. Rezultati neto është se të gjithë ata që janë përfshirë në fushën e turizmit kanë një përgjegjësi të madhe për të njohur rëndësinë e zhvillimit të tij të qëndrueshëm. Në përfundim mund të themi se koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është pranuar gjerësisht si rruga më e mirë drejt një të ardhme të sigurt. Ka një besim në rritje se turizmi mund të luajë një rol të rëndësishëm në zhvillimin e qëndrueshëm. Prandaj dhe deklarata e vitit 2012 e konferencës së UN23 për zhvillimin e qëndrueshëm ('Rio +20') citon:

“Theksojmë se një turizëm i mirë-projektuar dhe menaxhuar mund të japë një kontribut të rëndësishëm për të tre dimensionet e zhvillimit të qëndrueshëm, ka lidhje të ngushta me sektorët e tjerë, dhe mund të krijojë vende pune të mira dhe të gjenerojë mundësi tregtare”

Meqë, turizmi është një aktivitet që mund të ketë një ndikim të madh në zhvillimin e qëndrueshëm lind domosdoshmëri një studim i thelluar i këtij të fundit.

2.3 Zhvillimi i qëndrueshëm

Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm padyshim ka pasur një ndikim të konsiderueshëm në sektorin e turizmit. Qëllimi kryesor i zhvillimit të qëndrueshëm është të sigurojë ofrimin e një jetese të qëndrueshme dhe të sigurt, të cilat minimizojnë shterimin e burimeve, degradimin e mjedisit, përçarjen kulturore dhe jo-stabilitetin social24. Është argumentuar se zhvillimi i qëndrueshëm, dmth një kuptim i origjinës, filozofisë, çështjeve dhe shpjegimeve bashkëkohore të zhvillimit të qëndrueshëm mund të sigurojnë të dhëna të rëndësishme për zbatimin e duhur të turizmit të qëndrueshëm. Për të patur një tranzicion efektiv të turizmit të qëndrueshëm, hulumtuesit e turizmit theksojnë domosdoshmërinë e të kuptuarit të zhvillimit të qëndrueshëm.

Zhvillimi i qëndrueshëm dhe evoluimi i tij

23 United Nations, 2012. Rio+20 The future we want: outcome document adopted at Rio+20. ⟨http://www.un.org/en/ sustainablefuture 24 Hall, C. M. (1998). Introduction to tourism: Development, dimensions and issues. Longman.

16

Zhvillimi i qëndrueshëm duke përfshirë dhe nën-konceptin e turizmit të qëndrueshëm është një term ndër shumë të tjerë, i cili ka dalë në pah, në përpjekje për të pajtuar qëndrimet me vlera të kundërta lidhur me mjedisin. Edhe pse shpesh mendohet si një fenomen i kohëve të fundit, koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm ka qenë pjesë e debateve mbi ruajtjen dhe menaxhimin e burimeve shumë më herët. Ndonëse evolucioni i zhvillimit të qëndrueshëm është i lidhur më së shumti me rritjen e ndërgjegjësimit mjedisor të viteve 1960 dhe 1970 25 ky koncept daton më parë se kjo periudhë26, ku ai shfaqet në 3 forma të ndryshme: fillimisht në formën e ruajtjes; së dyti në formën e teorisë ekonomike dhe së fundmi në formën e vizionit të komunitetit.

Zhvillimi i vizionit të ruajtjes

Një nga faktorët kryesorë në zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit ishte zhvillimi i vizionit të ruajtjes pasi vetë koncepti i qëndrueshmërisë në vetvete ngre disa pyetje thelbësore mbi perceptimin e mjedisit dhe marrëdhënieve të krijuara midis njerëzve dhe mjedisit27. Në periudhën kur ky vizion u bë mbizotërues u shfaq domosdoshmëria e ruajtjes së hapësirave të ndryshme. Fillesat e para të zhvillimit të një vlerësimi pozitiv përkundrejt natyrës në shoqërinë perëndimore midis diskutimesh dhe debatesh të shumta daton me përhapjen e lëvizjes Romantike në fundin e shekullit 19, e cila në vetvete erdhi si një reagim ndaj revolucionit industrial dhe ndryshimeve sociale, ekonomike dhe mjedisore që ai solli. Lëvizja romantike ishte një lëvizje intelektuale, një lëvizje ku u theksuan tiparet spirituale dhe estetike. Ky vizion mbivlerësoi vlerat shpirtërore kundrejt atyre materiale, ku njerëzit tashmë shihen si pjesë e natyrës, jo superiorë ndaj saj, është periudha kur njerëzit reaguan kundër vlerave materialiste28. Natyra duhet të konsiderohet si një subjekt me të drejtat e veta përkatëse, më tepër sesa të qënurit një objekt i organizuar dhe i strukturuar29, njerëzimi është pjesë e natyrës dhe jo superior ndaj saj30. Pikërisht këtu kemi fillesat e rritjes së kërkesave për ruajtjen e natyrës. Gjithsesi një kontribut mjaft të madh për ruajtjen dhe një trashëgimi direkte për konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm ishte publikimi i librit “Njeriu dhe natyra” 31 dhe dy tezat kryesore të tij. Së pari kur natyra lihet e qetë, ajo është në harmoninë e saj. Së dyti njerëzimi e varfëron natyrën. Sipas këtij këndvështrimi ‘toka i është dhënë njeriut vetëm për t’u shijuar, jo për konsum, aq më pak një shpërdorim të shthurur të saj”. Qëllimi ishte të demonstruarit e nevojës së balancimit në përdorimin e natyrës nga njeriu. ‘Njeriu është një agjent shqetësues’. Kudo që shkel këmba e njeriut harmonia e natyrës prishet prandaj një përqasje shkencore për një administrim të mirë dhe ruajtje e burimeve natyrore ishte esenciale për të ardhmen. 25 Bramwell, B. and Lane, B. (eds) (2000) TourismCollaborationand Partnerships. Politics, Practice and Sustainability.Clevedon: Channel View. 26 Butler, R. W. (1998). Sustainable tourism: Looking backwards in order to progress? in C.M. Hall & A. A. Lew (eds),

Sustainable Tourism: A Geographical Perspective, pp. 25-34, Longman, London. 27 Hall, C. M., Gossling, S., & Scott, D. (Eds.). (2015). The Routledge handbook of tourism and sustainability. Routledge. 28 Pepper, D.P. (1990) The Roots of Modern Environmentalism. London: Routledge 29 Hall, C. M. (1998) Historical antecedents of sustainable development and ecotourism:New labels in old bottles? InC.M. Hall andA.A.Lew SustainableTourism:AGeographical Perspective (pp. 13–34). Essex: Longman. 30 Thoreau, H.D. (1968) Walden, Everyman’s Library, London: Dent. 31 Marsh, G. P., & Lowenthal, D. (1965). Man and nature. University of Washington Press.

17

Këndvështrimi i Marsh ishte mjaft i rëndësishëm, ai identifikoi mirëqënien afatgjatë ekonomike, të varur nga mirëmbajtja e burimeve të pashtershme të natyrës. Në fund të shekullit të 19 dhe fillim të shekullit të 20 u shfaq “Lëvizja e ruajtjes progresive” ku gjejnë bazë shumë mendime bashkëkohore mbi zhvillimin e qëndrueshëm dhe të turizmit të qëndrueshëm. Kjo lëvizje e vinte theksin tek ruajtja gjithmonë e në rritje, me një përdorim të zgjuar dhe të balancuar të resurseve natyrore, përdorim dhe efikasitet i madh teknik për të reduktuar presionet e ushtruara ndaj resurseve me qëllimin e vetëm rritje ekonomike e lartë. Në fund të viteve 1940 dhe në fillim të viteve 1950, vizioni mbi ruajtjen u bë dhe më i dukshëm, i shprehur në një sërë publikimesh dhe krijimin e disa institucioneve të rëndësishme. Pas vitit 1972, kemi një rritje të veprimtarisë së organizatave të ndryshme të fokusuara mbi mjedisin duke bërë dhe më të dukshme ndërgjegjësimin mjedisor.

Faktorët ekonomikë që çojnë në zhvillimin e qëndrueshëm

Efekti i rritjes së vizionit të ruajtjes në shekullin e 19 ishte aq i rëndësishëm sa u zgjerua dhe në teorinë ekonomike. Zhvillimi ekonomik zuri një vend të rëndësishëm në teorinë dhe politikën midis qeverive të shteteve të ndryshme32. Në këtë periudhë u synua projektimi i modeleve të tilla ekonomike që synonin rikthimin e vendeve të industrializuara në nivelet “e para luftës” përmes teknologjisë. Rritja ekonomike dhe zbatimi i njohurive bashkëkohore shkencore dhe teknike u konsideruan si mundësitë e vetme për të patur prosperitet në atë kohë. Mbi 50 vjet, komuniteti botëror dëshmoi sukses në zhvillimin ekonomik. Por ky sukses çoi në rritjen e presionit mbi burimet natyrore dhe pasoja të shumta mjedisore apo probleme sociale rezultuan prej industrializimit siç ishin varfëria dhe pabarazia33. Dështimi i modeleve ekzistuese ekonomike theksoi pasojat mjedisore të zgjerimit ekonomik. Prandaj u theksua nevoja për një alternativë, për një rritje më të qëndrueshme të zhvillimit, ku ekonomia merr parasysh pasojat e mjedisit34. Kritikat e shumta mbi rritjen ekonomike hodhën fillesat e para të rëndësishme të kërkimeve mbi qëndrueshmërinë35. Vlen të theksojmë që shfaqja e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm shënoi një konvergjencë midis zhvillimit ekonomik dhe ambientalizmit.

Një vizion i komunitetit

Shumë studime evidentojnë më së shumti rolin e ruajtjes dhe zhvillimit ekonomik si paraardhës në zhvillimin e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm dhe së fundmi të turizmit të qëndrueshëm krahasuar me rolin e aspekteve socio-kulturore36. Komunitetet paraqesin një burim kryesor mbi të cilën varet turizmi dhe ekzistenca e tyre në një vend të caktuar, në një kohë të caktuar mund të përdoret për të justifikuar 32 Harris, J. M. (2000). Basic principles of sustainable development. 33 Carley, M. and Christie, I. (1992)Managing Sustainable Development. London: Earthscan. 34 Hardy, A., Beeton, R. J., & Pearson, L. (2002). Sustainable tourism: An overview of the concept and its position in relation to conceptualisations of tourism. Journal of Sustainable Tourism, 10(6), 475-496. 35 Boulding, K. E. (1966). The economics of the coming spaceship earth.Environmental Quality Issues in a Growing Economy. 36 Hardy, A., Beeton, R. J., & Pearson, L. (2002). Sustainable tourism: An overview of the concept and its position in relation to conceptualisations of tourism. Journal of Sustainable Tourism, 10(6), 475-496.

18

zhvillimin e vetë turizmit. Industria e turizmit është e varur në përfshirjen e banorëve lokale nëpërmjet rolit të tyre si punonjës apo sipërmarrës lokale si dhe vullnetit të mirë të rezidentëve ndaj turistëve37. Vetë banorët gjithnjë e më shumë po shihen si pjesë e atmosferës së mikpritjes38. Komunitetet lokale konsiderohen nga shumë studiues, niveli i duhur kontekstual për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Komunitetet lokale bëhen jo vetëm të rëndësishme në aspektin e veprimeve të ndërmarra për të ruajtur mjedisin e tyre por edhe si pjesë e aleancave më të gjera për të ruajtur mjedisin global. Gjithashtu, ndërvarësia midis mjedisit, komuniteteve dhe turistëve është thelbësore për shumicën e modeleve të turizmit të qëndrueshëm. Pa qëndrueshmëri të komunitetit, zhvillimi i turizmit nuk mund të pritet që të jetë i qëndrueshëm39. Koncepti i përfshirjes së komunitetit në zhvillimin e turizmit është pa diskutim pjesë e rëndësishme e debatit të qëndrueshmërisë. Autorë të ndryshëm sugjerojnë se përfshirja e komunitetit pritës në planifikimin dhe zhvillimin e ruajtjen e turizmit është domosdoshmëri për të krijuar një industri më të qëndrueshme40. Kohët e fundit, komuniteti është shfaqur si një burim apo edhe partner brenda menaxhimit të zonave të mbrojtura dhe të turizmit të qëndrueshëm41 ku bashkëpunimi i aktorëve është një angazhim i vazhdueshëm midis dy ose më shumë palëve bazuar në kënaqjen e nevojave të ndërsjellta të identifikuara. Rritja e rëndësisë së identitetit, theksimi mbi “ lokalen” kanë vendosur 'komunitetet' në qendër të diskutimeve për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit. Një pjesë e konsiderueshme e literaturës në fushën e turizmit thekson se turizmi do të jetë më i suksesshëm nëse banorët janë mbështetës të tij 42. Gjithashtu shumë autorë mbështesin turizmin si një instrument zhvillimi për rajonet periferike, përfitimet e të cilave do të përhapen në komunitetin lokal. Komunitetet pritëse do të përfitojnë pozitivisht nga turizmi dhe kjo do të avancojë zhvillimin në shoqërinë e tyre. Duke marrë një pjesë të përfitimeve të turizmit, komuniteti lokal ka më shumë gjasa të jetë përkrahës i zhvillimeve të reja. Përfshirja e komunitetit zvogëlon gjasat që komuniteti do të ndjehet i tjetërsuar dhe nuk do të kundërshtojë zhvillimin. Në të njëjtën kohë, ndikimet negative mbi komunitetet lokale do të minimizohen43 dhe ekonomia mund të rigjallërohet44. Komunitete të shëndetshme janë guri i provës për një industri të suksesshme të turizmit 45 prandaj shumica e modeleve të zhvillimit të qëndrueshëm e përfshijnë komunitetin si një gur themeli të proçesit të zhvillimit. Mbështetja e komunitetit / komuniteteve të caktuara është bërë një element thelbësor i turizmit të qëndrueshëm.

37 Cole, S. (1997) Anthropologists, local communities and sustainable tourism development, in M. J. Stabler, ed., Tourism and Sustainability: Principles to Practice,CAB International, Wallingford, UK, pp. 219–229. 38 Simmons, D.G. (1994) Community participation in tourism planning. Tourism Management15(20), 98–108 39 Richards, G., & Hall, D. (2000). The community: A sustainable concept in tourism development. Tourism and sustainable community development,7(1). 40 Hall, C. M. (1996). Introduction to tourism in Australia: impacts, planning and development. Longman Cheshire. 41 Bramwell, B. and Lane, B. (eds) (2000) TourismCollaborationand Partnerships. Politics, Practice and Sustainability.Clevedon: Channel View. 42 Laws, E. (1995). Tourist destination management: issues, analysis and policies. Routledge. 43 Keogh, B. (1990) Public participation in community tourism planning. Annals of TourismResearch 17(3), 449–65. 44 Ap, J. (1992) Residents’ perceptions on tourism impacts. Annals of Tourism Research 19(4),665–90. 45 Haywood, K. M. (1988). Responsible and responsive tourism planning in the community. Tourism management, 9(2), 105-118.

19

Rritja e ruajtjes, e vizionit të komunitetit dhe pakënaqësia ndaj zhvillimeve ekonomike konvergojnë të gjitha së bashku në Konferencën e Kombeve të Bashkuara mbi Mjedisin Njerëzor, Stokholm në vitin 1972. Gjatë kësaj konference u pranua " rëndësia e menaxhimit të mjedisit dhe përdorimi i vlerësimit mjedisor si një mjet i menaxhimit46". Gjithashtu mjedisi dhe zhvillimi nuk mund të qëndrojnë gjatë në një gjendje konflikti duke hedhur një hap të madh përpara në zhvillimin e konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm. Në të njëjtën periudhë një grup shkencëtarësh u mblodhën në Romë mbi krizën globale mjedisore. Klubi i Romës publikoi një raport të plotë mbi gjendjen e mjedisit natyror dhe domosdoshmërinë e ndalimit të rritjes (Meadows et al., 1972) duke sfiduar supozimin tradicional se mjedisi natyror është një burim i pakufizuar bazë për popullsinë dhe rritjen ekonomike pasi në një të ardhme të afërt, brenda disa dekadash mjedisi do të përballet me shtim të mbeturinave dhe ndotje të lartë, të shkaktuara nga shoqëria industriale47. Në vitin 1980, IUCN formuloi strategjinë botërore të ruajtjes, një përpjekje e madhe për të integruar mjedisin dhe zhvillimin nën konceptin ombrellë të "ruajtjes". Shtatë vjet më vonë, WCED nxorri një raport të titulluar “E ardhmja jonë e përbashkët”, të njohur përgjithësisht si Raporti Brundtland, i cili popullarizoi konceptin e zhvillimit të qëndrueshëm me një pranim të gjerë të tij dhe parimeve të qëndrueshmërisë nga qeveritë dhe organizatat mjedisore. Në këtë raport është deklaruar se:

“qëllimi i përgjithshëm aspirues duhet të jetë zhvillimi i qëndrueshëm në bazë të menaxhimit të kujdesshëm të burimeve në dispozicion dhe kapaciteteve globale të mjedisit dhe rehabilitimi i mjedisit që i është nënshtruar më parë degradimit dhe keqpërdorimit. Zhvillimi është i qëndrueshëm kur ai plotëson nevojat e brezave aktualë, pa kompromentuar aftësinë e brezave të ardhshëm për të plotësuar nevojat e tyre” Ky raport solli vëmendjen në mbarë botën për nevojën e promovimit të një zhvillimi që nuk e rrezikon mjedisin dhe merr parasysh burimet ekzistuese48. Zhvillimi i qëndrueshëm mori mbështetje të gjerë për shkak të marrëdhënieve të tij me aspektet ekonomike të zhvillimit; ai nuk e hodhi poshtë rritjen ekonomike por vuri në pah që rritja ekonomike duhet të jetë e shoqëruar me mbrojtje mjedisore49. Është argumentuar se koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është pranuar gjerësisht sepse në qoftë se ndonjë prej aktorëve refuzon zhvillimin e qëndrueshëm ata janë duke pranuar një opsion të paqëndrueshëm50; ai siguron mjetet me të cilat qëllimet ekonomike,

46 DuBose, J., Frost, J. D., Chamaeau, J. A., & Vanegas, J. A. (1995). Sustainable development and technology. The environmentally educated engineer, 73. 47 Harding, R. (Ed.). (1998). Environmental decision-making: The roles of scientists, engineers, and the public. Federation Press. 48 Stabler, M. J. (1997). Tourism and sustainability: principles to practice. Cab International. 49 Wood, D. (1993). Sustainable development in the third world: Paradox or panacea. The Indian geographical journal, 68(1), 6-20. 50 Campbell, S. (1996). Green cities, growing cities, just cities?: Urban planning and the contradictions of sustainable development. Journal of the American Planning Association, 62(3), 296-312.

20

mjedisore dhe sociale mund të realizohen nga kombet individuale dhe nga komuniteti global51. Siç e përmendëm më lart idetë e tanishme të zhvillimit të qëndrueshëm mund të gjurmohen në një shumëllojshmëri të paraardhësve. Ato që përmenden më shpesh janë lëvizjet mjedisore perëndimore, publikime të shumta, veprimtaria e organizatave të ndryshme ndërkombëtare dhe konferenca të tilla si konferenca e UN (Stokholm, viti 1972) mbi Mjedisin Human dhe Strategjia Botërore e Ruajtjes (1980). Duke theksuar marrëdhëniet midis qënieve njerëzore dhe përdorimit tonë të natyrës, këto lëvizje, organizata dhe publikime kanë evidentuar lidhjet midis mjedisit dhe zhvillimit të cilat janë thelbësore për nocionet bashkëkohore të zhvillimit të qëndrueshëm. Dimensionet e zhvillimit të qëndrueshëm

Në vijimësi të konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm, ka një sërë parimesh të qëndrueshmërisë duke përfshirë: nevojën për planifikim tërësor dhe zhvillimin e strategjive; rëndësia e ruajtjes së proçeseve esenciale ekologjike; nevoja për të mbrojtur trashëgiminë dhe biodiversitetin; zhvillimi të ndodhë në mënyrë të tillë që produktiviteti mund të jetë i qëndrueshëm në periudhën afatgjatë për brezat e ardhshëm dhe nevoja për një ekuilibër më të mirë të drejtësisë dhe mundësive mes kombeve52. Koncepti tradicional i zhvillimit të qëndrueshëm përfshin 3 dimensione: mjedisor, ekonomik dhe social të cilat janë pasqyruar në literaturë në forma nga më të ndryshmet si shtylla, si rrathë koncentrikë apo qarqe të ndërthurura53. Zhvillimi i qëndrueshëm përmban zbatimin e njëkohshëm dhe në mënyrë të barabartë të objektivave mjedisore (ekologjike), tregtare (ekonomike) dhe shoqërore (sociale), ai nënkupton vendosjen e ekuilibrit dhe ruajtjen e balancave midis këtyre tre dimensioneve54, e përshkruar si një kërkesë etike për përgjegjësi shoqërore për brezat e sotëm dhe të ardhshëm55. Pra, zhvillimi i qëndrueshëm është një proçes i trefishtë ku aspekti ekonomik, mjedisor dhe social janë të ndërlidhur me njëri-tjetrin. Në figurën e mëposhtme pasqyrohen këto dimensione.

Fig 2-1 Tre dimensionet e zhvillimit të qëndrueshëm

51 Toman, M. A. (1992). The Difficulty in Defining Sustainability. Resources, 106 (Winter), 3–6. 52 Dalal-Clayton, B., & Bass, S. (2002, June). Recent progress and new thinking on strategies for sustainable development. In Annual Meeting of the International Association for Impact Assessment (pp. 15-21). 53 Adams, W. M. (2011, August). The Future of Sustainability: Re-thinking Environment and Development in the Twenty-first Century. 2006. In Report of the IUCN Renowned Thinkers Meeting, 29-31 January. 54 Middleton, V. T. C., & Clarke, J. (2001). Marketing in travel and tourism. Oxford, Boston: Elsevier. 55 Berke, P. R. (2002). Does sustainable development offer a new direction for planning? Challenges for the twenty-first century. Journal of planning literature, 17(1), 21-36.

21

Qëndrueshmëri ekonomike e cila siguron zhvillim ekonomik duke u mundësuar gjeneratave të ardhshme të zhvillohen

Qëndrueshmëri social-kulturore në pajtim me kulturën, vlerat dhe identitetin.

Qëndrueshmëri mjedisore ku zhvillimi është i pajtueshëm me ruajtjen e proçeseve thelbësore, diversitetin dhe burimet biologjike.

Objektivi i zhvillimit të qëndrueshëm është maksimizimi i qëllimeve në tre sistemet, ai përfaqëson kërkesat themelore për projekte, produkte dhe shërbime të qëndrueshme. Nëse do t’i afroheshim arritjes së këtij qëllimi të trefishtë atëherë bota do të ishte një vend më i mirë56. Lind pyetja nëse mund të arrihet një balancë mes qëllimeve ekonomike, sociale dhe atyre mjedisore në realitet. Ka një dallim thelbësor ndërmjet zhvillimit të qëndrueshëm në aspektin teorik dhe zbatimit të tij në praktikë. Realiteti i deritanishëm ka treguar se më së shumti i është kushtuar vëmendje aspektit ekonomik (fig 2-2) ku sipërmarrjet e vogla dhe të mesme më së shumti kanë qenë të shqetësuara në lidhje me kthimet nga investimet e bëra sesa ndaj ndikimit të përgjithshëm të veprimtarisë së tyre në mjedis dhe sferën social-ekonomike57.

Fig 2-2 Zhvillimi i qëndrueshëm në teori dhe në praktikë

Burimi: IUCN

Gjithashtu, evidenca të shumta ka mbi faktin se industria e turizmit ka qenë e ngadalshme për të miratuar parimet e qëndrueshmërisë; vënia e të cilave në praktikë ka qenë e lidhur më së shumti me motivet ekonomike, të cilave u është dhënë

56 Harris, J. M. (2000). Basic principles of sustainable development. 57 Cooper, M. (1997). Tourism planning and education in Vietnam: a profile 1995-2010. Pacific Tourism Review, 1(1), 57-63.

22

gjithmonë përparësi mbi çështjet sociale dhe ekologjike. Zhvillimi i qëndrueshëm do të thotë se objektivat e zhvillimit janë objektiva multi-dimensionale, theksi nuk duhet vënë vetëm mbi aspektet ekonomike të zhvillimit siç ndodh tradicionalisht. Lind domosdoshmëri një ndryshim i nevojshëm për të balancuar modelin ku interesat ekonomike duhet të balancohen kundrejt mjedisit me perspektivën afatgjatë në mendje. Kompanitë duhet të maksimizojnë fitimet e tyre por në të njëjtën kohë të marrin përgjegjësi mjedisore dhe sociale.

Modeli i zhvillimit të qëndrueshëm: parimet dhe objektivat

Zhvillimi i qëndrueshëm përpiqet të plotësojë nevojat e njerëzve, duke gjetur zgjidhje të reja që nuk paraqesin presion për mjedisin natyror dhe njerëzor më shumë se kapaciteti i tyre, theksi vendoset në përmirësimin e kushteve të jetesës për të gjithë, me një barazi sociale relative. Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm ka evoluar që prej përkufizimit të vitit 1987 kryesisht nëpërmjet Agjendës 21 (Rio, 1992) dhe plani i zbatimit të Samitit Botëror mbi Zhvillimin e Qëndrueshëm (Johanesburg, 2002). LA21 theksoi se transformimi drejt një bote më të qëndrueshme është i lidhur me një udhëheqje vizionare politike, rrjetet e shkëmbimit të përvojave, aleanca me organizatat jo-qeveritare dhe industrinë lokale, dhe mobilizimi i efektshëm i komunitetit58. Një model konceptual i zhvillimit të qëndrueshëm59 i cili përfshin parimet themelore, objektivat dhe parakushtet për arritjen e tij është përmbledhur si më poshtë: Tabela 2-1 Një model i zhvillimit të qëndrueshëm: parimet dhe objektivat

Parimet themelore Qasje gjithëpërfshirëse

Vazhdimësi : përqendrim në kapacitetin afatgjatë për vazhdimësi të ekosistemit botëror Paanësi: zhvillim që është i drejtë dhe i barabartë , që ofron mundësi për akses dhe përdorim të burimeve nga të gjithë anëtarët e shoqërisë, si në të tashmen dhe në të ardhmen

Objektivat e zhvillimit Përmirësimi i cilësisë së jetës për të gjithë njerëzit

Plotësim i nevojave themelore

Vetë-mbështetja: liria politike dhe vendim-marrje lokale për nevojat lokale

Zhvillim endogjen Objektivat e qëndrueshmërisë

Nivele të qëndrueshme të popullsisë

Pakësim minimal i burimeve jo të rinovueshme

Përdorim i qëndrueshëm i burimeve të rinovueshme

Çlirim i ndotjes brenda kapacitetit asimilues të mjedisit

58 Voisey, H., Beuermann, C., Sverdrup, L. A., & O'Riordan, T. (1996). The political significance of Local Agenda 21: the early stages of some European experience. Local Environment, 1(1), 33-50. 59 Sharpley, R. (2000). Tourism and sustainable development: Exploring the theoretical divide. Journal of Sustainable tourism, 8(1), 1-19.

23

Kërkesat për zhvillimin e qëndrueshëm

Adaptimi i një modeli të ri social i lidhur me jetesën e qëndrueshme

Sistemet ndërkombëtare dhe kombëtare politike dhe ekonomike të dedikuara për zhvillim të barabartë dhe përdorimin e burimeve

Sisteme teknologjike që vazhdimisht kërkojnë për zgjidhje të reja për problemet e mjedisit Aleanca globale për lehtësimin e politikave të zhvillimit të integruar në nivel lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar

Burimi: Sharpley (2000) Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është zhvilluar në dy drejtime që kur është përcaktuar për herë të parë60: mbështetja ndaj konceptit në nivel lokal, kombëtar dhe ndërkombëtar dhe të punuarit sesi zhvillimi i qëndrueshëm mund të zbatohet në praktikë. Në mënyrë të paevitueshme edhe debatet kanë qenë të shumta.

Zhvillimi i qëndrueshëm : debatet mbi kuptimin dhe zbatimin në praktikë

Në vitin 1987, WCED në raportin e Brundtland-it “E ardhmja jonë e përbashkët”, paraqiti për herë të parë termin zhvillim i qëndrueshëm si “ një zhvillim, i cili përputhet me nevojat e së tashmes, pa kompromentuar aftësinë e brezave të ardhshëm për të përmbushur nevojat e tyre”. Fjalë për fjalë, zhvillimi i qëndrueshëm i referohet ruajtjes së zhvillimit me kalimin e kohës61 ku zhvillimi në vetvete nuk do të thotë rritje por më tepër përmirësim dhe ndryshim. Kjo nënkupton që zhvillimi i qëndrueshëm u lë brezave që vijnë burime të mjaftueshme për të siguruar cilësinë e jetës. Ky koncept përfaqëson një kalim nga zhvillim ekonomik konvencional drejt një qasje ekonomike më gjithpërfshirëse. Zhvillimi i qëndrueshëm është një proçes i ndryshimit sipas të cilit përdorimi i burimeve, qëllimi i investimeve, drejtimi i avancimeve teknologjike dhe ndryshimeve institucionale janë të harmonizuar me njëri-tjetrin duke zgjeruar potencialin e sotëm dhe të ardhshëm për të kënaqur nevojat njerëzore. Zhvillimi i qëndrueshëm është një model zhvillimi vizionar dhe në dy dekadat e fundit qeveritë dhe bizneset e sektorit privat e kanë pranuar atë si një parim udhëzues62. Zhvillimi i qëndrueshëm si një qëllim refuzon të gjitha ato politika dhe praktika që mbështesin standardet e tanishme të jetesës duke shteruar bazën prodhuese duke i lënë brezat e ardhshëm me një perspektivë më të varfër dhe rreziqe më të mëdha se tonat63. Zhvillimi i qëndrueshëm konsiderohet si një mundësi, si një alternativë e cila minimizon rrezikun e krijimit të problemeve të reja apo përkeqësimin e atyre ekzistuese. Filozofia e zhvillimit të qëndrueshëm mund të hulumtohet duke e ndarë atë në pjesë dhe vlerësimin individual të secilit komponent.

60 Driml, S.M. (1996) Sustainable tourism in protected areas? Unpublished PhD thesis, Australian National University, Canberra 61 Elliott, J. (2012). An introduction to sustainable development. Routledge. 62 Liew-Tsonis, J., & Cheuk, S. (2012). Sustainability challenges: Changing attitudes and a demand for better management of the tourism industry in Malaysia. INTECH Open Access Publisher. 63 Tosun, C. (2001). Challenges of sustainable tourism development in the developing world: the case of Turkey. Tourism management, 22(3), 289-303.

24

Me fjalë të tjera, zhvillimi i qëndrueshëm përfaqëson ballafaqimin e dy proçeseve dhe mund të konsiderohet si një ekuacion 64:

Zhvillimi i qëndrueshëm = Zhvillim + Qëndrueshmëri Fillimisht, përkufizimi i zhvillimit të qëndrueshëm më së shumti ka qenë i lidhur me rritjen ekonomike, madje janë konsideruar si sinonim të njëri tjetrit. Megjithatë, pranimi i dështimit të politikave të rritjes ekonomike në zgjidhjen e problemeve sociale dhe politike bëri që të ripërcaktohet më gjerësisht65. Brenda 30 vitesh, koncepti i zhvillimit ka evoluar drejt një proçesi global të vazhdueshëm, ku ndërsa rritja ekonomike mbetet një gur themeli, ai gjithashtu përfshin komponentët sociale, politike dhe kulturore. Në fillim të viteve 1990 supozohet se ka pasur më shumë se 70 përkufizime të zhvillimit të qëndrueshëm në qarkullim (Banerjee, 2002; Holmberg dhe Sandbrook, 1992; Steer dhe Wade‐Gery, 1993), disa prej të cilëve si përkufizimi Brundtland janë përqendruar tek njerëzit, dhe shumë të tjerë që janë të fokusuara tek mjedisi dhe sistemet ekologjike66. Përkufizimet e zhvillimit të qëndrueshëm përfshijnë dy komponentë: kuptimi i zhvillimit dhe kushtet e nevojshme për qëndrueshmërinë67. Që nga publikimi për herë të parë, zhvillimi i qëndrueshëm ka qenë çështje debati për shumë akademikë dhe praktikantë në lidhje me kuptimin dhe praktikën ( Saarinen, 2006; Butler, 1999; Sharpley, 2000; Wall, 1997; MacLellan, 1997). Kështu, Sharpley (2000) argumenton se koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është shumë i paqartë, pasi ka shumë përkufizime të ndryshme dhe që njerëzit e përdorin konceptin në kontekste të ndryshme. Gjithashtu nuk ka gjasa për të patur vetëm një interpretim të zhvillimit të qëndrueshëm në të ardhmen pasi koncepti përbëhet nga dy pjesë kontradiktore. Ndërsa pjesa e parë do të thotë ruajtje, e dyta do të thotë rritje. Disa studiues kritikojnë konceptin për dykuptimësinë e tij, si të paqartë dhe kontradiktor njëkohësisht68, duke e bërë të vështirë transformimin e tij nga fjalë në veprime69. Zhvillimi i qëndrueshëm konsiderohet gjithashtu më shumë një slogan70. Në një epokë të rritjes ekonomike, arritja e zhvillimit të qëndrueshëm është padyshim një sfidë. Plotësimi i nevojave të brezave të sotëm, pa kompromentuar aftësinë për t'iu përgjigjur atyre të gjeneratave të ardhshme mund të duket më shumë një ëndërr se një mundësi reale. Kritika të shumta i janë bërë këtij koncepti ( Butler, 1999; Farrell, 1999; Twining-Ward,1999) edhe për përqendrimin e pabarabartë në aspektet ekologjike dhe ekonomike. Debate të shumta ka hasur dhe zbatimi efektiv në praktikë i konceptit, pavarësisht se posedohen edhe njohuritë dhe shumë prej teknikave të nevojshme për të sjellë këtë koncept në realitet. Lind pyetja pse zhvillimi i qëndrueshëm nuk është implementuar në mënyrë efektive? Hulumtime të ndryshme

64 Lele, S. M. (1991). Sustainable development: a critical review. World development, 19(6), 607-621. 65 Seers, D. (1969). A Step towards a Political Economy of Development (Illustrated by the case of Trinidad/Tobago). Social and Economic Studies, 217-253. 66 Kibert, C. J., Thiele, L., Peterson, A., & Monroe, M. (2011). The ethics of sustainability. 67 Miltin, D. (1992). Sustainable development: A guide to the literature.Environment and Urbanisation, 4(1), 111}124. 68 Redclift, M. (1987) Sustainable Development: Exploring the Contradictions London: Routledge. 69 McCool, S. F., & Stankey, G. H. (2004). Indicators of sustainability: challenges and opportunities at the interface of science and policy.Environmental management, 33(3), 294-305. 70 Wilbanks, T. J. (1994). “Sustainable development” in geographic perspective.Annals of the Association of American Geographers, 84(4), 541-556.

25

e lidhin me mungesën e vetëdijes së përgjithshme dhe të kuptuarit e çështjeve të qëndrueshmërisë brenda shoqërisë, bizneseve, qeverive dhe gjithashtu një mungesë e vullnetit për të adresuar çështje të tilla71. Harris (2000) nxjerr si shkak të mundshëm mbi mungesën e përparimit në vënien në praktikë të zhvillimit të qëndrueshëm pamjaftueshmërinë e mjeteve qeverisëse. Në përfundim nxjerrim konkluzionin se ende ka nevojë për ndërgjegjësim të aktorëve të ndryshëm dhe të komunitetit por dhe për praktika pozitive të zhvillimit sipas parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm. Zgjedhje të reja dhe mënyra të reja të të menduarit dhe të vepruarit janë të nevojshme për të nxitur zhvillimin e qëndrueshëm. Gjithashtu, kërkimi mbi zhvillimin e qëndrueshëm në çdo fushë ka një rëndësi të madhe për shkak se ndihmon për të rritur ndërgjegjësimin e atyre që janë të përfshirë dhe për të ndryshuar qëndrimet dhe sjelljen e tyre drejt zhvillimit të qëndrueshëm.

2.4 Turizmi i qëndrueshëm Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është zgjeruar për t’u aplikuar në shumë fusha dhe industri, duke përfshirë dhe sektorin e turizmit. Madje ky i fundit është një ndër sektorët, në të cilin gjejmë shumë interpretime të këtij koncepti. Zhvillimi i qëndrueshëm aplikuar në industrinë e turizmit është një fenomen në të gjithë botën që ka për qëllim të ofrojë udhëzime të mirëpërcaktuara për ofruesit e shërbimeve turistike që të veprojnë me përgjegjësi ndaj mjedisit socio-ekonomik dhe ekologjik72. Ai duhet të shihet si një paradigmë adaptive, pjesë e koncepteve prindërore të zhvillimit dhe zhvillimit të qëndrueshëm, dhe duhet të synojë kontribuimin në objektivat e zhvillimit të qëndrueshëm dhe zhvillimit në përgjithësi73.

2.4.1 Zhvillimi i qëndrueshëm i turizmit dhe rëndësia që paraqet

Pas popullarizimit të zhvillimit të qëndrueshëm si një koncept i menaxhimit të mjedisit në fund të viteve 1980, një numër gjithnjë e në rritje në literaturën kërkimore të turizmit është fokusuar tek zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm. Vendet dhe rajonet ku ekonomia është e nxitur nga industria e turizmit janë gjithnjë e më të shqetësuara mbi problemet mjedisore si dhe ato socio-kulturore që lidhen me turizmin e paqëndrueshëm. Wall dhe Mathieson (2006) theksojnë që “pavarësisht se turizmi është rritur shumë në volum dhe diversitet, pasojat e tij janë bërë më komplekse dhe kontradiktore. Si rezultat, ka një nevojë në rritje për të nxitur zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm për të minimizuar ndikimet e tij në mjedis dhe për të maksimizuar përfitimet socio-ekonomike në destinacionet turistike. Kështu, industria turistike i ka përqëndruar përpjekjet e saj dhe vëmendjen drejt formave alternative të turizmit siç është turizmi i qëndrueshëm pasi një zhvillim i turizmit pa marrë në konsideratë 71 Wanhill, S. (2002). Sustaining Tourism SMEs. Paper presented at VII Congreso International CLAD sobre la Reforma Del Estado y de la Administracion from 8–11 October, 2002, Publica, Lisboa, Portugal 72 Sobhana, D.V. & Sampada, K.S., (2012). An Assessment of Sustainable Tourism Development Practices: A Qualitative Study of Selected Resorts in East Coast Road in Tamil Nadu. South Asian Journal of Tourism and Heritage (SAJTH), 5(2), 124 – 138. 73 Tosun, C. (2001). Challenges of sustainable tourism development in the developing world: the case of Turkey. Tourism management, 22(3), 289-303.

26

qëndrueshmërinë do të thotë shkatërrim i mjedisit, shoqërisë dhe i industrisë turistike. Koncepti i turizmit të qëndrueshëm i njeh ndikimet negative të turizmit dhe pranon nevojën për manaxhim e tyre në mënyrë që të arrihen dhe plotësohen qëllimet e zhvillimit të qëndrueshëm74 me një ekuilibër të përshtatshëm midis aspekteve ekonomike, social-kulturore dhe mjedisore dhe konsiderohet si një strategji e përqendruar në mënyrën më të mirë për të nxitur zhvillimin e turizmit duke minimizuar ndikimet e mundshme negative.

Fig 2-3 Turizmi i qëndrueshëm, si pjesë e zhvillimit të qëndrueshëm

Në mënyrë të vazhdueshme bashkësia ndërkombëtare ka bërë përpjekje për të promovuar zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit kryesisht nëpërmjet Agjenda 21 për turizmin dhe Samitit Botëror për Zhvillimin e Qëndrueshëm75. Pas viteve 90, koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit është miratuar gjerësisht si modeli më i ri në industrinë turistike, pozicion që vazhdon ta mbajë edhe sot76. Kështu, WTO e përkufizon zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm si:

“Veprimtari që përmbush nevojat e turistëve aktualë dhe rajoneve pritëse ndërkohë që mbron dhe forcon mundësitë për të ardhmen. Ai nënkupton menaxhimin e të gjitha burimeve në mënyrë të tillë që të plotësohen nevojat ekonomike, sociale dhe estetike ndërkohë që ruan integritetin kulturor, proçeset bazë ekologjike, diversitetin biologjik dhe sistemet në mbështetje të jetës” (WTO, 1996).

Zhvillim i qëndrueshëm në kuadër të turizmit" nënkupton një turizëm i cili është zhvilluar dhe mirëmbahet në një zonë të caktuar në mënyrë dhe në një shkallë të tillë që të mbetet i qëndrueshëm për një periudhë të pacaktuar; që nuk degradon ose e ndryshon mjedisin në të cilin ekziston në atë masë, që mund të ndalojë zhvillimin e

74 Saarinen, J. (2006). Traditions of sustainability in tourism studies. Annals of tourism research, 33(4), 1121-1140. 75 Neto, F. (2003, August). A new approach to sustainable tourism development: Moving beyond environmental protection. In Natural resources forum (Vol. 27, No. 3, pp. 212-222). Blackwell Publishing Ltd. 76 Godfrey, K. B. (1996). Towards sustainability? Tourism in the Republic of Cyprus. Practicing responsible tourism: International case studies in tourism planning, policy and development, 58-79.

Zhvillimi i

qëndrueshëm Zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm

Turizmi

27

suksesshëm dhe mirëqenien e aktiviteteve dhe proçeseve të tjera77. Zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm kërkon konsideratë të kujdesshme të ndikimeve të mundshme që industria mund të ketë mbi mjedisin, kulturën, ekonomitë lokale dhe cilësinë e jetës së të gjithë atyre që janë përfshirë78. Ky përkufizim thekson ndërlidhjen ndërmjet objektivave të turizmit të qëndrueshëm dhe atyre të zhvillimit të qëndrueshëm79. Zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm është përcaktuar si një koncept integrues që përfshin rritje dhe një ekuilibër mes qëndrueshmërisë ekonomike dhe integritetit social dhe ekologjik, zhvillimit dhe ruajtjes80. Zhvillimi i qëndrueshëm dhe zbatimi i parimeve të tij në turizëm janë aktualisht më të rëndësishme se kurrë për destinacionet turistike, bizneset, qeveritë, organizatat joqeveritare, madje dhe vetë turistët po përpiqen të gjejnë mënyra të ndryshme për të zvogëluar ndikimin mjedisor, në të njëjtën kohë të shijojnë maksimalisht përfitimet ekonomike që turizmi sjell. Ndërsa në sektorin e turizmit, zhvillimi i një turizmi të qëndrueshëm është përdorur shumë nga bizneset turistike për të joshur klientët potenciale pasi krahasuar me industritë e tjera, industria e turizmit mund të gjenerojë fitime duke u bërë më e gjelbër'81. Duhet theksuar që qëndrueshmëria në kontekstin e turizmit nuk ka të bëjë thjesht me të ndërmarrurit të praktikave të qëndrueshme për të siguruar zhvillimin e qëndrueshëm të rajonit, por që flukset aktuale turistike dhe zhvillimi të jenë të qëndrueshëm për aq kohë sa të jetë e mundur82. Në përfundim mund të themi se zhvillimi i qëndrueshëm duhet perceptuar si një parakusht për zhvillimin e turizmit afatgjatë që nga ana tjetër u mundëson sipërmarrjeve turistike të mbeten konkurruese. Në mënyrë të ngjashme, zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm jo vetëm që ndihmon sipërmarrjet turistike të mbajnë pozitën e tyre në një treg të turizmit botëror, por edhe të kontribuojnë në qëndrueshmërinë e industrisë së turizmit në vend.

2.4.2 Debatet mbi konceptualizimin e turizmit të qëndrueshëm

Në industrinë e turizmit, ka një fokus të konsiderueshëm për turizmin e qëndrueshëm, objektivat kryesore të së cilit janë: plotësimi i nevojave të popullatës pritëse në drejtim të standardeve të përmirësuara të jetesës në periudhën afatshkurtër dhe afatgjatë, kënaqja e kërkesave të një numri në rritje të turistëve, si dhe mbrojtje e mjedisit natyror.83 “Turizmi i qëndrueshëm në kuptimin e tij të pastër nënkupton një industri që përpiqet të ketë një ndikim të ulët në mjedis dhe kulturën lokale, që ndihmon në gjenerimin e të ardhurave, në punësim dhe në ruajtjen e ekosistemeve

77 Butler, R. W. (1993). Tourism–an evolutionary perspective. Tourism and sustainable development: Monitoring, planning, managing, (37). 78 Milne, S., Hall, C. M., & Lew, A. A. (1998). Tourism and sustainable development: exploring the global-local nexus. Sustainable tourism: a geographical perspective., 35-48. 79 Eligh, J., Welford, R., & Ytterhus, B. (2002). The production of sustainable tourism: concepts and examples from Norway. Sustainable development,10(4), 223-234. 80 Smith, R. A. (1991). Beach resorts: A model of development evolution.Landscape and Urban Planning, 21(3), 189-210. 81 Wheeller, B. (1991). Tourism's troubled times: Responsible tourism is not the answer. Tourism Management, 12(2), 91-96. 82 Butler, R. W. (1993). Tourism–an evolutionary perspective. Tourism and sustainable development: Monitoring, planning, managing, (37). 83 Cater, E. (1993). Ecotourism in the third world: Problems for sustainable tourism development. Tourism management, 14(2), 85-90.

28

lokale. Ai është një turizëm i përgjegjshëm, që është edhe ekologjik dhe i ndjeshëm ndaj kulturës84”. Ai ka për qëllim të jetë një qasje pozitive dhe proaktive për zhvillimin e turizmit, duke u përpjekur për të siguruar qëndrueshmërinë afatgjatë dhe cilësinë e burimeve natyrore dhe njerëzore85; një qasje që ruan dhe mban marrëdhënie të favorshme midis turizmit, mjedisit natyror dhe kulturor për një periudhë të gjatë kohore. Turizmi i qëndrueshëm përfshin përgjegjësinë sociale, një përkushtim të fortë ndaj natyrës dhe integrimin e njerëzve lokale në çdo operacion apo zhvillim turistik. Turizmi i qëndrueshëm përfaqëson dhe përfshin një sërë parimesh dhe metodash të menaxhimit, të cilat ndërtojnë rrugën për zhvillimin e turizmit të tillë që baza e burimeve të destinacionit është e mbrojtur për zhvillimin e ardhshëm86. Turizmi i qëndrueshëm është një koncept shumë i diskutueshëm dhe shumë i debatuar nga shumë akademikë për shumë vite, një koncept që ka ngjallur polemika (Simpson 2008; Wheeller 1991; Hall dhe Lew, 1998; Casagrandi dhe Rinaldi, 2002; Hind dhe Mitchell 2004; Liu, 2003; Dwyer dhe Sheldon, 2005; Berno dhe Bricker 2001; Muller 1994; Mowforth dhe Munt, 1998; Cohen, 2002). Në figurën e mëposhtme paraqitet zhvillimi kronologjik i këtij koncepti gjatë dekadave të ndryshme:

Fig 2-4 Zhvillimi kronologjik i turizmit të qëndrueshëm

Burimi: Adaptuar nga Swarbrooke, 1998

Zhvillimi i një përkufizimi për turizmin e qëndrueshëm është tentuar nga shumë studiues dhe organizata87 por pavarësisht nga vëmendja që i është dhënë, turizmi i

84 http://www.gdrc.org/uem/eco-tour/eco-tour.html 85 Hughes, G. (1995). The cultural construction of sustainable tourism. Tourism management, 16(1), 49-59. 86 Welford, R., & Ytterhus, B. (2004). Sustainable development and tourism destination management: A case study of the Lillehammer region, Norway.The International Journal of Sustainable Development & World Ecology,11(4), 410-422. 87 Gunn, C. A. (1994). with Var, T.(2002) Tourism Planning: Basics, Concepts, Cases.

29

qëndrueshëm ka provuar të jetë i vështirë për t’u përkufizuar dhe zbatuar88. Mund të themi se egzistojnë një numër i konsiderueshëm definicionesh për turizmin e qëndrueshëm (Garrod dhe Fyall, 1998; Ding dhe Pigram, 1995; Gunn, 1994; Archer,; Sharpley, 2002; House, 1997; Ioannides, 1995; Bramwell dhe Lane, 1993; Swarbrooke, 1998; Sadler, 1993 Hunter, 2002; Butler, 1993). Përkufizimet e shumta dhe interpretimet e turizmit të qëndrueshëm kanë shtuar më shumë konfuzionin brenda industrisë, si dhe implementimin e tij të ngadaltë. Ende nuk ka një përkufizim të vetëm të turizmit të qëndrueshëm që të jetë përdorur gjerësisht, dhe ka një mungesë të qartë konsensusi rreth asaj se si turizmi i qëndrueshëm në aspektin teorik duhet zbatuar në praktikë.89 Paqartësia në thelb e turizmit të qëndrueshëm ka çuar në keqintepretim apo keqpërdorim të tij, në të kuptuarit e tij si një ideologji90, si një slogan, më tepër sesa një përkufizim i saktë operativ91. Por edhe pse në literaturë ka shumë përkufizime mbi këtë koncept, ata të gjithë sugjerojnë se qëllimi final është zbutja e ndikimeve negative mjedisore të bizneseve të ndryshme dhe reduktimi i inputeve të panevojshme92. Më së shumti, turizmi i qëndrueshëm përkufizohet si: “... ai lloj turizmi që përmbush nevojat e turistëve, të komuniteteve pritëse, të sipërmarrjeve turistike dhe të vendimmarrësve lokalë e qendrorë nëpërmjet menaxhimit të burimeve turistike, ruajtjes së vlerave të vazhdueshme ekonomike, sociale, kulturore dhe mjedisore, me qëllim që ato të mbeten po aq tërheqëse sa më parë dhe të krijohen mundësi për zhvillimin e turizmit në të ardhmen”

Koncepti mund të shikohet në tre mënyra të ndryshme: si një qëllim apo vision; si një proçes drejt arritjes së atij qëllimi; si politika, plane dhe veprimtari të atyre organizatave të përfshira në turizmin e qëndrueshëm93. Bramwell dhe Lane (1993) e kanë vlerësuar turizmin e qëndrueshëm si “ një përqasje pozitive me qëllim reduktimin e tensioneve dhe fërkimeve të krijuara nga ndërveprimet komplekse midis industrisë së turizmit, të turistëve, mjedisit dhe komunitetit pritës; ai nuk është anti-rritje, por pranon se ka kufizime në rritje". Swarbooke (2005) e përkufizon atë si turizmi i cili zhvillohet duke marrë parasysh kapacitetin aktual të akomodimit, popullatën lokale dhe mjedisin. Ndërsa, WTO (2001) në përcaktimin fillestar i referohet turizmit të qëndrueshëm si turizëm që plotëson nevojat e turistëve të pranishëm dhe rajoneve pritëse, ndërsa mbron dhe fuqizon mundësitë për të ardhmen. Në kushtet e aktivitetit ekonomik, koncepti i turizmit të qëndrueshëm është përkufizuar si aktivitete të lidhura me turizmin që plotësojnë kritere të caktuara për të përmbushur nevojat e aktorëve të ndryshëm dhe kontribuojnë në zhvillimin e

88 Harrison, D. (1996). Sustainability and tourism: Reflections from a muddy pool. Sustainable tourism in islands and small states: Issues and policies, 69-89

89 Berno, T., & Bricker, K. (2001). Sustainable tourism development: the long road from theory to practice. International journal of economic development,3(3), 1-18. 90 Johnston, R. J., & Tyrrell, T. J. (2005). A dynamic model of sustainable tourism. Journal of Travel Research, 44(2), 124-134. 91 Clarke, J. (1997). A framework of approaches to sustainable tourism. Journal of sustainable tourism, 5(3), 224-233. 92 Smerecnik, K. R., & Andersen, P. A. (2011). The diffusion of environmental sustainability innovations in North American hotels and ski resorts. Journal of Sustainable Tourism, 19(2), 171-196. 93 Sharpley, R. (2009). Tourism development and the environment: Beyond sustainability?. Earthscan

30

përgjithshëm të qëndrueshëm94. Turizëm i qëndrueshëm nënkupton një turizëm të bazuar në principet e zhvillimit të qëndrueshëm dhe përfshin një sërë parimesh, udhëzimesh dhe metoda të menaxhimit95. Mund të themi se ka pikëpamje të ndryshme mbi turizmin e qëndrueshëm në raport me turizmin masiv. Në njërin këndvështrim, turizmi masiv është ekstremisht i kundërt krahasuar me turizmin e qëndrueshëm. Ai është përgjegjës i vetëm për ndikimet negative sociale dhe mjedisore në destinacion; është "i keq", "shkatërrues", i paqëndrueshëm96 dhe për këtë arsye duhet domosdoshmërisht të zëvendësohet nga turizmi i qëndrueshëm ose alternativ. Ndërsa në këndvështrimin tjetër ka një vazhdimësi mes turizmit të qëndrueshëm dhe turizmit masiv. Gjithashtu turizmi masiv duhet të bëhet më i qëndrueshëm dhe turizmi i qëndrueshëm duhet të jetë qëllimi për të gjitha sipërmarrjet turistike97. Në këtë logjikë gjatë vitit 2003 u propozuan një set prej 18 parimesh bazë për qëndrueshmërinë duke përfshirë pjesëmarrjen e gjerë të palëve të interesuara, shpërndarje të barabartë të përfitimeve, një planifikim afatgjatë dhe një shkallë të pranueshme të zhvillimit. Këto parime janë vendosur si qëllimet dhe objektivat gjithëpërfshirëse të sektorit të turizmit që duhen arritur për të përmbushur parimet e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit. Ndërsa, në vitin 2004, UNWTO rishikoi përkufizimin e vet për zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit për të pasqyruar më mirë çështjet e qëndrueshmërisë në turizëm. Bazuar në përkufizimin e mëparshëm, theksohet se :

"udhëzimet e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm dhe praktikat e menaxhimit janë të zbatueshme për të gjitha format e turizmit në të gjitha llojet e destinacioneve; duke përfshirë turizmin masiv dhe segmente të ndryshme të turizmit "( UNWTO, 2004).

Ky përkufizim i ri konceptual thekson "ekuilibrin mes aspekteve mjedisore, sociale dhe ekonomike të turizmit; nevojën për të zbatuar parimet e qëndrueshmërisë në të gjitha segmentet e turizmit98" dhe konsiderohet të jetë më i plotë dhe më afër interpretimit që turizmi i qëndrueshëm është qëllimi për të gjitha llojet e turizmit. Turizmi i qëndrueshëm nuk është një formë diskrete ose e veçantë e turizmit99. Përkundrazi, të gjitha format e turizmit duhet të përpiqen të jenë më të qëndrueshme. Parimet e qëndrueshmërisë i referohen aspekteve mjedisore, ekonomike dhe socio-kulturore të zhvillimit të turizmit, dhe një ekuilibër i përshtatshëm duhet të jetë i vendosur mes këtyre tri dimensioneve për të garantuar qëndrueshmërinë afatgjatë. Turizmi i qëndrueshëm duhet të mbajë një nivel të lartë të kënaqësisë turistike dhe të sigurojë një përvojë kuptimplotë ndaj turistëve, duke ngritur vetëdijen e tyre në lidhje me çështjet e qëndrueshmërisë dhe promovimit të praktikave të turizmit të

94 McKercher, B., Cros, H. D., & McKercher, R. B. (2002). Cultural tourism: the partnership between tourism and cultural heritage management. Haworth Hospitality Press. 95 Hunter, C. (1997). Sustainable tourism as an adaptive paradigm. Annals of tourism research, 24(4), 850-867. 96 De Kadt, E. (1992). Making the alternative sustainable: lessons from development for tourism. Tourism alternatives: Potentials and problems in the development of tourism, 47-75. 97 Clarke, J. (1997). A framework of approaches to sustainable tourism. Journal of sustainable tourism, 5(3), 224-233. 98 Mowforth, M., & Munt, I. (2008). Tourism and Sustainability: Development.Globalization, and New Tourism in the Third World (London and New York: Routledge). 99 United Nations Environment Programme. Division of Technology, & Economics. (2005). Making tourism more sustainable: A guide for policy makers. World Tourism Organization Publications.

31

qëndrueshëm në mesin e tyre. Kështu UNWTO (2013) e përkufizon turizmin e qëndrueshëm si “turizëm që merr në konsideratë të plotë impaktin aktual dhe të ardhshëm ekonomik, mjedisor dhe social në përputhje me nevojat e vizitorëve, të industrisë, të mjedisit dhe komuniteteve pritëse. Prandaj turizmi i qëndrueshëm duhet të synojë:

Një përdorim optimal të burimeve mjedisore që përbëjnë një element kyç në zhvillimin e turizmit, duke ruajtur proçeset esenciale ekologjike dhe duke ndihmuar për të ruajtur trashëgiminë natyrore dhe biodiversitetin.

Respektim të autencitetit socio-kulturor të komuniteteve pritëse, të ruajë trashëgiminë e tyre të ndërtuar dhe të gjallë kulturore, vlerat tradicionale dhe të kontribuojë në mirëkuptimin ndër-kulturor dhe tolerancë.

Mundësim i operacioneve ekonomike afatgjata dhe të qëndrueshme duke siguruar përfitime socio-ekonomike për të gjitha palët e interesit që shpërndahen në mënyrë të barabartë, duke përfshirë punësim të qëndrueshëm, mundësi për sigurim të ardhurash dhe shërbimesh sociale ndaj komuniteteve pritëse dhe duke kontribuar në zbutjen e varfërisë.

Aktualisht, turizmi i qëndrueshëm ka ndryshuar fokusin e tij nga nocionet tradicionale të etikës mjedisore, cilësisë së jetës dhe integritetit kulturor me rritjen dhe progresin, për të përfshirë qëndrueshmërinë e biznesit dhe kënaqësinë e konsumatorëve100. Në këtë logjikë disa nga përgjegjësitë e bizneseve turistike për një turizëm të qëndrueshëm përfshijnë: Marrja pjesë në mënyrë aktive në strukturat e menaxhimit të destinacionit Marrja në konsideratë e faktorëve mjedisorë dhe socialë në vendimet e tyre

për investime dhe në vendosjen e çmimeve të shërbimeve të tyre. Një qasje më e gjerë ndaj përgjegjësisë sociale të korporatës (CRS) dhe ndaj

dialogut social. Të zhvilluarit e sistemeve të arritshme të menaxhimit mjedisor. Të siguruarit që politikat e punësimit të ofrojnë mundësi të barabarta. Forcimi i marrëdhënieve me komunitetin lokal. Familiarizim i stafit me çështjet e qëndrueshmërisë. Të paturit në konsideratë të konceptit të qëndrueshmërisë gjatë shqyrtimit të

zinxhirëve të furnizimit. Dhënia e informacionit përkatës për vizitorët, duke i ndihmuar ata të udhëtojnë

në mënyrë sa më të qëndrueshme. Pjesëmarrja në skemat vullnetare për të ruajtur trashëgiminë natyrore dhe

kulturore dhe suport ndaj komunitetit lokal. Në përfundim mund të themi se meqënëse turizmi po bëhet gjithnjë e më i rëndësishëm në nivel global, nevoja për zhvillimin e tij në mënyrë të qëndrueshme bëhet gjithashtu një shqetësim kryesor. Në të njëjtën kohë, koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është pranuar gjerësisht si rruga më e mirë drejt një të ardhme të sigurt. Ka një besim në rritje se turizmi dhe industria turistike mund të luajnë një rol të 100 Müller, H. (1994). The thorny path to sustainable tourism development.Journal of Sustainable Tourism, 2(3), 131-136.

32

rëndësishëm në zhvillimin e qëndrueshëm. Prandaj, lind domosdoshmëri studimi i qëndrueshmërisë së bizneseve turistike.

2.5 Qëndrueshmëria e bizneseve turistike Çështja e qëndrueshmërisë së biznesit dhe mënyra e konceptimit të tij në praktikën e përditshme është trajtuar për një kohë mjaft të gjatë. Qëndrueshmëria e biznesit kërkon që firmat t'u përmbahen parimeve të zhvillimit të qëndrueshëm dhe nënkupton përfshirjen e fitimit, njerëzve, planetit në kulturën, strategjinë dhe operacionet e tij. Përkufizimi më i përdorur dhe i cituar për zhvillimim e qëndrueshëm është: "Zhvillimi që plotëson nevojat e së tashmes pa kompromentuar aftësinë e brezave të ardhshëm për të plotësuar nevojat e tyre." (Brundtland 1987: 54). Të kuptuarit si kapacitet i një sistemi për vetë-ruajtje dhe ripërtëritje101, qëndrueshmëria e biznesit është debatuar intensivisht për më shumë se tre dekada, kur hulumtuesit dhe praktikuesit filluan të jenë plotësisht të vetëdijshëm se shfrytëzimi i burimeve natyrore do të tejkalojë aftësinë e tyre për t’u riprodhuar. Meqenëse hendeku mes konsumimit të burimeve natyrore për të siguruar jetesën e njerëzimit dhe ritmit të rinovimit të tyre sa vjen dhe zgjerohet, në mënyrë të paevitueshme kjo do të ndikojë mjedisin dhe sasinë e burimeve apo lëndëve të para në dispozicion për brezat e ardhshëm102. Koncepti i një biznesi të qëndrueshëm është i lidhur me qasjen e përgjithshme të zhvillimit të qëndrueshëm; një qasje e cila thekson një perspektivë holistike, të balancuar dhe të integruar të zhvillimit103, ku nevojat e firmave, investitorëve, qeverive, furnizuesve, shoqatave të tregut, punonjësve, komuniteteve, konsumatorëve dhe grupeve politike duhet të jenë në ekuilibër me interesat e aksionerëve104. Në sektorin e biznesit, zhvillimi i qëndrueshëm nënkupton "plotësim i nevojave të aktorëve të tij pa kompromentuar aftësinë për të përmbushur nevojat e tyre në të ardhmen105". Bazuar në përkufizimin Brundtland një biznes i qëndrueshëm përkufizohet si "një biznes që vepron në interes të të gjitha palëve të interesuara aktuale dhe të ardhshme në atë mënyrë që siguron shëndetin afatgjatë dhe mbijetesën e vetë biznesit dhe sistemeve ekonomike, sociale dhe mjedisore të lidhura me të106. Një biznes i qëndrueshëm është një mënyrë e të bërit biznes që mundëson fitime me mjete që zvogëlojnë dëmet ndaj shoqërisë dhe mjedisit. Në përputhje me këtë raport, organizatat publike dhe private duhet të marrin përgjegjësi më të madhe për aktivitetin e tyre në përgjithësi dhe në veçanti për veprimet, strategjitë dhe taktikat e tyre të cilat 101 Martin, D., & Schouten, J. (2012). Sustainable marketing (No. s 10). Boston: Prentice Hall. 102 Counsell, D. (1998). Sustainable development and structure plans in England and Wales: a review of current practice. Journal of Environmental Planning and Management, 41(2), 177-194. 103 Buckley, G. J., Salazar Xirinachs Salazar X., & Henriques, M. (2009). The promotion of sustainable enterprises. Geneva: ILO. 104 Elkington, J. (1994). Towards the sustainable corporation: Win-win-win business strategies for sustainable development. California management review, 36(2), 90-100. 105 Hubbard, G. (2009). Measuring organizational performance: beyond the triple bottom line. Business Strategy and the Environment, 18(3), 177-191. 106 Landrum, N. E., & Edwards, S. (2009). Sustainable Business: An Executive's Primer. Business Expert Press.

33

ndikojnë mjedisin ose shoqërinë. Një biznes, fitimet e të cilit mundësohen në dëm të mjedisit ose nëpërmjet shfrytëzimit të punëtorëve nuk është i qëndrueshëm pasi këto ndikime vënë në diskutim veprimtarinë e tij në periudhën afatgjatë107. Një biznes i qëndrueshëm është "ai që krijon fitim për aksionerët e tij, ndërsa mundëson mbrojtjen e mjedisit dhe përmirësimin e jetës së atyre me të cilët ai ndërvepron108". Sipas studiuesve, zhvillimi i qëndrueshëm i një biznesi do të thotë gjetja e atyre mundësive të tregut që lejojnë kompaninë për të krijuar një avantazh konkurrues nga përzierje harmonike dhe sinergjike dhe integrale e dimensioneve ekonomike, sociale dhe mjedisore109. Bizneset të cilat fokusohen vetëm në reduktimin e ndikimit të tyre në mjedis janë të referuara si "biznese të gjelbra", ndërsa një biznes i qëndrueshëm është i përqendruar në të tre dimensionet e qëndrueshmërisë, të cilat janë shpesh të referuara si " TBL". Kjo nënkupton sesi biznesi merr parasysh ndikimet e tij ekonomike, sociale dhe mjedisore në mënyrën se si operon duke maksimizuar përfitimet dhe minimizuar dobësitë, që përfshin fitimin, njerëzit dhe planetin në kulturën, strategjinë dhe operacionet e kompanisë110. Në literaturë, qëndrueshmëria e biznesit është përcaktuar shpesh si menaxhimi i TBL- një proçes nëpërmjet të cilit kompanitë menaxhojnë rreziqet e ndryshme financiare, sociale dhe mjedisore, mundësitë dhe detyrimet111. Në vend të pozicionimit të objektivave sociale dhe mjedisore si kosto, një kompani e qëndrueshme kërkon mundësi për fitim; dhe në arritjen e këtyre qëllimeve adapton strategji dhe aktivitete të biznesit që plotësojnë nevojat e saj dhe të palëve të interesuara sot duke mbrojtur dhe shtuar burimet natyrore dhe njerëzore që do të jenë të nevojshme në të ardhmen112. Në këtë logjikë: Dimensioni ekonomik – i referohet të gjithë gamës të aktiviteteve që kanë të bëjnë me një biznes "shitjet, fitimet, rrjedhën e parasë apo numrin e vendeve të punës të krijuara. Ky dimension ka të bëjë me qëndrueshmërinë e kompanive dhe aftësinë e tyre për të vazhduar në periudhën afatgjatë. Për pjesën më të madhe të bizneseve turistike qëndrueshmëria ekonomike është thelbësore për të qëndruar në biznes. Dimensioni mjedisor - nënkupton ruajtjen dhe menaxhimin e burimeve, sidomos të atyre që nuk janë të rinovueshme. Ky dimension kërkon veprim për të minimizuar ndotjen e ajrit, tokës dhe ujit, përdorim efektiv të energjisë, riciklimit apo ripërdorimin e mbeturinave të prodhuara nga proçeset e prodhimit, ruajtje e diversitetit biologjik dhe trashëgimisë natyrore. Dimensioni socio-kulturor – nënkupton ndikimin që një firmë ka mbi njerëzit me të cilët ajo ndërvepron siç janë punonjësit, komunitetet dhe konsumatorët duke 107 Hitchcock, D. E., & Willard, M. L. (2009). The business guide to sustainability: Practical strategies and tools for organizations. Earthscan. 108 Savitz, A., & Weber, W. (2006). The Triple Bottom Line: How today’s Best Run Companies Are Achieving Economic, Social and. 109 Elkington, J. (1994). Towards the sustainable corporation: Win-win-win business strategies for sustainable development. California management review, 36(2), 90-100. 110 Kleindorfer, P. R., Singhal, K., & Wassenhove, L. N. (2005). Sustainable operations management. Production and operations management, 14(4), 482-492. 111 Borga, F., Citterio, A., Noci, G., & Pizzurno, E. (2009). Sustainability report in small enterprises: case studies in Italian furniture companies. Business Strategy and the Environment, 18(3), 162-176. 112 Dyllick, T., & Hockerts, K. (2002). Beyond the business case for corporate sustainability. Business strategy and the environment, 11(2), 130-141.

34

mbështetur progresin social, respektimin e të drejtave të njeriut dhe mundësi të barabarta për të gjithë në shoqëri. Ka një theks mbi komunitetet lokale, ruajtjen dhe forcimin e sistemeve të tyre mbështetëse së jetës, duke njohur dhe respektuar kulturat e ndryshme dhe duke shmangur çdo formë të shfrytëzimit. Një ndërveprim i duhur me turistët, përfshirjen e popullatës lokale dhe njohjen e kontributit të traditave dhe kulturës në përvojën e turistëve janë çështje kyçe për bizneset e qëndrueshme. Në mënyrë logjike, qëndrueshmëria në biznes është balancë midis ekonomisë, mjedisit dhe shoqërisë113. Bizneset e qëndrueshme kanë objektiva të ndërvarura ekonomike, mjedisore dhe sociale dhe e dinë se qëndrueshmëria afatgjatë varet në integrimin e tre objektivave gjatë vendimmarrjes. Kjo do të thotë se kompania ka vlerësuar të gjitha ndikimet mjedisore, ekonomike dhe socio-kulturore pozitive dhe negative të operacioneve të saj të biznesit dhe ka ndryshuar mënyrën e të zhvilluarit të biznesit, duke maksimalizuar eksperiencën e klientëve dhe në të njëjtën kohë mirëqënien e mjedisit dhe të komuniteteve pritëse. Firmat që janë të qëndrueshme përjetojnë më pak rrezik financiar, ato tërheqin më lehtë punonjësit. Këto firma janë më inovative dhe adaptuese ndaj mjedisit. Gjithashtu, qëndrueshmëria e biznesit përfaqëson elasticitet me kalimin e kohës. Bizneset mund t’i mbijetojnë goditjeve për shkak se ata janë të lidhur ngushtë me sistemet e shëndetshme ekonomike, sociale dhe mjedisore. Këto biznese krijojnë vlerë ekonomike dhe kontribuojnë në ekosisteme të shëndetshme dhe komunitete të forta. Në përfundim mund të themi se qëndrueshmëria po fiton terren si një mënyrë më të mirë për të bërë biznes pasi ajo kontribuon në gjenerimin e përfitimeve ekonomike, mjedisore, sociale dhe kulturore të shumta. Më poshtë renditen disa nga përfitimet potenciale të bizneseve të qëndrueshme turistike:

• Rritja e numrit të turistëve • Ulja e kostove operative nga inicimi i nismave që reduktojnë mbeturinat, ujin

dhe konsumin e energjisë • Zhvillimi i një avantazhi konkurrues duke krijuar dhe promovuar praktikat e

qëndrueshme të biznesit • Tërheqja dhe mbajtja e punonjësve të kualifikuar nëpërmjet adaptimit të

politikave që përshtaten me vlerat dhe shqetësimet e punonjësve • Inkurajim i investitorëve të interesuar në kompanitë me plane afatgjata të

qëndrueshmërisë që minimizojnë rreziqet operative në të ardhmen • Rritje e rentabilitetit afatgjatë

Zhvillimi i bizneseve në përputhje me parimet e qëndrueshmërisë është një sfidë e madhe. Aplikimi i konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm tek bizneset turistike ka disa karakteristika të përcaktuara nga format dhe llojet e biznesit në këtë fushë të veprimtarisë dhe nga efektet e ndryshme të veprimeve të kompanive në mjedis114. Edhe pse ndonjëherë është e vështirë, madje e pamundur për të matur ndikimin e një 113 Batterham, R. (2002, May). The science vision of sustainability: What is the role of science. In Symposium Proceedings, Transition to Sustainability (pp. 1-3). 114 Dabija, D. C., & Băbuţ, R. (2013). An approach to sustainable development from tourists’ perspective. Empirical evidence in Romania. Empirical Evidence in Romania (October 30, 2013). Amfiteatru Economic, Special, (7), 617-633.

35

biznesi turistik në mjedis, efektet negative të aktiviteteve të paqëndrueshme ekonomike mund të shkaktojnë pasoja të pakthyeshme115. Për të zbatuar qëndrueshmërinë, firmat duhet të ketë një strategji të duhur të biznesit. Ato duhet të bëjnë axhustime jo vetëm tek investimet që ndikojnë drejtpërsëdrejti kostot operacionale por dhe mbi politikat, vizionin dhe misionin sepse operacionet e biznesit kërkojnë jo vetëm burime financiare por edhe burime shoqërore dhe natyrore. Një orientim i planifikuar, i integruar, i koordinuar në mënyrën e duhur ndaj mbrojtjes së mjedisit, përfshirja në veprimtaritë e shoqërisë dhe komuniteteve lokale, mbështetja dhe riorganizimi i aktiviteteve të veta ekonomike janë elementet thelbësore nëpërmjet të cilëve bizneset mund të sigurojnë zhvillimin afatgjatë harmonik, një evolucion sinergjik dhe një avantazh konkurrues. Një vëmendje e shtuar në praktikat e qëndrueshme është thelbësore për arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit.

2.5.1 Praktika që nxisin qëndrueshmërinë e bizneseve turistike

Aplikimi i qëndrueshmërisë në sektorin akomodues përfshin përmbushjen e tanishme të dëshirave të turistëve, punonjësve dhe komuniteteve lokale pa sakrifikuar dëshirat e brezave të ardhshëm116. Një kompani bëhet më e qëndrueshme duke vlerësuar ndikimet pozitive dhe negative mjedisore, ekonomike dhe socio-kulturore të operacioneve të saj të turizmit dhe operacioneve të ndryshuara për të promovuar përfitimet dhe minimizuar aspektet e dëmshme. Në të vërtetë, duke zgjedhur për t’u bërë më e qëndrueshme një biznes mund të 117:

Zvogëlojë koston e trajtimit të ndikimeve negative dhe kështu të shtojë fitimet.

Ruajë asetet mjedisore dhe sociale të zhvillimit të turizmit dhe në këtë mënyrë të sigurojë fitimet e saj të ardhshme.

Diversifikojë produktin e saj të turizmit për tu zgjeruar në tregje të reja dhe në këtë mënyrë të gjenerojë fitime shtesë.

Në këtë drejtim ka një numër praktikash të mira që nxisin qëndrueshmërinë e biznesit të cilat përfshijnë: •Angazhimi i palëve të interesuara: Organizatat mund të mësojnë nga klientët, punonjësit dhe komuniteti i tyre përreth dhe përfshirja e palëve të interesuara në vendim-marrje të përbashkët; •Sistemet e menaxhimit të mjedisit: Këto sisteme ofrojnë strukturat dhe proçeset që ndihmojnë në futjen e efikasitetit në kulturën e një firme dhe zbutjen e rreziqeve. • Raportimi dhe publikimi: Matja dhe kontrolli janë në thelb të praktikave të qëndrueshme, ku informacioni duhet të jetë transparent për publikun. 115 Hobson, K., & Essex, S. (2001). Sustainable tourism: A view from accommodation businesses. Service Industries Journal, 21(4), 133-146. 116 Sheehan, P. (2007). Seeing green: Rethinking hospitality design from a sustainable viewpoint. Lodging Hospitality, 63(10), 22-24. 117 Allis, E. (2008). Building Nepal's private sector capacity for sustainable tourism operations: A collection of best practices and resulting business benefits. Nepal Tourism Board.

36

Megjithatë, pavarësisht përfitimeve, studime të shumta nxjerrin në pah se pjesa më e madhe e bizneseve turistike mbeten të pabindura në nevojën për të ndryshuar sjelljen e tyre të biznesit në drejtim të qëndrueshmërisë dhe se përgjigjet e tyre ndaj praktikave të qëndrueshme janë ende të kufizuara118. Kështu, shumica e studimeve akademike tregojnë se jo vetëm angazhimi me nocionin e qëndrueshmërisë është i kufizuar tek bizneset e vogla por dhe që njohuritë e tyre për pasojat mjedisore dhe sociale të biznesit të tyre dhe çfarë ata mund të bëjnë për të përmirësuar çdo ndikim të dëmshëm është gjithashtu i ulët119. Në këto kushte pavarësisht modelit apo qasjes së ndjekur të deritanishme industria e turizmit duhet të miratojë një standard minimal të sigurt i cili ka për qëllim minimizimin e rrezikut që ndryshimet e pakthyeshme do të tejkalojnë mundësitë zhvillimore për brezat e ardhshëm120. Standardi i turizmit të qëndrueshëm për bizneset turistike121 ka për qëllim të ofrojë minimumin që çdo biznes turistik duhet të arrijë në mënyrë që të bëhet i qëndrueshëm. Ky standard duhet të shërbejë si një udhëzues bazë për bizneset turistike për t'u bërë më të qëndrueshme, për të zgjedhur ato praktika të qëndrueshme të turizmit që përmbushin kërkesat e këtij standardi, për të vlerësuar veten dhe kompanitë e tjera me të cilat ata bëjnë biznes.

2.5.2 Standarti i sipërmarrjeve të qëndrueshme turistike

Standardi mbi sipërmarrjet e qëndrueshme turistike përbëhet prej kritereve të turizmit të qëndrueshëm dhe indikatorëve, të ndarë në katër tema kryesore: institucionale, ekonomike, social-kulturore dhe mjedisore. Ai përfaqëson një përpjekje për të ardhur në një kuptim të përbashkët të zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit dhe sipërmarrjes turistike. Ky standard merr një qasje multi-sektoriale, duke theksuar ndërlidhjet e turizmit me shoqërinë, si dhe gjithëpërfshirjen e dimensioneve mjedisore, ekonomike, social-kulturore dhe institucionale/menaxheriale të zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm. Standardi mund të jetë një shtyllë kryesore për firmat në të gjitha fazat e qëndrueshmërisë. Detyra kryesore e bizneseve turistike është të identifikuarit e një sërë kushtesh të domosdoshme që ato duhet të përmbushin në mënyrë që të jenë të qëndrueshme. Këto kanë të bëjnë me përdorimin efikas të burimeve, ndotjes të çliruar në mjedis, integrimi i firmës brenda ekonomisë vendore, roli shoqëror i luajtur prej tyre, i pasqyruar me normën e punësimit, kushtet e punës, përfshirja në komunitet, kujdesi dhe respekti për brezat e ardhshëm. Ky standard do të përdoret si udhëzues për planifikimin, monitorimin dhe vlerësimin e aktiviteteve të tyre të përditshme. Kriteret shprehin qëllimet e dëshiruara për t’u arritur me zhvillimin e qëndrueshëm të turizmit. Nëse këto kritere janë përmbushur mund të thuhet se biznesi turistik është duke u zhvilluar dhe vepron në mënyrë të qëndrueshme. Këta indikatorë janë të ndarë në katër shtylla kryesore ( shtojca nr 3):

118 Carlsen, J., Getz, D., & Ali-Knight, J. (2001). The environmental attitudes and practices of family businesses in the rural tourism and hospitality sectors. Journal of Sustainable Tourism, 9(4), 281-297. 119 Sampaio, A., Thomas, R. and Font, X. (2012b) ‘Small business management and environmental engagement’, Journal of Sustainable Tourism,20: 179–93. 120 Liu, Z. (2003). Sustainable tourism development: A critique. Journal of sustainable tourism, 11(6), 459-475. 121 http://www.programmemed.eu

37

Dimensioni institucional : këta indikatorë ofrojnë matje mbi mënyrën në të cilën kompanitë e ndryshme turistike përballen me menaxhimin e qëndrueshmërisë, trajnimin e stafit, infrastrukturën, marrëdhëniet me konsumatorët, furnitorët, punësimin, produktet dhe shërbimet duke dhënë informacion të rëndësishëm se ku ndikimet direkte dhe indirekte të qëndrueshmërisë turistike do të jenë më të mëdha. Dimensioni ekonomik: këta indikatorë ofrojnë matje mbi mënyrën në të cilën fondet janë përdorur dhe japin informacion të rëndësishëm se ku ndikimet direkte dhe indirekte të qëndrueshmërisë turistike do të jenë më të mëdha.

Dimensioni socio-kulturor: këta indikatorë masin ndikimin e qëndrueshmërisë së turizmit në sistemet sociale. Treguesit socio-kulturore ndikojnë më së shumti në kapitalin njerëzor.

Dimensioni mjedisor: këta indikatorë masin ndikimet e qëndrueshmërisë së turizmit mbi ekosistemet, tokën, ajrin dhe ujin.

Në përfundim mund të dalim në konkluzionin se një operacionalizim i qëndrueshmërisë për bizneset turistike në përgjithësi dhe strukturat akomoduese në veçanti nënkupton një njohje të mirë dhe përdorim të indikatorëve të turizmit të qëndrueshëm.

2.6 Indikatorët e turizmit të qëndrueshëm Edhe pse turizmi gjeneron përfitime ekonomike, ai ka kontribuar ndjeshëm në degradimin e mjedisit dhe ndikime të shumta negative sociale dhe kulturore122. Në mënyrë urgjente, turizmi duhet të zhvillohet në një mënyrë sa më të qëndrueshme. Projektimi i indikatorëve të zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit u ngrit nga nevoja për të matur dhe për të ndjekur progresin drejt objektivave të qëndrueshmërisë, duke pasqyruar kushtet e dëshiruara. Natyra mjaft e kontestuar dhe multi-dimensionale e qëndrueshmërisë ka çuar në përhapjen e shpejtë të indikatorëve të qëndrueshmërisë123, madje ata konsiderohen si elemente thelbësorë në operacionalizimin e qëndrueshmërisë124. Përdorimi i indikatorëve është një nga mënyrat për të monitoruar zhvillimin dhe për të ruajtur qëndrueshmërinë125. Përdorimi i indikatorëve veçanërisht në nivel lokal rekomandohet për të mundësuar standardet e ndryshimit dhe progresit126. Përdorimi i tyre për monitorimin e progresit ka qenë i mbështetur dhe

122 Choi, H. C., & Sirakaya, E. (2006). Sustainability indicators for managing community tourism. Tourism management, 27(6), 1274-1289. 123 Pannell, D. J., & Schilizzi, S. (1997). Sustainable agriculture: A question of ecology, ethics, economics or expedience. Journal of Sustainable Agriculture,(in press).(SEA Working Paper 97/01). 124 Bell, S., & Morse, S. (1999). Measuring the immeasurable. The Theory and Use of Sustainability Indicators in Development, Earthscan, London. 125 Choi, H. S. (2003). Measurement of sustainable development progress for managing community tourism (Doctoral dissertation, Texas A & M University). 126James, D. (2001). Local sustainable tourism indicators. Tourism statistics: International perspectives and current issues, 188-198.

38

diskutuar nga studiuesit gjatë viteve127. Indikatorët janë gjithnjë e më shumë duke luajtur një rol në planifikimin, zhvillimin, menaxhimin dhe në çertifikimin e destinacioneve turistike. Rëndësia e indikatorëve të qëndrueshmërisë në turizëm është pranuar me kohë128. Indikatorët mund të jenë një mjet i rëndësishëm, duke çuar në një qasje më gjithëpërfshirëse në planifikimin dhe menaxhimin e turizmit, duke krijuar një kuptim më të mirë për menaxherët e turizmit, komunitetet dhe përdoruesit e tjerë të burimeve. Përdorimi i tyre mund të stimulojnë një proçes mësimor për të rritur të kuptuarit e përgjithshëm të problemeve mjedisore dhe sociale, për të ndihmuar në identifikimin e qëllimeve të zhvillimit të qëndrueshëm dhe strategji manaxheriale të përshtatshme129. Përmes një monitorimi efektiv të aspekteve ekonomike, mjedisore dhe sociale indikatorët japin informacion strategjik që ndihmon në parandalimin e rezultateve të papranueshme dhe që në përgjithësi mbështet vendimmarrjen130. Të përdorur siç duhet indikatorët mund të bëhen mjetet kryesore të menaxhimit; matës të performancës të cilët mundësojnë, furnizojnë informacion thelbësor edhe për menaxherët dhe të gjithë aktorët në turizëm. Indikatorët e mirë mund të sigurojnë në kohë informacion për t'u marrë me çështje të ngutshme dhe ndihmojnë në drejtimin drejt zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit 131 (WTO, 2007c, f.4). Disa nga përfitimet potenciale të zhvillimit dhe përdorimit të indikatorëve renditen si më poshtë132 (WTO, 2004, f. 9) marrje e vendimit më të mirë - rreziqe më të ulëta identifikim i çështjeve të reja - duke lejuar parandalimin identifikim i ndikimeve - duke lejuar veprime korrigjuese kur është e

nevojshme risk i reduktuar i gabimeve të planifikimit - identifikim i limiteve dhe

oportuniteteve llogaridhënie më e madhe - informacion më i besueshëm për publikun dhe

aktorët e tjerë të turizmit, nxitjen e përgjegjësisë për përdorimin e tij të zgjuar në vendimmarrje.

monitorimi i vazhdueshëm që mund të çojë në përmirësimin e vazhdueshëm; ofrim i zgjidhjeve për menaxhimin

Në literaturën ekzistuese diskutimi mbi indikatorët fokusohet tek shpjegimi mbi kuptimin e tyre, pse janë të nevojshme, kritikat ndaj indikatorëve ekzistues, përzgjedhjen e saktë të tyre etj.

127 Choi, H. C., & Sirakaya, E. (2006). Sustainability indicators for managing community tourism. Tourism management, 27(6), 1274-1289. 128 Butler, R. W. (1991). Tourism, environment, and sustainable development.Environmental conservation, 18(03), 201-209. 129 Reed, M. S., Fraser, E. D., & Dougill, A. J. (2006). An adaptive learning process for developing and applying sustainability indicators with local communities. Ecological economics, 59(4), 406-418. 130 Manning, T. (1999). Indicators of tourism sustainability. Tourism management, 20, 179-182. 131 World Tourism Organisation (WTO) (2007). Sustainable tourism indicators and destination management: regional workshop Kolasin, Montenegro, 25-27 April 2007. Madrid: World Tourism Organisation 132 World Tourism Organisation (WTO) (2004). Indicators of sustainable development for tourism destinations: a guidebook. Madrid: World Tourism Organisation.

39

2.6.1 Kuptimi mbi indikatorët

Përkufizimi i indikatorëve është i ndryshëm në disiplina të ndryshme. Nga pikëpamja shkencore, indikatorët janë statistika ose një kombinim i statistikave që janë të populluar nga të dhënat 133. Indikatorët socialë janë statistika që ndihmojnë të kuptuarit e vlerave shoqërore, normave dhe qëllimeve. Një rishikim i gjerë i literaturës zbulon përkufizime të ndryshme mbi atë çfarë është një indikator. Një indikator është diçka që ndihmon ju të kuptoni se ku jeni, në cilën rrugë po shkoni dhe se sa larg jeni nga atje ku doni të jeni134. Indikatorët konsiderohen një mjet i përshtatshëm për të reduktuar një sasi të madhe të të dhënave në formën më të thjeshtë të mundshme duke ruajur kuptimin thelbësor mbi pyetjet për të cilat janë mbledhur të dhënat135. Indikatorët janë variabla të cilat përmbledhin apo thjeshtojnë informacionin përkatës; e bëjnë një fenomen të dukshëm dhe të perceptueshëm; janë të përshtatshme për menaxhimin; përcaktojnë, vlerësojnë, monitorojnë, matin dhe komunikojnë informacion të rëndësishëm136. Ndërsa statistikat sigurojnë thjesht të dhëna të papërpunuara, pa kuptim, indikatorët e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit japin kuptim që shtrihet përtej atributeve që lidhen direkt me të dhënat. Një indikator është një matës sasior nëpërmjet të cilit mund të maten disa aspekte të performancës së politikës/ strategjisë së ndjekur menaxheriale137. Indikatorët nuk janë një qëllim në vetvete. Ata bëhen vetëm nëse përdoren në proçeset e planifikimit dhe menaxhimit të turizmit dhe ata bëhen efektive në krijimin e vendimeve më të mira138 dhe më të qëndrueshme. Indikatorët janë instrumenta matës mbi çështje aktuale, sinjalizues të situatave apo problemeve të ardhshme, matës të riskut dhe nevojës së mundshme për veprim dhe shërbejnë për të identifikuar dhe matur rezultatet e veprimeve tona. Indikatorët janë grupe informacionit të cilat janë përzgjedhur zyrtarisht për t'u përdorur në një bazë të rregullt për të matur ndryshimet që janë me rëndësi për zhvillimin dhe menaxhimin e turizmit (WTO, 2004, f. 8). Ata mund të matin: ndryshime në strukturat e veta dhe faktorë të brendshëm të turizmit

ndryshimet në faktorët e jashtëm që ndikojnë turizmin

ndikimet e shkaktuara nga turizmi.

Për vetë rëndësinë që paraqesin, indikatorët janë propozuar të jenë blloqe ndërtimi për turizmin e qëndrueshëm dhe ata janë të destinuar të përdoren si mjete që i përgjigjen çështjeve më të rëndësishme të menaxherëve të destinacioneve turistike139. Ata

133 Gault, F. (2011). Social impacts of the development of science, technology and innovation indicators. Technology and Innovation Indicators (January 25, 2011). 134 Sustainable Measures–Indicators of Sustainability (2002) http://www.sustainablemeasures.com/indicators 135 Ott, W. R. (1978). Environmental indices: theory and practice. 136 Gallopin, G. C. (1997). Indicators and their use: information for decision-making. SCOPE-SCIENTIFIC COMMITTEE ON PROBLEMS OF THE ENVIRONMENT INTERNATIONAL COUNCIL OF SCIENTIFIC UNIONS, 58, 13-27. 137 Glenn, N. A., & Pannell, D. J. (1998, January). The economics and application of sustainability indicators in agriculture. In 42nd Annual Conference of the Australian Agricultural and Resource Economics Society, University of New England, Armidale (pp. 19-21). 138 United Nations. Department of Economic and Social Affairs. (2007). Indicators of sustainable development: Guidelines and methodologies. United Nations Publications. 139 Mearns, K. F. (2011). Using sustainable tourism indicators to measure the sustainability of a community-based ecotourism venture: Malealea Lodge & Pony Trek Centre, Lesotho. Tourism Review International, 15(1-2), 135-147.

40

ndihmojnë në përmirësimin e performancës së biznesit dhe asaj të qëndrueshmërisë; në krijimin e proçeseve formale për zbatimin e qëndrueshmërisë; dhe përmbushjen e kërkesave të klientëve.

2.6.2 Historiku i zhvillimit të indikatorëve të turizmit

Indikatorët janë zhvilluar fillimisht për të vlerësuar dhe monitoruar ndryshimet në ekonomitë kombëtare. Ata janë përdorur për të monitoruar progresin drejt zhvillimit të qëndrueshëm. Ndjekja e zhvillimit të qëndrueshëm dhe miratimi i indikatorëve të qëndrueshmërisë u përshpejtua ndjeshëm vetëm pas Samitit të Tokës (Rio, 1992). Pas Samitit të Tokës në Rio, shumë organizata të lidhura me UN kanë filluar të zhvillojnë indikatorë si mjete për monitorimin e progresit drejt zhvillimit të qëndrueshëm140. Axhenda 21 thekson me forcë nevojën për të monitoruar zhvillimin e qëndrueshëm nëpërmjet indikatorëve. Në vitin 1996 u publikua Agenda 21 posaçërisht për turizmin141. Kjo axhendë e njeh turizmin si një model të zhvillimit ekonomik që duhet të përmirësojë cilësinë e jetës së komuniteteve pritëse, të sigurojë një cilësi të lartë të përvojës për vizitorët dhe të ruajë cilësinë e mjedisit në të cilin edhe komunitetet pritëse dhe vizitorët varen. Samiti i Tokës + 5 ripohoi se indikatorët janë mjete të rëndësishme për të reduktuar kompleksitetin e informacionit mbi zhvillimin e qëndrueshëm dhe për të mbështetur vendimmarrjen kombëtare. UNWTO ka zhvilluar indikatorë të turizmit të qëndrueshëm që nga fillimi i viteve 1990. Një raport mbi indikatorët (WTO: 1993) u pasua nga një guidë për menaxherët e turizmit në zhvillimin dhe përdorimin e indikatorëve (WTO: 1996). Një udhëzues për indikatorët e zhvillimit të qëndrueshëm për destinacionet turistike përshkruan kriteret bazë për qëndrueshmërinë (WTO: 2004). Të gjitha këto inisiativa do të ndihmonin të gjitha palët e përfshira për të kuptuar më mirë rreziqet e ardhshme që lidhen me turizmin. Zhvillimi i këtyre indikatorëve mund të ndihmojë në identifikimin e problemeve në zhvillim e sipër dhe mund të funksionojnë si sisteme të paralajmërimit të hershëm për industrinë e turizmit. Këta indikatorë u propozuan në një përpjekje për të përcaktuar nivelet kritike të aktiviteteve të ndryshme turistike në një vend142 dhe mund të ndahen në të paktën gjashtë lloje: paralajmërues, matës të presionit të shkaktuar, matës të gjendjes reale të burimeve natyrore dhe nivelit të përdorimit, matës të ndikimeve apo pasojave, matës të përpjekjeve dhe veprimeve të menaxhimit, matës të ndikimit menaxherial143. Në mënyrë logjike, indikatorët e qëndrueshmërisë duhet jo vetëm të përfshijnë elementë të indikatorëve tradicionalë, por ata duhet të gjithashtu të marrin në konsideratë ndërlidhjen me sistemin e turizmit dhe të reflektojnë atributet

140 United Nations Commission for Sustainable Development (UNCSD) (2001). From theory to practice: indicators for sustainable development. New York. 141 The World Travel & Tourism Council; The World Tourism Organization; The Earth Council. Agenda 21 for the Travel & Tourism Industry towards Environmentally Sustainable Development; World Travel & Tourism Council: London, UK, 1997 142Mowforth, M. MUNT, 1. 1998. Tourism and sustainability: new tourism in the Third World. 143 McCool, S. F., Burgess, C., & Nickerson, N. P. (1998). Toward a sustainable tourism and recreation industry in Montana: an examination of concepts and industry perceptions.

41

mjedisore, ekonomike dhe socio-kulturore të destinacionit ose subjektit për të cilën ata do të aplikohen144.

2.6.3 Llojet e indikatorëve, kriteret e cilësisë dhe përzgjedhja e tyre

Llojet e indikatorëve Kriteri kryesor për zgjedhjen e indikatorëve është që ata të matin fenomenin e targetuar për t'u matur. Të gjithë bien dakort se fenomeni duhet të matet por debate dhe kontestime lindin mbi mënyrën në të cilën duhet të matet. Indikatorët mund të kategorizohen në objektivë ose subjektivë. Indikatorët objektivë në përgjithësi i referohen të dhënave sasiore; ata subjektivë janë të bazuara në ndjenjat dhe qëndrimet personale dhe zakonisht janë cilësore në natyrë145. Çdo përzgjedhje e indikatorëve parimisht tenton të jetë subjektive në natyrë. Ka mendime të ndryshme për përdorimin e indikatorëve sasiore kundrejt atyre cilësorë. Një indikator mund të jetë një variabël sasior apo cilësor sipas rrethanave. Tradicionalisht, të dhënat sasiore janë përdorur për shkak se këto janë parë si më rigoroze dhe të besueshme. Por indikatorët e qëndrueshmërisë nuk janë gjithmonë të matshëm dhe mund të jenë disi subjektivë146. Prandaj shumë autorë po i konsiderojnë indikatorët cilësorë si mjete mjaft të vlefshme pasi natyra cilësore e indikatorëve nuk e pakëson aftësinë e tij për të dhënë informacion. Është thelbësore që indikatorët e përzgjedhur për matjen e qëndrueshmërisë të përfshijnë të tre komponentët e qëndrueshmërisë.

Kriteret e cilësisë së indikatorëve Zhvillimi i indikatorëve kërkon që disa kritere të cilësisë147 duhet të merren në konsideratë. Ato paraqiten si më poshtë:

• Specifike: Indikatorët duhet të jenë të saktë, të thjeshtë, të fokusuar në shmangien e përgjithësimit dhe rezultateve të paqarta.

• Të matshëm: Indikatorët duhet të jenë të matshëm në praktikë dhe në teori. Ata mund të jenë sasiore ose cilësore

• Të arritshëm: Rezultatet duhet të jenë të arritshme

• Të rëndësishëm: Indikatorët duhet të mundësojnë informacion që është i dobishëm për politikëbërësit dhe komunitetin.

144 Twining-Ward, L., & Butler, R. (2002). Implementing STD on a small island: Development and use of sustainable tourism development indicators in Samoa. Journal of Sustainable Tourism, 10(5), 363-387. 145 Tsaur, S. H., Lin, Y. C., & Lin, J. H. (2006). Evaluating ecotourism sustainability from the integrated perspective of resource, community and tourism. Tourism management, 27(4), 640-653. 146 Manning, T. (1996). What tourism managers need to know: A practical guide to the development and use of indicators of sustainable tourism. World Tourism Organization Pubns. 147 Mhula, A., Jacobs, P., & Hart, T. (2013). RURAL INNOVATION ASSESSMENT TOOL (RIAT) CONCEPT PAPER SERIES.

42

• Në kohë: Indikatorët duhet të raportohen në kohën e duhur, si dhe maten rregullisht për të ilustruar zhvillimin e tyre me kalimin e kohës

Përzgjedhja e indikatorëve Me qëllim që të jenë të dobishëm për menaxherët dhe administratorët në sektorin e turizmit, në përzgjedhjen e indikatorëve duhet të merret në konsideratë që ata t’i përgjigjen nevojës së vendimmarrësve. Nevojat ndryshojnë midis grupeve të njerëzve, kështu që disa indikatorë mund të zgjidhen duke reflektuar shqetësimet lokale dhe diversitetin lokal148. Nevoja për të pranuar dallimet kontekstuale është mbështetur dhe nga WTO e cila ka pranuar se ka çështje që mund të jenë të përbashkëta për të gjitha destinacionet por ekzistojnë dhe dallime në çështjet e qëndrueshmërisë, të cilat duhet të adresohen duke përdorur indikatorë të ndryshëm vendas. Nuk ka asnjë model për përzgjedhjen e indikatorëve, përzgjedhja do të ndryshojë në varësi të objektivave të kërkimit149. Përzgjedhja e indikatorëve mund të ndikohet nga fuqia, disponueshmëria e të dhënave dhe besueshmëria e tyre150. Indikatorët mund të zgjidhen në bazë të rëndësisë së tyre. Synimi kryesor në përzgjedhjen e indikatorëve duhet bërë bazuar në kriteret e mëposhtme:

(a) u adresohen çështjeve të lidhura me turizmin (b) ata trajtojnë dimensionet kyçe të qëndrueshmërisë (ekonomike, mjedisore,

social-kulturore) Në përfundim nxjerrim konkluzionin që indikatorët luajnë një rol të madh. Një qasje e zhvillimit të indikatorëve mund të japë kontribut relevant në vendimarrjen ndaj turizmit të qëndrueshëm151. Pa indikatorë, termi “i qëndrueshëm” është i pakuptimtë152. Indikatorët mund të përdoren si standarde për të krahasuar performancën me kalimin e kohës të bizneseve/ destinacioneve turistike me biznese/ destinacione të tjera turistike. Që të jenë të dobishëm, indikatorët e qëndrueshmërisë duhet të jenë të dukshëm, të matshëm, t’i përgjigjen ndryshimeve, të mbulojnë shkallët e duhura, të përfshijnë një mix të komponentëve, të adresojnë një sërë funksionesh / lloje të treguesve (p.sh. gjendje, ndikim, reagim), dhe të jenë të lidhura me objektivat e menaxhimit153

148 Mitchell, G. (2006). Problems and fundamentals of sustainable development indicators. 149 Roberts, S., & Tribe, J. (2008). Sustainability indicators for small tourism enterprises–An exploratory perspective. Journal of sustainable tourism,16(5), 575-594. 150 Moldan, B. and Billharz, S. (1997) Introduction. In B.Moldan and S. Billharz (eds) Sustainability Indicators: Report of the Project on Indicators of Sustainable Development (pp. 1–5).Chichester: John Wiley & sons. 151 Goodall, B., & Stabler, M. J. (1997). Principles influencing the determination of environmental standards for sustainable tourism (pp. 279-304). Cab International. 152 Butler, R. W. (1999). Sustainable tourism: A state‐of‐the‐art review. Tourism geographies, 1(1), 7-25. 153 Wight, P., Hall, C. M., & Lew, A. A. (1998). Tools for sustainability analysis in planning and managing tourism and recreation in the destination.Sustainable tourism: a geographical perspective., 75-91.

43

KAPITULLI 3. METODOLOGJIA E STUDIMIT

3.1 Hyrje Në këtë kapitull përshkruhet metodologjia e përdorur për përmbushjen e qëllimit dhe objektivave të këtij studimi. Metodologjia korrespondon me zgjedhje të ndryshme për të vepruar gjatë fazës së mbledhjes dhe analizës së të dhënave. Hap pas hapi paraqiten proçedurat e zgjedhjes së kampionit, metodat e përdorura për mbledhjen e të dhënave, instrumenti i kërkimit. Gjithashtu diskutohen proçedurat që përdoren për testimin e besueshmërisë së instrumentave të kërkimit, çështjet etike të marra në konsideratë, etj. Si parantezë duhet thënë se nuk ka asnjë metodologji perfekte, objektiviteti dhe përgjithësimi janë kushte të domosdoshme në zgjedhjen e metodologjisë së përdorur154. Gjithashtu të zhvilluarit e kërkimeve mbi qëndrueshmërinë nënkupton një sërë vështirësish në identifikimin e metodës të kërkimit më të përshtatshme. Këto vështirësi janë të lidhura me llojin e informacionit të kërkuar për të analizuar konceptin. Në këtë studim u përdorën kryesisht metodat sasiore të kërkimit për shkak të vetë natyrës të të dhënave. Metodat sasiore synojnë të testojnë një teori apo hipotezë; të shpjegojnë fenomenin përkatës duke zbuluar shkakun dhe pasojat nëpërmjet parashikimit dhe testimit të tyre155. Në proçesin e analizimit të të dhënave, marrëdhëniet apo dallimet që potencialisht mbështesin ose kundërshtojnë hipotezat e ngritura iu nënshtruan testeve statistikore për të përcaktuar vlefshmërinë e të dhënave me të cilat mund të arrihet në përfundime të caktuara. Këtu mund të përmendim: analizën e variancës (Anova), testin statistikor hi - katror, analiza korrelacioni dhe analiza e regresionit, etj.

3.2 Zgjedhja e kampionit Mbledhja e të dhënave nga të gjitha bizneset në sektorin akomodues në Shqipëri nuk ka qenë e mundur për këtë studim, pra një proçedurë e përshtatshme kampionimi u zgjodh. “Një mostër është një pjesë e një grupi më të madh të quajtur popullim” 156. Meqënëse zgjedhja konsiderohet si një nga hapat kryesore të një kërkimi shkencor duhet t’i kushtohet vëmendje e lartë madhësisë së zgjedhjes. Përdorimi i zgjedhjes ka 3 përparësi kryesore157:

• kostoja është e ulët

• mbledhja e të dhënave është e shpejtë

• meqë baza e të dhënave është e vogël është më e lehtë për të siguruar homogjenitet dhe të përmirësohet saktësia dhe cilësia e të dhënave të kërkimit.

154 Gorard, S. & Taylor. C. (2004). Combining Methods in Educational and SocialResearch. UK: Open University Press. 155 Silverman, D. (1985). Qualitative Methodology and Sociology. Aldershot, UK: Gower 156 Fink, A. (2003). How to sample in surveys (Vol. 7). Sage. 157 Ceku B ., Kola F ., 2011 Metoda Kërkimi

44

Proçesi i përcaktimit të kampionit është një proçes që përfshin disa hapa158:

(1) përcaktimi i popullimit

(2) përcaktimi i kornizës së marrjes së mostrës

(3) përzgjedhja e teknikës së marrjes së mostrës

(4) Përcaktimi i madhësisë së mostrës

(5) ekzekutimi i proçesit të mostrifikimit.

Sipas Malhotra (1999), popullimi është agregati i të gjithë elementëve që ndajnë një grup të përbashkët të karakteristikave dhe që përbëjnë universin për qëllim të problemit të kërkimit. Popullimi në këtë studim janë të gjitha njësitë akomoduese të shpërndara në të gjithë Shqipërinë. Në përgjithësi synohet një madhësi zgjedhjeje, e përshtatshme dhe ajo është e tillë në rastet kur përmbush parametrat e përfaqësimit, të besueshmërisë dhe efikasitetit. Metodat kryesore që përdoren për të zgjedhur një kampion mbi të cilin kryhet vrojtimi janë metodat rastësore (probabilitare) të zgjedhjes dhe metodat jo-probabilitare ku:

• Zgjedhja probabilitare mbështetet në konceptin e përzgjedhjes së rastit

• Zgjedhja jo-probabilitare është një zgjedhje jo-rastësore e orientuar

Në këtë studim u përdor metoda rastësore e zgjedhjes. Fillimisht përpara se të fillojmë me llogaritjen e madhësisë optimale të kampionit që duam të studiojmë, specifikojmë disa elemente të rëndësishëm që janë të nevojshëm për këtë fazë të punës: Ndërmarrja-Ndërmarrja është njësia më e vogël e kombinimit të njësisë legale me njësinë e prodhimit të produkteve ose shërbimeve e cila ka pavarësi në vendim-marrje, sidomos për përdorimin e burimeve të saj materiale dhe monetare. Një ndërmarrje mund të ushtrojë një ose disa aktivitete ekonomike.

Numri i të punësuarve- Numri i të punësuarve përfshin të gjithë personat që punojnë në ndërmarrje përfshirë pronarët, të punësuarit me pagesë si dhe pjesëtarët e familjes të papaguar.

Aktivitetet Ekonomik- Klasifikimi i ndërmarrjeve është bërë sipas Nomenklaturës së Veprimtarive Ekonomike, NVE. Është mjet statistikor për klasifikimin e ndërmarrjeve sipas aktivitetit të tyre ekonomik, shërben për përpunimin e të dhënave statistikore.

Target grup ose grupi i synuar i studimit – përfshin të gjithë bizneset në sektorin akomodues.

Sipas të dhënave të INSTAT për vitin 2014, numri i ndërmarrjeve aktive sipas aktivitetit ekonomik në Shqipëri është 112,537159, nga të cilat 18,061 prej tyre janë në “ Aktivitetet e akomodimit dhe shërbimit ushqimor.

158 Malhotra, NK 1999, Marketing research: An applied orientation, 3rd edn, Prentice Hall, New Jersey 159 http://www.instat.gov.al/al/themes/regjistri-statistikor-i-nd%C3%ABrmarrjeve.aspx?tab=tabs-5

http://www.instat.gov.al/al/themes/regjistri-statistikor-i-nd%C3%ABrmarrjeve.aspx?tab=tabs-5

45

Tabela 3-1 Ndërmarrjet aktive në vitin 2014 sipas aktivitetit ekonomik

Për të llogaritur madhësinë e kampionit përfaqësues për popullimin në studim na nevojitet : probabiliteti për të gjetur një biznes që operon në “Aktivitetet e akomodimit dhe shërbimit ushqimor” të njëjta me biznesin që ne dëshirojmë të

Gjithsej

112,537

A Bujqësia, pyjet dhe peshkimi 2,260

B Industria nxjerrëse 699

C Industria përpunuese 8,839

D Energjia elektrike, gazi, avulli dhe furnizimi me ajër të kondicionuar 299

E Furnizimi me ujë, aktivitetet te trajtimit dhe menaxhimit të mbeturinave, mbetjeve

317

F Ndërtimi 4,575

G Tregtia me shumicë dhe me pakicë; riparimi i automjeteve dhe motorçikletave

44,969

H Transporti dhe magazinimi 7,562

I Akomodimi dhe shërbimi ushqimor 18,061

J Informacioni dhe komunikacioni 2,590

K Aktivitete financiare dhe të sigurimit 799

L Aktivitete të pasurive të paluajtëshme 501

M Aktivitete profesionale, shkencore dhe teknike 6,053

N Shërbime administrtaive dhe mbështetëse 2,081

O Administrata publike dhe mbrojtja; sigurimi social i detyrueshëm 767

P Arsimi 1,112

Q Shëndeti dhe aktivitete të punës sociale 2,513

R Arte, argëtim dhe çlodhje 1,377

(S +T+U) Aktivitete të tjera shërbimi 7,163

46

anketojmë. Nga të dhënat e disponueshme, probabiliteti që kemi për të gjetur njësitë akomoduese shqiptare është :

p=18061/112,537=0.16049

Llogaritja e madhësisë së kampionit bëhet me anë të formulës së mëposhtme :

Ku :

n = madhësia e kampionit

z = devijimi standart α=0.05 (1.96)

p = probabiliteti për të gjetur një biznes me karakteristikat e kampionit të dëshiruar

m = niveli i gabimit të të dhënave të marra

Deff = efekti i kampionimit

Tabela 3-2 Përllogaritja e madhësisë së kampionit

Grupi i synuar

Probabiliteti

p 1-p

Devijimi standart =0.05 (1.96)

Niveli i gabimit të të dhënave të marra

Efekti kampionimit

Kampioni i kërkuar

Popullimi total 0.16 0.84 1.96 0.05 1 202

Pas llogaritjeve fillestare del që madhësia e kampionit është 202 njësi akomoduese. Ky numër do të ishte i mjaftueshëm që rezutatet e studimit tonë të jenë statistikisht të rëndësishme dhe të besueshme për gjithë Shqipërinë. Por duhet patur parasysh fakti që çdo studim ka dhe mospërgjigje të pyetësorit. Meqënëse në Shqipëri nuk ka ndonjë studim të mëparshëm në lidhje me temën tonë, si shkallë të mospërgjigjes marrim 25 %. Pra duke mënjanuar këto probleme madhësia e kampionit tonë do të rritet me 25 %, konkretisht ajo do të jetë jetë 253 njësi akomoduese.

3.3 Instrumenti i kërkimit Objektivi kryesor i këtij studimit është mbledhja e informacionit për të ekzaminuar qëndrueshmërinë e bizneseve turistike në Shqipëri, në çfarë niveli janë të pozicionuara aktualisht, ku në fokus janë strukturat akomoduese. Instrumenti kryesor, i përdorur për mbledhjen e të dhënave në lidhje me objektivin e studimit ishte pyetësori. Në fushën e turizmit mënyra e anketimit nëpërmjet pyetësorit është teknika

( ) Deffm

ppzn ⋅−⋅

= 2

2 1

47

më e përdorur zakonisht për të patur informacion në lidhje me qëndrimet dhe sjelljet e individëve160. Përdorimi i pyetësorëve si metodë për mbledhjen e të dhënave në këtë studim do të mundësojë investigimin e lidhjeve të mundshme ndërmjet variablave të marrë në studim. Mbledhja e të dhënave nëpërmjet pyetësorit është shumë e njohur. Kjo metodë gjithsesi ka avantazhet dhe disavantazhet e saj. Problemet e mundshme që mund të ndikojnë në vlefshmërinë e pyetësorit janë pakujdesia e të anketuarve, ekstremitetet në përgjigje161. Mundësia për të përgjithësuar të dhënat duke përdorur metodën e kërkimit me pyetësorë vlerësohet e lartë. Ndër avantazhet kryesore të përdorimit të pyetësorit si instrument kërkimi përmendim:

• Ka kosto të ulët

• Eshtë i pavarur nga gjykimet subjektive të intervistuesit

• Mund të përdoren zgjedhje me vëllim të madh duke mundësuar që rezultatet të jenë më të besueshme.

Gjithsesi mbledhja e të dhënave nëpërmjet pyetësorëve ka dhe disavantazhe si psh:

• Përqindja e ulët e kthimit të pyetësorëve të plotësuar

• Ekziston mundësia e pyetjeve të paqarta, interpretimi i të cilave bëhet i vështirë.

• Mund të përdoret vetëm kur të anketuarit kanë njohuri të mjaftueshme dhe janë bashkëpunues.

3.4 Hartimi i pyetësorit dhe studimi pilot Pyetësori i përdorur në këtë studim është i ndarë në 3 seksione, së bashku me një hyrje dhe kërkesë për plotësimin e tij duke u garantuar pjesëmarrësve, anonimitetin. Ai gjendet në shtojcën nr 1:

Në seksionin e parë “Karakteristika të njësisë akomoduese” pyetjet janë të strukturuara rreth profilit demografik të njësive akomoduese shqiptare. Të dhënat demografike që janë mbledhur nëpërmjet pyetësorit i referohen shpërndarjes gjeografike të tyre, viteve në operim, numrit të dhomave që ato kanë, numrit të punonjësve që janë të punësuar pranë tyre, nëse janë pjesë e ndonjë shoqate lokale apo kombëtare turizmi dhe nëse zotërojnë çertifikata cilësie.

Seksioni i dytë i pyetësorit “ Qëndrimet ndaj konceptit të qëndrueshmërisë dhe turizmit të qëndrueshëm” u hartua i tillë që të merret informacion se deri në çfarë masë njihen koncepti i qëndrueshmërisë, rëndësia e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit për industrinë turistike, cilat janë qëndrimet e njësive akomoduese për përgjegjësinë e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm, a është e ardhmja e tyre në

160 Veal, A. J. (2006). Research methods for leisure and tourism: A practical guide. Pearson Education. 161 Oskamp, S. (1977) . Attitudes and Opinions, London: Prentice Hall.

48

biznes e lidhur me këtë koncept. Të gjitha këto pohime u matën me shkallën Likert me 5 ndarje.

Seksioni i tretë i pyetësorit “ Orientimi drejt qëndrueshmërisë” u hartua i tillë për të ekzaminuar orientimin real të njësive akomoduese shqiptare drejt këtij koncepti duke investiguar matjen e indikatorëve të ndryshëm “Po dhe Jo” për dimensionin ekonomik, mjedisor, social-kulturor dhe rëndësinë e perceptuar për gjithsecilin prej tyre, pohime që u matën nëpërmjët shkallës Likert me 5 ndarje.

Hartimi i pyetësorit dhe konkludimi në versionin final kaloi në disa etapa.

Etapa e parë është ngushtësisht e lidhur me përcaktimin e objektivave të studimit. Bazuar në objektivat e studimit dhe në qasjen teorike të konceptit të qëndrueshmërisë u hartua një draft i parë i pyetësorit i diskutuar paraprakisht me udhehëqësen e punimit.

Në etapën e dytë ky draft iu prezantua një paneli ekspertësh në fushën e turizmit dhe statistikës. Ekspertëve iu kërkua që të vlerësojnë pyetësorin dhe të përcaktojnë se cilat pyetje mund të mbahen në pyetësor, cilat pyetje duhen modifikuar dhe cilat duhet të eleminohen përfundimisht nga pyetësori. Në përfundim të këtij proçesi disa pyetje u eleminuan, ndërsa disa të tjera u modifikuan.

Në etapën e tretë u zhvillua një test pilot për t’u siguruar nëse pyetjet ishin të qarta dhe lehtësisht të kuptueshme nga të gjithë ata persona që iu përgjigjën pyetësorit. Kryerja e një studimi pilot për të testuar pyetësorin për keqkuptime, problemet dhe dobësitë e mundshme dhe korrektimin e tyre rekomandohet para fillimit të proçesit të mbledhjes së të dhënave162. Testimi paraprak i një pyetësori konsiston në verifikimin e tij në një numër të vogël individësh që i përkasin popullimit referencë së kërkimit, më qëllim korrigjimin e gabimeve të bëra. Një anketim pilot prej 30 biznesesh u realizua në sektorin akomodues në mënyrë që të testoheshin të gjitha hapat e studimit. Nga rezultatet e këtij anketimi pilot, autori ka rishikuar edhe një herë pyetësorin e shpërndarë gjithashtu ka bërë të mundur të ndryshojë dhe planin e tabelave për t’u prodhuar. Studimi paraprak ndihmoi në përllogaritjen e proçesit të intervistimit, kohëzgjatja e të cilit ishte 10-15 minuta. Gjithashtu midis metodave të ndryshme të intervistimit u zgjodh metoda personale163 dhe ajo me email164.

3.5 Përgatitja e bazës së të dhënave Ashtu si në të gjitha anketat, edhe në rastin e bazës së të dhënave të autorit ishte e zakonshme që të anketuarit të bënin gabime gjatë dhënies së përgjigjeve dhe anketuesit gjatë regjistrimit të tyre, gjë që rezultoi që një pjesë e të dhënave të ishin të pavlefshme. Mospërgjigjet, përgjigjet me shumë zgjedhje, përgjigjet me vlera jashtë

162 Sarantakos, S. (2005) Social Research, 3rd edition, Hampshire: Palgrave Macmillan 163 Një intervistë quhet personale kur anketuesi kërkon të përballet me pyetje ballë për ballë me të intervistuarin 164 Një intervistë quhet me email kur anketuesi kërkon të përballet me pyetje me anë të dërgimit të pyetësorit nëpërmjet emailit

49

rangjeve të caktuara dhe përgjigjet e pjesshme konsiderohen si përgjigje të pavlefshme. Gjithashtu, ka qenë e zakonshme që disa vlera brenda rangjeve të caktuara të konsideroheshin si të pavlefshme, pasi ato nuk përputheshin me vlera të tjera të pyetësorit, me informacionin ndihmës apo me përkufizimet. Për të lokalizuar këto gabime u hartuan rregullat e paracaktuara të editimit. Mospërgjigja dhe mospërputhja mund të rezultojnë në njëanshmëri dhe probleme gjatë analizës së të dhënave, kështu që është e rëndësishme që korrigjimi i tyre të bëhet përpara se të dhënat të përdoren për analiza të mëtejshme. Gjithashtu, kjo gjë parandalon aplikimin e metodave të ndryshme të editimit dhe imputimit, gjë që mund të rezultojë në vlerësime të pakrahasueshme ose kontradiktore. Për të shmangur krijimin e njëanshmërisë, metoda e imputimit të të gjitha rasteve që janë hasur është bazuar tek struktura e pyetjes dhe veçoritë e shpërndarjes së të dhënave të marra në analizë. Gjithashtu, duhet të merret parasysh mundësia se të dhënat që mungojnë nuk janë lënë boshe në mënyrë rastësore, dhe disa njerëz janë më shumë të prirur që të japin përgjigje jo të vlefshme. Metodat e imputimit me ngjashmëri janë të përshtatshme për këto lloj të dhënash pasi mund të trajtojnë njëkohësisht variablat kategorike dhe numerike dhe nëse aplikohen saktë, këto metoda mund të vlerësojnë me saktësi veçoritë e shpërndarjes së të dhënave. Në metodat e imputimit me ngjashmëri, të dhënat e pavlefshme (rekordet marrëse) lidhen në bazë të karakteristikave të marra në analizë me të dhënat e vlefshme (rekordet dhënëse). Vlerat e rekordeve dhënëse i kalojnë rekordeve marrëse për t’i kthyer në rekorde të vlefshme. Metodat e imputimit me ngjashmëri shtrihen lehtësisht në aplikimet me shumë variabla, ku disa variabla imputohen bashkërisht, duke lejuar zbatimin e kufizimeve komplekse të editimit. Kjo nënkupton vendosjen e rregullave të paracaktuara dhe garanton që vlerat e imputuara të respektojnë rregullat e editimit.

Avantazhet e imputimit

• Imputimi ka për qëllim të reduktojë njëanshmërinë në rezultatet që përftohen nga mospërgjigjet.

• Duke i përcaktuar vlerat në nivel mikro, imputimi bën më të lehtë kryerjen e analizave dhe paraqitjen e rezultateve.

• Rezultatet e përftuara nga analiza të ndryshme janë të qëndrueshme

Disavantazhet e imputimit

• Ekziston risku se ekspertët mund t’i trajtojnë të dhënat e pastrura si përgjigjet fillestare të të anketuarit, duke zmadhuar saktësinë e vlerësimit

Ekspertët, të cilët punojnë me baza të dhënash që përmbajnë vlera të imputuara, duhet të tregojnë kujdes, dhe në analizat e tyre të jenë të vetëdijshëm për shkallën e imputimit të variablave, si dhe hollësitë e procedurave që ndiqen. Për të pastruar të dhënat është përdorur Concord Java. Proçesi i pastrimit mund të përshkruhet me dy hapa:

50

• Editimi, i cili konsiston në lokalizimin e gabimit në mbledhjen e të dhënave. Vlerat munguese janë konsideruar si gabime ose si vlera jashtë rangut të lejuar.

• Imputimi i vlerave të lokalizuara dhe i vlerave të munguara. Ky është hapi i korrektimit të të dhënave.

Këto veprime janë kryer duke përdorur funksionet e programit Concord Java (moduli Scia) të zhvilluar nga Instituti i Statistikave Italiane, i cili përdor mënyrën probabilistike Fellegi-Holt. Kjo metodë korrigjon vlerat duke respektuar shpërndarjen fillestare të të dhënave. Një proçedurë e mirë editimi është automatike, objektive dhe riprodhuese e cila rezulton në përdorimin efikas të vlerave të përputhshme dhe siguron që rekordet e imputuara të jenë të qëndrueshme dhe të lënë "gjurmë" kontrolli për qëllime të mëtejshme vlerësimi.

3.6 Instrumenti statistikor Për analizën e të dhënave të mbledhura me anë të pyetësorit është përdorur Paketa Statistikore për Shkencat Sociale (SPSS). Studiues të ndryshëm e cilësojnë si programin më të përshtatshëm duke marrë parasysh natyrën e të dhënave si dhe analizat që do të realizohen. SPSS ka aftësi të mëdha dhe fleksibilitetet në analizën e të dhënave dhe gjenerimin të një game të pakufizuar të rezultateve të thjeshta dhe të sofistikuara statistikore, duke përfshirë tabelat e thjeshta të shpërndarjes si denduritë, grafikët, përqindje etj. Paketa ka kapacitetet ekzekutimi të analizave shkencore të tilla si : analiza e variancës (Anova), testet statistikore hi-katror, analiza të shumëllojshme korrelacioni, analiza regresioni, testet e hipotezave statistikore, etj. Duke marrë parasysh të dhënat që do të përpunohen, paketa e zgjedhur SPSS konsiderohet ideale për përdorim në përpunimin e të dhënave dhe analizën e tyre. Në studimin tonë statistika përshkruese është përdorur për të kuptuar karakteristikat e njësive akomoduese shqiptare dhe variablave të ndryshëm, të pavarur të studimit. Testet statistikore të tilla si ANOVA dhe t-test janë përdorur për të analizuar dallimet ndërmjet grupeve. Testet hi-katror u përdorën për të parë lidhjen ndërmjet variablave të krijuar, nëse ka apo jo një lidhje; ndërsa koefiçienti i korrelaciont Pearson për të parë fortësinë e kësaj lidhje. Analiza e regresionit të shumfishtë u përdor për të shprehur lidhjen që egziston midis variablit të varur dhe atyre të pavarur.

3.7 Besueshmëria e shkallëve të variablave në studim Autori në mënyrë që të masë qëndrimet e të anketuarve rreth koncepteve kryesore që synon të masë ka përdorur shkallën Likert me 5 ndarje si më poshtë :

1. “Aspak dakord” ose “Aspak i rëndësishëm” 2. “Jo dakord” ose “Pak i rëndësishëm” 3. “Neutral” ose “Neutral” 4. “Dakord” ose “I rëndësishëm” 5. “Shumë dakord” ose “Shumë i rëndësishëm”

51

Besueshmëria është një kusht i domosdoshëm për vlefshmërinë, që do të thotë se të dhënat e mbledhura përmes pyetësorëve duhet të jenë të sakta dhe të sigurojnë që studiuesi do të jetë në gjendje për të nxjerrë konkluzionet e duhura165 dhe pasqyron me vërtetësi dukurinë që po studiohet166. Besueshmëria e një shkallë të përdorur tregon se sa e pavarur është prej gabimit të rastit167. Shpesh dy janë treguesit më të përdorur në lidhje me besueshmërinë e një shkallë të përdorur:

• Qëndrueshmëri e brendshme • Testimi ri-testimi

Qëndrueshmëria e brendshme tregon konsistencën e brendshme me të cilën pohime të ndryshme synojnë të masin një aspekt. Statistika që do të përdoret për të matur qëndrueshmërinë e brendshme është koefiçienti Cronbach alfa dhe korrelacioni midis çdo elementi dhe variablit të përftuar, duke përdorur programin Statistical Package in Social Science (SPSS).

• Cronbach alfa i ofron përdoruesit një tregues të korrelacionit mes të gjithave

pohimeve që përbëjnë një koncept. Vlerat e kësaj statistike variojnë nga 0 deri në 1. Më specifikisht

nëse Cronbach alpha <0.5 niveli i besueshmërisë së pyetësorit është shumë i

ulët. nëse 0.5 ≤Cronbach alpha<0.6 niveli i besueshmërisë është në nivelin kritik të

pranimit. nëse 0.6≤ Cronbach alpha<0.7 niveli i besueshmërisë është i pranueshëm. nëse 0.7≤ Cronbach alpha<0.8 niveli i besueshmërisë është mesatarisht i

pranueshëm nëse 0.8≤ Cronbach alpha<0.9 niveli i besueshmërisë është shumë i lartë por

jo optimal. Nëse Cronbach alpha ≥ 0.9 niveli i besueshmërisë është optimal.

Në përgjithësi rekomandohet një nivel minimal për Cronbach alfa mbi 0.7 që tregon se qëndrueshmëria e brendshme e variablit të përftuar është e lartë168. Korrelacioni midis çdo elementi dhe variablit të përftuar - i ofron përdoruesit shkallën e lidhjes të çdo elementi me elementin e përftuar. Vlerat e kësaj statistike variojnë nga 0 deri në 1. Nunnally (1978) rekomandon një nivel minimal mbi 0.3 që tregon se qëndrueshmëria e brendshme e variablit të përftuar është e lartë. Testimi ri-testimi vlerësohet duke ju drejtuar të njëjtat pohime në dy raste të ndryshme të njëjtëve persona.

165 Nachimias, D. and Nachimias, C. (1981). Research Methods in the Social Sciences. (2nd Ed). New York: St. Martins Press. 166 Veal, A. J. (2006). Research methods for leisure and tourism: A practical guide. Pearson Education. 167Nunnally, J. C. (1978). Psychometric theory (2nd Ed.). New York: McGraw-Hill 168 Nunnally, J. (1978). Psychometric Theory (2nd eel.). New York, Iv\ cGrow-Hill.

52

Autori ka përdorur metodën e parë për vlerësimin e besueshmërisë së indikatorëve të përftuar.

3.7.1 Qëndrueshmëria e brendshme e pyetësorit

Më poshtë listohen treguesit e Cronbach alfa dhe korrelacionit midis çdo elementi dhe variablit të përftuar për 7 konceptet kryesore:

Tabela 3-3 Treguesit Cronbach alfa dhe korrelacioni midis çdo elementi dhe variablit të përftuar për 7 konceptet kryesore

Konceptet Cronbach's Alpha N of Items

1. Qëndrimi i përgjithshëm mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit

.878 7

2. Përgjegjësia për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

.843 5

3. Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme .925 9

4. Dimensioni ekonomik .852 8

5. Dimensioni marketing .877 13

6. Dimensioni mjedisor .914 8

7. Dimensioni social-kulturor .904 11

Në bazë të kësaj analize, për variablin “Qëndrimi i përgjithshëm mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit”- qëndrueshmëria e brendshme që autori synon të masë, Cronbach alfa është mbi 0.7 dhe Corrected Item-Total Correlation është mbi 0.3 që tregojnë se qëndrueshmëria e brendshme e variablit të përftuar është e lartë dhe ka kuptim analiza e mëtejshme. Për variablin “Përgjegjësia kryesore për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” qëndrueshmëria e brendshme që autori synon të masë, Cronbach alfa është mbi 0.7 dhe Corrected Item-Total Correlation është mbi 0.3 që tregojnë se qëndrueshmëria e brendshme e variablit të përftuar është e lartë dhe ka kuptim analiza e mëtejshme.

Për variablin “Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme ” qëndrueshmëria e brendshme që autori synon të masë, Cronbach alfa është mbi 0.7 dhe Corrected Item-Total Correlation është mbi 0.3 që tregojnë se qëndrueshmëria e brendshme e variablit të përftuar është e lartë dhe ka kuptim analiza e mëtejshme.

Për variablin “Dimensioni ekonomik ” qëndrueshmëria e brendshme që autori synon të masë, Cronbach alfa është mbi 0.7 dhe Corrected Item-Total Correlation është mbi 0.3 që tregojnë se qëndrueshmëria e brendshme e variablit të përftuar është e lartë dhe ka kuptim analiza e mëtejshme.

Për variablin “Dimensioni marketing” qëndrueshmëria e brendshme që autori synon të masë, Cronbach alfa është mbi 0.7 dhe Corrected Item-Total Correlation është mbi

53

0.3, që tregojnë se qëndrueshmëria e brendshme e variablit të përftuar është e lartë dhe ka kuptim analiza e mëtejshme. Për variablin “Dimensioni mjedisor” qëndrueshmëria e brendshme që autori synon të masë, Cronbach alfa është mbi 0.7 dhe Corrected Item-Total Correlation është mbi 0.3, që tregojnë se qëndrueshmëria e brendshme e variablit të përftuar është e lartë dhe ka kuptim analiza e mëtejshme. Për variablin “Dimensioni social-kulturor” qëndrueshmëria e brendshme që autori synon të masë, Cronbach alfa është mbi 0.7 dhe Corrected Item-Total Correlation është mbi 0.3 që tregojnë se qëndrueshmëria e brendshme e variablit të përftuar është e lartë dhe ka kuptim analiza e mëtejshme.

3.7.2 Qëndrueshmëria e brendshme e dy variablave kryesore

Autori duke u bazuar në këto 7 koncepte, të renditura më sipër ka ngritur dy variabla kryesore:

Variabli i parë “Këndvështrimi i njësive akomoduese mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” i krijuar si mesatare e tre variablave të mëposhtme :

1. Qëndrimi i përgjithshëm mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit

2. Përgjegjësia kryesore për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

3. Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme

Më poshtë listohen treguesit e Cronbach alfa dhe Corrected Item-Total Correlation për këndvështrimin e njësive akomoduese mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm:

Tabela 3-4 Këndvështrimi i njësive akomoduese mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm- Qëndrueshmëria e brendshme

Reliability Statistics Cronbach's Alpha

N of Items

.625 3

Variablat

Corrected Item-Total Correlation

Qëndrimi i përgjithshëm mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit

0.6

Përgjegjësia kryesore për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

0.6

Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme 0.5

54

Të dhënat e tabelës së mësipërme tregojnë se të gjitha variablat për “Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” janë të larta pra asnjë nga elementët nuk është fshirë nga modeli. Prandaj variabli i përgjithshëm “Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” është gjetur të jetë i besueshëm dhe i vlefshëm për këtë studim.

Variabli i dytë “Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë” është krijuar si mesatare e katër variablave të mëposhtme :

1.Dimensioni ekonomik

2.Dimensioni marketing

3.Dimensioni mjedisor

4.Dimensioni social-kulturor

Më poshtë listohen treguesit e Cronbach alfa dhe Corrected Item-Total Correlation për orientimin drejt qëndrueshmërisë:

Tabela 3-5 Orientimi i njësive akomoduese turistike drejt qëndrueshmërisë -Qëndrueshmëria e brendshme

Reliability Statistics

Variablat

Corrected Item-Total Correlation

Dimensioni ekonomik 0.5

Dimensioni marketing 0.6 Dimensioni mjedisor 0.7 Dimensioni social-kulturor 0.7

Të dhënat e tabelës së mësipërme tregojnë se të gjithë variablat për “Orientimi drejt qëndrueshmërisë janë të larta pra asnjë nga elementët nuk është fshirë nga modeli. Prandaj variabli i përgjithshëm“Orientimi drejt qëndrueshmërisë” është gjetur të jetë i besueshëm dhe i vlefshëm për këtë studim.

Një nga elementet për të rritur nivelin e saktësisë së të dhënave të marra në studim është matja e shkallës së mospërgjigjes së anketës. Më poshtë po paraqesim formulën për të llogaritur madhësinë e mospërgjigjes së anketave:

Formula për llogaritjen e shkallës së mospërgjigjes është si më poshtë:

Cronbach's Alpha

N of Items

0.787 4

55

Shkalla e mospërgjigjes në anketë është brenda normës së parashikuar për të patur mospërgjigje, kështu që të dhënat e marra janë të besueshme për treguesit e marrë.

3.8 Çështjet e etikës së kërkimit Çështjet e etikës së kërkimit janë shumë të rëndësishme në proçesin e kërkimit. Çështje të tilla si pjesëmarrja vullnetare, shmangia e dëmeve potenciale për të intervistuarit, sigurimi i anonimitetit dhe konfidencialitetit, ndershmëria e të dhënave, shmangia e mashtrimit, raportimi i drejtë janë disa nga konsideratat më të rëndësishme etike të një kërkimi shkencor 169 të cilat u morën në konsideratë gjatë këtij kërkimi. Parimet më të rëndësishme të shkencës së kërkimit janë që pjesëmarrësit në kërkim duhet të marrin pjesë vullnetarisht në proçesin e kërkimit. Në mënyrë të përmbledhur atyre duhet t’u shpjegohet qëllimi dhe objektivat e kërkimit duke i siguruar ata që të dhënat e tyre do të jenë konfidenciale dhe në funksion vetëm të tij. Në këtë mënyrë ata mund të motivohen për pjesëmarrje vullnetare. Në këtë studim, të anketuarit u siguruan për konfidencialitetin dhe anonimitetin e të dhënave. Gjithashtu ata u siguruan që të dhënat e mbledhura do të përgjithësohen. Transparenca është konsideruar si një nga elementët më të rëndësishëm në këtë kërkim duke iu referuar vlefshmërisë së të dhënave të mbledhura nga të anketuarit dhe interpretimit real të tyre.

3.9 Përmbledhje e metodave të kërkimit dhe mbledhjes së të dhënave Ky kapitull ilustron metodat dhe proçedurat e ndjekura gjatë këtij studimi për të marrë rezultate të besueshme dhe të vlefshme dhe t'u përgjigjet pyetjeve kërkimore. Planifikimi i kujdesshëm, projektimi dhe administrimi i pyetësorit mundësuan që informacioni i saktë të mblidhej. Të dhënat sasiore u kodifikuan dhe analizuan duke përdorur metoda univariate dhe bivariate në SPSS 21.

169 Babbie, E. (2009). Research methods in sociology. First India Edition, Cenage Learning India Private Limited, New Delhi, 161-172.

56

“Qëllimi është të transformohen të dhënat në informacion dhe informacioni

në veprim.”

Carly Fiorina

KAPITULLI 4. ANALIZA E TË DHËNAVE

Në këtë kapitull trajtohen analizat statistikore të të dhënave të mbledhura nga njësitë akomoduese shqiptare me qëllim t’u jepet përgjigje pyetjeve kërkimore të ngritura në fillim të këtij studimi. Këto analiza janë grupuar në seksionet e mëposhtme 1. analiza përshkruese 2. analiza faktoriale 3. analiza e regresionit të shumëfishtë 4. analizë empirike

• analiza përshkruese - merret me zhvillimin e treguesve të caktuar nga të dhënat e papërpunuara

• analiza faktoriale - analiza faktoriale është një metodë statistikore e cila lejon shpjegimin e variancës së observuar të shumë variablave të korreluara në një

• analiza e regresionit të shumëfishtë - proçedurë statistikore e cila mund të përdoret për të shprehur lidhjen që egziston midis variablave me anë të një modeli matematikor

4.1 Analiza deskriptive Në këtë pjesë paraqiten të dhënat në lidhje me karakteristikat kryesore të njësive akomoduese shqiptare170. Këto të dhëna përfshijnë rigrupimin e tyre sipas qarqeve, viteve të operimit, numrit të dhomave, numrit të punonjësve, pjesëmarrjen në shoqata lokale dhe kombëtare të turizmit dhe zotërimin e çertifikatave të cilësisë. Më pas vijohet me analizën përshkruese të variablave kryesorë. Në analizën finale të studimit u përfshinë 226 njësi akomoduese, përgjigjet e të cilëve u konsideruan të vlefshme.

4.1.1 Njësitë akomoduese dhe shpërndarja e tyre të rigrupuara sipas qarqeve

Pjesa më e madhe e njësive akomoduese që kanë shfaqur gatishmërinë e tyre për t’u bërë pjesë e këtij studimi ndodhen në qarkun e Tiranës (27%), e ndjekur më pas nga qarku i Vlorës (19,5%).

Grafiku 4-1 Shpërndarja e njësive akomoduese të rigrupuara sipas qarqeve kryesore

170 Biznese të vogla: Përkufizimet zyrtare variojnë nga njëri vend në tjetrin ,në disa raste dhe nga sektori përkatës.Për të përcaktuar madhësinë e një biznesi shumë përkufizime i referohen kategorive numerike të lidhura me numrin e punonjësve apo xhiron vjetore.

57

Burimi:Rezultate të pyetësorit

4.1.2 Njësitë akomoduese dhe vitet e operimit

Sektori i turizmit është zhvilluar vetëm pas viteve 90, rrjedhimisht njësitë akomoduese shqiptare nuk kanë një experiencë të gjatë në fushën e turizmit krahasuar me vendet e tjera të rajonit. Rreth 1/3 e tyre kanë një experience vetëm 6-10 vite në fushën e turizmit ndërsa njësitë akomoduese me experiencë 1-5 vjet zënë rreth (27%). Njësitë akomoduese me jetëgjatësinë më të madhe në fushën e turizmit (21-25 vjet ) janë në një përqindje shumë të vogël, vetëm (7,1%).

Grafiku 4-2 Vitet e operimit në treg


4.1.3 Njësitë akomoduese dhe kapaciteti i tyre

Njësitë akomoduese në Shqipëri klasifikohen si të vogla në lidhje me kapacitetin. Në përgjithësi dominojnë njësitë akomoduese me 1-25 dhoma (61,5%), njësitë akomoduese me 26-50 dhoma zënë (25,7%), ndërsa njësitë akomoduese që kanë mbi 76 dhoma zënë vetëm (3.1%).

Grafiku 4-3 Kapaciteti i njësive akomoduese

58


4.1.4 Njësitë akomoduese dhe numri i punonjësve 171

Njësitë akomoduese janë pyetur gjithashtu për numrin e punonjësve. Synimi i evidentimit të numrit të punonjësve ka qënë për periudhën pik të sezonit turistik pasi dihet që në pjesët e tjera të vitit ky numër është relativisht i ulët. Njësitë akomoduese që kanë 10-49 punonjës zënë përqindjen më të lartë (36,3%), e ndjekur nga ato njësi me 5-9 punonjës por me një diferencë shumë të vogël. Duhet marrë në konsideratë gjithashtu që pronarët e njësive akomoduese konsiderojnë pjesë të personelit edhe familjarët e tyre.

Grafiku 4-4 Punonjësit e njësive akomoduese të ndarë në kategori sipas definicionit të INSTAT


4.1.5 Njësitë akomoduese dhe pjesëmarrja në shoqata lokale, kombëtare turizmi

Ndonëse pjesëmarrja në shoqata turizmi mund t’i ndihmojë dhe t’i orientojë njësitë akomoduese shqiptare drejt produkteve e shërbimeve të një cilësie të lartë, manaxhimit efektiv të biznesit dhe rrjedhimisht të ardhurave në rritje, drejtuesit e njësive akomoduese në Shqipëri kanë mendime të kundërta. Të pyetur mbi këtë çështje nëse janë pjesë e ndonjë shoqate turizmi lokale apo kombëtare, (60,2%) janë 171 Ndarja e bërë sipas definicionit të INSTAT

59

shprehur se nuk janë pjesë e shoqatave të turizmit, ndërsa (39,8%) e tyre janë pjesë e shoqatave të turizmit që operojnë në Shqipëri (tabela nr 4-39, Shtojca 2). Mund të dalim në konkluzionin që njësitë akomoduese shqiptare akoma nuk janë ndërgjegjësuar mbi funksionet e shoqatave dhe përfitimeve që mund të rrjedhin prej anëtarësimit.

4.1.6 Njësitë akomoduese dhe zotërimi i çertifikatave të cilësisë

Fokusi mbi “cilësinë” ka qenë gjithmonë një pikë e rëndësishme për ata që zhvillojnë produkte, por është edhe një atribut më pak i prekshëm për ata të cilët ofrojnë shërbime. Të zotëruarit e çertifikatës të cilësisë konsiderohet si një demonstrim konkret i angazhimit dhe seriozitetit ndaj konsumatorit. Megjithatë njësitë akomoduese në Shqipëri akoma janë pak mbrapa në këtë drejtim. Nëse i referohemi çmimeve të akorduara mbi markën e cilësisë nga “Authentic Albania”172 një partneritet i USAID dhe shoqatës shqiptare të turizmit, njësi akomoduese të çertifikuara janë vetëm 59. Por ky numër është shumë i vogël, madje i papërfillshëm ndaj numrit të përgjithshëm të njësive akomoduese që operojnë në Shqipëri. Pavarësisht se subjektet e përfshira në studim janë shprehur se zotërojnë një çertifikatë cilësie në masën (50.9 %), kjo çertifikatë nuk ka qenë ISO ( tabela nr 4-40, Shtojca 2).

4.1.7 Qëndrimet mbi turizmin e qëndrueshëm dhe ndikimet aktuale të turizmit

Zhvillimi i turizmit të qëndrueshëm kërkon konsideratë të kujdesshme të ndikimeve të mundshme që industria mund të ketë mbi mjedisin, kulturën, ekonomitë lokale dhe cilësinë e jetës së të gjithë atyre që janë përfshirë. Këto ndikime mund të perceptohen në mënyra të ndryshme nga bizneset e ndryshme turistike. Në lidhje me ndikimet potenciale negative mjedisore, ekonomike dhe social-kulturore të zhvillimit të turizmit, njësitë akomoduese shqiptare janë shprehur aspak dakort në masën 40.7% që turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime të tilla. Vetëm 16.8 % e tyre mendojnë që zhvillimi i turizmit patjetër mund të ketë pasoja të tilla. Ata gjithashtu janë të mendimit aspak dakort në masën (40,7%) që industria turistike mund të ketë ndikime ekonomike negative për destinacionin, madje mendojnë të kundërtën që përfitimet më së shumti janë positive. Në lidhje me ndikimet potenciale negative social-kulturore të zhvillimit të turizmit siç mund të jenë humbje e identitetit dhe vlerave lokale, njësitë akomoduese shqiptare janë shprehur aspak dakort në masën 37.6% që turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime të tilla. Ndonëse pasojat mjedisore të zhvillimit pa kriter të turizmit në Shqipëri janë të dukshme dhe të shumta, njësitë akomoduese shqiptare nuk janë aspak dakort në masën 38.1% që turizmi mund të ketë pasoja të tilla. Megjithatë ata e pranojnë rëndësinë që kanë resurset e shumta në zhvillimin e turizmit dhe domosdoshmërinë e ruajtjes dhe mirë-

172 www.authenticalbania.com

60

manaxhimit të tyre (84,5%). Gjithashtu ata janë të mendimit që qëndrueshmëria e industrisë turistike varet nga cilësia e mjedisit natyror, kulturor, dhe atij të ndërtuar (85%) . Tabelat nr (4-41 deri 4-47, shtojca 2)

4.1.8 Përgjegjësia kryesore për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Meqënëse të gjitha industritë kanë përgjegjësinë për ruajtjen e burimeve, koordinimi dhe suporti ndërmjet palëve është thelbësor për arritjen e turizmit të qëndrueshëm. Të gjithë, sot biem dakort që një zhvillim i pakontrolluar i turizmit nuk duhet të ndodhë, duke vënë theksin tek planifikimi bashkëpunues i të gjithë palëve të përfshira. Literatura bashkëkohore në lidhje me qëndrimet e bizneseve ndaj përgjegjësisë për zhvillim të qëndrueshëm nxjerr në pah rezultate kontradiktore. Një studim i drejtuesve të lartë në industrinë e turizmit danez sugjeron që një pjesë relativisht e madhe e bizneseve e konsiderojnë përgjegjësinë kryesore të lidhur drejtpërsëdrejti me industrinë turistike ose me industrinë në partneritet me qeverinë 173. Ndërsa sipas një studimi të kryer tek bizneset turistike në Mbretërinë e Bashkuar, pjesa më e madhe e tyre mendojnë se përgjegjësia qëndron tek qeveria dhe jo tek industria174. Në këtë studim, njësitë akomoduese shqiptare ndajnë të njëjtin mendim në lidhje me ndarjen e përgjegjësisë për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Kështu, ata shprehen dakort dhe shumë dakort në masën 90.7% që përfshirja në hartimin e politikave mbi qëndrueshmërinë do ti bëjë ata të jenë më shumë aktive drejt kësaj qasje të re të domosdoshme. Ata gjithashtu shprehen në masën (91.1%) që janë dakort dhe shumë dakort me mendimin që inisiativat vullnetare janë mënyra më e mirë për të inkurajuar qëndrueshmërinë në sektorin e turizmit. Gjithashtu theksohet nevoja e rolit të shtetit si rregullator në këtë drejtim, instrumentat detyruese konsiderohen një element nxitës drejt zbatimit të parimeve të turizmit të qëndrueshëm dhe adaptimit të më shumë praktikave në veprimtarinë e përditshme. Në konceptin e tyre një rol të domosdoshëm për zhvillimin e turizmi të qëndrueshëm dhe të suksesshëm luan dhe sektori publik ( 86.3%). Siç shihet qartë në tabelat nr 4-48 deri 4-52, shtojca 2, pothuajse të gjithë njësitë akomoduese shqiptare pranojnë që përgjegjësia kryesore mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm mbetet në partneritetin “industri turistike - institucione shtetërore kombëtare dhe lokale”.

4.1.9 Njësitë akomoduese shqiptare dhe gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme

Sot gjithnjë e më shumë ekziston nevoja për rritjen e ndërgjegjësimit dhe integrimin e çështjeve të qëndrueshmërisë në aktivitetet operacionale të bizneseve turistike. Në sektorin akomodues, praktikat e qëndrueshme janë vendimtare për suksesin e saj

173 Bramwell, B., & Alletorp, L. (2001). Attitudes in the Danish tourism industry to the roles of business and government in sustainable tourism. International Journal of Tourism Research, 3(2), 91-103. 174 Forsyth, T. (1995). Business attitudes to sustainable tourism: Self‐regulation in the UK outgoing tourism industry. Journal of Sustainable Tourism, 3(4), 210-231.

61

afatgjatë175. Një përmirësim në praktikat ekologjikisht miqësore të ndërmarrjeve turistike është thelbësor për arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm të turizmit176. Adaptimi i praktikave të qëndrueshmërisë në bizneset e vogla dhe të mesme është i lidhur me interesat e tyre personale, njohuritë përkatëse, ekspertizën dhe infrastrukturën mbështetëse177. Në realitet, vetëm pak njësi akomoduese kanë zbatuar praktika të qëndrueshme në rutinat e tyre të përditshme. Megjithatë njësitë akomoduese shqiptare ndonëse aktualisht nuk kanë zbatuar shumë praktika të qëndrueshme janë shprehur që të ardhmen e biznesit të tyre e shohin të lidhur drejtpërsëdrejti me to. Për vetë rëndësinë që ka mjedisi ata janë dakort dhe shumë dakort në masën 83.2% mbi zhvillimin e më shumë aktiviteteve mjedisore. Ata gjithashtu bien dakort në masën (78.7%) që të inkurajojnë visitorët të konsumojnë produkte miqësore me mjedisin. Njësitë akomoduese shqiptare janë ndërgjegjësuar për domosdoshmërinë e ruajtjes dhe përdorimit të qëndrueshëm të burimeve turistike (81.8% e tyre) dhe shfaqin gatishmërinë për të instaluar më shumë lehtësira për manaxhimin e mbeturinave të krijuara prej aktiviteteve të tyre. (Tabelat nr 4-53 deri 4-60, shtojca 2).

4.1.10 Alternativat që përmirësojnë të ardhmen e turizmit të qëndrueshëm

Njësitë akomoduese shqiptare konsiderojnë si më të rëndësishme rritjen e ndërgjegjësimit për ruajtjen e burimeve (19.9%) dhe rritjen e pjesëmarrjes publike në zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm (19%). Prandaj dhe industria turistike duhet të ndërmarrë më shumë iniciativa, të cilat mund të përfshijnë zhvillimin e konferencave mbi turizmin e qëndrueshëm, zhvillimin e programeve ndërgjegjësuese për të rritur nivelin e të kuptuarit nga ana e bizneseve, etj

Grafiku 4-5 Alternativat që përmirësojnë të ardhmen e turizmit të qëndrueshëm


Bizneset turistike në përgjithësi, sidomos ato të vogla, kanë tendencë për të konkurruar me njëri-tjetrin në vend që të bashkëpunojnë për përfitime reciproke. 175 Bader, E. E. (2005). Sustainable hotel business practices. Journal of Retail and Leisure Property, 5(1), 70-77. 176 Vernon, J., Essex, S., Pinder, D., & Curry, K. (2003). The ‘greening’of tourism micro‐businesses: outcomes of focus group investigations in South East Cornwall. Business strategy and the environment, 12(1), 49-69 177 Hobson, K., & Essex, S. (2001). Sustainable tourism: A view from accommodation businesses. Service Industries Journal, 21(4), 133-146.

62

Prandaj dhe vetëm 13,3% e njësive akomoduese shqiptare shprehen për krijimin e rrjeteve si një alternativë e vlefshme që mund të përmirësojë turizmin në të ardhmen.

4.1.11 Dimensioni ekonomik

Për shumicën e bizneseve turistike, qëndrueshmëria ekonomike është thelbësore për të qëndruar në biznes. Edhe, njësitë akomoduese shqiptare në përgjithësi janë të orientuara drejt fitimeve të larta në periudhën afatshkurtër. Në lidhje me monitorimin e indikatorëve ekonomikë, ndër të gjithë indikatorët ata i kushtojnë më shumë vëmendje matjes të marzhit të fitimit (98.7 %), rritjes së fitimit krahasuar me periudhën paraardhëse (90.3%) dhe rritjes të të ardhurave totale në masën (89.4%). Indikatorët ekonomike të cilëve kushtohet më pak vëmendje janë norma e shfrytëzimit (31%) dhe të ardhurat mesatare për dhomë ( tabelat nr 4-61 deri 4-68, shtojca 2)

4.1.12 Dimensioni Marketing

Marketingu është një proçes shoqëror dhe menaxherial nëpërmjet të cilit individët dhe grupet marrin atë që ata duan dhe dëshirojnë përmes krijimit dhe shkëmbimit të produkteve me të tjerët178. Ai ka të bëjë me përcaktimin e nevojave të konsumatorëve dhe preferencave të tyre duke krijuar produktet e duhura, duke komunikuar informacion rreth produkteve tek konsumatorët dhe reklamim i përfitimeve të tyre në mënyrë të qëndrueshme. Në mjedisin e sotëm të biznesit që ndryshon me shpejtësi, është e domosdoshme që bizneset të mbeten vigjilent ndaj trendeve të tregut dhe të ndryshojnë praktikat e tyre të biznesit në qoftë se ata synojnë të mbeten konkurruese. Meqë turistët janë duke u bërë gjithnjë e më shumë të informuar dhe të sofistikuar në modelet e tyre të konsumit dhe meqë ata kërkojnë produkte turistike me cilësi më të lartë, bizneset turistike duhet të reagojnë me strategjitë më kreative të marketingut të bazuar në produkte të cilësisë më të mirë dhe mesazhe shumë informative dhe të besueshme promocionale. Njësitë akomoduese shqiptare në lidhje me monitorimin e indikatorëve marketing i kushtojnë më shumë vëmendje pjesës së turistëve shumë të kënaqur (92.9%), pjesës të turistëve të cilët vlerësojnë cilësinë si shumë të lartë ( 85.8%). Ndërsa i kushtojnë pak ose pothuaj aspak vëmendje indikatorëvë të tillë si pjesa e tregut (5.3%) dhe pjesës së shitjeve të gjeneruar nga vizitorët e rinj (5.8%). Për vetë rolin influencues të proçesit të marketingut duhet t’i kushtohet një vëmendje mjaft e madhe nga njësitë akomoduese shqiptare (tabelat 4-69 deri 4-81, shtojca 2)

4.1.13 Dimensioni mjedisor

Shtylla mjedisore i referohet ruajtjes dhe menaxhimit të resurseve në mënyrë të tillë që ndotja e ajrit, tokës dhe ujit të minimizohen dhe diversiteti biologjik dhe natyror dhe trashëgimia të ruhen. Menaxhimi i shëndoshë mjedisor i shërbimeve turistike dhe

178 Kotler, P., Bowen, J. and Makens, J. (2005) Marketing for Hospitality and Tourism, 4th edn, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

63

veçanërisht i hoteleve (masat për kursimin e ujit dhe energjisë, minimizimin e mbetjeve, përdorimin e materialeve miqësore ndaj mjedisit, etj) mund të ulin impaktin mjedisor të turizmit. Të pyetur në lidhje me monitorimin e indikatorëve mjedisorë, njësitë akomoduese shqiptare i kushtojnë më shumë vëmendje konsumimit të energjisë (100%) dhe konsumimit të ujit (98.7%). Ata në nivele shumë modeste zhvillojnë aktivitete mjedisore për turistët (32.7) apo aktivitete mjedisore për punonjësit (36.7%). Indikatorë të tillë si riciklimi i mbetjeve (98.2%) apo matja e mbetjeve të ngurta (98.2%) pothuajse nuk njihen prej tyre (tabelat nr 4-82 deri 4- 89, shtojca 2)

4.1.14 Dimensioni social-kulturor

Ky dimension në përbërje të tij përfshin kapitalin njerëzor (punonjësit), kapitalin kulturor (kultura lokale) dhe fuqinë për të ndryshuar / pjesëmarrja (marrëdhëniet me banorët lokalë, organizatat dhe komunitetet që ndihmojnë për të ndërtuar konsensus dhe partneritete për zhvillim të turizmit të qëndrueshëm. Në lidhje me monitorimin e indikatorëve të këtij dimensioni, njësitë akomoduese shqiptare shprehen që i kushtojnë më shumë vëmendje trajnimit të punonjësve (80.1%) dhe nivelit të pagave për punën e kryer (71.2%). Një handikap në këtë drejtim është perceptimi që ata kanë për të ndërtuar partneritete. Për ta nuk është i rëndësishëm opinioni që kanë residentët lokalë me zhvillimin e turizmit (96.9%), rrjedhimisht kooperimi me residentët lokalë nuk është i domosdoshëm ( 78.8%). Të njëjtin mendim ata ndajnë dhe për kooperimin me organizata mjedisore joqeveritare. (Tabelat nr 4-90 deri 4-100, shtojca 2).

4.2 Të dhëna deskriptive për 7 konceptet kryesore dhe 2 variablat kryesore

Statistikat përshkruese janë një grup i metodave statistikore të përdorura për të përmbledhur dhe për të pasqyruar reflektimet e të dhënave sasiore në një mënyrë më kuptimplotë179. Këto lloj statistikash ndihmojnë në zhvillimin e treguesve të caktuar. Mesatarja (mean) është mesatare aritmetike e një seti të dhënash që mund të llogariten si % apo interval variablash ndërsa devijimi standard lidhet me shpërndarjen normale, ai bazohet në gabimin dhe variancën, të cilët janë dy modele statistikore që përdoren për të matur se sa mirë mesatarja përfaqëson të dhënat 180. Mediana është vlera e njësisë së mesit të një serie të dhënash kur kjo seri është e renditur sipas një rendi ngjitës apo zbritës. Moda është vlera e një njësie që ka dendurinë maksimale duke e krahasuar atë me dendurinë e të gjithë vlerave të tjera. Në tabelën e mëposhtme paraqiten në mënyrë të shkurtuar të dhënat përshkruese në lidhje me pyetjet për variablat e përftuar.

Tabela 4-1 Të dhëna deskriptive për 7 variablat

Statistics

179 Lovie, A. D. (Ed.). (1986). New developments in statistics for psychology and the social sciences (Vol. 1). Taylor & Francis. 180 Field, A. (2009). Discovering statistics using SPSS. Sage publications.

64

Variablat N Mesatarja Devijimi standart Mediana Moda

Qëndrimet mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit 226

3.2

0.1

2.9

5.0

Përgjegjësia kryesore për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm 226

4.4

0.0

4.4

5.0

Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme 226

4.1

0.0

4.0

4.0

Dimensioni ekonomik 226 3.7

0.1

3.8

5.0

Dimensioni marketing 226 3.2

0.1

3.2

3.0

Dimensioni mjedisor 226 3.3

0.1

3.4

3.2

Dimensioni social-kulturor 226 3.3

0.1

3.4

3.0


Nga të dhënat e tabelës së mësipërme shihet se të gjithë variablat e përftuar kanë një mesatare më të madhe se 3 (neutral), pra të anketuarit mendojnë se këto pohime kanë një impakt më të madh.

Tabela 4-2 Të dhënat deskriptive të dy variablave kryesore :

Statistics

Variablat N Mesatarja Devijimi standart Mediana Min Max

Këndvështrimi i njësive akomoduese mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm 226

3.8304

0.56342

3.7647

2.11

5.00

Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë 226

3.3700

0.67330

3.4257

1.53

4.87

4.3 Testimi i hipotezave

Studimi në vetvete është i fokusuar në ngritjen e disa hipotezave. Ky seksion do të analizojë testimin e tyre nëpërmjet testeve statistikore për vërtetim ose mospranim.

4.3.1 Nivelet e ndryshme të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Bizneset turistike në përgjithësi kanë burimet dhe aftësi të kufizuara, nuk kanë përvojë të gjatë të biznesit, njohuri bazë për të mundësuar ndryshimin në adaptimin e praktikave të qëndrueshmërisë dhe përjetojnë më shumë risk. Rëndësia e "nevojës" për mbijetesë i detyron bizneset turistike të shfrytëzojnë burimet në mënyre jo-efikase për të mbijetuar. Mungesa e kapitalit i kushtëzon këto biznese që të jenë mjaft indiferente ndaj zbatimit të praktikave ekologjikisht miqësore181. Në konceptin e tyre natyra e rigjeneron veten shpejt dhe është në gjendje të përballojë lloje të ndryshme të 181 Prabawani, B. (2013). MEASURING SMES'SUSTAINABILITY: A LITERATURE REVIEW AND AGENDA FOR RESEARCH. International Journal of Management and Sustainability, 2(12), 193.

65

mbeturinave të krijuara nga industria. Pronarët / menaxherët e këtyre bizneseve shpesh besojnë se biznesi i tyre nuk ka një ndikim të rëndësishëm në mjedisin natyror dhe social182. Kështu, për bizneset turistike, mjedisi natyror shpesh bëhet objekt i shfrytëzimit dhe nuk merr vëmendjen e duhur për rigjenerimin183. Literatura ndërkombëtare në fushën e turizmit ka treguar se bizneset turistike kanë vetëdije të ulët të konceptit të qëndrueshmërisë. Me fjalë të tjera ato variojnë në qasjen ndaj qëndrueshmërisë. Prandaj, është e rëndësishme për të kuptuar problemet dhe çështjet e hasura nga operacionet e vogla të turizmit për të lehtësuar dhe ndihmuar adaptimin e praktikave të qëndrueshme në këtë sektor heterogjen të industrisë së turizmit. Njësitë akomoduese të klasifikuara si të mëdha, që kanë shumë vite që operojnë në treg janë më të qëndrueshme kundrejt atyre të vogla pasi ato kanë burime financiare dhe teknologjike të mjaftueshme të cilat janë të nevojshme për menaxhimin e qëndrueshëm. Gjithashtu mekanizmat dhe aftësia për të adaptuar praktikat e qëndrueshmërisë në organizatat më të mëdha nuk janë gjithmonë të transferueshme për bizneset e vogla turistike184. Natyrshëm lind nevoja për të analizuar diferencat në qëndrime dhe veprime në lidhje me karakteristikat e njësive akomoduese shqiptare, investigimi nëse vitet e operimit, kapaciteti, numri i punonjësve, pjesëmarrja në shoqata lokale/ kombëtare turizmi, zotërimi i çertifikatave të cilësisë janë apo jo faktorë që përcaktojnë këndvështrimin e pronarëve dhe menaxherëve të njësive akomoduese mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe orientimin real të këtyre bizneseve drejt qëndrueshmërisë.

4.3.1.1 Nivelet e ndryshme të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe vitet e operimit

Këndvështrimi i pronarëve dhe manaxherëve mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm mund të variojë ndërmjet 5 nën-ndarjeve të kësaj pyetje :

• 1-5 vite • 6-10 vite • 11-15 vite • 16-20 vite • 21-25 vite

Në këtë analizë do të investigohet nëse këndvështrimet mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm janë të ngjashme ose të ndryshme në të 5 nën-ndarjet e viteve të operimit. Për këtë arsye autori shtron hipotezat e mëposhtme:

182 Lawrence, S. R., Collins, E., Pavlovich, K., & Arunachalam, M. (2006). Sustainability practices of SMEs: the case of NZ. Business strategy and the environment, 15(4), 242-257. 183 Masurel, E. (2007). Why SMEs invest in environmental measures: sustainability evidence from small and medium‐sized printing firms.Business Strategy and the Environment, 16(3), 190-201. 184 Vernon, J., Essex, S., Pinder, D., & Curry, K. (2003). The ‘greening’of tourism micro‐businesses: outcomes of focus group investigations in South East Cornwall. Business strategy and the environment, 12(1), 49-69.

66

H110: Nuk ka ndonjë dallim të rëndësishëm statistikor të këndvështrimit mbi “zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara sipas 5 kategorive të viteve të operimit.

H111: Ekziston ndonjë dallim i rëndësishëm statistikor të këndvështrimit mbi “zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara sipas 5 kategorive të viteve të operimit.

Për të testuar hipotezën e mësipërme nëse midis njësive akomoduese shqiptare të ndara në 5 kategori të viteve të operimit mund të ketë dallime statistikisht të rëndësishme të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, testi statistikor që do të përdoret në këtë rast është ANOVA ose analiza e Variancës ( Portilla, M., Eraso, S, Galé, C., García, I., Moler, J. y Blanca, M. (2006). Manual práctico del paquete estadístico SPSS para Windows (3ª edición revisada). Universidad Pública de Navarra: Navarra.)

Analiza e Variancës ose ndryshe ANOVA është një proçedurë statistikore për të kontrolluar barazinë ose jo të pritjeve matematikore të disa popullimeve. Zbatimi i analizës së variancës mbështetet në supozimet e mëposhtme :

• Variabli që shqyrtohet në secilin nga popullimet ka shpërndarje normale. • Varianca e variablit në shqyrtim që shënohet me φ2 është e njëjtë për secilin

popullim • Vrojtimet duhet të jenë të pavarura.

Në kushtet kur supozimet e mësipërme plotësohen, dmth nqs hipoteza zero për barazinë e mesatareve është e vërtetë, çdo vrojtim me zgjedhje duhet të ketë ardhur nga e njëjta shpërndarje probabilitare me mesatare µ dhe variancë të barabarte me φ2. Në përgjithësi ANOVA mund të përdoret për kontrollin e barazisë së k mesatareve. Forma e përgjithshme që kontrollohet është : Ho : µ1= µ2= ….= µk

Ha : Jo të gjitha mesataret e popullimeve janë të barabarta ANOVA vlerësohet për 2 varianca, për atë midis zgjedhjeve dhe për atë brenda zgjedhjeve. Vlerësimi për variancën midis zgjedhjeve quhet KMM (katrori mesatar mids zgjedhjeve). Në rastin kur Ho është e vërtetë, KMM përbën një vlerësim të pazhvendosur për σ2, nëse Ho hidhet poshtë pra mesataret e k popullimeve nuk janë të barabarta, KMM nuk është një vlerësim i pazhvendosur për σ2, por një vlerësim i madh ose një mbivlerësim për të. Një tjetër vlerësim për σ2 është dhe vlerësimi i variancës brenda çdo zgjedhje. Vlerësimi i gjetur në këtë mënyrë quhet katrori mesatar brenda zgjedhjeve dhe shënohet me KMB. Duhet mbajtur parasysh se KMB nuk influencohet nga fakti nëse Ho ose Ha është e vërtetë. KMB jep një vlerësim të pazhvendosur për variancën e përgjithshme. Nëse hipoteza zero është e vërtetë dhe supozimet për ANOVA plotësohen, atëherë shpërndarja e zgjedhjes së KMM/KMB është shpërndarje F me numrin e shkallëve të lirisë për numëruesin të barabartë me k-1 dhe emëruesin nt-k.Vlera KKM/ KMB është një kriter që shërben për hedhjen poshtë të hipotezës zero dhe varet nga niveli i rëndësisë α. Mbi bazën e vlerës së tij dhe

67

numrit të shkallëve të lirisë mund të gjejmë vlerën kritike të raportit F. Rëndësia statistikore do të thotë se një probabilitet p < 0.05 duhet të arrihet në mënyrë që të refuzohet hipoteza 0 dhe të pranohet ajo alternative. Të dhënat e SPSS për vitet e operimit në treg janë :

Tabela 4-3 ANOVA - Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe vitet e operimit

Sum of Squares df

Mean Square F Sig.

Between Groups 7574.708 188 240.291 8.67 .008328 Within Groups 1024.783 37 27.69685 Total 8599.491 225

Në përfundim të kësaj analize mund të konkludohet se: ekziston një dallim i rëndësishëm në këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm midis njësive akomoduese shqiptare të ndara në 5 kategori të viteve të operimit. Njësitë akomoduese shqiptare të cilat kanë 21-25 vite që operojnë në treg pasqyrojnë nivele më të larta të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm me një mesatare prej 4.16 kur mesatarja e të gjitha njësive akomoduese është 3.83 herë.

4.3.1.2 Nivelet e ndryshme të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe kapaciteti (numri i dhomave)

Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm mund të jetë i ndryshëm midis 3 nën-ndarjeve të kësaj pyetje :

• 1-24 Dhoma • 25-99 Dhoma • 100-249 Dhoma

Numri i dhomave të njësive akomoduese është ndarë sipas definicionit të Eurostat. Këndvështrimet e pronarëve dhe manaxherëve të njësive akomoduese në Shqipëri mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm mund të ndryshojnë edhe për shkak të kapaciteteve të ndryshme (numër dhomash) që kanë këto njësi akomoduese. Për këtë arsye autori shtron hipotezat e mëposhtme :

H120: Nuk ka ndonjë dallim të rëndësishëm statistikor të këndvështrimit mbi “zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara në 3 kategori të numrit të dhomave.

68

H121: Ekziston ndonjë dallim i rëndësishëm statistikor të këndvështrimit mbi “zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara në 3 kategori të numrit të dhomave.

Për të testuar hipotezën e mësipërme nëse tek njësitë akomoduese shqiptare të ndara në 3 kategori të numrit të dhomave mund të ketë ndryshime në këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, të dhënat e SPSS për numrin e dhomave të njësive akomoduese janë :

Tabela 4-4 ANOVA - Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe numri i dhomave

Sum of Squares df Mean Square F Sig.

Between Groups 53.86726 188 0.286528 1.115951 .35653 Within Groups 9.5 37 0.256757 Total 63.36726 225

Të dhënat e tabelës tregojnë që nuk ekzistojnë dallime të konsiderueshme të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese të ndara në 3 kategori të numrit të dhomave. Marrja e vendimit në lidhje me hipotezën H1, e cila do të testojë nëse ka dallime të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm nëpër kategoritë e njësive akomoduese me dhoma të ndryshme, hipoteza Ho nuk hidhet poshtë. Në përfundim të kësaj analize mund të konkludohet se: nuk ekziston ndonjë dallim i rëndësishëm i këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm midis njësive akomoduese të cilat kanë kapacitete të ndryshme (numër dhomash).

4.3.1.3 Nivelet e ndryshme të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe numri i punonjësve

Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm mund të jetë i ndryshëm midis 4 nëndarjeve të kësaj pyetje :

• 1-4 punonjës • 5-9 punonjës • 10-49 punonjës • 50+ punonjës

Numri i punonjësve është ndarë sipas definicionit të INSTAT për klasifikimin e ndërmarrjeve. Këndvështrimet mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese në Shqipëri mund të ndryshojnë edhe për shkak të numrit të punonjësve, të punësuar pranë tyre. Për këtë arsye autori shtron hipotezat e mëposhtme :

69

H130: Nuk ka ndonjë dallim të rëndësishëm statistikor të këndvështrimit mbi “zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara sipas 4 kategorive të numrit të punonjësve

H131: Ekziston ndonjë dallim i rëndësishëm statistikor të këndvështrimit mbi “zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese të ndara sipas 4 kategorive të numrit të punonjësve

Për të testuar hipotezën e mësipërme nëse tek njësitë akomoduese shqiptare të ndara në 4 kategori të numrit të punonjësve mund të ketë ndryshime statistikisht të rëndësishme të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, të dhënat e SPSS për numrin e dhomave të njësive akomoduese janë :

Tabela 4-5 ANOVA - Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe numri i punonjësve


Between Groups 44149.69 188 234.8388 2.884375 0.000145 Within Groups 3012.45 37 81.41757 Total 47162.14 225

Të dhënat në tabelën e mësipërme tregojnë që ekzistojnë dallime të konsiderueshme të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara në 4 kategori të numrit të punonjësve. Në përfundim të kësaj analize mund të konkludohet se: ekziston një dallim i rëndësishëm statistikor i këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm midis njësive akomoduese të cilat kanë numër të ndryshëm punonjësish, pra pronarët e njësive akomoduese mendojnë ndryshe në lidhje me zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm nëse njësia e tyre ka 1-4 punonjës apo mbi 50 punonjës.

4.3.2 Nivelet e ndryshme të orientimit të njësive akomoduese shqiptare drejt qëndrueshmërisë

Industria turistike po zhvillohet vrullshëm dhe ka një nevojë urgjente për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm nga ana e bizneseve të ndryshmë turistike. Megjithatë, vazhdon të ketë pak dëshmi për një zhvillim të përbashkët dhe filozofi të biznesit në përputhje me parime të qëndrueshme në të gjithë industrinë e udhëtimit dhe turizmit185. Studime të mëparshme kanë nxjerrë në pah se pjesa më e madhe e bizneseve turistike akoma nuk janë ndërgjegjësuar në nevojën për të ndryshuar sjelljen e tyre të biznesit në drejtim të qëndrueshmërisë dhe se përgjigjet e tyre ndaj

185 Forsyth, T. (1995). Business attitudes to sustainable tourism: Self‐regulation in the UK outgoing tourism industry. Journal of Sustainable Tourism, 3(4), 210-231.

70

praktikave të qëndrueshme dhe të performancës mjedisore janë ende të kufizuara186. Në mënyrë logjike, njësitë akomoduese ndryshojnë në qasjen ndaj qëndrueshmërisë. Prandaj është zhvilluar analiza e mëposhtme:

4.3.2.1 Nivelet e ndryshme të orientimit drejt qëndrueshmërisë dhe vitet e operimit Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë mund të variojë ndërmjet 5 nëndarjeve të kësaj pyetje :

• 1-5 vite • 6-10 vite • 11-15 vite • 16-20 vite • 21-25 vite

Nëpërmjet kësaj analize do të investigohet nëse orientimi drejt qëndrueshmërisë për pronarët dhe drejtuesit e njësive akomoduese shqiptare të ndara sipas 5 kategorive të viteve të operimit është i ngjashëm ose i ndryshëm. Për këtë arsye autori shtron hipotezat e mëposhtme:

H140: Nuk ka ndonjë dallim të rëndësishëm statistikor të “orientimit drejt qëndrueshmërisë” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara sipas 5 kategorive të viteve të operimit.

H141: Ekziston ndonjë dallim i rëndësishëm statistikor të “orientimit drejt qëndrueshmërisë” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara sipas 5 kategorive të viteve të operimit.

Për të testuar hipotezën e mësipërme nëse tek njësitë akomoduese shqiptare të ndara në 5 kategori të viteve të operimit mund të ketë ndryshime në orientimin drejt qëndrueshmërisë, të dhënat e SPSS për vitet e operimit në treg janë : Tabela 4-6 ANOVA - Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë dhe vitet e operimit


Between Groups 250.0422 183 1.366351 0.802986 0.835331

Within Groups 71.46667 42 1.701587 Total 321.5088 225

Të dhënat e tabelës nxjerrin në pah që nuk ekzistojnë dallime të konsiderueshme në orientimin drejt qëndrueshmërisë për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese 186 Carlsen, J., Getz, D., & Ali-Knight, J. (2001). The environmental attitudes and practices of family businesses in the rural tourism and hospitality sectors. Journal of Sustainable Tourism, 9(4), 281-297.

71

të ndarë sipas 5 kategorive të viteve të operimit, hipoteza Ho qëndron. Në përfundim të kësaj analize mund të konkludohet se: nuk ekziston ndonjë dallim i rëndësishëm statistikor në orientimin drejt qëndrueshmërisë të njësive akomoduese shqiptare sipas 5 kategorive të viteve të operimit. Njësitë akomoduese, të cilat kanë 21-25 vite që operojnë në treg pasqyrojnë nivele të ngjashme 3.57 herë pothuajse të njëjtë me mesataren e të gjithave njësive akomoduese prej 3.37 herë.

4.3.2.2 Nivelet e ndryshme të orientimit drejt qëndrueshmërisë dhe kapaciteti i tyre Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë mund të jetë i ndryshëm midis 3 nën-ndarjeve të kësaj pyetje :

• 1-24 Dhoma • 25-99 Dhoma • 100-249 Dhoma

Numri i dhomave të njësive akomoduese është ndarë sipas definicionit të Eurostat. Orientimi drejt qëndrueshmërisë për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese në Shqipëri mund të ndryshojë edhe për shkak të kapacitetit apo numrit të dhomave që njësitë akomoduese posedojnë. Për këtë arsye autori shtron hipotezat e mëposhtme:

H150: Nuk ka ndonjë dallim të rëndësishëm statistikor të “orientimit drejt qëndrueshmërisë” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara në 3 kategori të numrit të dhomave.

H151: Ekziston ndonjë dallim i rëndësishëm statistikor të “orientimit drejt qëndrueshmërisë” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese të ndara në 3 kategori të numrit të dhomave.

Për të testuar hipotezën e mësipërme nëse tek njësitë akomoduese shqiptare të ndara në 3 kategori të numrit të dhomave mund të ketë ndryshime të orientimit drejt qëndrueshmërisë, të dhënat e SPSS për numrin e dhomave janë :

Tabela 4-7 ANOVA - Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë dhe numri i dhomave


Between Groups 97490.16 183 532.7331 2.501318 .000374

Within Groups 8945.2 42 212.981 Total 106435.4 225

Të dhënat në tabelë nxjerrin në pah që ekzistojnë dallime të konsiderueshme të orientimit drejt qëndrueshmërisë midis njësive akomoduese të cilat kanë kapacitete të ndryshme (numër dhomash). Në përfundim të kësaj analize mund të konkludohet se:

72

ekziston një dallim i rëndësishëm statistikor në orientimin drejt qëndrueshmërisë midis njësive akomoduese të ndara në 3 kategori të numrit të dhomave. Njësitë akomoduese të cilat kanë 100-249 dhoma pasqyrojnë nivele më të larta, rreth 4 herë krahasuar me mesataren prej 3.37 herë.

4.3.2.3 Nivelet e ndryshme të orientimit drejt qëndrueshmërisë dhe numri i punonjësve

Orientimi drejt qëndrueshmërisë për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare mund të jetë i ndryshëm midis 4 nëndarjeve të kësaj pyetje :

• 1-4 punonjës • 5-9 punonjës • 10-49 punonjës • 50+ punonjës

Numri i punonjësve është ndarë sipas definicionit të INSTAT për klasifikimin e ndërmarrjeve. Orientimi drejt qëndrueshmërisë për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese në Shqipëri mund të ndryshojë për shkak të numrit të punonjësve. Për këtë arsye autori shtron hipotezat e mëposhtme :

H160: Nuk ka ndonjë dallim të rëndësishëm statistikor të “orientimit drejt qëndrueshmërisë” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara në 4 kategori të numrit të punonjësve

H161: Ekziston ndonjë dallim i rëndësishëm statistikor të “orientimit drejt qëndrueshmërisë” për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare të ndara në 4 kategori të numrit të punonjësve

Për të testuar hipotezën e mësipërme nëse tek njësitë akomoduese të ndara në 4 kategori të numrit të punonjësve mund të ketë ndryshime statistikisht të rëndësishme të orientimit drejt qëndrueshmërisë, të dhënat e SPSS për numrin e punonjësve janë :

Tabela 4-8 ANOVA- Orientimi i njësive akomoduese drejt qëndrueshmërisë dhe numri i punonjësve


Between Groups 44235.77 183 241.7255 3.46931 0.0000047 Within Groups 2926.367 42 69.6754 Total 47162.14 225

Të dhënat në tabelë nxjerrin në pah që ekzistojnë dallime të konsiderueshme të orientimit drejt qëndrueshmërisë për njësitë akomoduese shqiptare të ndara në 4 kategori të punonjësve. Në përfundim të kësaj analize mund të konkludohet se

73

ekziston një dallim i rëndësishëm statistikor në orientimin drejt qëndrueshmërisë midis njësive akomoduese të ndara në 4 kategori të numrit të punonjësve. Njësitë akomoduese të cilat kanë më shumë se 50 punonjës pasqyrojnë nivele më të larta rreth 4.06 herë krahasuar me mesataren prej 3.37 herë.

4.3.3 Impakti i variablave mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm

Kërkimi mbi qëndrimet dhe veprimet e bizneseve të vogla është thelbësor për të arritur sukses në zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe për të kuptuar tensionet mes zhvillimit të turizmit dhe turizmit të qëndrueshëm187. Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm do të matet me anë të tre variablave “qëndrimi i përgjithshëm ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit, përgjegjësia për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme. Do të shqyrtojmë impaktin e tyre mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm.

4.3.3.1 Impakti i qëndrimeve ndaj qëndrueshmërisë dhe turizmit të qëndrueshëm mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm

Fillimisht autori shqyrton nëse qëndrimi i përgjithshëm ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit është një variabël që përcakton këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm. Hipotezat që ngrihen janë si më poshtë :

H210: Qëndrimi i përgjithshëm ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit nuk është një variabël që përcakton (influencon) këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

H211: Qëndrimi i përgjithshëm ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit është një variabël që përcakton (influencon) këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Hapi i dytë i testimit të hipotezës së mësipërme është përcaktimi i nivelit të rëndësisë, i cili është probabiliteti i hedhjes poshtë së hipotezës 0 kur ajo është e vërtetë, ose ndryshe niveli i riskut. Për këtë hap është përcaktuar niveli i rëndësisë të barabartë me 5%.

Hapi i tretë i testimit të hipotezës së mësipërme është zgjedhja e testit statistikor i cili do të përdoret për të testuar hipotezën 0. Në këtë rast do të përdoret testi hi-katror, që tregon lidhjen midis dy variablave.

187 Carlsen, J., Getz, D., & Ali-Knight, J. (2001). The environmental attitudes and practices of family businesses in the rural tourism and hospitality sectors. Journal of Sustainable Tourism, 9(4), 281-297.

74

Hapi i katërt i testimit të hipotezës së mësipërme ka të bëjë me përcaktimin e vlerës kritike nga tabela e shpërndarjes së hi-katror (shkallët e lirisë dhe niveli i rëndësisë 5%).

Hapi i pestë i testimit të hipotezës së mësipërme është “marrja e vendimit”. Llogaritja e testit statistikor, duke e krahasuar me vlerën kritike dhe më pas marrja e një vendimi për hipotezën 0. Pasi të testohet hipoteza e mësipërme me anë të testit statitikor hi-katror i cili përcakton vetëm rëndësinë e lidhjes që ekziston midis variablave dhe nuk tregon fortësinë e lidhjes, më tej analiza e autorit për hipotezat të cilat hidhet poshtë hipoteza Ho do të fokusohet në analizën e fortësisë së lidhjes që ekziston midis dy apo më shumë variablave. Për këtë analizë do të përdoret testi statistikor i korrelacionit i cili mat fortësinë e lidhjes lineare midis variablave. Hi-katrori siç e thamë më sipër tregon vetëm ekzistencën ose jo të lidhjes midis variablave të studiuar. Ai nuk jep informacion në lidhje me fortësinë e lidhjes. Rezultatet e përftuara nga SPSS janë si më poshtë : Tabela 4-9 Testi Hi-katror

Value df Asymp. Sig. (2-sided)

Pearson Chi-Square 4830.793 4136 .000 Likelihood Ratio 1255.526 4136 1.000 Linear-by-Linear Association 133.975 1 .000

N of Valid Cases 226

Nga të dhënat e tabelës së mësipërme konkludohet se ka një varësi statistikisht të rëndësishme midis “qëndrimit të përgjithshëm ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit” dhe këndvështrimit mbi zhvillimn e turizmit të qëndrueshëm. Pra mund të konkludohet për hipotezën e mësipërme se : “Qëndrimi i përgjithshëm ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit” është një variabël që përcakton këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm.

Për të parë fortësinë e lidhjes midis këtyre dy elementëve do të përdoret korrelacioni me anë të Testi Pearson Correlation. Ky test përdoret për të përcaktuar nëse ekziston një lidhje (korrelacion) dhe fortësinë e lidhjes, midis të dhënave të vazhdueshme, pra siç janë të dhënat që kemi në studim. Vlerat e këtij koefiçienti bien në intervalin -1 në +1. Vlera Interpretimi 1.0 Korrelacion i plotë pozitiv 0 to 1 Vlerat e variablave kanë tendencë të rriten ose të zvogëlohen njëlloj 0.0 Vlerat e variablave nuk kanë të njëjtën tendencë.

75

-1 to 0 Vlerat e variablave kanë tendencë të kundërt. -1.0 Korrelacion i plotë negativ Të gjithë variablat të cilat kanë 2 yje(**) kanë një p më të vogël të barabartë me 1%. Në këtë rast variablat kanë lidhje me njëri tjetrin të fortë statistikore. Fortësia e lidhjes jepet në tabelën e mësipërme.

Tabela 4-10 Përmbledhëse e korrelacionit për këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm


Qëndrimi ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit

Pearson Correlation .772(**) Sig. (2-tailed) .000

Qëndrimi mbi përgjegjësinë për turizmin e qëndrueshëm

Pearson Correlation .676(**) Sig. (2-tailed) .000

Gadishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme

Pearson Correlation .700(**)

Sig. (2-tailed) .000

** Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Sipas të dhënave të tabelës përmbledhëse të korrelacionit “qëndrimi i përgjithshëm ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit” dhe këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm kanë një lidhje lineare statistikisht të rëndësishme që tregohet për r = 0.772 me një rëndësi të barabartë me 0 e cila është më e vogël se 0.05.

4.3.3.2 Impakti i qëndrimeve ndaj përgjegjësisë mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm

Në seksionin e mëposhtëm do studiohet nëse “Qëndrimi mbi përgjegjësinë” është një variabël që përcakton këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

H220: Qëndrimi mbi përgjegjësinë nuk është një variabël që përcakton këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm

H221: Qëndrimi mbi përgjegjësinë është një variabël që përcakton këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm

76

Rezultatet e përftuara nga SPSS janë si më poshtë : Tabela 4-11 Testi Hi–katror


Pearson Chi-Square 2443.989 2068 .000 Likelihood Ratio 844.091 2068 1.000

Linear-by-Linear Association 102.813 1 .000


Nga të dhënat e tabelës së mësipërme konkludohet se ka një varësi statistikisht të rëndësishme midis “Qëndrimit mbi përgjegjësinë” dhe këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Për hipotezën e mësipërme : Qëndrimi mbi përgjegjësinë është një variabël që përcakton këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm Për të parë fortësinë e lidhjes midis këtyre dy elementëve do të përdoret korrelacioni me anë të Testit Pearson Correlation. Fortësia e lidhjes jepet në tabelën përmbledhëse të korrelacionit. Sipas të dhënave të kësaj tabele qëndrimi mbi përgjegjësinë dhe këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm kanë një lidhje lineare statistikisht të rëndësishme që tregohet për r=0.676 me një rëndësi të barabartë me 0 e cila është më e vogël se 0.05.

4.3.3.3 Impakti i gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme mbi këndvështrimin për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Në seksionin më poshtë do studiohet nëse gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme është një variabël që përcakton këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm.

H230: Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme nuk është një variabël që përcakton këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm H231: Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme është një variabël që përcakton këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm. Rezultatet e përftuara nga SPSS janë si më poshtë : Tabela 4-12 Testi Hi–katror

Value df Asymp. Sig. (2-sided) Pearson Chi-Square 4799.517 4136 .000 Likelihood Ratio 1172.767 4136 1.000

Linear-by-Linear 110.323 1 .000

77

Association N of Valid Cases 226

Nga të dhënat e tabelës së mësipërme konkludohet se ka një varësi statistikisht të rëndësishme midis “gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme” dhe këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Pra mund të konkludojmë për hipotezën e mësipërme se : Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme është një variabël që përcakton këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm.

Për të parë fortësinë e lidhjes midis këtyre dy elementëve do të përdoret korrelacioni me anë të Testi Pearson Correlation. Fortësia e lidhjes pasqyrohet në tabelën përmbledhëse të korrelacionit. Sipas të dhënave të kësaj tabele gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme dhe këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm kanë një lidhje lineare statistikisht të rëndësishme që tregohet për r=0.700 me një rëndësi të barabartë me 0 e cila është më e vogël se 0.05. Në përfundim të kësaj analize mund të konkludojmë që variabli që ka rëndësi më të madhe për këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm është variabli “qëndrimi i përgjithshëm ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit ” me një fortësi lidhje 0.772.

4.3.4 Impakti i variablave në orientimin drejt qëndrueshmërisë

Orientimi drejt qëndrueshmërisë matet me anë të 4 variablave siç janë dimensioni ekonomik, dimensioni marketing, dimensioni mjedisor, dimensioni social-kulturor. Do të shqyrtojmë impaktin e tyre mbi orientimin drejt qëndrueshmërisë.

4.3.4.1 Impakti i dimensionit ekonomik në orientimin drejt qëndrueshmërisë Fillimisht do të shqyrtojmë nëse dimensioni ekonomik është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë. Hipotezat janë si më poshtë :

H240: Dimensioni Ekonomik nuk është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë H241: Dimensioni Ekonomik është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë Për këtë analizë ne do të përdorim testin statistikor Hi-katror dhe atë të korrelacionit. Rezultatet e përftuara nga SPSS janë si më poshtë : Tabela 4-13 Testi Hi-katror



78



Nga të dhënat e tabelës së mësipërme konkludohet që ka një varësi statistikisht të rëndësishme midis “dimensionit ekonomik” dhe orientimit drejt qëndrueshmërisë. Pra mund të konkludojmë për hipotezën e mësipërme se : Dimensioni Ekonomik është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë

Për të parë fortësinë e lidhjes midis këtyre dy elementëve do të përdorim korrelacionin me anë të Testi Pearson Correlation. Për të gjitha variablat të cilat kanë 2 yje(**) dmth kanë një p më të vogël, të barabartë me 1%. Në këtë rast variablat kanë lidhje me njëri tjetrin të fortë statistikore. Fortësia e lidhjes pasqyrohet në tabelën më poshtë.

Tabela 4-14 Përmbledhëse e korrelacionit për orientimin drejt qëndrueshmërisë

Orientimi drejt qëndrueshmërisë

Dimensioni ekonomik Pearson Correlation .686(**) Sig. (2-tailed) .000

Dimensioni marketing Pearson Correlation .751(**)

Sig. (2-tailed) .000 Dimensioni mjedisor Pearson Correlation .846(**)

Sig. (2-tailed) .000 Dimensioni social- kulturor Pearson Correlation .837(**)

Sig. (2-tailed) .000

** Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed).

Sipas të dhënave të tabelës përmbledhëse të korrelacionit mund të themi se dimensioni ekonomik dhe orientimi drejt qëndrueshmërisë kanë një lidhje lineare statistikisht të rëndësishme që tregohet për r=0.686 me një rëndësi të barabartë me 0 e cila është më e vogël se 0.05.

4.3.4.2 Impakti i dimensionit marketing në orientimin drejt qëndrueshmërisë Hipotezat janë si më poshtë nëse dimensioni marketing është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë.

H25o: Marketingu nuk është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë H251: Marketingu është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë Rezultatet e përftuara nga SPSS janë si më poshtë : Tabela 4-15 Testi Hi-katror

79





Nga të dhënat e tabelës së mësipërme konkludohet që ka një varësi statistikisht të rëndësishme midis “dimensionit marketing” dhe orientimit drejt qëndrueshmërisë. Pra mund të konkludojmë për hipotezën e mësipërme se: Dimensioni marketing është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë Për të parë fortësinë e lidhjes midis këtyre dy elementëve do të përdorim korrelacionin me anë të Testi Pearson Correlation. Fortësia e lidhjes pasqyrohet në tabelën përmbledhëse të korrelacionit. Sipas të dhënave të kësaj tabele, marketingu dhe orientimi drejt qëndrueshmërisë kanë një lidhje lineare statistikisht të rëndësishme që tregohet për r=0.751 me një rëndësi të barabartë me 0 e cila është më e vogël se 0.05.

4.3.4.3 Impakti i dimensionit mjedisor në orientimin drejt qëndrueshmërisë Hipotezat janë si më poshtë nëse dimensioni mjedisor është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë.

H26o: Dimensioni mjedisor nuk është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë H261: Dimensioni mjedisor është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë Rezultatet e përftuara nga SPSS janë si më poshtë : Tabela 4-16 Testi Hi-katror





Nga të dhënat e tabelës së mësipërme konkludohet që ka një varësi statistikisht të rëndësishme midis “dimensionit mjedisor” dhe orientimit drejt qëndrueshmërisë. Pra mund të konkludojmë për hipotezën e mësipërme se: Dimensioni mjedisor është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë

80

Për të parë fortësinë e lidhjes midis këtyre dy elementëve do të përdorim korrelacionin me anë të Testi Pearson Correlation. Fortësia e lidhjes pasqyrohet në tabelën përmbledhëse të korrelacionit. Sipas të dhënave të kësaj tabele, dimensioni mjedisor dhe orientimi drejt qëndrueshmërisë kanë një lidhje lineare statistikisht të rëndësishme që tregohet për r=0.846 me një rëndësi të barabartë me 0 e cila është më e vogël se 0.05.

4.3.4.4 Impakti i dimensionit social-kulturor në orientimin drejt qëndrueshmërisë Në seksionin e mposhtëm do të shohim nëse dimensioni social-kulturor përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë.

H270: Dimensioni social-kulturor nuk është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë H271: Dimensioni social–kulturor është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë Rezultatet e përftuara nga SPSS janë si më poshtë : Tabela 4-17 Testi Hi-katror




N of Valid Cases 226 Nga të dhënat e tabelës së mësipërme konkludohet që ka një varësi statistikisht të rëndësishme midis “dimensionit social-kulturor”dhe orientimit drejt qëndrueshmërisë. Pra mund të konkludojmë për hipotezën e mësipërme se : Dimensioni social-kulturor është një variabël që përcakton orientimin drejt qëndrueshmërisë Për të parë fortësinë e lidhjes midis këtyre dy elementëve do të përdorim korrelacionin me anë të Testit Pearson Correlation. Fortësia e lidhjes pasqyrohet në tabelën përmbledhëse të korrelacionit. Sipas të dhënave të kësaj tabele, dimensioni social-kulturor dhe orientimi drejt qëndrueshmërisë kanë një lidhje lineare statistikisht të rëndësishme që tregohet për r=0.837 me një rëndësi të barabartë me 0 e cila është më e vogël se 0.05. Në përfundim të kësaj analize mund të konkludojmë që variabli që ka rëndësi më të madhe për orientimin drejt qëndrueshmërisë është ai mjedisor me fortësi lidhje 0.846.

81

4.4 Analiza faktoriale Analiza faktoriale188 është një analizë e cila i lejon studiuesve të reduktojnë numrin e variablave në studim nqs studimi përmban shumë variabla. Kjo analizë bashkon në një variabël të gjithë ato variabla të cilat kanë karakteristika të ngjashme. Analiza faktoriale është një metodë statistikore e cila lejon shpjegimin e variancës së observuar të shumë variablave të korreluara në një.

Në mënyrë që të realizohet analiza faktoriale paraprakisht duhet të testohet nëse të dhënat kanë qëndrueshmërinë për të realizuar analizën faktoriale, e mundësuar kjo nëpërmjet KMO dhe Bartett’s test. Statistika KMO mat qëndrueshmërinë e kampionit (e cila përcakton nëse përgjigjet e të anketuarve në studim janë të qëndrueshme ose jo). KMO varion nga 0 në 1 dhe minimumi i sugjeruar duhet të jetë 0.5 në mënyrë që të mund të proçedohet në analizat e mëtejshme. Vlera minumim e KMO duhet të jetë 0.5, vlerat nga 0.7 deri në 0.8 janë të pranueshme dhe mbi 0.9 janë shumë të pranueshme189. Analiza faktoriale në SPSS nxjerr rezultatet në lidhje me:

• Komunaliteti që është varianca e grupimit dhe bashkimit të elementëve matës, shkallët e secilit dimension brenda variablit kumulativ. Komunaliteti tregon se sa shumë shpjegohet varianca e variablit të krijuar nga variablat e marrë në studim. Ato duhet të jenë mbi 0.5 që të jenë të pranueshme, nëse nuk janë më të mëdha se 0.5 ato duhet të fshihen nga analizat e mëtejshme faktoriale të studimit.

• Pesha faktoriale është një tjetër komponente e analizës faktoriale. Vlera e këtij variabli duhet të jetë më e madhe se 0.6 në mënyrë që variabli që përftohet nga bashkimi i 5 apo më shumë variablave të ketë kuptim.

4.4.1 Analiza faktoriale mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm

Në studim, të dhënat e gjeneruara janë si më poshtë: Faktori 1 : Qëndrimi i përgjithshëm mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit Në tabelën e mëposhtme vërehet se për variablin “Qëndrimi përgjithshëm mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit” KMO është 0.818 dhe është një vlerë e cila konsiderohet e pranueshme. Sig është .000 që nënkupton që të dhënat e matricës kanë një korrelim të mjaftueshëm me analizën faktoriale.

Tabela 4-18 Analiza faktoriale mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm-Faktori 1

Matja Kaiser-Meyer-Olkin dhe Testi Barlett

188 Field, A.P(2005). Discovering statistics using SPSS(2nd edition),London Sage. 189 Cerny, C.A., & Kaiser, H.F. (1977). A study of a measure of sampling adequacy for factor-analytic correlation matrices. Multivariate Behavioral Research, 12(1), 43-47.

82

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. .818

Bartlett's Test of Sphericity

Approx. Chi-Square 1926.235

df 21 Sig. .000


Communalities EV

% Variancës

Factor Loading

Faktor 1: Qëndrimi mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit

6.32 59.4

Qëndrueshmëria e industrisë turistike varet nga cilësia e mjedisit natyral, kulturor dhe atij të ndërtuar 0.81 0.91 Zhvillimi i turizmit përmbush nevojat e turistëve ekzistues dhe të rajoneve pritëse, ndërsa mbron dhe rrit mundësitë për të ardhmen 0.52 0.62 Të gjitha resurset duhet të manaxhohen në mënyrë të tillë që nevojat ekonomike , sociale, etj të përmbushen 0.77 0.87 Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative në mjedis 0.94 0.96 Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative social-kulturore për komunitetin pritës 0.97 0.99 Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative ekonomike për destinacionin 0.96 0.98 Turizmi dhe industria turistike kanë ndikime të shumta negative mjedisore, social-kulturore ekonomike 0.97 0.99

Të gjithë variablat në studim në analizën e qëndrimeve mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit kanë një vlerë të komunalitetit më të madhe se 0.5. % e variancës shpjegon se sa të gjithë variablat shpjegojnë variablin në studim. Të 7 variablat në studim e shpjegojnë 59.4 % variablin ”qëndrimin ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit”. Pesha faktoriale është një tjetër komponente e analizës faktoriale. Vlera e këtij variabli duhet të jetë më e madhe se 0.6 në mënyrë që variabli që përftohet nga bashkimi i 5 apo më shumë variablave të ketë kuptim. Siç shihet nga tabela të gjithë peshat faktoriale për Qëndrimet mbi qëndrueshmërinë dhe ndikimet aktuale të turizmit janë më të mëdha se 0.6

Faktori 2 : Përgjegjësia për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Duke parë tabelën e mëposhtme shohim se për variablin “Përgjegjësia për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” KMO është 0.858 dhe është një vlerë e cila konsiderohet e

83

pranueshme. Sig është .000 që nënkupton që të dhënat e matricës kanë një korrelim të mjaftueshëm me analizën faktoriale.


Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.

.858



df 10 Sig. .000


Communalities EV

% Variancës

Factor Loading

Faktor 2: Përgjegjësia për zhvillimin e e turizmit të qëndrueshëm

3.2 62.4

Sektori publik ka përgjegjësinë për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm 0.73

0.86

Çdo njësi akomodimi ka përgjegjësinë për të kontribuar në ZHv.Turiz.Qëndrueshëm 0.61

0.78

Më shumë rregulla qeveritare duhen për të futur dhe kontrolluar standartet për praktika biznesi të qëndrueshme 0.56

0.67

Inisiativat vullnetare janë mënyra më e mirë për të inkurajuar qëndrueshmërinë në industrinë turistike 0.62

0.79

Njësitë akomoduese duke u përfshirë direkt në hartimin e politikave mbi qëndrueshmerinë do të jenë më aktive 0.70

0.84

Të gjithë variablat në studim në analizën e “Përgjegjësia për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” kanë një vlerë të komunalitetit më të madhe se 0.5. Të 5 variablat në studim e shpjegojnë 62.4 % variablin “Përgjegjësia për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm”. Peshat faktoriale është një tjetër komponente e analizës faktoriale. Siç shihet nga tabela të gjithë peshat faktoriale për përgjegjësia për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm janë më të mëdha se 0.6 Faktori 3 : Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme

Në tabelën e mëposhtme shohim se për variablin “Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme ” KMO është 0.882 dhe është një vlerë e cila konsiderohet e pranueshme. Sig është .000 që nënkupton që të dhënat e matricës kanë një korrelim të mjaftueshëm me analizën faktoriale.


84

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.

.882



df 36 Sig. .000


Communalities EV

% Variancës

Factor Loading

Faktor 3: Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme

7.2 63.6

Ne do ti mundësojmë stafit tonë kurse trajnimi mbi turizmin e qëndrueshëm dhe manaxhimin e praktikave mjedisore 0.88

0.98

Ne do të ndryshojmë strategjinë tonë të biznesit në mënyrë që të përfshijmë praktikat e qëndrueshme të turizmit dhe iniciativat e lidhura mbi politikat mjedisore në përditshmerinë tonë . 0.85

0.95

Ne do të zhvillojmë programe për edukimin e vizitorëve(broshurë mbi vlerat kulturore, traditat dhe mjedisin) 0.70

0.80

Ne do të instalojmë më shumë lehtësira për menaxhimin e mbeturinave. 0.64

0.74

Ne do të promovojmë konservimin dhe përdorim të qëndrueshëm të burimeve turistike 0.78

0.88

Ne do të ruajmë dhe promovojmë diversitetin social, kulturor dhe atë natyror 0.83

0.93

Ne do të krijojmë lidhje ekonomike me komunitetin lokal 0.77

0.87

Do të inkurajojmë vizitorët të konsumojnë produkte miqësore ndaj mjedisit 0.77

0.87

Ne në vazhdimësi do të kemi aktivitetet tona mjedisore për të përmirësuar nga ana cilësore mjedisin rrethues 0.80

0.90

Të gjithë variablat në studim në analizën “Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme” kanë një vlerë të komunalitetit më të madhe se 0.5. % e variancës shpjegon se sa të gjithë variablat shpjegojnë variablin në studim. Të 9 variablat në studim e shpjegojnë 63.6 % variablin “Gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme”. Peshat faktoriale është një tjetër komponente e analizës faktoriale. Siç shihet nga tabela të gjithë peshat faktoriale për këtë faktor janë më të mëdha se 0.6

4.4.2 Analiza Faktoriale për orientimin drejt qëndrueshmërisë

Në tabelën e mëposhtme vërehet se për variablin “dimensioni ekonomik” KMO është 0.733 dhe është një vlerë e cila konsiderohet e pranueshme. Sig është .000 që

85

nënkupton që të dhënat e matricës kanë një korrelim të mjaftueshëm me analizën faktoriale.

Tabela 4-21 Analiza faktoriale mbi orientimin drejt qëndrueshmërisë-Faktori 1

Orientimi drejt qëndrueshmërisë Communalities EV

% Variancës

Factor Loading

Faktor 1: Dimensioni Ekonomik 5.85 49.27

Marzhi i fitimit 0.57 0.86

Rritja e fitimit krahasuar me vitin e kaluar 0.82 0.86 Rritja e të ardhurave totale krahasuar me vitin e kaluar 0.84 0.85

Borxhi 0.64 0.82

Aftësia paguese 0.74 0.81

Cash flow 0.83 0.80

Të ardhurat mesatare për dhomë 0.80 0.82

Norma e shfrytëzimit 0.81 0.82 Të 8 variablat në studim e shpjegojnë 49.27% variablin e dimensionit ekonomik. Pesha faktoriale është një tjetër komponente e analizës faktoriale. Siç shihet nga tabela të gjithë peshat faktoriale për dimensionin ekonomik janë më të mëdha se 0.6 Faktor 2 : Dimensioni marketing

Në tabelën e mëposhtme vërehet se për variablin “dimensioni marketing” KMO është 0.806 dhe konsiderohet një vlerë e pranueshme. Niveli i rëndësisë është .000 e cila nënkupton që të dhënat e matricës kanë një korrelim të mjaftueshëm me analizën faktoriale.




Approx. Chi-Square 2346.415 df 78 Sig. .000




86

Orientimi drejt qëndrueshmërisë Communalities EV % Variancës Factor

Loading Faktor 2: Dimensioni Marketing 9.829 41.31

Pjesa e turistëve të cilët vlerësojnë cilësinë si shumë të lartë

0.771 0.87

Pjesa e turistëve të cilët vlerësojnë cilësinë në raport me cmimin si shumë te lartë

0.805 0.87

Pjesa e turistëve shumë të kënaqur 0.723 0.72

Pjesa e turistëve të cilët në mënyrë formale ankohen duke shkruajtur

0.872 0.61

Pjesa e turistëve të kthyer të cilët kanë qëndruar në hotel të paktën 3 here

0.765 0.63

Pjesa e turistëve të cilët mund tu rekomandojnë hotelin miqve dhe të afërmëve të tyre

0.741 0.67

Numri i vizitimeve në web site 0.698 0.77

Eficienca e publicitetit dhe promocionit(kostot e publicitetit dhe promocionit /të ardhurat operative)

0.729 0.76

Efektiviteti i publicitetit dhe promocionit (si u arritën objektivat e vendosura)

0.767 0.65

Numri i vizitorëve sipas origjinës 0.711 0.81

Pjesa e vizitorëve të rinj 0.729 0.85

Pjesa e shitjeve gjeneruar nga vizitorët e rinj 0.792 0.88

Pjesa e tregut 0.725 0.81

Të gjithë variablat në studim në analizën e dimensionit marketing kanë një vlerë të komunalitetit më të madhe se 0.5. Të 13 variablat në studim e shpjegojnë në masën 41.31% dimensionin marketing. Pesha faktoriale është një tjetër komponente e analizës faktoriale. Siç shihet nga tabela të gjithë peshat faktoriale për dimensionin marketing janë më të mëdha se 0.6

Faktori 3 : Dimensioni mjedisor

Në tabelën e mëposhtme shohim se për variablin “dimensioni mjedisor” KMO është 0.815 dhe konsiderohet një vlerë e pranueshme. Sig është .000 e cila nënkupton që të dhënat e matricës kanë një korrelim të mjaftueshëm me analizën faktoriale.





87

Orientimi drejt qëndrueshmërisë Communalities EV % Variancës

Factor Loading

Faktor 3: Dimensioni mjedisor 5.7 54.31

Konsumimi i energjisë 0.803

0.90

Konsumimi i ujit 0.799

0.90

Sasia e mbetjeve të ngurta 0.659

0.76

Riciklim i mbetjeve 0.576

0.68

Standartet e cilësisë së mjedisit 0.738

0.84

Aktivitete mjedisore për punonjësit

psh nr i seminareve mbi edukimin mjedisor 0.737

0.84

Mbjellja e të paktën një peme në vit 0.725

0.83

Aktivitete mjedisore për vizitorët 0.702

0.80

Të gjithë variablat në studim në analizën e dimensionit mjedisor kanë një vlerë të komunalitetit më të madhe se 0.5. Si konkluzion varianca e faktorit “Dimensioni mjedisor” është e pranueshme dhe ka kuptim analiza e mëtejshme. Të 8 variablat në studim e shpjegojnë 54.31% variablin “dimensioni mjedisor”. Pesha faktoriale është një tjetër komponente e analizës faktoriale. Siç shihet nga tabela të gjithë peshat faktoriale për dimensionin mjedisor janë më të mëdha se 0.6

Faktor 4 : Dimensioni Social- kulturor

Në tabelën e mëposhtme vërehet se për variablin “dimensioni social- kulturor” KMO është 0.818 dhe konsiderohet një vlerë e pranueshme. Sig është .000 që nënkupton që të dhënat e matricës kanë një korrelim të mjaftueshëm me analizën faktoriale.





Orientimi drejt qëndrueshmërisë Communalities EV

% Variancës

Factor Loading

Faktor 4: Dimensioni social-kulturor 7.72 54.08

Numri i eventeve kulturore në hotel(kultura lokale) 0.563 0.66

Pjesa e pjatave lokale të ofruara 0.593 0.69

Kënaqësia e punonjësit 0.724 0.84

88

Pagat e punonjësit 0.722 0.89

Trajnim i punonjësve 0.683 0.83

Kooperim me bashkinë 0.793 0.73

Kooperim me residentët lokale 0.646 0.78 Kënaqësinë e residentëve lokalë me zhvillimin e turizmit 0.532 0.80

Kooperimi me organizata mjedisore joqeveritare 0.816 0.74 Pjesëmarrja në strategjinë e përgjithshme të zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm në destinacion 0.842 0.75 Monitorimi i zbatimit të strategjisë së qëndrueshmërisë nga hoteli 0.808 0.77

Të gjithë variablat në studim në analizën e dimensionit social-kulturor kanë një vlerë të komunalitetit më të madhe se 0.5. Si konkluzion varianca e faktorit Dimensioni social-kulturor është e pranueshme dhe ka kuptim analiza e mëtejshme. Të 11 variablat në studim e shpjegojnë 54.31% dimensionin social-kulturor. Pesha faktoriale është një tjetër komponente e analizës faktoriale. Siç shihet nga tabela të gjithë peshat faktoriale për dimensionin mjedisor janë më të mëdha se 0.6

4.5 Analiza e regresionit të shumëfishtë Analiza regresive është një proçedurë statistikore e cila mund të përdoret për të shprehur lidhjen që egziston midis variablave me anë të një modeli matematikor (Charles J. Geyer-2001)190. Në përputhje me terminologjinë e regresionit, variabli që parashikohet me anën e ekuacionit matematikor quhet variabël i varur. Kurse variabli ose variablat të cilat përdoren për të parashikuar vlerën e variablit të varur quhen variabël/variabla të pavarura. Termi regres u prezantua në fund të shekullit të 19 nga Sir Francis Galton dhe i referohet modeleve statistikore aty ku “vlera e pritur e një variabli Y prezumohet të jetë i varur nga një ose më shumë variabla të pavarur” (Charles J. Geyer-2001).

4.5.1 Analiza regresive për këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Për të matur këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm në lidhje me vitet e operimit në treg, numrin e dhomave të hotelit, numrin e punonjësve, pjesëmarrja në shoqata turizmi, zotërimi i çertifikatave të cilësisë është ndërtuar regresioni i shumëfishtë. Hipoteza kryesore e modelit të regresionit është formuluar si më poshtë:

190 Probability and Statistics-Charles J. Geyer, May, 2001

89

Hipoteza H3o: Nuk ka relacion linear midis variablit të varur këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe variablave të pavarur, karakteristikave të njësive akomoduese. Hipoteza H31: Ka relacion linear midis variablit të varur, këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe variablave të pavarur, karakteristikave të njësive akomoduese Le të analizojmë fillimisht teorikisht formën lineare të regresionit të shumfishtë i cili ka formën e mëposhtme:

Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm = α0 + α1*vitet e operimit + α2*numri i dhomave + α3*numri i punonjësve + α4*pjesëmarrja në shoqata turizmi + α5*zotërim çertifikatë cilësie

Programi i përdorur për analizën regresive është SPSS 21.0 i cili gjeneron në mënyrë automatike shumë tabela, por për të analizuar të dhënat e modelit tonë do na shërbejnë vetëm 3 tabelat e mëposhtme :

1. Të dhënat e modelit

Kjo tabelë jep të dhëna në lidhje me R, R2, R2 e axhustuar, të dhëna në lidhje me devijimin standart të vlerës së estimuar.

Tabela 4-25 Përmbledhje e modelit

Model R R Square Adjusted R Square

Std. Error of the Estimate

1 .799(a) .659 .640 .52246

a Predictors: (Constant), numri i viteve të operimit, numri i dhomave, numri i punonjësve, zotërimi i çertifikatave të cilësisë, pjesëmarrja në ndonjë shoqatë turizmi

2. Kontrolli i rëndësisë së H0

Për të kontrolluar rëndësinë e modelit të regresionit përdoret metoda e katrorëve më të vegjël ose ANOVA. Për këtë marrim parasysh vëllimin e zgjedhjes dhe ndërtojmë kriteret e kontrollit të rëndësisë të cilat na lejojnë të nxjerrim përfundime në lidhje me ekzistencën e lidhjes së regresionit.

Tabela 4-26 Të dhënat e ANOVA-ës ANOVA(b)

Model Sum of Squares df Mean Square F Sig.

1 Regression 11.373 5 2.275 8.333 .000(a)

Residual 60.051 220 .273

Total 71.424 225

90

a Predictors:(Constant), vitet e operimit në treg, numri i dhomave, numri i punonjësve, pjesëmarrja në shoqata turizmi, zotërimi i çertifikatës së cilësisë b Dependent Variable: Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm 3.Parashikimi i koefiçientëve të modelit

Në mënyrë që të ndërtohet modeli ekonometrik për të parashikuar vlerën për këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm përdoret tabela e mëposhtme.

Tabela 4-27 Koefiçientët e modelit

Coefficients(a)

Model Unstandardized Coefficients t Sig. 95% Confidence Interval for B

B Std. Error

Lower Bound Upper Bound

1 (Constant) 3.102 .129 24.086 .000 2.849 3.356

Numri i viteve të operimit në treg

.04 .006 4.700 .005 .008 .016

Numri i punonjësve .03 .004 3.714 .003 .010 .005

Numri i dhomave .05 .003 5.909 .008 .000 .010

Pjesëmarrja në ndonjë shoqatë turizmi

.278 .089 3.111 .002 .102 .454

Zotërimi i ndonjë çertifikate cilësie

.132 .086 3.529 .008 .038 .301

a Dependent Variable: Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

4. Analiza e rezultateve

Hapi i parë në vlerësimin e modelit është vlerësimi i treguesit Sig. Për të vlerësuar modelin nëse “këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm” mund të parashikohet nga pesë variablat në studim e vlerësojmë me Sig. Nëse është më i vogël se 0.05 atehëherë modeli është globalisht i rëndësishëm dhe mund të kalojmë në vlerësimin e statistikave të tjera. Rëndësia e regresionit që po studiojmë ka një Sig më të vogël se 0,05 (0,00<0,05) atëherë hedhim poshtë hipotezën o dhe pranojmë atë

91

alternative, pra ka një lidhje lineare të rëndësishme statistikore midis variablave të pavarur dhe variablit të varur dmth që modeli ynë është globalisht i rëndësishëm. Më pas kalojmë në përcaktimin e koefiçientit të determinacionit. Vlerat e këtij koefiçienti luhaten nga 0 në 1. Vlera e R2 = 0.659. Pra kjo tregon se rreth 65.9% e variacionit e këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm shpjegohet nga 5 variablat e studimit tonë.

Hapi i dytë është vlerësimi i koefiçientëve të modelit të regresionit. Për këtë qëllim përdorim Testin statistikor të studentit(t) i cili na tregon rëndësinë statistikore të koefiçientit. Koefiçientët të cilët nuk janë statistikisht të rëndësishëm nuk duhet të intepretohen më tej. Gjithmonë duhet që kur të vlerësojmë koefiçientët duhet të nisemi edhe nga vlera e treguesit Sig. për çdo koefiçient në studim dhe më specifikisht ne rastin tonë modeli ka 5 variabla. Nëse vlera e treguesit Sig. <0.05 ky koefiçient është statistikisht i rëndësishëm për modelin. Të pestë këta variabla janë statistikisht të rëndësishëm (shih tabelën 3). Bazuar në rezultatet e analizës së mësipërme :

Këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm = 3.102+ 0.04*vitet e operimit + 0.05*numri i dhomave + 0.03*numri i punonjësve + 0.278*pjesëmarrja në shoqata turizmit + 0.132*zotërim çertifikate cilësie

Vitet e operimit (α = 0,04): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Numri i viteve të operimit” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm rritet me 0.04 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Numri i dhomave (α = 0,05): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Numri i dhomave” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm rritet me 0.05 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Numri i punonjësve (α = 0,03): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Numri i punonjësve” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm rritet me 0.03 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Pjesëmarrja në shoqata turizmi (α = 0,278): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Pjesëmarrja në shoqata turizmi” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, rritet me 0.278 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Zotërimi i çertifikatave të cilësisë(α = 0,132): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Zotërimi i çertifikatave të cilësisë” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm rritet me 0.132 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

92

4.5.2 Analiza regresive për orientimin drejt qëndrueshmërisë

Për të matur orientimin drejt qëndrueshmërisë (rëndësia dhe matja e indikatorëve) në lidhje me vitet e operimit në treg, numrin e dhomave të hotelit, numrin e punonjësve, pjesëmarrja në shoqata turizmi, zotërimi i çertifikatave të cilësisë është ndërtuar regresioni i shumëfishtë. Hipoteza kryesore e modelit të regresionit është formuluar si më poshtë: Hipoteza H40: Nuk ka relacion linear midis variablit të varur, orientimi drejt qëndrueshmërisë dhe variablave të pavarur, karakteristikave të njësive akomoduese. Hipoteza H41: Ka relacion linear midis variablit të varur, orientimi drejt qëndrueshmërisë dhe variablave të pavarur, karakteristikave të njësive akomoduese. Le të analizojmë fillimisht teorikisht formën lineare të regresionit të shumfishtë i cili ka formën e mëposhtme:

Orientimi drejt qëndrueshmërisë=α0+ α1*vitet e operimit+α2*numri i dhomave+α3*numri i punonjësve+α4*pjesëmarrja në shoqata turizmi+α5*zotërim i çertifikatave të cilësisë Programi i përdorur për analizën regresive është SPSS 21.0 i cili gjeneron në mënyrë automatike shumë tabela, por për të analizuar të dhënat e modelit tonë do na shërbejnë vetëm 3 tabelat e mëposhtme :

1. Të dhënat e modelit

Tabela, jep të dhëna në lidhje me R, R2, R2 e axhustuar, të dhëna në lidhje me devijimin standart të vlerës së estimuar.

Tabela 4-28 Përmbledhje e modelit

Model R R Square Adjusted R Square

Std. Error of the Estimate

1 .688(a) .562 .545 0.458

Predictors: (Constant), vitet e operimit, numri i dhomave, numri i punonjësve zotërimi i çertifikatës së cilësisë, pjesëmarrja në shoqata lokale apo kombëtare turizmi

2. Kontrolli i rëndësisë së H0

Për të kontrolluar rëndësinë e modelit të regresionit përdoret metoda e katrorëve më të vegjël ose ANOVA. Për këtë marrim parasysh vëllimin e zgjedhjes dhe ndërtojmë kriteret e kontrollit të rëndësisë të cilat na lejojnë të nxjerrim përfundime në lidhje me ekzistencën e lidhjes së regresionit.

93

Tabela 4-29 Të dhënat e ANOVA-ës

ANOVA(b)

Model Sum of Squares Df Mean Square F Sig.

1 Regression 16.345 5 3.269 15.599 .000(a)

Residual 46.104 220 .210

Total 62.448 225

a Predictors: (Constant), vitet e operimit, numri i dhomave, numri i punonjësve zotërimi i çertifikatës së cilësisë, pjesëmarrja në shoqata lokale apo kombëtare turizmi

b Variabli i varur: Total Orientimi drejt qëndrueshmërisë 3.Parashikimi i koefiçientëve të modelit

Në mënyrë që të ndërtohet modeli ekonometrik për të parashikuar vlerën për orientimin drejt qëndrueshmërisë përdoret tabela e mëposhtme:

Tabela 4-30 Koefiçientët e modelit

Coefficients(a)

Model Unstandardized Coefficients t Sig.

95% Confidence Interval for B

B Std. Error

Lower Bound

Upper Bound

1 (Constant) 2.771 .113 24.551 .000 2.549 2.993

Pjesëmarrja në shoqata turizmi .312 .078 3.983 .000 .157 .466

Zotërim çertifikata cilësie .114 .075 1.515 .001 .034 .263

Numri i viteve të operimit në treg .06 .005 1.243 .005 .004 .017

Numri i punonjësve të hotelit .03 .003 -.816 .001 .009 .004

Numri i dhomave të hotelit .07 .002 3.132 .002 .003 .011

a Variabli i varur: Total Orientimi drejt qëndrueshmërisë

4. Analiza e rezultateve

94

Hapi i parë në vlerësimin e modelit është vlerësimi i treguesit Sig. Për të vlerësuar modelin nëse orientimi drejt qëndrueshmërisë mund të parashikohet nga pesë variablat në studim, vlerësojmë Sig e cila gjendet në tabelën e dytë. Nëse është më i vogël se 0.05 ateherë modeli është globalisht i rëndësishëm dhe mund të kalojmë në vlerësimin e statistikave të tjera. Rëndësia e regresionit (Sig.) që po studiojmë ka një vlerë të Sig më të vogël se 0,05. (0,00<0,05) atëherë hedhim poshtë hipotezën 0 dhe pranojmë atë alternative, pra ka një lidhje lineare të rëndësishme stastistikore midis variablave të pavarur dhe variablit të varur dmth që modeli ynë është globalisht i rëndësishëm. Më pas kalojmë në përcaktimin e koefiçientit të determinacionit. Vlerat e këtij koefiçienti luhaten nga 0 në 1. R2 = 0.562. Pra kjo tregon se rreth 56.2% e variacionit të orientimit drejt qëndrueshmërisë shpjegohet nga 5 variablat e studimit tonë.

Hapi i dytë është vlerësimi i koefiçientëve të modelit të regresionit. Për këtë qëllim përdorim Testin statistikor të studentit(t) i cili na tregon rëndësinë statistikore të koefiçientit. Koefiçientët të cilët nuk janë statistikisht të rëndësishëm nuk duhet të intepretohen më tej. Gjithmonë duhet që kur të vlerësojmë koefiçientët duhet të nisemi edhe nga vlera Sig. për çdo koefiçient në studim dhe në rastin tonë modeli ka 5 variabla. Nëse vlera e Sig. <0.05 ky koefiçient është statistikisht i rëndësishëm për modelin. Të pestë këta variabla janë statistikisht të rëndësishëm (shih tabelen 3).

Bazuar në rezultatet e analizës së mësipërme :

Orientimi drejt qëndrueshmërisë = 2.771 + 0.06*vitet e operimit + 0.07*numri i dhomave + 0.03*numri i punonjësve + 0.312*pjesëmarrja në shoqata turizmi + 0.114*zotërim çertifikatë cilësie Vlera e α na tregon për marrëdhëniet që ekzistojnë mes variablit të varur dhe variablave të pavarura. Nëse vlera është pozitive, ne mund të themi se egziston një marrëdhënie pozitive midis variablit parashikues dhe atij që do të parashikohet, ndërsa një koefiçient negativ përfaqëson një marrëdhënie negative.

Vitet e operimit (α = 0,06): Kjo vlerë tregon nëse variabli “ Vitet e operimit” rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.06 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variblave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Numri i dhomave (α = 0,07): Kjo vlerë tregon nëse variabli “ Numri i dhomave” rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.07 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Numri i punonjësve (α = 0,03): Kjo vlerë tregon nëse variabli “ Numri i Punonjësve” rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.03 njësi. Ky interpretim

95

është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante pra të pandryshuara.

Pjesëmarrja në shoqata turizmi (α = 0,312): Kjo vlerë tregon nëse variabli “ Pjesëmarrja në shoqata turizmi” rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.312 njësi. Ky interpretim është e vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Zotërim çertifikatë cilësie (α = 0,114): Kjo vlerë tregon nëse variabli “ Zotërim çertifikatë cilësie” rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.144 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

4.6 Rëndësia e aspekteve të ndryshme të qëndrueshmërisë dhe monitorimi i tyre nga njësitë akomoduese shqiptare

Aplikimi i konceptit të zhvillimit të qëndrueshëm tek bizneset turistike ka disa karakteristika të përcaktuara nga format dhe llojet e biznesit në këtë fushë të veprimtarisë dhe nga efektet e ndryshme të veprimeve të kompanive në mjedis191. Edhe pse ndonjëherë është e vështirë, madje e pamundur për të matur ndikimin e një biznesi turistik në mjedis, efektet negative të aktiviteteve të paqëndrueshme ekonomike mund të shkaktojnë pasoja të pakthyeshme192. Siç të gjithë e dimë bizneset turistike shqiptare janë kryesisht biznese të vogla, të fragmentizuara, të orientuara drejt fitimit në periudhën afatshkurtër. Interesat e mirëfillta personale të pronarëve të njësive akomoduese shqiptare kanë bërë që zhvillimi i deritanishëm i turizmit të ketë qenë kaotik dhe aspak i qëndrueshëm. Gjithashtu problemet e shumta mjedisore në pjesën më të madhe të kohës janë konsideruar pak ose aspak të rëndësishme kundrejt aspektit financiar për pronarët e njësive akomoduese shqiptare. Ndërsa aspekti social ka qenë totalisht i neglizhuar. Në këtë situatë pronarët / menaxherët e bizneseve turistike, mund të ndodhë që të përballen me një sërë problemesh të mëdha të tilla si mungesa e një vizioni të qartë strategjik për nxitjen dhe zhvillimin turistik harmonik, rritje e sasive të mbeturinave dhe ujërave të zeza të gjeneruara, rritje e konsumit të energjisë, pamundësia për të blerë produkte vendore për të mbështetur prodhuesit lokale, etj193. Meqë kjo situatë nuk na çon gjëkundi gjithnjë e më shumë po vihet theksi drejt një qasje të qëndrueshme. Një model i qëndrueshmërisë për njësitë akomoduese paraqitet në figurën e mëposhtme:

191 Dabija, D. C., & Băbuţ, R. (2013). An approach to sustainable development from tourists’ perspective. Empirical evidence in Romania. Empirical Evidence in Romania (October 30, 2013). Amfiteatru Economic, Special, (7), 617-633. 192 Hobson, K., & Essex, S. (2001). Sustainable tourism: A view from accommodation businesses. Service Industries Journal, 21(4), 133-146. 193 Peršić-Živadinov, I. (2009). The environmental and economic impact of sustainable hotels. Ekonomska istraživanja, 22(2), 98-110.

96

Fig 4-1 Modeli i Qëndrueshmërisë së Hoteleve

Burimi: Mihalic, T, et al, (2012)

Një qasje e qëndrueshme mundëson që kompania të jetë më konkurruese, më e qëndrueshme ndaj goditjeve, më e bashkuar në qëllim. Kompanitë ndryshojnë në qasjen e tyre ndaj qëndrueshmërisë nga faza në të cilën ndodhet biznesi i tyre, interesi që kanë drejtuesit ndaj këtij koncepti dhe burimet në dispozicion për qëndrueshmërinë. Gjithashtu, vazhdon të ketë pak dëshmi për një zhvillim të

Linja e fundme

ekonomike

I prekshëm (Financiar)

I pa-prekshëm

(Marketing)

Linja e fundme sociale

Kapitali human

Kapitali kulturor

Fuqia për ndryshim/pjesëmarrje

Linja e fundme mjedisore

Burime

Biodiversiteti

Edukim Mjedisor

Shtylla Ekonomike

I prekshëm

(Financiar)

Shtylla Social-

kulturore

Shoqëria lokale (punonjësit) &

kultura

Shtylla Mjedisore

Burimet

Biodiversi ti

Kërkesa Shtesë

I pa-prekshëmMarketing

Kërkesa Shtesë

Fuqia për ndryshim& pjesëmarrje

Kërkesa Shtesë

Edukim Mjedisor

Linja ekonomike e

biznesit

I prekshëm (Financiar)

Linja sociale e biznesit

Punonjësit

Klientët

Sistemi ligjor

Komuniteti lokal

Institucionet arsimore dhe

qeveritare

Linja mjedisore e

biznesit

Burimet Biodiversiti

Modeli i turizmit të Qëndrueshëm (UNWTO)

Modeli TBL (Elkington)

Modeli i Qëndrueshmërisë së Hoteleve

97

përbashkët dhe filozofi të biznesit në përputhje me parime të qëndrueshme në të gjithë industrinë e udhëtimit dhe turizmit194. Synimi kryesor i kësaj analize është investigimi në lidhje me rëndësinë që paraqesin aspektet e ndryshme të qëndrueshmërisë për njësitë akomoduese shqiptare. Do të studiojmë nëse aspektet mjedisore dhe sociale neglizhohen dhe cila prej tyre merr vëmendje më të vogël. Rrjedhimisht pyetjet kërkimore që lindin janë :

• Sa të rëndësishme janë aspektet e ndryshme të qëndrueshmërisë për pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare ?

• A i matin dhe monitorojnë ata këto indikatorë?

4.6.1 Rëndësia dhe monitorimi i dimensioneve të qëndrueshmërisë

Duke supozuar se njësitë akomoduese nuk i japin të njëjtën rëndësi dimensioneve të qëndrueshmërisë dhe që ato nuk janë të vetdijshme për rëndësinë që kanë dhe aspektet jo ekonomike të qëndrueshmërisë, për të testuar këtë supozim shtrohen hipotezat e mëposhtme :

H5a: Egzistojnë diferenca se si njësitë akomoduese shqiptare perceptojnë rëndësinë e 3 dimensioneve (ekonomik, mjedisore dhe social-kulturore) H5b: Egzistojnë diferenca se si njësitë akomoduese shqiptare monitorojnë 3 dimensionet (ekonomike, mjedisore dhe social-kulturore) Si parantezë duhet të themi se dimensioni marketing është zhvendosur në kategorinë ekonomike të biznesit sepse përfitueshmëria dhe kënaqësia konsumatore duhet të shihen si plotësues të njëri-tjetrit për një konkurrueshmëri të lartë. Në fushën e turizmit, përfitueshmëria e qëndrueshme mund të krijohet vetëm në vënien e theksit tek burimet e paprekshme si reagimi i shpejtë ndaj nevojave të konsumatorëve dhe preferencave të tyre, novacioni, cilësia dhe imazhi195. Për këto arsye, indikatorët financiarë dhe marketing janë përfshirë brenda grupit të treguesve ekonomikë duke krijuar “dimensionin ekonomik ”. Tabela 4-31 Rëndësia dhe monitorimi për tre dimensionet

Paired differences for indicators

Dobia Matja

Mean Std. Deviation

Sig. (2-tailed t-test)

% e kompanive

Sig. (chi-square difference test)

Çifti 1

Dimensioni ekonomik 3.43 0.66 66 194 Forsyth, T. (1995). Business attitudes to sustainable tourism: Self‐regulation in the UK outgoing tourism industry. Journal of Sustainable Tourism, 3(4), 210-231. 195 Hunt, D.S. (1995). The comparative advantage: Theory of competition firm behaviour? Journal of Economic Issues, 23, 59–77

98

Dimensioni social-kulturor 3.33 0.89 0.003 34 0.000

Çifti 2

Dimensioni ekonomik 3.43 0.66 0.041

66 0.000 Dimensioni mjedisor 3.27 0.91 49

Çifti 3 Dimensioni mjedisor 3.27 0.66

0.14 49

0.000 Dimensioni social-kulturor 3.33 0.89 34 Burimi: Rezultate të pyetësorit Nga të dhënat e tabelës së mësipërme vërehet se njësitë akomoduese në Shqipëri nuk e perceptojnë njëlloj rëndësinë për të tre dimensionet. Kjo vërtetohet nga testi statistikor Sig. (2-tailed t-test) i cili është i ndryshëm për të 3 dimensionet. Dimensioni ekonomik perceptohet si dimensioni i cili është statistikisht më i rëndësishëm, pasi në të dy rastet kur në çift është dimensioni ekonomik Sig. (2-tailed t-test) është 0.003 dhe 0.041, pra më e vogël se 5%. Dimensioni social-kulturor perceptohet nga firmat si më pak i rëndësishëm krahasuar me dy dimensionet e tjera. Kjo vërtetohet nga Sig. (2-tailed t-test), konkretisht 0.014. Në lidhje me monitorimin, dimensioni ekonomik renditet i pari duke u monitoruar nga 66% e njësive akomoduese, më pas pozicionohet dimensioni mjedisor me një matje nga 49% e tyre dhe ai social-kulturor renditet në fund.Vetëm 34 % e njësive akomoduese e monitorojnë këtë dimension. Përfundimisht suportohet hipoteza që njësitë akomoduese nuk i japin të njëjtën rëndësi dimensioneve të qëndrueshmërisë. Gjithashtu ato ndryshojnë dhe në masën që i monitorojnë indikatorët.

4.6.2 Rëndësia dhe monitorimi për aspektin ekonomik

Në vijim analiza do të fokusohet tek dimensioni ekonomik dhe nën-dimensionet e tij të cilët janë ai financiar dhe marketing. Duhet theksuar roli gjithnjë e në rritje i aspektit marketing që mundëson një përfitueshmëri të qëndrueshme me theksin tek kënaqësia e turistëve, marrëdhëniet afat-gjata dhe cilësia e perceptuar e shërbimit nga turistët. Në këtë drejtim industria turistike në përgjithësi dhe sektori akomodues në veçanti janë në favor të treguesve të shërbimeve kundrejt indikatorëve tradicionale financiarë të performancës. Prandaj në këtë studim ne supozojmë se njësitë akomoduese shqiptare nuk i japin të njëjtën rëndësi nën-dimensioneve ekonomike. Për të testuar këtë aspekt shtrohen hipotezat e mëposhtme : H5.1a: Egzistojnë diferenca se si njësitë akomoduese shqiptare perceptojnë rëndësinë e 2 nën-dimensioneve të mjedisit ekonomik (financiar dhe marketing) H5.1b: Egzistojnë diferenca se si njësitë akomoduese shqiptare monitorojnë 2 nën- dimensionet e mjedisit ekonomik (financiar dhe marketing)

99

Tabela 4-32 Rëndësia dhe monitorimi për dimensionin ekonomik


Dobia Matja

Mean Std. Deviation


% e kompanive


Çifti 1

Nën-dimensioni financiar 3.68 0.82 0.000

89 0.000 Nën-dimensioni marketing 3.19 0.78 62

Burimi: Rezultate të pyetësorit Nga të dhënat e tabelës së mësipërme shihet se njësitë akomoduese shqiptare nuk i perceptojnë njëlloj të dy nën-dimensionet e aspektit ekonomik ( Sig 2-tailed t-test është 0.00). Në lidhje me monitorimin, nën-dimensioni financiar monitorohet nga 89% e njësive akomoduese shqiptare ndërsa atë marketing e monitorojnë rreth 62% e tyre. Përfundimisht suportohet hipoteza që njësitë akomoduese nuk i japin të njëjtën rëndësi dy nën-dimensioneve të aspektit ekonomik. Gjithashtu ato ndryshojnë dhe në masën që i monitorojnë. Konkluzioni i kësaj analize është që njësitë akomoduese shqiptare nuk e monitorojnë sa duhet aspektin marketing. Duhen ndërtuar strategji të mirëfillta marketing me theksin tek reagimi i shpejtë ndaj nevojave të konsumatorëve dhe preferencave të tyre, novacioni i lartë, kënaqësia e konsumatorit, cilësia e lartë e shërbimit të ofruar, etj

4.6.3 Rëndësia dhe monitorimi për aspektin mjedisor

Edhe në Shqipëri si kudo në botë problemet mjedisore në pjesën më të madhe të kohës janë konsideruar pothuajse aspak të rëndësishme krahasuar me çështjet ekonomike. Vetëm së fundmi pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare po ndërgjegjësohen për impaktin negativ të aktiviteteve të tyre ekonomike në mjedis, duke implikuar të ardhmen e Shqipërisë si një destinacion i sukseshëm turistik. Lind domosdoshmëri njohja e rëndësisë që përbën aspekti mjedisor. Nga analiza e deritanishme kemi dalë në konkluzionin se njësitë akomoduese në Shqipëri nuk i perceptojnë njëlloj të tre aspektet e qëndrueshmërisë. Në vijim analiza do të fokusohet tek nën-dimensionet e aspektit mjedisor të cilat janë “Biodiversiteti, resurset, edukimi mjedisor” dhe rëndësinë që merr gjithsesili prej tyre. Në studim ne supozojmë se njësitë akomoduese shqiptare nuk i japin të njëjtën rëndësi nën-dimensioneve mjedisore. Për të testuar këtë aspekt shtrohen hipotezat e mëposhtme :

H5.2a: Egzistojnë diferenca se si njësitë akomoduese shqiptare perceptojnë rëndësinë e 3 nën- dimensioneve mjedisore (bio-diversitet , resurset dhe edukim mjedisor)

100

H5.2b: Egzistojnë diferenca se si njësitë akomoduese shqiptare monitorojnë 3 nën- dimensionet mjedisore (bio-diversitet, resurse dhe edukim mjedisor) Tabela 4-33 Rëndësia dhe monitorimi për dimensionin mjedisor


Dobia Matja

Mean Std. Deviation


% e kompanive


Çifti 1

Bio-diversiteti 2.90 1.20 0.000

29 0.000 Resurset 3.48 0.73 54

Çifti 2 Bio-diversiteti 2.90 1.20

0.000 29

0.000 Edukimi mjedisor 3.21 1.32 31

Çifti 3

Resurset 3.48 0.73 0.000

54 0.000 Edukim mjedisor 3.21 1.32 31

Burimi: Rezultate të pyetësorit Nga të dhënat e tabelës së mësipërme shihet se njësitë akomoduese shqiptare i perceptojnë njëlloj të tre nën-dimensionet mjedisore, e vërtetuar nga testi statisikor Sig. (2-tailed t-test) i cili është i njëjtë për 3 nën-dimensionet e këtij dimensioni. Në lidhje me monitorimin “Resurset” monitorohen në masën 54% nga njësitë akomoduese shqiptare, edukimi mjedisor monitorohet 31 % ndërsa bio-diversiteti vetëm në 29 % të tyre. Përfundimisht suportohet hipoteza që njësitë akomoduese i japin të njëjtën rëndësi të tre nën-dimensioneve mjedisore. Ato ndryshojnë përsa i përket monitorimit. Njësitë akomoduese shqiptare duhet të marrim masa për rritjen e monitorimit të aspektit mjedisor pasi ka një shkallë të ulët të monitorimit të tyre. Një manaxhim i mirë mjedisor nga sektori akomodues (masat për kursimin e ujit dhe energjisë, minimizimin e mbetjeve, përdorimin e materialeve miqësore ndaj mjedisit, etj) mund të ulin impaktin mjedisor të turizmit. Prandaj lind domosdoshmëri nevoja për më shumë programe të edukimit dhe ndërgjegjësimit mjedisor për të zotëruar më shumë informacion rreth ndikimeve direkte dhe indirekte të turizmit, shkaqet dhe efektet, çështjet globale dhe lokale, çështjet imediate dhe ato afatgjatë dhe praktikat më të mira të qëndrueshme. Përmirësimi i edukimit mjedisor është thelbësor për një zhvillim të qëndrueshëm të turizmit. Vetëm nëpërmjet edukimit mjedisor do të ndërgjegjësohemi për rëndësinë e resurseve dhe të biodiversitetit në zhvillimin e turizmit të suksesshëm dhe ndërmarrjen e më shumë inisiativave mjedisore.

101

4.6.4 Rëndësia dhe monitorimi për aspektin social -kulturor

Nga analiza e deritanishme është dalë në konkluzionin se dimensioni social-kulturor është aspekti i cili sipas njësive akomoduese shqiptare monitorohet më pak. Në vijim analiza do të fokusohet tek nën- dimensionet e tij të cilat janë: kapitali human, kapitali kulturor, fuqia e pjesëmarrjes. Në studim ne supozojmë se njësitë akomoduese nuk i japin të njëjtën rëndësi nën-dimensioneve të mjedisit social-kulturor. Për të testuar këtë aspekt shtrohen hipotezat e mëposhtme :

H5.3a: Egzistojnë diferenca se si njësitë akomoduese shqiptare perceptojnë rëndësinë e 3 nën- dimensioneve të aspektit social (kapitali human, kapitali kulturor, fuqia e pjesëmarrjes). H5.3b: Egzistojnë diferenca se si njësitë akomoduese shqiptare monitorojnë 3 nën- dimensionet e mjedisit social (kapitali human, kapitali kulturor, fuqia e pjesëmarrjes ) Tabela 4-34 Rëndësia dhe monitorimi për dimensionin social-kulturor


Dobia Matja

Mean Std. Deviation


% e kompanive


Çifti 1

Kapitali Kulturor 2.73 0.88 0.000

45 0.000 Kapitali Human 4.03 1.05 68

Çifti 2

Kapitali Kulturor 2.73 0.88 0.000

45 0.000 Fuqia e pjesëmarrjes 3.48 0.73 48

Çifti 3

Kapitali Human 4.03 1.05 0.000

68 0.000 Fuqia e pjesëmarrjes 3.48 0.73 48

Burimi: Rezultate të pyetësorit Të dhënat e tabelës nxjerrin në pah se njësitë akomoduese shqiptare i perceptojnë njëlloj të tre nën-dimensionet e aspektit social-kulturor, e vërtetuar nga testi statisikor Sig. (2-tailed t-test) i cili është i njëjtë për të 3 nën-dimensionet. Në lidhje me monitorimin, kapitali human monitorohet në masën 68% nga njësitë akomoduese shqiptare, fuqia e pjesëmarrjes monitorohet në nivelin 48 % , ndërsa kapitali kulturor monitorohet vetëm nga 45 % e njësive akomoduese të marra në studim. Përfundimisht suportohet hipoteza që njësitë akomoduese i japin të njëjtën rëndësi të tre nën- dimensioneve të aspektit social-kulturor. Ato ndryshojnë në masën që i monitorojnë këto aspekte. Njësitë akomoduese shqiptare duhet të marrim masa për rritjen e monitorimit të kapitalit kulturor pasi ka një shkallë të ulët të monitorimit të tij. Duke njohur vlerën e paçmuar të aseteve kulturore në tërheqjen e turistëve drejt një

102

destinacioni të caktuar, njësitë akomoduese shqiptare duhet t’i kushtojnë një rëndësi të madhe kulturës dhe vlerave lokale, moskomercializimit apo standartizimit të saj. Në përfundim të kësaj analize konstatimi kryesor i këtij studimi është se megjithëse qëndrueshmëria tashmë konsiderohet një koncept shumë i rëndësishëm për pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese shqiptare, ata nuk i kushtojnë të njëjtën vëmendje dhe rëndësi të gjithë aspekteve të qëndrueshmërisë. Rezultatet nxjerrin në pah që ndonëse pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese në Shqipëri janë ndërgjegjësuar për rëndësinë e qëllimeve të lidhura me perfomancën mjedisore dhe sociale nën presionin për të arritur rezultate financiare të larta, aq më shumë në periudhën afatshkurtër, i japin prioritet të lartë qëllimeve ekonomike. Rezultate të ngjashme shohim dhe në studime të tjera (Mihalic, 2009; Bohdanovic dhe Martinac, 2003; Bramwell dhe Allertorp, 2001). Matja dhe vlerësimi i rëndësisë që bizneset e ndryshme turistike në rastin tonë njësitë akomoduese shqiptare i bëjnë indikatorëve të turizmit të qëndrueshëm do të shërbejë për të identifikuar fushat e mundshme problematike dhe dhënien e rekomandimeve për përmirësimin e performancës së qëndrueshme.

103

KAPITULLI 5. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

5.1 Konkluzione Në dekadat e fundit turizmi është zhvilluar me shpejtësi dhe diskutime të shumta janë iniciuar se çfarë nënkupton realisht koncepti i turizmit të qëndrueshëm dhe sesi duhet zhvilluar ai për të patur ndikime negative minimaliste. Literatura ndërkombëtare në fushën e turizmit ka treguar se bizneset turistike kanë vetëdije të ulët të konceptit të qëndrueshmërisë. Rëndësia e "nevojës" për mbijetesë i detyron bizneset turistike të shfrytëzojnë burimet në mënyrë jo-efikase për të mbijetuar. Madje, pronarët/menaxherët e këtyre bizneseve shpesh besojnë se biznesi i tyre nuk ka një ndikim të rëndësishëm në mjedisin natyror dhe social. Në konceptin e tyre natyra e rigjeneron veten shpejt dhe është në gjendje të përballojë lloje të ndryshme të mbeturinave të krijuara nga industria. Kështu, për bizneset turistike, mjedisi natyror shpesh bëhet objekt i shfrytëzimit dhe nuk merr vëmendjen e duhur për rigjenerimin. Mungesa e kapitalit, gjithashtu i kushtëzon këto biznese që të jenë mjaft indiferente ndaj zbatimit të praktikave ekologjikisht miqësore. Me fjalë të tjera, ato variojnë në qasjen ndaj qëndrueshmërisë. Në përgjithësi, njësitë akomoduese të klasifikuara si të mëdha, që kanë shumë vite që operojnë në treg janë më të qëndrueshme kundrejt atyre të vogla pasi ato kanë burime financiare dhe teknologjike të mjaftueshme të cilat janë të nevojshme për menaxhimin e qëndrueshëm. Natyrshëm lind nevoja për të analizuar diferencat në qëndrimet dhe veprime në lidhje me karakteristikat e njësive akomoduese shqiptare, investigimi nëse vitet e operimit, kapaciteti, numri i punonjësve, pjesëmarrja në shoqata lokale/ kombëtare turizmi, zotërimi i çertifikatave të cilësisë janë apo jo faktorë që përcaktojnë këndvështrimin e pronarëve dhe menaxherëve të njësive akomoduese mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm dhe orientimin real të këtyre bizneseve drejt qëndrueshmërisë. Në përfundim të këtij studimi nxjerrim konkluzionet e mëposhtme:

Njësitë akomoduese shqiptare aktualisht kanë një qasje mjaft të ulët ndaj konceptit të qëndrueshmërisë.

Njohuritë e tyre për pasojat mjedisore dhe sociale të biznesit të tyre janë të kufizuara.

Pjesa më e madhe e tyre janë të mendimit që industria turistike në përgjithësi nuk ka shkaktuar pasoja negative mjedisore, ekonomike dhe socio-kulturore në zhvillimin aktual të turizmit shqiptar.

Këto biznese, më së shumti janë të shqetësuara mbi kthimet nga investimet e bëra sesa ndaj ndikimit të përgjithshëm të veprimtarisë së tyre në mjedis dhe sferën social-ekonomike.

Marzhi i fitimit konsiderohet si indikatori më i rëndësishëm ekonomik.

104

Njësitë akomoduese, gjithashtu kanë një ndërgjegjësim të ulët ndaj praktikave të qëndrueshme dhe përfitimeve që rrjedhin nga aplikimi i tyre.

Ekzistojnë diferenca në këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm midis njësive akomoduese shqiptare të ndara në kategori të ndryshme të viteve të operimit. Njësitë akomoduese shqiptare të cilat kanë 21-25 vite që operojnë në treg pasqyrojnë nivele më të larta të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm me një mesatare prej 4.16 kur mesatarja e të gjitha njësive akomoduese është 3.83 herë. Gjithashtu ekzistojnë diferenca në këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm midis njësive akomoduese të cilat kanë numër të ndryshëm punonjësish, pra pronarët mendojnë ndryshe në lidhje me zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm nëse njësia akomoduese e tyre ka 1-4 punonjës apo mbi 50 punonjës. Të dhënat nxjerrin në pah se nuk ekziston ndonjë diferencë e rëndësishme e këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit midis njësive akomoduese të cilat kanë kapacitete të ndryshme (numër dhomash). Në përfundim të kësaj analize mund të dalim në konkluzionin se pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare kanë perceptime të ndryshme mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm, diferenca që më së shumti influencohen nga eksperienca e gjatë apo numri i punonjësve.

Nuk ekzistojnë diferenca në orientimin drejt qëndrueshmërisë të njësive akomoduese shqiptare të ndara në kategori të ndryshme të viteve të operimit. Njësitë të cilat kanë 21-25 vite që operojnë në treg pasqyrojnë nivele të ngjashme 3.57 herë pothuajse të njëjtë me mesataren e të gjithave njësive akomoduese prej 3.37 herë. Ekzistojnë diferenca në orientimin drejt qëndrueshmërisë midis njësive me kapacitete të ndryshme, ku njësitë akomoduese të cilat kanë 100-249 dhoma pasqyrojnë nivele më të larta, rreth 4 herë krahasuar me mesataren prej 3.37 herë. Gjithashtu, ekzistojnë diferenca në orientimin drejt qëndrueshmërisë midis njësive akomoduese me numër të ndryshëm punonjësish. Njësitë akomoduese, të cilat kanë më shumë se 50 punonjës pasqyrojnë nivele më të larta rreth 4.06 herë krahasuar me mesataren prej 3.37 herë.

Analizimi i impaktit të variablave “qëndrimet, përgjegjësia për zhvillimin e turizmit, gatishmëria për të adaptuar praktika të qëndrueshme mbi këndvështrimin e zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm ka nxjerrë konkluzionet e mëposhtme: Studimi thekson se ka një korrelacion pozitiv ndërmjet qëndrimeve ndaj

qëndrueshmërisë / ndikimeve aktuale të turizmit dhe këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm (r = 0.772, n=226, vlera e p=0.000, ku p<0.05) për pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare.

Ka një korrelacion pozitiv ndërmjet përgjegjësisë kryesore për zhvillimin e turizmit dhe këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm (r = 0.676 , n= 226, vlera e p=0.000, ku p<0.05) për pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare.

105

Ka një korrelacion pozitiv ndërmjet gatishmërisë për të adaptuar praktika të qëndrueshme dhe këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm ( r = 0.700, n= 226, vlera e p=0.000, ku p<0.05) për pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare. Në përfundim të kësaj analize mund të konkludojmë që variabli që ka rëndësi më të madhe për këndvështrimin mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm është variabli “qëndrimet ndaj qëndrueshmërisë dhe ndikimeve aktuale të turizmit” me një fortësi lidhje 0.772.

Ka një korrelacion pozitiv ndërmjet dimensionit ekonomik dhe orientimit real drejt qëndrueshmërisë ( r = 0.686, n= 226, vlera e p=0.000, ku p<0.05) për pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare.

Ka një korrelacion pozitiv ndërmjet dimensionit marketing dhe orientimit real drejt qëndrueshmërisë ( r = 0.751, n= 226, vlera e p=0.000, ku p<0.05) për pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare.

Ka një korrelacion pozitiv ndërmjet dimensionit mjedisor dhe orientimit real drejt qëndrueshmërisë ( r = 0.846, n= 226, vlera e p=0.000, ku p<0.05) për pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare.

Ka një korrelacion pozitiv ndërmjet dimensionit social-kulturor dhe orientimit real drejt qëndrueshmërisë ( r = 0.837, n= 226, vlera e p=0.000, ku p<0.05) për pronarët dhe menaxherët e njësive akomoduese shqiptare. Në përfundim të kësaj analize mund të konkludojmë që variabli që ka rëndësi më të madhe për orientimin drejt qëndrueshmërisë është variabli mjedisor me fortësi lidhje 0.846.

Modeli i parë i regresionit në studim nxjerr në pah se vitet e operimit, kapaciteti, numri i punonjësve, pjesëmarrja në shoqata turizmi, zotërimi i çertifikatave të cilësisë janë parashikues të rëndësishëm të këndvështrimit mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm. Vitet e operimit (α = 0,04): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Numri i viteve të

operimit” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm rritet me 0.04 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Numri i dhomave (α = 0,05): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Numri i dhomave” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm rritet me 0.05 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Numri i punonjësve (α = 0,03): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Numri i punonjësve” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm rritet me 0.03 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Pjesëmarrja në shoqata turizmi (α = 0,278): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Pjesëmarrja në shoqata turizmi” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, rritet me 0.278 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

106

Zotërimi i çertifikatave të cilësisë(α = 0,132): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Zotërimi i çertifikatave të cilësisë” rritet me një njësi, këndvështrimi mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm rritet me 0.132 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Në përfundim të kësaj analize shohim se pjesëmarrja në shoqata turizmi dhe zotërimi i çertifikatave të cilësisë janë dy parashikuesit më të rëndësishëm të këtij ekuacioni matematikor. Lind si domosdoshmëri, ndërgjegjësimi i pronarëve dhe menaxherëve të njësive akomoduese mbi funksionet e shoqatave dhe përfitimet potenciale që mund të rrjedhin prej anëtarësimit. Ata duhen ndërgjegjësuar se pjesëmarrja në shoqata turizmi mund ti ndihmojë dhe ti orientojë hotelet shqiptare drejt produkteve e shërbimeve të një cilësie të lartë, manaxhimit efektiv të biznesit dhe rrjedhimisht të ardhurave në rritje. Modeli i dytë i regresionit në studim nxjerr në pah se vitet e operimit, kapaciteti, numri i punonjësve, pjesëmarrja në shoqata turizmi, zotërimi i çertifikatave të cilësisë janë parashikues të rëndësishëm të orientimit drejt qëndrueshmërisë. Vitet e operimit (α = 0,06): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Vitet e operimit”

rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.06 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Numri i dhomave (α = 0,07): Kjo vlerë tregon nëse variabli “ Numri i dhomave” rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.07 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Numri i punonjësve (α = 0,03): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Numri i Punonjësve” rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.03 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante pra të pandryshuara.

Pjesëmarrja në shoqata turizmi (α = 0,312): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Pjesëmarrja në shoqata turizmi” rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.312 njësi. Ky interpretim është e vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara.

Zotërim çertifikatë cilësie (α = 0,114): Kjo vlerë tregon nëse variabli “Zotërim çertifikatë cilësie” rritet me një njësi, orientimi drejt qëndrueshmërisë rritet me 0.144 njësi. Ky interpretim është i vërtetë vetëm në qoftë se efektet e variablave të tjerë mbahen konstante, pra të pandryshuara. Edhe këtu, pjesëmarrja në shoqata turizmi dhe zotërimi i çertifikatave të cilësisë janë dhe dy parashikuesit më të rëndësishëm të këtij ekuacioni matematikor.

Analizimi nëse njësitë akomoduese i japin të njëjtën rëndësi dimensioneve të qëndrueshmërisë ka nxjerrë konkluzionet e mëposhtme: Njësitë akomoduese në Shqipëri nuk e perceptojnë njëlloj rëndësinë për të tre

dimensionet. Gjithashtu ato ndryshojnë dhe në masën që i monitorojnë. Dimensioni ekonomik perceptohet si dimensioni i cili është statistikisht më i

107

rëndësishëm ndërsa dimensioni social-kulturor perceptohet nga këto biznese si më pak i rëndësishmi. Në lidhje me monitorimin, dimensioni ekonomik renditet i pari duke u monitoruar nga 66% e njësive akomoduese, më pas pozicionohet dimensioni mjedisor me një matje nga 49% e tyre dhe ai social-kulturor renditet në fund. Vetëm 34 % e firmave e monitorojnë këtë dimension.

Njësitë akomoduese shqiptare nuk i perceptojnë njëlloj të dy nën-dimensionet e aspektit ekonomik. Në lidhje me monitorimin, nën-dimensioni financiar monitorohet nga 89% e njësive akomoduese shqiptare ndërsa ai marketing vetëm nga rreth 62% e tyre.

Njësitë akomoduese shqiptare i perceptojnë njëlloj të tre nën-dimensionet mjedisore. Në lidhje me monitorimin “Resurset” monitorohen në masën 54% nga njësitë akomoduese shqiptare, edukimi mjedisor monitorohet nga 31 % ndërsa bio-diversiteti vetëm në 29 % të tyre.

Njësitë akomoduese shqiptare i perceptojnë njëlloj të tre nën- dimensionet e aspektit social-kulturor. Në lidhje me monitorimin kapitali human monitorohet në masën 68% nga njësitë akomoduese shqiptare, fuqia e pjesëmarrjes monitorohet në nivelin 48 % , ndërsa kapitali kulturor monitorohet vetëm nga 45 % e njësive akomoduese të marra në studim.

Konkluzioni kryesor i këtij studimi është se megjithëse qëndrueshmëria tashmë konsiderohet një koncept shumë i rëndësishëm për pronarët dhe manaxherët e hoteleve shqiptare, ata nuk i kushtojnë të njëjtën vëmendje dhe rëndësi të gjithë aspekteve të qëndrueshmërisë. Rezultatet tregojnë që ndonëse pronarët dhe manaxherët e njësive akomoduese në Shqipëri janë ndërgjegjësuar për rëndësinë e qëllimeve të lidhura me perfomancën mjedisore dhe sociale nën presionin për të arritur rezultate financiare të larta, aq më shumë në periudhën afatshkurtër, i japin prioritet të lartë qëllimeve ekonomike.

5.2 Rekomandime

Qëndrueshmëria është esenciale për zhvillimin e turizmit. Menaxhimi në të ardhmen i burimeve natyrore, kulturore dhe njerëzore janë kritike dhe të rëndësishme për një qëndrueshmëri afatgjatë të industrisë turistike. Zhvillimet të cilat ndikojnë negativisht në mjedis dhe që janë me fitime afatshkurtra dhe me volume të mëdha, duhet të mënjanohen. Në përfundim japim rekomandimet e mëposhtme drejtuar njësive akomoduese dhe institucioneve shtetërore:

1. Duhet të zhvillohen sisteme të menaxhimit të performancës së qëndrueshmërisë tek bizneset turistike, sisteme që mundësojnë që të gjitha ndikimet të trajtohen dhe të gjitha veprimet të maten, monitorohen dhe raportohen.

108

2. Njësitë akomoduese duhet të lidhin qëndrueshmërinë me performancën e biznesit.

3. Njësitë akomoduese shqiptare duhet të marrim masa për rritjen e monitorimit të aspektit mjedisor. Këto biznese në nivele shumë modeste zhvillojnë aktivitete mjedisore për turistët apo aktivitete mjedisore për punonjësit. Një menaxhim i mirë mjedisor nga sektori akomodues (masat për kursimin e ujit dhe energjisë, minimizimin e mbetjeve, përdorimin e materialeve miqësore ndaj mjedisit, etj) do të reduktojë ndjeshëm impaktin mjedisor të turizmit.

4. Njësitë akomoduese shqiptare duhet të kenë një vëmendje të shtuar ndaj aspektit kulturor. Duke njohur vlerën e paçmuar të aseteve kulturore në tërheqjen e turistëve drejt një destinacioni të caktuar, njësitë akomoduese shqiptare duhet t’i kushtojnë një rëndësi të madhe kulturës dhe vlerave lokale, moskomercializimit apo standartizimit të saj.

5. Të gjitha bizneset turistike duhet të marrin përgjegjësinë për përdorimin efikas të burimeve dhe të minimizojnë gjenerimin e mbetjeve. Pjesëmarrja në skemat vullnetare për të ruajtur trashëgiminë natyrore dhe kulturore dhe suport ndaj komunitetit lokal.

6. Meqenëse, bizneset turistike shqiptare kanë vetëdije të ulët të konceptit të qëndrueshmërisë, industria turistike duhet të zhvillojë më shumë konferenca dhe seminare mbi turizmin e qëndrueshëm.

7. Një përfshirje e njësive akomoduese në hartimin e politikave mbi qëndrueshmërinë do ti bëjë ata të jenë më shumë aktive drejt kësaj qasje të re të domosdoshme.

8. Suksesi drejt qëndrueshmërisë në sektorin e turizmit kërkon një qasje bashkëpunuese, me theksin tek partneritetet. Bizneset turistike në përgjithësi, kanë tendencë për të konkurruar me njëri-tjetrin në vend që të bashkëpunojnë për përfitime reciproke. Një rezultat më i mirë do të arrihet nëse të gjitha palët punojnë së bashku drejt qëllimeve të përbashkëta.

9. Nxitje e njësive akomoduese për pjesëmarrje në shoqata të ndryshme turizmit. Pjesëmarrja në këto shoqata mund të gjenerojë shumë përfitime duke i ndihmuar dhe orientuar hotelet shqiptare drejt produkteve e shërbimeve të një cilësie të lartë, manaxhimit efektiv të biznesit dhe rrjedhimisht të ardhurave në rritje.

10. Zhvillimi i programeve ndërgjegjësuese për të rritur nivelin e të kuptuarit nga ana e bizneseve, etj. Duhet të ofrohen kurse specifike për bizneset dhe punonjësit e tyre për të nxitur zhvillimin e aftësive dhe ndërgjegjësimin mbi parimet dhe praktikat e turizmit të qëndrueshëm, si dhe rëndësinë e praktikave etike të biznesit në operacionet e ndryshme. Me anë të komunikimit efikas mund të promovohen histori të suksesshme që do të ishin të dobishme për të ndërgjegjësuar bizneset turistike shqiptare për çështjet e qëndrueshmërisë.

109

11. Një element kyç në arritjen e synimeve të qëndrueshmërisë është arsimi. Duhet të ketë një fokusim dhe vëmendje të konsiderueshme, një marrëdhënie të ngushtë ndërmjet edukimit dhe qëndrueshmërisë. Edukimi mjedisor është një proçes i të mësuarit që rrit njohuritë dhe ndërgjegjësimin për mjedisin dhe sfidat lidhur me të, që zhvillon aftësitë e nevojshme dhe ekspertizën, që nxit qëndrime, motive, dhe angazhime për të ndërmarrë vendime të informuara dhe veprime të përgjegjshme196, komponentët e të cilit përfshijnë: ndërgjegjësim dhe ndjeshmëri ndaj mjedisit dhe sfidave mjedisore, njohje më e mirë e mjedisit dhe sfidave mjedisore, qëndrime shqetësuese ndaj mjedisit dhe motivim për përmirësimin apo ruajtjen e tij, aftësi për të identifikuar dhe ofrim të zgjidhjeve ndaj sfidave mjedisore. Ndërgjegjësimi dhe edukimi duhet të shtohen si brenda industrisë ashtu dhe në publik. Hotelet kanë potencialin të bëhen vende të rëndësishme të edukimit pasi janë të ekspozuar ndaj publikut që udhëton. Sektori privat duhet t’u mundësojë turistëve informacion rreth çështjeve të turizmit të qëndrueshëm, t’i inkurajojnë ata që të mbrojnë dhe të shmangin ndikimet negative në biodiversitet dhe trashëgiminë kulturore dhe të respektojnë traditat e komuniteteve lokale.

12. Duhet theksuar roli gjithnjë e në rritje i aspektit marketing që mundëson një përfitueshmëri të qëndrueshme. Turizmi i qëndrueshëm mund të bëhet një mjet për prodhuesit turistike në përpjekjet e tyre për të përmirësuar ofertën. ofruar, marrëdhëniet afatgjata, etj.

13. Praktikat e qëndrueshme në sektorin akomodues janë vendimtare për suksesin e saj afatgjatë, prandaj duhet synuar një përhapje e informacionit mbi praktikat më të mira të mjedisit.

14. Duhen ndërmarrë më shumë iniciativa që mund ti nxisin njësitë akomoduese shqiptare drejt një qasje të qëndrueshme si psh, sponsorizimet apo vlerësimin e subjekteve që angazhohen në turizmin e qëndrueshëm.

15. Krijimi i një rrjeti njohurish mbi qëndrueshmërinë mbi çështje të tilla si impaktet aktuale mjedisore, sociale, ekonomike, kulturore të turizmit, aksione për qëndrueshmërinë, aplikimin e praktikave të qëndrueshme të rekomanduara, etj.

16. Vendosja e kritereve të performancës, identifikim dhe shpërblim: çertifikimi i bizneseve sipas kritereve të caktuara në bazë të performancës së arritur, mund të jetë si një stimul për biznesin dhe një mjet për informimin e konsumatorëve

196 UNESCO, P. (1978). Final Report, Intergovernmental conference on environmental education, Tbilissi (USRR), 14-16 oct., 1977.

110

17. Duhet shtuar ndërgjegjësimi gjithashtu brenda institucioneve akademike përgjegjëse për trajnimin dhe kërkimin në çështjet që lidhen me turizmin e qëndrueshëm.

Rekomandime për studime në të ardhmen Ky studim nuk heton qëndrueshmërinë në kohë të njësive akomoduese shqiptare pasi të dhënat janë mbledhur vetëm në një periudhë kohe, jo në periudha të ndryshme. Ndërkaq do ishte me interes shtrirja e tyre në kohë për të kuptuar më mirë qasjen ndaj konceptit të qëndrueshmërisë. Sugjerohet që në kërkimin e ardhshëm të mund të monitorohet dhe të ri-matet qëndrueshmëria e tyre, për të përcaktuar ndryshimet e ndodhura me konceptin e qëndrueshmërisë me kalimin e kohës, duke përdorur të njëjtët indikatorë. Për më tepër, pasi praktikat e qëndrueshmërisë po adaptohen nga sektori akomodues vetëm kohët e fundit dhe mundësia e përfitimeve të qëndrueshmërisë arrihet me kalimin e kohës, rekomandohet që një studim i thelluar të bëhet për të shqyrtuar evolucionin e këtij koncepti dhe praktikave të qëndrueshme në këtë sektor. Në vijim të këtij studimi sugjerohet që në kërkimet e ardhshme të përdoret analiza “ rëndësi/performancë” si një mjet diagnostik për të identifikuar një agjendë të përshtatshme veprimi për bizneset e ndryshme turistike që lehtëson arritjen e qëndrueshmërisë në operacionet e tyre të përditshme.

111

BIBLIOGRAFIA Adams, W. M. (2011, August). The Future of Sustainability: Re-thinking Environment and Development in the Twenty-first Century. 2006. In Report of the IUCN Renowned Thinkers Meeting, 29-31 January. Allis, E. (2008). Building Nepal's private sector capacity for sustainable tourism operations: A collection of best practices and resulting business benefits. Nepal Tourism Board. Ap, J. (1992) Residents’ perceptions on tourism impacts. Annals of Tourism Research 19(4),665–90. Archer, B., Cooper, C., & Ruhanen, L. (1998). 5 The positive and negative impacts of tourism. Edited by William F. Theobald, 79.

Babbie, E. (2009). Research methods in sociology. First India Edition, Cenage Learning India Private Limited, New Delhi Bader, E. E. (2005). Sustainable hotel business practices. Journal of Retail and Leisure Property, 5(1), 70-77.

Banerjee, S. B. (2002). Organisational strategies for sustainable development: developing a research agenda for the new millennium.Australian journal of management, 27(1 suppl), 105-117.

Batterham, R. (2002, May). The science vision of sustainability: What is the role of science. In Symposium Proceedings, Transition to Sustainability (pp. 1-3). Bell, S., & Morse, S. (1999). Measuring the immeasurable. The Theory and Use of Sustainability Indicators in Development, Earthscan, London. Berke, P. R. (2002). Does sustainable development offer a new direction for planning? Challenges for the twenty-first century. Journal of planning literature, 17(1), 21-36.

Berno, T., & Bricker, K. (2001). Sustainable tourism development: the long road from theory to practice. International journal of economic development,3(3), 1-18. Borga, F., Citterio, A., Noci, G., & Pizzurno, E. (2009). Sustainability report in small enterprises: case studies in Italian furniture companies. Business Strategy and the Environment, 18(3), 162-176. Boulding, K. E. (1966). The economics of the coming spaceship earth.Environmental Quality Issues in a Growing Economy. Bramwell, B. and Lane, B. (eds) (2000) TourismCollaborationand Partnerships. Politics, Practice and Sustainability.Clevedon: Channel View.

112

Bramwell, B., & Alletorp, L. (2001). Attitudes in the Danish tourism industry to the roles of business and government in sustainable tourism. International Journal of Tourism Research, 3(2), 91-103. Buckley, G. J., Salazar Xirinachs Salazar X., & Henriques, M. (2009). The promotion of sustainable enterprises. Geneva: ILO. Butler, R. W. (1991). Tourism, environment, and sustainable development.Environmental conservation, 18(03), 201-209. Butler, R. W. (1993). Tourism–an evolutionary perspective. Tourism and sustainable development: Monitoring, planning, managing, (37). Butler, R. W. (1993). Tourism–an evolutionary perspective. Tourism and sustainable development: Monitoring, planning, managing, (37). Butler, R. W. (1998). Sustainable tourism: Looking backwards in order to progress? in C.M. Butler, R. W. (1999). Sustainable tourism: A state‐of‐the‐art review. Tourism geographies, 1(1), 7-25. Campbell, S. (1996). Green cities, growing cities, just cities?: Urban planning and the contradictions of sustainable development. Journal of the American Planning Association, 62(3), 296-312. Carley, M. and Christie, I. (1992)Managing Sustainable Development. London: Earthscan. Casagrandi, R., & Rinaldi, S. (2002). A theoretical approach to tourism sustainability. Conservation ecology, 6(1), 13.

Cater, E. (1993). Ecotourism in the third world: Problems for sustainable tourism development. Tourism management, 14(2), 85-90. Cater, E. A. (1987). Tourism in the least developed countries. Annals of Tourism Research, 14(2), 202-226.

Ceku, B. dhe Kola, F . (2011) Metoda Kërkimi Cerny, C.A., & Kaiser, H.F. (1977). A study of a measure of sampling adequacy for factor-analytic correlation matrices. Multivariate Behavioral Research, 12(1), 43-47. Choi, H. C., & Sirakaya, E. (2006). Sustainability indicators for managing community tourism. Tourism management, 27(6), 1274-1289. Choi, H. S. (2003). Measurement of sustainable development progress for managing community tourism (Doctoral dissertation, Texas A & M University). Geyer J. Ch. ( 2001). Probability and Statistics

113

Clarke, J. (1997). A framework of approaches to sustainable tourism. Journal of sustainable tourism, 5(3), 224-233. Cohen, E. (1978). The impact of tourism on the physical environment.Annals of Tourism Research, 5(2), 215-237.

Cohen, E. (2002). Authenticity, equity and sustainability in tourism. Journal of Sustainable Tourism, 10(4), 267-276.

Cole, S. (1997) Anthropologists, local communities and sustainable tourism development, in M. J. Stabler, ed., Tourism and Sustainability: Principles to Practice,CAB International, Wallingford, UK, pp. 219–229. COMISSÃO, D. C. E. (1995). O Papel da União Europeia em Matéria de Turismo. O Livro Verde da Comissão. COM (95) final, 4, 1995. Cooper, M. (1997). Tourism planning and education in Vietnam: a profile 1995-2010. Pacific Tourism Review, 1(1), 57-63. Counsell, D. (1998). Sustainable development and structure plans in England and Wales: a review of current practice. Journal of Environmental Planning and Management, 41(2), 177-194. Croall, J. (1995) Preserve or Destroy: Tourism and the Environment. London: Calouste Gulbenkian Foundation Dabija, D. C., & Băbuţ, R. (2013). An approach to sustainable development from tourists’ perspective. Empirical evidence in Romania. Empirical Evidence in Romania (October 30, 2013). Amfiteatru Economic, Special, (7), 617-633. Dalal-Clayton, B., & Bass, S. (2002, June). Recent progress and new thinking on strategies for sustainable development. In Annual Meeting of the International Association for Impact Assessment (pp. 15-21). De Kadt, E. (1992). Making the alternative sustainable: lessons from development for tourism. Tourism alternatives: Potentials and problems in the development of tourism, 47-75. Destinations: A Guidebook, World Tourism Organization, Madrid.

Ding, P., & Pigram, J. J. (1995). Environmental audits: An emerging concept in sustainable tourism development. Journal of Tourism Studies, 6(2), 2.

Dodds, R. and Holmes, M.R. (2011) ‘Sustainability in Canadian B&Bs: Comparing the East versus the West’, International Journal of Tourism Research, 13: 482–95. Driml, S.M. (1996) Sustainable tourism in protected areas? Unpublished PhD thesis, Australian National University, Canberra

114

DuBose, J., Frost, J. D., Chamaeau, J. A., & Vanegas, J. A. (1995). Sustainable development and technology. The environmentally educated engineer, 73. Dwyer, L., & Forsyth, P. (1994). Foreign tourism investment: motivation and impact. Annals of Tourism Research, 21(3), 512-537. Dwyer, L., & Sheldon, P. (2005). Introduction: Sustainability and mass destinations: Challenges and possibilities'. Tourism Review International, 9, 1-5.

Dyllick, T., & Hockerts, K. (2002). Beyond the business case for corporate sustainability. Business strategy and the environment, 11(2), 130-141. Eber, S. (1992). Beyond the green horizon: principles for sustainable tourism. World Wide Fund for Nature (WWF). Eligh, J., Welford, R., & Ytterhus, B. (2002). The production of sustainable tourism: concepts and examples from Norway. Sustainable development,10(4), 223-234. Elkington, J. (1994). Towards the sustainable corporation: Win-win-win business strategies for sustainable development. California management review, 36(2), 90-100. Elliott, J. (2012). An introduction to sustainable development. Routledge. Farrell, B. H. (1999). Conventional or sustainable tourism? No room for choice. Tourism management, 20, 189-192.

Farrell, B. H., & McLellan, R. W. (1987). Tourism and physical environment research. Annals of Tourism Research, 14(1), 1-16.

Field, A. (2009). Discovering statistics using SPSS. Sage publications. Field, A.P(2005). Discovering statistics using SPSS (2nd edition),London Sage. Fink, A. (2003). How to sample in surveys (Vol. 7). Sage. Forsyth, T. (1995). Business attitudes to sustainable tourism: Self‐regulation in the UK outgoing tourism industry. Journal of Sustainable Tourism, 3(4), 210-231. Freitag, T. G. (1994). Enclave tourism development for whom the benefits roll?. Annals of tourism research, 21(3), 538-554.

Gallopin, G. C. (1997). Indicators and their use: information for decision-making. SCOPE-SCIENTIFIC COMMITTEE ON PROBLEMS OF THE ENVIRONMENT INTERNATIONAL COUNCIL OF SCIENTIFIC UNIONS, 58, 13-27. Gault, F. (2011). Social impacts of the development of science, technology and innovation indicators. Technology and Innovation Indicators (January 25, 2011).

115

Getz, D. (2009). Policy for sustainable and responsible festivals and events: Institutionalization of a new paradigm. Journal of Policy Research in Tourism, Leisure and Events, 1(1), 61-78. Glenn, N. A., & Pannell, D. J. (1998, January). The economics and application of sustainability indicators in agriculture. In 42nd Annual Conference of the Australian Agricultural and Resource Economics Society, University of New England, Armidale (pp. 19-21). Global Sustainable Tourism Council (GSTC), “Global Sustainable Tourism Criteria,” www.gstcouncil.org Godfrey, K. B. (1996). Towards sustainability? Tourism in the Republic of Cyprus. Practicing responsible tourism: International case studies in tourism planning, policy and development, 58-79. Goodall, B., & Stabler, M. J. (1997). Principles influencing the determination of environmental standards for sustainable tourism (pp. 279-304). Cab International. Gorard, S. & Taylor. C. (2004). Combining Methods in Educational and SocialResearch. UK: Open University Press. Gössling, S. (2003). Market integration and ecosystem degradation: is sustainable tourism development in rural communities a contradiction in terms?. Environment, Development and Sustainability, 5(3-4), 383-400. Gunn, C. A. (1994). with Var, T.(2002) Tourism Planning: Basics, Concepts, Cases. Hall & A. A. Lew (eds), Sustainable Tourism: A Geographical Perspective, pp. 25-34, Longman, London. Hall, C. M. (1996). Introduction to tourism in Australia: impacts, planning and development. Longman Cheshire. Hall, C. M. (1998) Historical antecedents of sustainable development and ecotourism:New labels in old bottles? InC.M. Hall andA.A.Lew SustainableTourism:AGeographical Perspective (pp. 13–34). Essex: Longman. Hall, C. M. (1998). Introduction to tourism: Development, dimensions and issues. Longman. Hall, C. M., & Lew, A. A. (1998). Sustainable tourism. A geographical perspective. Addison Wesley Longman Ltd.

Hall, C. M., Gossling, S., & Scott, D. (Eds.). (2015). The Routledge handbook of tourism and sustainability. Routledge. Harding, R. (Ed.). (1998). Environmental decision-making: The roles of scientists, engineers, and the public. Federation Press.

http://www.gstcouncil.org/

116

Hardy, A., Beeton, R. J., & Pearson, L. (2002). Sustainable tourism: An overview of the concept and its position in relation to conceptualisations of tourism. Journal of Sustainable Tourism, 10(6), 475-496. Hardy, A., Beeton, R. J., & Pearson, L. (2002). Sustainable tourism: An overview of the concept and its position in relation to conceptualisations of tourism. Journal of Sustainable Tourism, 10(6), 475-496. Harris, J. M. (2000). Basic principles of sustainable development. Harrison, D. (1996). Sustainability and tourism: Reflections from a muddy pool. Sustainable tourism in islands and small states: Issues and policies, 69-89 Haywood, K. M. (1988). Responsible and responsive tourism planning in the community. Tourism management, 9(2), 105-118. Hind, D. W., & Mitchell, J. P. (Eds.). (2004). Sustainable tourism in the English Lake District. Business Education Publishers.

Hitchcock, D. E., & Willard, M. L. (2009). The business guide to sustainability: Practical strategies and tools for organizations. Earthscan. Hobson, K., & Essex, S. (2001). Sustainable tourism: A view from accommodation businesses. Service Industries Journal, 21(4), 133-146. Holmberg, J., & Sandbrook, R. (1992). Sustainable development: what is to be done?.

Honey, M. (2002). Ecotourism & certification: Setting standards in practice. Island Press. House, J., & Stabler, M. J. (1997). Redefining sustainability: a structural approach to sustainable tourism. Tourism and sustainability: principles to practice., 89-104.

Howie, F. (2003). Managing the tourist destination. Cengage learning EMEA. Hubbard, G. (2009). Measuring organizational performance: beyond the triple bottom line. Business Strategy and the Environment, 18(3), 177-191. Hughes, G. (1995). The cultural construction of sustainable tourism. Tourism management, 16(1), 49-59. Hunt, D.S. (1995). The comparative advantage: Theory of competition firm behaviour? Journal of Economic Issues, 23, 59–77 Hunter, C. (1997). Sustainable tourism as an adaptive paradigm. Annals of tourism research, 24(4), 850-867.

117

Hunter, C. (2002). Aspects of the sustainable tourism debate from a natural resources perspective. Sustainable tourism. A global perspective, 3-23.

Ioannides, D. (1995). A flawed implementation of sustainable tourism: the experience of Akamas, Cyprus. Tourism management, 16(8), 583-592.

Instat (2014) . http://www.instat.gov.al/al/themes/regjistri-statistikor-i-nd%C3%ABrmarrjeve.aspx?tab=tabs-5 James, D. (2001). Local sustainable tourism indicators. Tourism statistics: International perspectives and current issues, 188-198. Johnston, R. J., & Tyrrell, T. J. (2005). A dynamic model of sustainable tourism. Journal of Travel Research, 44(2), 124-134. Keogh, B. (1990) Public participation in community tourism planning. Annals of TourismResearch 17(3), 449–65. Kibert, C. J., Thiele, L., Peterson, A., & Monroe, M. (2011). The ethics of sustainability. Kleindorfer, P. R., Singhal, K., & Wassenhove, L. N. (2005). Sustainable operations management. Production and operations management, 14(4), 482-492. Kotler, P., Bowen, J. and Makens, J. (2005) Marketing for Hospitality and Tourism, 4th edn, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Kreag, G. (2001). The impacts of tourism. Krstić, B., Jovanović, S., & Janković-Milić, V. (2008). Sustainability performance management system of tourism enterprises. Facta Universitatis, 5(2), 123-131. Landrum, N. E., & Edwards, S. (2009). Sustainable Business: An Executive's Primer. Business Expert Press. Lawrence, S. R., Collins, E., Pavlovich, K., & Arunachalam, M. (2006). Sustainability practices of SMEs: the case of NZ. Business strategy and the environment, 15(4), 242-257. Laws, E. (1995). Tourist destination management: issues, analysis and policies. Routledge. Lele, S. M. (1991). Sustainable development: a critical review. World development, 19(6), 607-621. Liburd, J. J., & Edwards, D. (Eds.). (2010). Understanding the sustainable development of tourism. Oxford: Goodfellow. Liew-Tsonis, J., & Cheuk, S. (2012). Sustainability challenges: Changing attitudes and a demand for better management of the tourism industry in Malaysia. INTECH Open Access Publisher.



118

Liu, Z. (2003). Sustainable tourism development: A critique. Journal of sustainable tourism, 11(6), 459-475. Lovie, A. D. (Ed.). (1986). New developments in statistics for psychology and the social sciences (Vol. 1). Taylor & Francis. Lundberg, E. (2014). Tourism impacts and sustainable development. MacLellan, R., & Stabler, M. J. (1997). The effectiveness of sustainable tourism policies in Scotland (pp. 305-322). CAB INTERNATIONAL.

Malhotra, NK 1999, Marketing research: An applied orientation, 3rd edn, Prentice Hall, New Jersey Manning, T. (1996). What tourism managers need to know: A practical guide to the development and use of indicators of sustainable tourism. World Tourism Organization Pubns. Manning, T. (1999). Indicators of tourism sustainability. Tourism management, 20, 179-182. Marsh, G. P., & Lowenthal, D. (1965). Man and nature. University of Washington Press. Martin, D., & Schouten, J. (2012). Sustainable marketing (No. s 10). Boston: Prentice Hall. Masurel, E. (2007). Why SMEs invest in environmental measures: sustainability evidence from small and medium‐sized printing firms.Business Strategy and the Environment, 16(3), 190-201. McCool, S. F., & Stankey, G. H. (2004). Indicators of sustainability: challenges and opportunities at the interface of science and policy.Environmental management, 33(3), 294-305. McCool, S. F., Burgess, C., & Nickerson, N. P. (1998). Toward a sustainable tourism and recreation industry in Montana: an examination of concepts and industry perceptions. McKercher, B. and Robbins, B. (1998) ‘Business development issues affecting nature-based tourism operators in Australia’, Journal of Sustainable Tourism, 6: 173–88. McKercher, B., Cros, H. D., & McKercher, R. B. (2002). Cultural tourism: the partnership between tourism and cultural heritage management. Haworth Hospitality Press.

119

Meadows, D. H., Meadows, D. L., Randers, J., & Behrens, W. W. (1972). The limits to growth. New York, 102. Mearns, K. F. (2011). Using sustainable tourism indicators to measure the sustainability of a community-based ecotourism venture: Malealea Lodge & Pony Trek Centre, Lesotho. Tourism Review International, 15(1-2), 135-147. Mhula, A., Jacobs, P., & Hart, T. (2013). RURAL INNOVATION ASSESSMENT TOOL (RIAT) CONCEPT PAPER SERIES. Middleton, V. T. C., & Clarke, J. (2001). Marketing in travel and tourism. Oxford, Boston: Elsevier. Milne, S., Hall, C. M., & Lew, A. A. (1998). Tourism and sustainable development: exploring the global-local nexus. Sustainable tourism: a geographical perspective., 35-48. Miltin, D. (1992). Sustainable development: A guide to the literature.Environment and Urbanisation, 4(1), 111}124. Mitchell, G. (2006). Problems and fundamentals of sustainable development indicators. Moldan, B. and Billharz, S. (1997) Introduction. In B.Moldan and S. Billharz (eds) Sustainability Indicators: Report of the Project on Indicators of Sustainable Development (pp. 1–5).Chichester: John Wiley & sons. Mowforth, M. MUNT, 1. 1998. Tourism and sustainability: new tourism in the Third World. Mowforth, M., & Munt, I. (2008). Tourism and Sustainability: Development.Globalization, and New Tourism in the Third World (London and New York: Routledge). Müller, H. (1994). The thorny path to sustainable tourism development.Journal of Sustainable Tourism, 2(3), 131-136. Murphy, P. E. and Price, G. G. (2005) Tourism and sustainable development. In: Theobold, W. F. (ed.) Global Tourism. 3rd edition. Burlington, Massachusetts, Elsevier, pp. 167-194. Nachimias, D. and Nachimias, C. (1981). Research Methods in the Social Sciences. (2nd Ed). New York: St. Martins Press. Neto, F. (2003, August). A new approach to sustainable tourism development: Moving beyond environmental protection. In Natural resources forum (Vol. 27, No. 3, pp. 212-222). Blackwell Publishing Ltd. Nunnally, J. C. (1978). Psychometric theory (2nd Ed.). New York: McGraw-Hill

120

Orams, M. B. (1997). The effectiveness of environmental education: can we turn tourists into'Greenies'?. Progress in tourism and hospitality research, 3, 295-306. Oskamp, S. (1977) . Attitudes and Opinions, London: Prentice Hall. Ott, W. R. (1978). Environmental indices: theory and practice. Pannell, D. J., & Schilizzi, S. (1997). Sustainable agriculture: A question of ecology, ethics, economics or expedience. Journal of Sustainable Agriculture,(in press).(SEA Working Paper 97/01). Pepper, D.P. (1990) The Roots of Modern Environmentalism. London: Routledge Peršić-Živadinov, I. (2009). The environmental and economic impact of sustainable hotels. Ekonomska istraživanja, 22(2), 98-110. Prabawani, B. (2013). MEASURING SMES'SUSTAINABILITY: A LITERATURE REVIEW AND AGENDA FOR RESEARCH. International Journal of Management and Sustainability, 2(12), 193. Redclift, M. (1987) Sustainable Development: Exploring the Contradictions London: Routledge. Reed, M. S., Fraser, E. D., & Dougill, A. J. (2006). An adaptive learning process for developing and applying sustainability indicators with local communities. Ecological economics, 59(4), 406-418. Richards, G., & Hall, D. (2000). The community: A sustainable concept in tourism development. Tourism and sustainable community development,7(1). Roberts, S., & Tribe, J. (2008). Sustainability indicators for small tourism enterprises–An exploratory perspective. Journal of sustainable tourism,16(5), 575-594. Saarinen, J. (2006). Traditions of sustainability in tourism studies. Annals of tourism research, 33(4), 1121-1140. Sadler, B. (1993) Introduction. in S. Hawkes and P.Williams (eds) The Greening of Tourism Sampaio, A., Thomas, R. and Font, X. (2012b) ‘Small business management and environmental engagement’, Journal of Sustainable Tourism,20: 179–93. Sarantakos, S. (2005) Social Research, 3rd edition, Hampshire: Palgrave Macmillan Savitz, A., & Weber, W. (2006). The Triple Bottom Line: How today’s Best Run Companies Are Achieving Economic, Social and environmental success--and how you can too. John Wiley & Sons.

121

Scheyvens, R., & Momsen, J. H. (2008). Tourism and poverty reduction: issues for small island states. Tourism Geographies, 10(1), 22-41. Schubert, S. F., Brida, J. G., & Risso, W. A. (2011). The impacts of international tourism demand on economic growth of small economies dependent on tourism. Tourism Management, 32(2), 377-385. Seers, D. (1969). A Step towards a Political Economy of Development (Illustrated by the case of Trinidad/Tobago). Social and Economic Studies, 217-253. Silverman, D. (1985). Qualitative Methodology and Sociology. Aldershot, UK: Gower Simmons, D.G. (1994) Community participation in tourism planning. Tourism Management15(20), 98–108

Simpson, M. C. (2008). Community benefit tourism initiatives—A conceptual oxymoron?. Tourism Management, 29(1), 1-18.

Smerecnik, K. R., & Andersen, P. A. (2011). The diffusion of environmental sustainability innovations in North American hotels and ski resorts. Journal of Sustainable Tourism, 19(2), 171-196. Smith, R. A. (1991). Beach resorts: A model of development evolution.Landscape and Urban Planning, 21(3), 189-210. Sobhana, D.V. & Sampada, K.S., (2012). An Assessment of Sustainable Tourism Development Practices: A Qualitative Study of Selected Resorts in East Coast Road in Tamil Nadu. South Asian Journal of Tourism and Heritage (SAJTH), 5(2), 124 – 138. Spenceley, A. (Ed.). (2010). Responsible tourism: Critical issues for conservation and development. Routledge. Stabler, M. J. (1997). Tourism and sustainability: principles to practice. Cab International. Steer, A., & Wade‐Gery, W. (1993). Sustainable development: Theory and practice for a sustainable future. Sustainable development, 1(3), 23-35

Sustainable Measures–Indicators of Sustainability (2002) http://www.sustainablemeasures.com/indicators

Swarbooke, J. (2005). Sustainable Tourism Management. Oxon: Cabi Publishing.

Swarbrooke, J. (1998). Sustainable Tourism Management. CABI.

Sharpley, R. (2000). Tourism and sustainable development: Exploring the theoretical divide. Journal of Sustainable tourism, 8(1), 1-19.

http://www.sustainablemeasures.com/indicators

122

Sharpley, R. (2009). Tourism development and the environment: Beyond sustainability?. Earthscan Sharpley, R., & Telfer, D. J. (Eds.). (2014). Tourism and development: concepts and issues (Vol. 63). Channel View Publications. Sheehan, P. (2007). Seeing green: Rethinking hospitality design from a sustainable viewpoint. Lodging Hospitality, 63(10), 22-24. Telfer, D.J. (1996b) Food purchases in a five-star hotel: A case study of the Aquila Prambanan Hotel, Yogyakarta, Indonesia. Tourism Economics 2 (4), 321–338. Toman, M. A. (1992). The Difficulty in Defining Sustainability. Resources, 106 (Winter), 3–6. Tosun, C. (2001). Challenges of sustainable tourism development in the developing world: the case of Turkey. Tourism management, 22(3), 289-303. Tsaur, S. H., Lin, Y. C., & Lin, J. H. (2006). Evaluating ecotourism sustainability from the integrated perspective of resource, community and tourism. Tourism management, 27(4), 640-653.

Twining-Ward, L. (1999). Towards sustainable tourism development: observations from a distance. Tourism management, 20, 187-188.

Twining-Ward, L., & Butler, R. (2002). Implementing STD on a small island: Development and use of sustainable tourism development indicators in Samoa. Journal of Sustainable Tourism, 10(5), 363-387. The World Travel & Tourism Council; The World Tourism Organization; The Earth Council. Agenda 21 for the Travel & Tourism Industry towards Environmentally Sustainable Development; World Travel & Tourism Council: London, UK, Thoreau, H.D. (1968) Walden, Everyman’s Library, London: Dent. UN Environment Programme & UNWTO- UN World Tourism Organisation Publication: “Making Tourism More Sustainable – A Guide for Policy Makers”. UN Environment Programme & UNWTO- UN World Tourism Organisation Publication: “Making Tourism More Sustainable – A Guide for Policy Makers”. UNESCO, P. (1978). Final Report, Intergovernmental conference on environmental education, Tbilissi (USRR), 14-16 oct., 1977. United Nations Commission for Sustainable Development (UNCSD) (2001). From theory to practice: indicators for sustainable development. New York.

123

United Nations Environment Programme. Division of Technology, & Economics. (2005). Making tourism more sustainable: A guide for policy makers. World Tourism Organization Publications. United Nations Environment Programme. Division of Technology, & Economics. (2005). Making tourism more sustainable: A guide for policy makers. World Tourism Organization Publications. United Nations, 2012. Rio+20 The future we want: outcome document adopted at Rio+20. ⟨http://www.un.org/en/ sustainablefuture United Nations. Department of Economic and Social Affairs. (2007). Indicators of sustainable development: Guidelines and methodologies. United Nations Publications.

UNWTO, Press Release, (2013), International tourism to continue robust grow in 2013, http://media.unwto.org/en/press-release/2013-01- 28/international-tourism-continue-robust-growth-2013

Veal, A. J. (2006). Research methods for leisure and tourism: A practical guide. Pearson Education. Vernon, J., Essex, S., Pinder, D. and Curry, K. (2003) ‘The “greening” of tourism micro-businesses:Outcomes of focus group investigations in South East Cornwall’, Business Strategy and the Environment,12: 49–69. Voisey, H., Beuermann, C., Sverdrup, L. A., & O'Riordan, T. (1996). The political significance of Local Agenda 21: the early stages of some European experience. Local Environment, 1(1), 33-50.

Walpole, M. J., & Goodwin, H. J. (2000). Local economic impacts of dragon tourism in Indonesia. Annals of tourism research, 27(3), 559-576.

Wall, G. (1997). Forum: Is ecotourism sustainable?. Environmental management, 21(4), 483-491.

Wall, G., & Mathieson, A. (2006). Tourism: change, impacts, and opportunities. Pearson Education. Wanhill, S. (2002). Sustaining Tourism SMEs. Paper presented at VII Congreso International CLAD sobre la Reforma Del Estado y de la Administracion from 8–11 October, 2002, Publica, Lisboa, Portugal

WCED. (1987). Our common future. Oxford: Oxford University Press

124

Welford, R., & Ytterhus, B. (2004). Sustainable development and tourism destination management: A case study of the Lillehammer region, Norway.The International Journal of Sustainable Development & World Ecology,11(4), 410-422. Wheeller, B. (1991). Tourism's troubled times: Responsible tourism is not the answer. Tourism Management, 12(2), 91-96. Wight, P., Hall, C. M., & Lew, A. A. (1998). Tools for sustainability analysis in planning and managing tourism and recreation in the destination.Sustainable tourism: a geographical perspective., 75-91. Wilbanks, T. J. (1994). “Sustainable development” in geographic perspective.Annals of the Association of American Geographers, 84(4), 541-556. Wood, D. (1993). Sustainable development in the third world: Paradox or panacea. The Indian geographical journal, 68(1), 6-20. World Tourism Organisation (WTO) (2004). Indicators of sustainable development for tourism destinations: a guidebook. Madrid: World Tourism Organisation. World Tourism Organisation (WTO) (2007). Sustainable tourism indicators and destination management: regional workshop Kolasin, Montenegro, 25-27 April 2007. Madrid: World Tourism Organisation World Tourism Organization 1993, Sustainable Tourism Development: Guide for Local World Tourism Organization 1996, What Tourism Managers Need to Know –A Practical Guide to the Development and Use of Indicators of Sustainable Tourism. World Tourism Organization 2004, Indicators of Sustainable Development for Tourism www.authenticalbania.com

http://www.authenticalbania.com/

125

SHTOJCA

Shtojca 1: Pyetësori drejtuar njësive akomoduese shqiptare

PYETËSOR

Objektivi i studimit të këtij pyetësori ka të bëjë me ekzaminimin e qëndrueshmërinë e bizneseve turistike në Shqipëri, në çfarë niveli janë të pozicionuara aktualisht, ku në fokus janë strukturat akomoduese. Tashmë të qënurit “të qëndrueshëm” është objektivi kryesor i industrisë turistike. Duke i kushtuar disa minuta vëmendje plotësimit të këtij pyetësori ju do të na ofroni informacion kyç mbi perceptimet kryesore në lidhje me qëndrueshmërinë dhe turizmin e qëndrueshëm, indikatorët përkatës, rëndësinë e tyre duke mundësuar kështu që studimi të arrijë objektivat e synuara. Ju lutem lexoni pyetjet me kujdes dhe zgjidhni alternativën më të përshtatshme që përfaqëson mendimin tuaj. Pjesëmarrja juaj dhe përgjigjet përkatëse do të trajtohen me nivelin më të lartë të konfidencialitetit.

Ju faleminderit në avancë për pjesëmarrjen tuaj !

Seksioni I : Karakteristika të njësisë akomoduese

1.Njësia juaj akomoduese ndodhet në ____________________

2.Sa vite keni që operoni në treg __________

3.Sa dhoma ka __________

4. Sa punonjës _______

5.Jeni pjesë e ndonjë shoqate turizmi a)Po b)Jo

6.Zotëroni çertifikatë cilësie a) Po b) Jo

126

Seksioni II :Qëndrimet ndaj konceptit të qëndrueshmërisë dhe turizmit të qëndrueshëm

7. Bazuar në konceptin tuaj të qëndrueshmërisë dhe të turizmit të qëndrueshëm, në çfarë mase bini dakort me secilin prej pohimeve të mëposhtme :

8.Qëndrimet për përgjegjësinë mbi zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm, jepni opinionin tuaj

Aspak dakort (1)

Jo dakort (2)

Neutral (3)

Dakort (4)

Shumë d akort(5)

Qëndrueshmëria e industrisë turistike varet nga cilësia e mjedisit natyral, kulturor dhe atij të ndërtuar

Zhvillimi i turizmit përmbush nevojat e turistëve ekzistues dhe të rajoneve pritëse, ndërsa mbron dhe rrit mundësitë për të ardhmen

Të gjitha resurset duhet të manaxhohen në mënyrë të tillë që nevojat ekonomike, sociale, etj të përmbushen

Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative në mjedis

Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative social-kulturore për komunitetin pritës

Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative ekonomike për destinacionin

Turizmi dhe industria turistike kanë ndikime të shumta negative mjedisore, social-kulturore ekonomike

127

9.Duke menduar për të ardhmen e biznesit tuaj, jeni dakort apo sjeni dakort me pohimet e mëposhtme :

10.Cila prej alternativave të mëposhtme do të jetë e dobishme, duke ju ndihmuar që të përmirësoni të ardhmen e turizmit të qëndrueshëm.

Aspak dakort (1)

Jo dakort

( 2)

Neutral (3)

Dakort (4)

Shumë dakort (5)

Ne do ti mundësojmë stafit tonë kurse trajnimi mbi turizmin e qëndrueshëm dhe manaxhimin e praktikave mjedisore

Ne do të ndryshojmë strategjinë tonë të biznesit në mënyrë që të përfshijmë praktikat e qëndrueshme të turizmit dhe iniciativat e lidhura mbi politikat mjedisore në përditshmërinë tonë.

Ne do të zhvillojmë programe për edukimin e vizitorëve (broshurë mbi vlerat kulturore, traditat dhe mjedisin )

Ne do të instalojmë më shumë lehtësira për menaxhimin e mbeturinave.

Ne do të promovojmë konservimin dhe përdorim të qëndrueshëm të burimeve turistike

Ne do të ruajmë dhe promovojmë diversitetin social-kulturor dhe atë natyror

Ne do të krijojmë lidhje ekonomike me komunitetin lokal

Do të inkurajojmë vizitorët të konsumojnë produkte miqësore ndaj mjedisit

Në vazhdimësi do të kemi aktivitetet tona mjedisore për të përmirësuar nga ana cilësore mjedisin rrethues

Aspak dakort (1)

Jo dakort (2)

Neutral (3)

Dakort (4)

Shumë dakort (5)

Sektori publik ka përgjegjësinë për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Çdo njësi akomodimi ka përgjegjësinë për të kontribuar në ZHv.Turiz.Qëndrueshëm

Më shumë rregulla qeveritare duhen për të futur dhe kontrolluar standartet për praktika biznesi të qëndrueshme

Inisiativat vullnetare janë mënyra më e mirë për të inkurajuar qëndrueshmërinë në industrinë turistike

Njësitë akomoduese duke u përfshirë direkt në hartimin e politikave mbi qëndrueshmërinë do të jenë më aktive

128

• Network mbi turizmin e qëndrueshëm mes menaxherëve të hoteleve dhe qeverisë

• Organizimi i seminareve mbi turizmin e qëndrueshëm mjedisor për manaxherët e bizneseve turistike

• Rritje të ndërgjegjësimit lokal mbi ruajtjen e burimeve mjedisore dhe turistike

• Rritje të pjesëmarrjes publike në zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm • Staf i kualifikuar • Më shumë politika nxitëse mbi

turizmin e qëndrueshëm

Seksioni III : Orientimi drejt Qëndrueshmërisë ( Indikatorët)

Indikatorët ekonomikë, marketing, mjedisorë, social-kulturorë

E matim

Rëndësia Aspak i rëndësishëm(1), pak i rëndësishëm(2), neutral(3), i rëndësishëm (4), shumë i rëndësishëm (5)

Marzhi i fitimit Po Jo

1 2 3 4 5

Rritja e fitimit krahasuar me vitin e kaluar

Po Jo

1 2 3 4 5

Rritja e të ardhurave totale krahasuar me vitin e kaluar

Po Jo

1 2 3 4 5

Borxhi Po Jo

1 2 3 4 5

Aftësia paguese Po Jo

1 2 3 4 5

Cash flow Po Jo

1 2 3 4 5

Të ardhurat mesatare për dhomë Po Jo

1 2 3 4 5

Norma e shfrytëzimit Po 1 2 3 4 5

129

Jo

Pjesa e turistëve të cilët vlerësojnë cilësinë si shumë të lartë

Po Jo

1 2 3 4 5

Pjesa e turistëve të cilët vlerësojnë cilësinë në raport me çmimin si shumë të lartë

Po Jo

1 2 3 4 5

Pjesa e turistëve shumë të kënaqur

Po Jo

1 2 3 4 5

Pjesa e turistëve të cilët në mënyrë formale ankohen duke shkruajtur

Po Jo

1 2 3 4 5

Pjesa e turistëve të kthyer të cilët kanë qëndruar në hotel të paktën 3 herë

Po Jo

1 2 3 4 5

Pjesa e turistëve të cilët mund tu rekomandojnë hotelin miqve dhe të afërmëve të tyre

Po Jo

1 2 3 4 5

Numri i vizitimeve në web site Po Jo

1 2 3 4 5

Efiçienca e publicitetit dhe promocionit(kostot e publicitetit dhe promocionit /të ardhurat operative)

Po Jo

1 2 3 4 5

Efektiviteti i publicitetit dhe promocionit (si u arritën objektivat e vendosura)

Po Jo

1 2 3 4 5

Numri i vizitorëve sipas origjinës Po Jo

1 2 3 4 5

Pjesa e vizitorëve të rinj Po Jo

1 2 3 4 5

Pjesa e shitjeve gjeneruar nga vizitorët e rinj

Po Jo

1 2 3 4 5

130

Pjesa e tregut Po Jo

1 2 3 4 5

Konsumimi i energjisë Po Jo

1 2 3 4 5

Konsumimi i ujit Po Jo

1 2 3 4 5

Sasia e mbetjeve të ngurta Po Jo

1 2 3 4 5

Riciklim i mbetjeve Po Jo

1 2 3 4 5

Standartet e cilësisë së mjedisit Po Jo

1 2 3 4 5

Aktivitete mjedisore për punonjësit (psh nr i seminareve mbi edukimin mjedisor)

Po Jo

1 2 3 4 5

Mbjellja e të paktën një peme në vit

Po Jo

1 2 3 4 5

Aktivitete mjedisore për vizitorët Po Jo

1 2 3 4 5

Kënaqësia e punonjësit Po Jo

1 2 3 4 5

Pagat e punonjësit (kënaqësia nga paga krahasuar me hotelet e tjera)

Po Jo

1 2 3 4 5

Trajnim i punonjësve Po Jo

1 2 3 4 5

Kooperim me bashkinë Po Jo

1 2 3 4 5

Kooperim me residentët lokale Po Jo

1 2 3 4 5

Kënaqësinë e residentëve lokalë me zhvillimin e turizmit

Po Jo

1 2 3 4 5

Numri i eventeve kulturore në Po 1 2 3 4 5

131

hotel(kultura lokale) Jo

Pjesa e pjatave lokale të ofruara Po Jo

1 2 3 4 5

Kooperimi me organizata mjedisore joqeveritare

Po Jo

1 2 3 4 5

Pjesëmarrja në strategjinë e përgjithshme të zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm në destinacion

Po Jo

1 2 3 4 5

Monitorimi i zbatimit të strategjisë së qëndrueshmërisë nga hoteli

Po Jo

1 2 3 4 5

132

Shtojca 2:Tabelat e frekuencave

Tabela 4-35 Njësitë akomoduese dhe shpërndarja nëpër qarqe

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Berat 9 4.0 4.0 4.0 Dibër 1 0.4 0.4 4.4 Durrës 22 9.7 9.7 14.2 Elbasan 32 14.2 14.2 28.3

Fier

3

1.3

1.3

29.6

Gjirokastër

6

2.7

2.7

32.3 Korçë 32 14.2 14.2 46.5 Kukës 4 1.8 1.8 48.2 Lezhë 5 2.2 2.2 50.4 Shkodër 7 3.1 3.1 53.5 Tiranë 61 27.0 27.0 80.5 Vlorë 44 19.5 19.5 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-36 Vitet e operimit në treg

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid 1-5 vite 61 27.0 27.0 27.0 6-10 vite 74 32.7 32.7 59.7 11-15

vite 50 22.1 22.1 81.9

16-20 vite 25 11.1 11.1 92.9

21-25 vite 16 7.1 7.1 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-37 Njësitë akomoduese dhe kapaciteti i tyre

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid 1-25 Dhoma 139 61.5 61.5 61.5

26-50 Dhoma 58 25.7 25.7 87.2

51-75 Dhoma 22 9.7 9.7 96.9

133

76 + Dhoma 7 3.1 3.1 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4 -38 Punonjësit e njësive akomoduese të ndarë në kategori sipas definicionit të INSTAT

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid 1-4 punonjës 65 28.8 28.8 28.8

5-9 punonjës 77 34.1 34.1 62.8

10-49 punonjës 82 36.3 36.3 99.1

50+ punonjës 2 0.9 0.9 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-39 Pjesëmarrja në shoqata turizmi

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 136 60.2 60.2 60.2 Po 90 39.8 39.8 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-40 Zotërimi i çertifikatës së cilësisë

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 115 50.9 50.9 50.9 Po 111 49.1 49.1 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-41 Qëndrueshmëria e industrisë turistike varet nga cilësia e mjedisit natyral, kulturor dhe atij të ndërtuar

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Aspak dakort 3 1.3 1.3 1.3

Jo dakort 4 1.8 1.8 3.1 Neutral 27 11.9 11.9 15.0 Dakort 79 35.0 35.0 50.0

134

Shumë dakort 113 50.0 50.0 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-42 Zhvillimi i turizmit përmbush nevojat e turistëve ekzistues dhe të rajoneve pritëse, ndërsa mbron dhe rrit mundësitë për të ardhmen

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Jo dakort 16 7.1 7.1 14.6 Neutral 61 27.0 27.0 41.6 Dakort 64 28.3 28.3 69.9 Shumë

dakort 68 30.1 30.1 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-43 Të gjitha resurset duhet të manaxhohen në mënyrë të tillë që nevojat ekonomike, sociale, etj të përmbushen

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 113 50.0 50.0 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-44 Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative në mjedis

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 41 18.1 18.1 100.0

Total 226 100.0 100.0

135

Tabela 4-45 Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative social-kulturore për komunitetin pritës

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 40 17.7 17.7 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-46 Turizmi dhe industria turistike mund të kenë ndikime negative ekonomike për destinacionin

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 38 16.8 16.8 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-47 Turizmi dhe industria turistike kanë ndikime të shumta negative mjedisore, social-kulturore ekonomike

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 38 16.8 16.8 100.0

Total 226 100.0 100.0

136

Tabela 4-48 Sektori publik ka përgjegjësinë për zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 110 48.7 48.7 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-49 Çdo njësi akomodimi ka përgjegjësinë për të kontribuar në zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 103 45.6 45.6 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-50 Më shumë rregulla qeveritare duhen për të futur dhe kontrolluar standartet për praktika biznesi të qëndrueshme

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 123 54.4 54.4 100.0

Total 226 100.0 100.0

137

Tabela 4-51 Inisiativat vullnetare janë mënyra më e mirë për te inkurajuar qëndrueshmërinë në industrinë turistike

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 125 55.3 55.3 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-52 Njësitë akomoduese duke u përfshirë direkt në hartimin e politikave mbi qëndrueshmerinë do të jenë më aktive

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Neutral 19 8.4 8.4 9.3 Dakort 82 36.3 36.3 45.6 Shumë

dakort 123 54.4 54.4 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-53 Ne do ti mundësojmë stafit tonë kurse trajnimi mbi turizmin e qëndrueshëm dhe manaxhimin e praktikave mjedisore

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 68 30.1 30.1 100.0

Total 226 100.0 100.0

138

Tabela 4-54 Ne do të ndryshojmë strategjinë tonë të biznesit në mënyrë që të përfshijmë praktikat e qëndrueshme të turizmit dhe iniciativat e lidhura mbi politikat mjedisore në përditshmërinë tonë.

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 51 22.6 22.6 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-55 Ne do të instalojmë më shumë lehtësira për menaxhimin e mbeturinave .

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 87 38.5 38.5 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-56 Ne do të promovojmë konservimin dhe përdorim të qëndrueshëm të burimeve turistike

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 97 42.9 42.9 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-57 Ne do të ruajmë dhe promovojmë diversitetin social, kulturor dhe atë natyror

139

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 104 46.0 46.0 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-58 Ne do të krijojmë lidhje ekonomike me komunitetin lokal

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 91 40.3 40.3 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-59 Do të inkurajojmë vizitorët të konsumojnë produkte miqësore ndaj mjedisit

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 100 44.2 44.2 100.0

Total 226 100.0 100.0

140

Tabela 4-60 Ne, në vazhdimësi do të kemi aktivitetet tona mjedisore për të përmirësuar nga ana cilësore mjedisin rrethues

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



dakort 104 46.0 46.0 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-61 Marzhi i fitimit

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 3 1.3 1.3 1.3 Po 223 98.7 98.7 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-61 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid I dobishëm 39 17.3 17.3 17.3

Shumë i dobishëm 187 82.7 82.7 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-62 Rritja e fitimit krahasuar me vitin e kaluar

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 22 9.7 9.7 9.7 Po 204 90.3 90.3 100.0 Total 226 100.0 100.0

141

Tabela 4-62 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Aspak i dobishëm 4 1.8 1.8 1.8

Pak i dobishëm 1 0.4 0.4 2.2

Neutral 5 2.2 2.2 4.4 I

dobishëm 44 19.5 19.5 23.9

Shumë i dobishëm 172 76.1 76.1 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-63 Rritja e të ardhurave totale krahasuar me vitin e kaluar

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 24 10.6 10.6 10.6 Po 202 89.4 89.4 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-63 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 6 2.7 2.7 5.8 I

dobishëm 49 21.7 21.7 27.4

Shumë i dobishëm 164 72.6 72.6 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-64 Borxhi

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 96 42.5 42.5 42.5 Po 130 57.5 57.5 100.0 Total 226 100.0 100.0

142

Tabela 4-64 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 64 28.3 28.3 43.4 I

dobishëm 39 17.3 17.3 60.6

Shumë i dobishëm 89 39.4 39.4 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-65 Aftësia paguese

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 111 49.1 49.1 49.1 Po 115 50.9 50.9 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-65 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 67 29.6 29.6 50.4 I

dobishëm 46 20.4 20.4 70.8


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-66 Cash flow

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 128 56.6 56.6 56.6 Po 98 43.4 43.4 100.0 Total 226 100.0 100.0

143

Tabela 4-66 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 77 34.1 34.1 67.3 I dobishëm

26 11.5 11.5 78.8


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-67 Të ardhurat mesatare për dhomë

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 154 68.1 68.1 68.1 Po 72 31.9 31.9 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-67 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 30 13.3 13.3 47.3

Neutral 57 25.2 25.2 72.6 I

dobishëm 28 12.4 12.4 85.0


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-68 Norma e shfrytëzimit

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 156 69.0 69.0 69.0 Po 70 31.0 31.0 100.0 Total 226 100.0 100.0

144

Tabela 4-68 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 28 12.4 12.4 47.8

Neutral 59 26.1 26.1 73.9 I

dobishëm 26 11.5 11.5 85.4


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-69 Pjesa e turistëve të cilët vlerësojnë cilësinë si shumë të lartë

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 32 14.2 14.2 14.2 Po 194 85.8 85.8 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-69 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 24 10.6 10.6 14.2 I

dobishëm 31 13.7 13.7 27.9

Shumë i dobishëm 163 72.1 72.1 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-70 Pjesa e turistëve të cilët vlerësojnë cilësinë në raport me çmimin si shumë të lartë

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 40 17.7 17.7 17.7 Po 186 82.3 82.3 100.0 Total 226 100.0 100.0

145

Tabela 4-70 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 18 8.0 8.0 11.1 I

dobishëm 37 16.4 16.4 27.4

Shumë i dobishëm 164 72.6 72.6 100.0

Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-71 Pjesa e turistëve shumë të kënaqur

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 16 7.1 7.1 7.1 Po 210 92.9 92.9 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-71 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 15 6.6 6.6 8.4 I

dobishëm 30 13.3 13.3 21.7

Shumë i dobishëm 177 78.3 78.3 100.0

Total 226 100.0 100.0

146

Tabela 4-72 Pjesa e turistëve të cilët në mënyrë formale ankohen duke shkruajtur

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 117 51.8 51.8 51.8 Po 109 48.2 48.2 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-72 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 56 24.8 24.8 40.3 I

dobishëm 56 24.8 24.8 65.0


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-73 Pjesa e turistëve të kthyer të cilët kanë qëndruar në hotel të paktën 3 here

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 132 58.4 58.4 58.4 Po 94 41.6 41.6 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-73 Dobia:

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 61 27.0 27.0 53.1 I

dobishëm 53 23.5 23.5 76.5


Total 226 100.0 100.0

147

Tabela 4-74 Pjesa e turistëve të cilët mund tu rekomandojnë hotelin miqve dhe të afërmëve të tyre

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 188 83.2 83.2 83.2 Po 38 16.8 16.8 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-74 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 24 10.6 10.6 38.9

Neutral 80 35.4 35.4 74.3 I

dobishëm 35 15.5 15.5 89.8


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-75 Numri i vizitimeve në web site

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 138 61.1 61.1 61.1 Po 88 38.9 38.9 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-75 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 52 23.0 23.0 46.9 I

dobishëm 72 31.9 31.9 78.8


Total 226 100.0 100.0

148

Tabela 4-76 Efiçienca e publicitetit dhe promocionit (kostot e publicitetit dhe promocionit /të ardhurat operative)

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 186 82.3 82.3 82.3 Po 40 17.7 17.7 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-76 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 70 31.0 31.0 61.9 I

dobishëm 56 24.8 24.8 86.7


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-77 Efektiviteti i publicitetit dhe promocionit (si u arritën objektivat e vendosura)

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 178 78.8 78.8 78.8 Po 48 21.2 21.2 100.0 Total 226 100.0 100.0

149

Tabela 4-77 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid

59 26.1 26.1 26.1


Neutral 66 29.2 29.2 64.6 I

dobishëm 48 21.2 21.2 85.8


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-78 Numri i vizitorëve sipas origjinës

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 167 73.9 73.9 73.9 Po 59 26.1 26.1 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-78 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 25 11.1 11.1 54.0

Neutral 61 27.0 27.0 81.0 I

dobishëm 32 14.2 14.2 95.1


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-79 Pjesa e vizitorëve të rinj

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 179 79.2 79.2 79.2 Po 47 20.8 20.8 100.0 Total 226 100.0 100.0

150

Tabela 4-79 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 24 10.6 10.6 52.7

Neutral 48 21.2 21.2 73.9 I

dobishëm 42 18.6 18.6 92.5


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-80 Pjesa e shitjeve gjeneruar nga vizitorët e rinj

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 213 94.2 94.8 94.8 Po 13 5.8 5.8 100 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-80 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 34 15.0 15.0 58.8

Neutral 66 29.2 29.2 88.1 I

dobishëm 15 6.6 6.6 94.7


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-81 Pjesa e tregut

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 214 94.7 94.7 94.7 Po 12 5.3 5.3 100.0 Total 226 100.0 100.0

151

Tabela 4-81 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 33 14.6 14.6 59.7

Neutral 65 28.8 28.8 88.5 I

dobishëm 11 4.9 4.9 93.4


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-82 Konsumimi i energjisë

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Po 226 100.0 100.0 100.0

Tabela 4-82 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Neutral 8 3.5 3.5 4.9 I

dobishëm 116 51.3 51.3 56.2


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-83 Konsumimi i ujit

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 3 1.3 1.3 1.3 Po 223 98.7 98.7 100.0 Total 226 100.0 100.0

152

Tabela 4-83 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 9 4.0 4.0 6.2 I

dobishëm 116 51.3 51.3 57.5


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-84 Sasia e mbetjeve të ngurta

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 222 98.2 98.2 98.2 Po 4 1.8 1.8 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-84 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 27 11.9 11.9 36.3

Neutral 101 44.7 44.7 81.0 I

dobishëm 23 10.2 10.2 91.2


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-85 Riciklim i mbetjeve

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 222 98.2 99.1 99.1 Po 2 0.9 0.9 100.0 Total 224 99.1 100.0 Missing System 2 0.9 Total 226 100.0

153

Tabela 4-85 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 28 12.4 12.4 39.8

Neutral 96 42.5 42.5 82.3 I

dobishëm 23 10.2 10.2 92.5


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-86 Standartet e cilësisë së mjedisit

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 167 73.9 73.9 73.9 Po 59 26.1 26.1 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-86 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 25 11.1 11.1 31.9

Neutral 82 36.3 36.3 68.1 I

dobishëm 44 19.5 19.5 87.6


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-87 Aktivitete mjedisore për punonjësit (psh nr i seminareve mbi edukimin mjedisor)

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 143 63.3 63.3 63.3 Po 83 36.7 36.7 100.0 Total 226 100.0 100.0

154

Tabela 4-87 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 61 27.0 27.0 52.2 I

dobishëm 64 28.3 28.3 80.5


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-88 Mbjellja e të paktën një peme në vit

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 202 89.4 89.4 89.4 Po 24 10.6 10.6 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-88 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 23 10.2 10.2 29.6

Neutral 97 42.9 42.9 72.6 I

dobishëm 38 16.8 16.8 89.4


Total 226 100.0 100.0

155

Tabela 4-89 Aktivitete mjedisore për vizitorët

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 152 67.3 67.3 67.3 Po 74 32.7 32.7 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-89 Dobia:

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 66 29.2 29.2 56.6 I

dobishëm 51 22.6 22.6 79.2


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-90 Kënaqësia e punonjësit

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 96 42.5 42.5 42.5 Po 130 57.5 57.5 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-90 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 55 24.3 24.3 33.2 I

dobishëm 65 28.8 28.8 61.9


Total 226 100.0 100.0

156

Tabela 4-91 Pagat e punonjësit

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 65 28.8 28.8 28.8 Po 161 71.2 71.2 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-91 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 45 19.9 19.9 28.3 I

dobishëm 65 28.8 28.8 57.1


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-92 Trajnim i punonjësve

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 45 19.9 19.9 19.9 Po 181 80.1 80.1 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-92 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 31 13.7 13.7 19.9 I

dobishëm 64 28.3 28.3 48.2

Shumë i dobishëm 117 51.8 51.8 100.0

Total 226 100.0 100.0

157

Tabela 4-93 Kooperim me bashkinë

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 101 44.7 44.7 44.7 Po 125 55.3 55.3 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-93 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 85 37.6 37.6 49.1 I

dobishëm 66 29.2 29.2 78.3


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-94 Kooperim me residentët lokalë

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 178 78.8 78.8 78.8 Po 48 21.2 21.2 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-94 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 35 15.5 15.5 40.3

Neutral 77 34.1 34.1 74.3 I

dobishëm 39 17.3 17.3 91.6


Total 226 100.0 100.0

158

Tabela -4-95 Kënaqësinë e residentëve lokalë me zhvillimin e turizmit

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 219 96.9 96.9 96.9 Po 7 3.1 3.1 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-95 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent


Pak i dobishëm 45 19.9 19.9 54.9

Neutral 76 33.6 33.6 88.5 I

dobishëm 17 7.5 7.5 96.0


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-96 Numri i eventeve kulturore në hotel (kultura lokale)

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 133 58.8 58.8 58.8 Po 93 41.2 41.2 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-96 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 54 23.9 23.9 48.7 I

dobishëm 35 15.5 15.5 64.2


Total 226 100.0 100.0

159

Tabela 4-97 Pjesa e pjatave lokale të ofruara

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 123 54.4 54.4 54.4 Po 103 45.6 45.6 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-97 Pjesa e pjatave lokale të ofruara

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 46 20.4 20.4 46.9 I

dobishëm 38 16.8 16.8 63.7


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-98 Kooperimi me organizata mjedisore joqeveritare

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 172 76.1 76.1 76.1 Po 54 23.9 23.9 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-98 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 92 40.7 40.7 64.2 I

dobishëm 55 24.3 24.3 88.5


Total 226 100.0 100.0

160

Tabela 4-99 Pjesëmarrja në strategjinë e përgjithshme të zhvillimit të turizmit të qëndrueshëm në destinacion

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 136 60.2 60.2 60.2 Po 90 39.8 39.8 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-99 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 58 25.7 25.7 49.1 I

dobishëm 66 29.2 29.2 78.3


Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-100 Monitorimi i zbatimit të strategjisë së qëndrueshmërisë nga njësitë akomoduese

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent

Valid Jo 181 80.1 80.1 80.1 Po 45 19.9 19.9 100.0 Total 226 100.0 100.0

Tabela 4-100 Dobia

Frequency Percent

Valid Percent

Cumulative Percent



Neutral 101 44.7 44.7 73.0 I dobishëm

41 18.1 18.1 91.2


Total 226 100.0 100.0

161

Shtojca 3: Standarti i sipërmarrjeve të qëndrueshme turistike

Dimensioni Çështja Përshkrim i shkurtër Institucional 1.Manaxhimi i

qëndrueshëm efektiv Kompania zbaton një sistem menaxhimi të qëndrueshëm dhe që merr në konsideratë çështjet mjedisore, social-kulturore, cilësinë. Kompania respekton gjithë ligjet dhe rregulloret ndërkombëtare apo lokale (përfshi shëndetin, sigurinë, punësimin dhe aspektet mjedisore). Miratimi i vlerësimeve të ndikimit të qëndrueshmërisë, auditimet mjedisore dhe sociale, para dhe gjatë operacioneve. Sigurimi i informacionit të duhur për bordin e drejtorëve, aksionerët, të punësuarit, autoritetet dhe publikun. Regjistrimi i politikave të kompanisë Kompania bashkëpunon me sipërmarrësit vendas për të zhvilluar dhe shitur produktet e zonës që prezantojnë historinë dhe kulturën Ekzistenca e planeve emergjente për rastet e rreziqeve të mundshme Bashkëpunim me shoqata inovative Ndarja e risive me kompanitë e tjera Partneritete publiko-private Proçese krijuese të menaxhimit integrues

Institucional 2.Trajnimi i stafit I gjithë personeli merr trajnim në çështjet e menaxhimit mjedisor dhe socio-kulturor

Mundësi të ofruara për kualifikimin / trajnimin në vendin e punës

Ofrimi i trajnimeve për përmirësimin e efiçiencës së punës

Shfrytëzimi i liçencave të dhëna nga qeveria mbi trajnimin /edukimin

Institucional 3.Infrastruktura Arkitektura, konstrukti dhe infrastruktura e godinave:

-është konform planit lokal dhe respektojnë detyrimet e zonave të mbrojtura apo trashëgimitë

-respekton trashëgiminë natyrore apo kulturore të zonës

-aplikon parimet e duhura të ndërtimit të qëndrueshëm

-ofron akses për personat me aftësi të kufizuara.

Ndërmarrja punëson teknologji dhe materiale të përshtatshme në zhvillimet e reja dhe rinovimin

Ekzistenca e facititeteve për konsumatorët

Kompania përdor elemente të artit, arkitekturës, ose trashëgimisë kulturore lokale në disenjin,dekorim

162

4.Marrëdhëniet me konsumatorët

Kënaqësinë e konsumatorit matet dhe ndërmerren masat korigjuese kur është e nevojshme

Përdoren mjetet dhe masa të ndryshme për të rritur ndërgjegjësimin e konsumatorëve për pushime të qëndrueshme

Udhëzime të qarta mbi sjelljen e pritur të mysafirëve

Materialet promovuese janë të sakta dhe të plota dhe nuk premtojnë më shumë sesa mund të ofrohet nga kompania

Ekzistenca e mjeteve për të marrë reagime të konsumatorëve në çështjet ekonomike, mjedisore, dhe sociale që kanë të bëjnë me produktin e kompanisë

Ekzistenca dhe cilësia e sinjalistikës dhe materiale interpretuese (p.sh. broshurat)

Disponueshmëria e materialeve mbi "marketingun e gjelbër " për klientët

Promovimi i praktikave të qëndrueshme për klientët

5.Punësimi Politikat për të siguruar mirëqënien e stafit, për të zvogëluar nivelin e stresit,etj

Ekzistenca e politikave mbi punonjësit

Mbrojtja ligjore ndërkombëtare apo kombëtare e të punësuarve respektohet, dhe punonjësit janë paguar drejtë

6.Furnitorët Inkurajimi për të miratuar në shkallë të gjerë parimet e turizmit të qëndrueshëm nga furnitorët

Kriteret e prokurimit bazuar në zhvillimin e qëndrueshëm, jo mbi bazën e kostos më të ulët.

Bashkimi i burimeve apo prokurim me kompanitë e tjera për të rritur "ekonominë e shkallës"

Masa të ndërmarra për të identifikuar furnitorët jo-kontraktorë që mbështesin zhvillimin e komunitetit dhe ofrim mundësish ndaj tyre

7.Produkt/shërbime Ndërmarrja vlerëson cilësinë e produkteve / shërbimeve të ofruara

Vlerësimi i sigurisë

Theksi mbi aktivitetet turistike lokale dhe ndikim të ulët

Ekzistenca e produkteve të turizmit të qëndrueshëm

Kompania ofron / promovon transportin e kombinuar për mysafirët

Ekzistenca e eko-etiketimeve për produktet / shërbimet

Ekonomike 1.Qëndrueshmëri ekonomike

Masat e marra për të reduktuar varësinë nga turizmi

Masa të ndërmarra për të reduktuar varësinë nga operatorët turistikë

Masa të ndërmarra për të reduktuar sezonalitetin e

163

kërkesës

Balancë midis qëndrueshmërisë dhe nevojave të kompanisë

Efektivitet ndaj praktikave të zhvillimit të qëndrueshëm

2.Përfitime ekonomike për komunitetin

Ndërmarrja kontribuon në zhvillimin e komunitetit dhe të infrastrukturës

Banorët vendas janë të punësuar, duke i përfshirë edhe në pozita drejtuese

Ekzistenca e synimeve për të rritur numrin e banorëve lokalë të punësuar

Shërbimet dhe produkte lokale janë blerë nga kompania ,nëse janë të disponueshme

Kompania inkurajon turistët të shpenzojnë para brenda komunitetit lokal

Masa të ndërmarra për të maksimizuar përfitimet ekonomike për komunitetin

Social-kulturore

1.Përfitime social-kulturore për komunitetin

Ekziston një kod i përshtatshëm i sjelljes lidhur me aktivitetet në komunitetet lokale, si dhe në vendet të ndjeshme ne aspektin kulturor

Edukimi kulturor u ofrohet konsumatorëve

Ekzistence e politikave kundër shfrytëzimit, sidomos të fëmijëve dhe adoleshentëve

Ndërmarrja është e panshme në punësimin e grave dhe pakicave lokale

Artifaktet historiko-arkeologjik nuk shiten, tregtohen apo ekspozohen, përveç rasteve kur e lejon ligji.

Kompania kontribuon në mbrojtjen e pronave dhe vendeve lokale historike, arkeologjike dhe kulturore

Shfaqje interesi ne projektet e komunitetit

Ndërtimi i marrëdhënieve me institucionet lokale të arsimit dhe te trajnimit

Ndërmarrja nxit bashkëveprimin mes turistëve dhe komuniteteve lokale

Aktivitetet e kompanisë nuk cënojne ofrimin e shërbimeve bazë (p.sh. uji, energjia, kanalizimet) tek komuniteti

Pjesëmarrja në skemat sociale të turizmit social

Përpjekjet për të adresuar çështjet shëndetësore që lidhen me pjesëmarrjen e turizmit në ngjarjet tradicionale

Kompania nuk e pengon aksesin në zonat e rëndësishme historike, arkeologjike, kulturore dhe shpirtërore

164

2.Përfshirja e komunitetit Ekzistenca e programeve edukative / informuese për

publikun

Evidencë e konsultimeve me palët e interesuara të destinacionit para dhe pas zhvillimeve për tu siguruar që janë shoqërisht të pranueshëm

Mjedisor 1.Ruajtja e burimeve Politikat e blerjeve duhet të fokusohen në prodhime ekologjike

Blerja e prodhimeve të pa-rinovueshme matet dhe biznesi

duhet të përpiqet të reduktojë përdorimin e tyre

Konsumi i energjisë duhet të matet, burimet duhet të

deklarohen, përdorimi duhet të reduktohet ndërsa duhet të

nxitet përdorimi i energjisë së rinovueshme.

Konsumi i ujit duhet të matet, burimet duhet të deklarohen

ndërsa konsumi duhet të jetë i arsyeshëm

Ndërmarrja zbaton forma alternative të energjisë

2.Ulja e ndotjes Çlirimi i gazit nga gjithë burimet e kontrolluara nga biznesi maten dhe ndiqen proçedurat për uljen e sasisë së çliruar

Ujrat e zeza si dhe ato gri trajtohen në mënyrë efikase

Ndiqet një plan efikas për menaxhimin e mbetjeve dhe reduktimin e mbetjeve te papërdorshme ose te pariciklueshme

Përdorimi i substancave të dëmshme, përfshi pesticidet, bojra, dizinfektant për pishina dhe materialeve të pastrimit duhet të reduktohet apo zëvendësohet nëse është e mundur nga produkte të padëmshëm

Biznesi zbaton praktika për reduktimin e ndotjes akustike, ndriçimit, erozionit dhe ndotjes së ajrit dhe tokës.

3.Ruajtja e biodiversitetit dhe bukurisë piktoreske

Speciet e kafshëve të egra nuk konsumohen, shiten apo shkëmbehen

Nuk lejohet kapja e kafshëve të egra

Biznesi duhet të kontribuojë në mbështetjen e biodiversitetit

Çdo shqetësim ndaj kafshëve të egra dhe bimëve nga aktivitetet e ndërmarrjes duhet shmangur.

4.Mbrojtje e përgjithshme mjedisore

Ekzistenca e një plani emergjence për emergjencat mjedisore

Edukim mjedisor iu mundësohet konsumatorëve

Edukimi dhe motivimi i të punësuarve për të kryer aktivitetet e tyre në mënyrë të përgjegjshme ndaj mjedisit

Përfshirje në aktivitetet e ruajtjes

disertacion njËsitË akomoduese shqiptare dhe qasja e … · 3.7.1 qëndrueshmëria e brendshme e...

Documents