disertacion - doktoratura.unitir.edu.al · ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e...
TRANSCRIPT
UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I FINANCËS
DISERTACION
NDIKIMI I SJELLJES FINANCIARE NË
VENDIMMARRJEN E INVESTITORIT INDIVIDUAL
Doktorant: Udhëheqës shkencor:
Blerina Dervishaj Prof. Assoc.Dr. Adriatik Kotorri
Tiranë, 2019
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
ii
UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I EKONOMISË
DEPARTAMENTI I FINANCËS
NDIKIMI I SJELLJES FINANCIARE NË VENDIMMARRJEN E
INVESTITORIT INDIVIDUAL
Në kërkim të gradës shkencore “Doktor ”
Doktorant:
Blerina Dervishaj
Udhëheqës shkencor:
Prof. Assoc.Dr. Adriatik Kotorri
FUSHA E STUDIMIT
FINANCË
FOKUSI SPECIFIK I PUNIMIT
Një analizë e ndikimit të faktorëve të sjelljes financiare mbi vendimmarrjen e individit për
investime në aktive financiare në Shqipëri.
Tiranë, 2019
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
iii
Falënderime
Realizimi i një studimi doktorature përbën një sfidë që kërkon energji, kohë dhe mbështetje.
Tani që punimi ka përfunduar do të doja të falënderoja të gjithë ata që nuk u kursyen dhe më
ndihmuan në përballimin e saj.
Në radhë të parë do të falënderoja për mbështetjen dhe sugjerimet drejtuesin tim shkencor
Prof. Asoc. Dr. Adriatik Kotorri, si dhe Profesorët e Departamentit të Financës së Fakultetit
të Ekonomisë (UT), pa të cilët punimi nuk do të mund të arrinte cilësinë e dëshiruar.
Një falënderim i veçantë shkon për kolegët e mi të Fakultetit të Ekonomisë në Universitetin
“Ismail Qemali” në Vlorë me të cilët bashkëpunoj prej vitesh.
Vlerësime dhe mirënjohje të sinqerta për profesorët e mi, pa të cilët nuk do të mund të kisha
arritur sot deri këtu!
Nuk mund të mos shpreh mirënjohjen për të gjithë ata specialistë dhe investitorë të cilët
bashkëpunuan në realizimin e këtij punimi duke plotësuar pyetësorin, por edhe duke ofruar
këshilla dhe informacione të vlefshme.
Falënderimi i fundit por më i ngrohtë shkon për familjen time për mbështetjen e dhënë gjatë
gjithë viteve të studimeve të mia.
Blerina Dervishaj
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
iv
© E drejta e autorit Blerina Dervishaj, 2019
Përmbajtja e këtij punimi është tërësisht origjinale. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
DEKLARATË
Unë e nënshkruara Blerina Dervishaj deklaroj në përgjegjësi të plotë që ky punim përfaqëson punimin
tim origjinal, përveç rasteve të cituara dhe referencave.
Ky punim nuk është përdorur më parë në Universitetin e Tiranës apo në universitete të tjera.
Blerina Dervishaj,
Tiranë, 2019
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
v
Noelias & Frenkit
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
vi
Abstrakt
Investimi në aktive financiarë mbetet një nga format më të komplikuara të investimit në
kohën e sotme. Dështimet e herëpashershme të investimeve dhe të tregjeve financiare kanë
shtyrë studiuesit të identifikojnë dhe studiojnë shkaqet përkatëse të ndodhjes. Pavarësisht
ndërtimit të modeleve të sofistikuara statitistikore për parashikimin e kthyeshmërisë nga
investimi dhe teknikave të optimizimit të riskut, jo rrallë tregjet financiare kanë shfaqur
anomali duke dalë jashtë këtyre parashikimeve dhe herë pas here kanë ndodhur kriza
financiare. Kjo i ka nxitur studiuesit të studiojnë faktorë të cilët tradicionalisht nuk kanë qenë
përfshirë në modelet tradicionale të parashikimit të ecurisë së tregjeve financiare. Këta
faktorë ‘të rinj’ lidhen me sjelljen e individit.
Një numër gjithnjë e më i lartë studiuesish përgjatë dekadave të fundit, janë përpjekur që të
kuptojnë sesi sjellja dhe mënyra e funksionimit të trurit të njeriut ndikojnë vendimmarrjen e
tij investuese. Ata njohin dhe pranojnë ndikimin e faktorëve njerëzorë mbi vendimmarrjen
financiare individuale dhe ecurinë në tregje. Studimet e një sërë autorëve në kohë dhe vende
të ndryshme mbi sjelljen investuese, krijuan një fushë të re në financë tashmë të
gjithëpranuar: Financën e Sjelljes. Kjo mënyrë inovative për të eksploruar një faktor të tillë
thelbësor dhe të rëndësishëm të vendimmarrjes financiare të investitorëve, shqyrton
thellësisht arsyet pse njerëzit nuk marrin vendime të drejta dhe zhvillimet e tregut nuk janë
siç priten dhe duhet të jenë. Për të kuptuar dhe shpjeguar sjelljen e investimeve dhe
vendimmarrjen e individit, lind nevoja për të studiuar faktorët e sjelljes që ndikojnë në të, çka
është edhe objektivi kryesor i punës. Në gamën e faktorëve të sjelljes financiare me ndikim
në vendimmarrjen investuese të individit, fokusi i këtij studimi do të jenë faktorët
psikologjikë si dhe faktorë të tjerë si toleranca ndaj riskut, personaliteti dhe faktorët
demografikë.
Studimi ngre disa pyetje kërkimore duke i bazuar ato tek teoritë ekzistuese të financës së
sjelljes. Përmes intervistimit, analizave statistikore përshkruese dhe inferenciale si dhe
diskutimeve hulumtuese, punimi synon të identifikojë të dhëna, variabla, faktorë të lidhur me
sjelljen, si dhe ndikimin e tyre në vendimmarrjen e individit investitor në Shqipëri. Qëllimi
është nxjerrja e konkluzioneve dhe rekomandimeve të vlefshme për investitorët individualë,
institucionet që ofrojnë alternativa investimi si dhe studiues të interesuar të fushës.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
vii
Abstract
Investing in financial assets remains one of the most complicated forms of investment in
nowadays. Various failures in investments and financial markets have urged researchers to
study and identify the causes of these occurrences. Even though sophisticated statistical
models of forecasting return rates of investments and risk optimization techniques have been
developed, financial markets have emerged out of these projections and financial crises have
been repeated time after time. This has prompted researchers to study factors which are not
traditionally included in classical models of forecasting developments in financial markets.
These ‘new’ factors are related to individual behavior.
During the last decades, there has been an increasing number of researchers who have tried to
understand the way human brain works and the one human behavior affects financial
decision-making. They recognize and acknowledge the influence of human behavioral factors
on individual financial decision-making and also on market performance. Studies of a
number of authors on investment behavior, at different points of time and places, have
created a new field of finance: "Behavioral Finance" which has become broadlly -
recognized. This innovative way of exploring such an essential and important factor of
investor financial decision-making, examines from the roots of the problem, the reasons
people do not make the right decisions and the developments in markets are not as expected
and should be. In order to understand and explain the investment behavior and decision-
making of the individual, there is a necessity to study the factors of behavior which affect it,
which is also the main objective of the study.
Among financial behavioral factors determinant in individual investment decision-making,
there will be a special focus mainly on psychological factors, as well as on other ones such as
risk tolerance, investor’s type of personality, and demographic factors.
The study raises its research questions based on existing theories of behavioral finance.
Through interviewing, descriptive and inferential statistical analyzes and also research
discussions, the study aims not only to identify behavior-related data, variables and factors,
but to also determine the extent of their impact on individual investing decision-making in
Albania. In overall, this will aim to provide useful conclusions and recommendations for
individual investors, institutions providing investment alternatives and interested researchers
of behavioral finance.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
viii
Përmbajtja HYRJE ...................................................................................................................................... 1
1. Konteksti i studimit .......................................................................................................... 1
2. Arsyet e zgjedhjes së temës ............................................................................................. 2
3. Fokusi dhe qëllimi i studimit ........................................................................................... 2
4. Objektivat ......................................................................................................................... 3
5. Pyetjet kërkimore ............................................................................................................. 3
6. Rëndësia e studimit .......................................................................................................... 4
7. Baza teorike ..................................................................................................................... 5
8. Metodologjia .................................................................................................................... 7
9. Kufizimet e studimit ........................................................................................................ 9
10. Kontributet e studimit .................................................................................................. 10
11. Përmbledhja e çështjeve të çdo kreu ............................................................................ 11
Kreu 1 - RISHIKIM LITERATURE ............................................................................. 13
1.1. Qasja tradicionale ndaj vendimmarrjes investuese ..................................................... 13
1.1.1. Teoria e Dobisë së Pritur ...................................................................................... 15
1.1.2. Teoria Moderne e Portofolit ................................................................................. 16
1.1.3. Modeli CAPM ...................................................................................................... 17
1.1.4. Hipoteza e Tregut Efiçient.................................................................................... 17
1.2. Qasja e Financës së Sjelljes ndaj vendimmarrjes investuese ...................................... 19
1.2.1 Rëndësia e sjelljes financiare të investitorit individual në sjelljen e tregut .......... 20
1.2.2 Teoria e Sjelljes në Vendimmarrje dhe Teoria e Racionalitetit të Kufizuar ......... 23
1.2.3 Teoria e Sjelljes së Portofolit ................................................................................ 24
1.2.4 Formulimi i problemit ........................................................................................... 24
1.2.5 Paradoksi Allias, Teoria e Perspektivës dhe Kundërshtia ndaj riskut ................... 26
1.2.6 Heuristika .............................................................................................................. 30
1.2.7 Sjellja financiare dhe vendimmarrja e investitorit në tregun e letrave me vlerë me
të ardhura fikse ............................................................................................................... 32
1.3. Faktorët e Sjelljes Financiare me ndikim në vendimmarrjen e Investitorit Individual
............................................................................................................................................ 34
1.3.1 Tendencat Psikologjike ......................................................................................... 34
1.3.2 Faktorët demografikë ............................................................................................. 41
1.3.3 Modeli 5-faktorial i Personalitetit ......................................................................... 43
1.3.4. Lidhja midis tipareve të personalitetit dhe tendencave psikologjike (nën
këndvështrimin e sjelljes financiare) ................................................................................. 44
1.3.5. Toleranca ndaj riskut ............................................................................................ 46
1.3.6.Çmimi si faktor tregu me ndikim në sjelljen investuese ....................................... 49
1.4. Përmbledhja e faktorëve të sjelljes me ndikim në vendimmarrjen investuese ........... 50
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
ix
Kreu 2: SJELLJA E INVESTITORIT INDIVIDUAL NË SHQIPËRI ..................... 51
2.1 Rëndësia e studimit të Financës së Sjelljes në Shqipëri .............................................. 52
2.2 Sjellja financiare dhe krizat e sistemit financiar shqiptar ............................................ 53
2.2.1 Kriza financiare e vitit 1997 në Shqipëri ............................................................... 54
2.2.2 Paniku bankar ........................................................................................................ 58
2.2.3 Kriza financiare e vitit 2008 .................................................................................. 60
2.3 Alternativat investuese në sistemin financiar në Shqipëri ........................................... 65
2.3.1 Prirja rënëse për investime tradicionale në depozita bankare ............................... 63
2.3.2 Portofoli financiar individual në Shqipëri ............................................................. 65
2.3.3 Sa të sigurta janë investimet në llojet e alternativave investuese në Shqipëri ....... 65
2.3.4 Alternativat investuese në tregjet nën mbikëqyrje në Shqipëri ............................. 66
2.3.5 Nevoja për zhvillim në tregun e kapitaleve ........................................................... 71
Kreu 3: METODOLOGJIA ............................................................................................ 73
3.1 Lloji i kërkimit ............................................................................................................. 73
3.2 Filozofia dhe supozimet e kërkimit.............................................................................. 74
3.2.1 Supozimi Ontologjik ............................................................................................. 74
3.2.2 Supozimi Epistemologjik ...................................................................................... 74
3.3 Qasja e kërkimit ........................................................................................................... 75
3.4 Matja e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen investuese ................. 75
3.5 Metodat e kërkimit ....................................................................................................... 77
3.6 Teknikat dhe procedurat .............................................................................................. 78
3.7 Matja e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen investuese .................. 80
3.8 Realizimi i intervistimeve ............................................................................................ 80
3.8.1 Intervistat e strukturuara ........................................................................................ 81 3.8.2 Intervistat gjysëm të strukturuara ...................................................................................... 84
3.8.3 Metoda e përpunimit të të dhënave ....................................................................... 86
3.9 Hartimi i matjeve dhe pyetësorit .................................................................................. 86
3.10 Përpunimi dhe analiza e të dhënave ........................................................................... 87
Kreu IV: ANALIZA STATISTIKORE DHE REZULTATET E KËRKIMIT ......... 90
4.1 Statistikat përshkruese ................................................................................................. 90
4.1.1 Statistikat përshkruese për informacionin demografik .......................................... 90
4.1.2 Statistikat përshkruese për Faktorët Psikologjikë................................................. 92
4.1.3 Statistikat përshkruese për Shkallën e Tolerancës së Riskut ................................. 92
4.1.4 Statistika përshkruese për vendimmarrjen investuese në aktiv financiar .............. 93
4.1.5 Statistika përshkruese dhe grafikët për Shkallën e Matjes së Personalitetit .......... 95
4.2 Pyetjet kërkimore ......................................................................................................... 97
4.2.1 A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual në Shqipëri?
........................................................................................................................................ 97
4.3 Analiza e korrelacionit të faktorëve të sjelljes ........................................................... 120
4.3.1 A janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar me
njëri-tjetrin?...................................................................................................................... 120
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
x
4.3.2 A janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar me
njëri-tjetrin?...................................................................................................................... 120
4.3.3 A janë toleranca e investitorit ndaj riskut dhe lloji i personalitetit të tij të korreluar
me njëri-tjetrin? ................................................................................................................ 122
4.3.4 A janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar
me njëri-tjetrin? ............................................................................................................ 124
4.4. Konkluzione paraprake ............................................................................................. 125
4.4.1 Konkluzione lidhur me faktorët e sjelljes ............................................................ 125
4.4.2 Konkluzione lidhur korrelacionin e faktorëve të sjelljes ..................................... 132
Kreu 5 - KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ................................................. 135
5.1 Konkluzione ............................................................................................................... 135
5.2 Rekomandime ............................................................................................................ 138
5.3 Çështje për studim të mëtejshëm............................................................................... 140
REFERENCA ................................................................................................................. 142
ANEKSE ........................................................................................................................ 155
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
xi
LISTA E GRAFIKËVE
Grafiku 1.1 Pikëpamja e financës tradicionale: funksioni i dobisë për një kundërshtar risku 15
Grafiku 1.2 Këndvështrimi i financës së sjelljes: funksioni i teorisë së perspektivës për një kundërshtar risku ..................................................................................................................... 28
Grafiku 2.1 Pesha e tregjeve financiare nën mbikëqyrje ndaj PBB-së, ndër vite .................. 62
Grafiku 2.2 Pesha e sistemit bankar ndaj PBB-së, ndër vite .................................................. 62
Grafiku 2.3 Ecuria e normave të interesit të depozitave njëvjeçare ...................................... 62
Grafiku 2.4 Ecuria e depozitave me afat në lekë të individëve ............................................. 624
Grafiku 2.5 Ecuria e depozitave me afat në euro të individëve .............................................. 64
Grafiku 2.6 Portofoli individual financiar në Shqipëri .......................................................... 62
Grafiku 2.7 Pesha në tregjet financiare të mbikëqyrura për vitin 2017 ................................. 67
Grafiku 2.8 Ndarja sipas maturimit të investimeve të tregut të fondeve të pensionit vullnetar më 31.12.2017 .......................................................................................................................... 68
Grafiku 2.9 Pesha e Fondeve të Investimeve ndaj tregjeve financiare të mbikëqyrura .......... 69
Grafiku 2.10 Pesha në treg e fondeve të investimit sipas vlerës së aseteveve që zotërojnë në 30.06.2018 ............................................................................................................................... 70
Grafiku 2.11 Ecuria e çmimit të kuotës në bazë ditore për periudhën 2012-2018 për Fondin Raiffeisen Prestigj. ................................................................................................................... 70
Grafiku 2.12 Ecuria e çmimit të kuotës në bazë ditore për periudhën 2012-2018 për Fondin Raiffeisen Invest Euro .............................................................................................................. 71
Grafiku 2.13. Investimet e individëve në Bono Thesari (në miliardë lekë) ............................. 72
Grafiku 2.14 Investimet e individëve në Obligacione Qeveritare (në miliardë lekë) ............. 72
Grafiku 3.1 Vlera e aseteve neto të fondeve të investimeve në Shqipëri (Qershor 2018) ....... 79
LISTA E FIGURAVE
Figura 1: Modeli i kërkimit........................................................................................................ 8
Figura 2.1: Ilustrim i Skemës Piramidale..............................................................................................58
Figura 3.1 Metodologjia e kërkimit, modeli “Onion” ............................................................. 73
Figura 3.2 Llogaritja e madhësisë së kampionit me anë të Programit Raosoft. .................... 79
Figura 3.3 Metodat e shpërndarjes së pyetësorëve ................................................................. 81
Figura 4.1 ‘Boxplot’-ët për 5 variablat e shkallës së e matjes së personalitetit ..................... 96
Figura 4.2 Histogramat për 5 variablat e shkallës së e matjes së personalitetit ................... 97
Figura 4.3 Rezultatet e testit Cronbach – Alpha: PËRMBLEDHJE……………………....105
Figura 4.4 Boxplot’- et për llojet e personaliteteve .............................................................. 131
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
xii
LISTA E TABELAVE
Tabela 1.1 Teoritë tradicionale në financë nga studimi i literaturës ...................................... 15
Tabela 1.2 Autorët dhe teoritë e Financës së Sjelljes .............................................................. 20
Tabela 1.3 Peshat e Vendimeve ............................................................................................... 29
Tabela 1.4 Modeli i Katërfishtë .............................................................................................. 30
Tabela 1.5 Faktorët e Sjelljes me ndikim në vendimmarrjen investuese ................................. 50
Tabelë 2.1 Vlera e investimeve të tregut të fondeve të pensionit vullnetar (në mln. lekë).....68
Tabela 3.1 Përmbledhje e literaturës mbi mënyrën e studimit të ndikimit të faktorëve psikologjike mbi vendimmarrjen investuese ............................................................................ 76
Tabela 3.2 Dallimet midis pyetësorit të vetëadministruar dhe intervistës së strukturuar ...... 81
Tabela 3.3 Struktura e faktorëve të sjelljes me pyetjet përkatëse të pyetësorit ...................... 83
Tabela 4.1 Rezultatet e analizës faktoriale për 9 faktorët me anë të sofware-it R ................. 99
Tabela 4.2 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Heuristika e përfaqësimit”................................................................................................................................................ 101
Tabela 4.3 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Heuristika e përfaqësimit” pa përfshirjen e variablit A3 ....................................................................................................... 101
Tabela 4.4 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Vetëbesim i tepruar” ...... 102
Tabela 4.5 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Vetëbesim i tepruar” pa përfshirë variablin A6 ............................................................................................................ 102
Tabela 4.6 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Ankorimi” ....................... 102
Tabela 4.7 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Gabimi i lojtarit” ............ 103
Tabela 4.8 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Disponueshmëria” .......... 103
Tabela 4.9 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Mospëlqimi i humbjes”... 104
Tabela 4.10 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Kundërshtia ndaj ndjenjës së pendimit” ........................................................................................................................... 104
Tabela 4.11 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Llogarimbajtja mendore”................................................................................................................................................ 104
Tabela 4.12 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Turma” ......................... 105
Tabela 4.13 Mesatarja për Heuristikën, Perspektivën dhe Turmën. .................................... 106
Tabela 4.14 Emërtimi i variablave në funksion të analizës inferenciale. .............................. 106
Tabela 4.15 Rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria .................................................................... 109
Tabela 4.16 Rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria ............................................................................... 110
Tabela 4.17 Rezultatet e modelit me variabël të varur koha dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria ............................................................................... 110
Tabela 4.18 Rezultatet e modelit në lidhje me tolerancën ndaj riskut .................................. 111
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
xiii
Tabela 4.19 Ekstraversion: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36.................................................. 112
Tabela 4.20 Ekstraversion duke eliminuar pyetjen P21 ....................................................... 113
Tabela 4.21 Gatishmëria: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42 .......................................... 113
Tabela 4.22 Gatishmëria duke eliminuar pyetjen P37 ......................................................... 114
Tabela 4.23 Përgjegjshmëria: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R .................................... 114
Tabela 4.24 Përgjegjshmëria duke eliminuar pyetjet ‘P23’ dhe ‘P38’ ................................ 115
Tabela 4.25 Neuroticizmi: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39 .................................................. 116
Tabela 4.26 Neuroticizmi duke eliminuar pyetjet ‘P9’, ‘P24’ dhe ‘P34’ ............................. 116
Tabela 4.27 ‘Hapja ndaj përvojës’: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44 ........................ 117
Tabela 4.28 ‘Hapja ndaj përvojës’ duke eliminuar pyetjet ‘P41’ dhe ‘P35’ ....................... 117
Tabela 4.29 Hapja ndaj përvojës duke eliminuar pyetjet që nuk plotësojnë kushtet: ‘P20’ dhe ‘P30’ ...................................................................................................................................... 118
Tabela 4.30 Rezultatet e modelit me variabël të varur kohën dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. ................................................................................................................ 119
Tabela 4.31 Rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. ................................................................................................................ 119
Tabela 4.32 Rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’ ................................................................................................................. 120
Tabela 4.33 Vlerat e korrelacionit të faktorëve psikologjikë me llojin e personalitetit të investitorit. ............................................................................................................................. 121
Tabela 4.34 Vlerat e korrelacionit të faktorëve psikologjikë me tolerancën ndaj riskut të investitorit .............................................................................................................................. 122
Tabela 4.35 Vlerat e korrelacionit të tolerancës së investitorit ndaj riskut dhe lloji i personalitetit .......................................................................................................................... 123
Tabela 4.36 Testi Welch i krahasimit të dy mesatareve të variablit risk_tol për dy grupet, meshkuj dhe femra ................................................................................................................. 124
Tabela 4.37 Vlerat e korrelacionit të faktorëve demografikë me tolerancën ndaj riskut ...... 125
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
xiv
SHKURTIMET
Shkurtimi Emërtimi i plotë
ALSE Bursa Shqiptare e Titujve
AMF Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare
ASD Agjencia e Sigurimit të Depozitave
BSH Banka e Shqipërisë
CAPM Modeli i vlerësimit të Aseteve (Ang."Capital Asset Pricing Model")
GKSF Grupi Këshillimor i Stabilitetit Financiar
INSTAT Instituti i Statistikave në Shqipëri
MF Ministria e Financave
OTC Tregu mbi Banak (Ang."Over The Counter ")
SHBA Shtetet e Bashkuara të Amerikës
HTE Hipoteza e Tregut Efiçent
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
1
HYRJE
1. Konteksti i studimit
Përgjatë viteve studiuesit janë përpjekur të kuptojnë sesi sjellja dhe mënyra e funksionimit të
trurit njerëzor ndikojnë vendimmarrjen. Ata njohin dhe pranojnë ndikimin e faktorit
psikologjik mbi vendimmarrjen financiare individuale dhe ecurinë në tregje. Ndikimi i
psikologjisë në financë është studiuar nga John Maynard Keynes qysh prej viteve ’20, ku ai
thekson se prania e pasigurisë bën që vendimet e njerëzve për të ardhmen të mos kushtëzohen
vetëm nga pritshmëritë e tyre matematikore, por edhe nga faktorë të tjerë të rëndësishëm për
vendimmarrjen si emocionet, qëndrimet apo edhe thjesht fati.
Tradicionalisht, kërkuesit shkencorë të fushës së financës, kanë pasur një qasje entuziaste
ndaj përdorimit të modeleve matematikore, një prirje e vazhdueshme për të matematizuar
studimin e sjelljes financiare (e ndikuar fort kjo nga shkencat e tjera ekzakte, sidomos nga
fizika). Ndër vite teoritë e financës tradicionale, kanë treguar se investitorët janë racionalë, të
mirëinformuar, të qëndrueshëm e nuk ndikohen nga emocionet gjatë marrjes së vendimeve
financiare. Në fakt realiteti nuk është i tillë pasi nga vrojtimet e bëra ata rrallë sillen sipas
supozimeve të mësipërme: njerëzit nuk janë gjithmonë racionalë dhe tregjet nuk janë
gjithmonë efiçentë. Zhvillimet e viteve të fundit në fushën e financës kanë vënë theksin
gjithnjë e më tepër mbi aspektin human të investitorit në proçesin vendimmarrës. Kjo ide
gjeti mbështetje të fortë në qarqe akademike dhe profesionale duke çuar në lindjen e një fushe
të re në financë: financa e sjelljes, një fushë kërkimi shumë-disiplinore, e cila studion
psikologjinë e investitorit gjatë proçesit të vendimmarrjes financiare si dhe integron njohuri
nga fusha e psikologjisë në atë të financës. Financa e sjelljes studion përse njerëzit nuk
marrin vendimet që duhet të marrin dhe përse tregjet nuk reagojnë në mënyrë të qëndrueshme
ashtu si pritet që të reagojnë. Ajo studion faktorët që ndikojnë proçesin e vendimmarrjes
financiare të investitorëve, si dhe shpjegon natyrën irracionale të tyre duke synuar të
eliminojë “kurthet” psikologjike që ngrihen sa herë që merren vendime në kushte pasigurie.
Gjatë kërkimit për punime të fushës së sjelljes financiare në vendin tonë është vënë re
mungesa e trajtimit të tematikave që lidhen me këtë fushë. I pari studim i mirëfilltë është
studimi i ndikimit të kulturës dhe emocioneve në vendimmarrjen financiare të individit
shqiptar, studim i cili shpjegon sjelljen financiare nëpërmjet faktorë vlerash dhe emocionesh.
Punimi paraqet disa prej teorive kryesore nga rishikimi i literaturës për faktorët e sjelljes
financiare. Është pikërisht prania e këtyre faktorëve dhe ndikimi i tyre ajo çka i bën vendimet
për investime, vendime irracionale të bazuara mbi intuitën dhe ndjenjat. Si pjesëmarrës të
tregut, individët preken nga sjellja e individëve të tjerë, çka në total ndikon sjelljen e tregut,
zhvillimet e të cilit prekin të gjithë pjesëmarrësit e tij. Investitorët në fakt janë të
pandërgjegjshëm për gabimet që kryejnë gjatë proçesit vendimmarrës. Gabime të tilla në
nivel individual, që vijnë si një kombinim i ndikimit të faktorëve të ndryshëm të sjelljes
financiare të investitorit, shihen si shkaktarët kryesorë të zhvillimit të krizave më të mëdha
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
2
financiare që njeh historia e financës. Si pasojë e krizës së fundit financiare globale,
përfundimisht vëmendja është kthyer nga individi, si vendimmarrës bazë financiar.
2. Arsyet e zgjedhjes së temës
Zgjedhja e një teme për një studim të tillë, përtej risisë që sjell, mbart në vetvete dhe risk. Ky
risk qëndron në mundësinë dhe vështirësitë e arritjes së qëllimit si dhe sa i dobishëm do të
mundet të jetë studimi. Përveç kësaj, realizimi i një studimi për sjelljen e investitorit në
tregun financiar përbën një sfidë e cila bëhet relativisht e vështirë në situatën aktuale në të
cilën ndodhet tregu financiar në Shqipëri, një treg i kufizuar në alternativa investuese dhe aq
më tepër me pjesëmarrës që karakterizohen nga një natyrë joekspresive. Në vijim janë
renditur disa arsye të cilat justifikojnë riskun e marrë përsipër dhe sfidat që duhen përballur
për realizimin e këtij studimi.
Tematika e zgjedhur i përket një fushe të re studimi në financë, të zhvilluar vetëm dy dekadat
e fundit dhe të vlerësuar nga akademikë të fushës si e “ardhmja” e financës.
Si pasojë e kohës së shkurtër të kërkimeve në këtë fushë, kjo tematikë është trajtuar shumë
pak në Shqipëri, ndërkohë që ka zgjuar kuriozitetin e palëve të ndryshme të interesit.
- Tema mbart rëndësinë e vetë fushës së studimit, një ndërthurje të disiplinave të
ndryshme ekonomiko-financiare, sociale e psikologjike.
- Studimi fokusohet mbi vendimmarrjen e investitorit individual si vendimmarrës bazë
financiar, tek i cili zë fill pikënisja e sistemit financiar.
- Trajtimi në punim i faktorëve që ndikojnë vendimmarrjen individuale, i ndihmon
investitorët të njohin më mirë vetveten dhe ndjeshmërinë e tyre ndaj këtyre faktorëve.
- I kuptuari i sjelljes së investitorëve individualë të cilët marrin vendime dhe veprojnë
në tregje financiare, ndihmon të kuptojmë më mirë fenomenet e ndryshme që ndodhin
në këto tregje.
3. Fokusi dhe qëllimi i studimit
Pjesa dërrmuese e literaturës mbi sjelljen financiare fokusohet kryesisht mbi vendimmarrjen
për investime financiare kryesisht në aksione (si aktivet me shkallën më të lartë të riskut), por
aplikimi i gjetjeve të tyre nuk kufizohet vetëm në këtë treg. Studimet tregojnë se të njëjtat
parime zbatohen edhe për investimet financiare në letra me vlerë me të ardhura fikse, por
edhe për investimet në pasuri të paluajtshme (si aktive që mbartin risk). Vendimet e
individëve për investime në aktivë financiarë apo jofinanciarë, përcaktojnë zhvillimet në këto
tregje duke ndikuar në zhvillimin ekonomiko-financiar në vend.
Me synimin për të pasur sa më shumë njohuri në lidhje me këto faktorë vendimtarë si dhe
duke iu referuar literaturës për studime të ngjashme janë përcaktuar fokusi dhe qëllimi i këtij
studimi.
Në fokus do të jenë faktorët kryesorë të sjelljes financiare të cilët drejtojnë vendimmarrjen e
investitorëve individualë në Shqipëri për investime në aktivë financiarë, me qëllim
identifikimin e faktorëve përcaktues në vendimmarrje si dhe studimin e lidhjeve midis tyre.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
3
Vlen të nënvizohet se fokusi dhe qëllimi i këtij studimi janë përcaktuar duke u konsultuar dhe
me studime të ngjashme të realizuar nga studiues të mëparshëm në vend 1 . Qëllimi i
konsultimit ka qenë që të shfrytëzohen arritjet e studimeve të mëparshme dhe të synohet
studimi më i gjerë i konceptit.
4. Objektivat
Në funksion të realizimit në mënyrë sa më të plotë të qëllimit të studimit si dhe të arritjes në
konkluzione dhe rekomandime të vlefshme, janë formuluar objektivat që do të synohen të
arrihen nëpërmjet kërkimit dhe analizës. Këto objektiva janë përcaktuar jo vetëm duke u
konsultuar me literaturën e studiuesve të huaj dhe atyre vendas në këtë fushë, por duke njohur
dhe specifikën dhe kufizimet e tregut financiar dhe investitorëve financiarë në Shqipëri.
Në vijim renditen objektivat e mëposhtme që synohen të arrihen në këtë studim.
- Identifikimi i kategorive të investitorëve në aktivë financiarë në Shqipëri me synim
kryerjen e një kërkimi sa më gjithëpërfshirës.
- Identifikimi i faktorëve të sjelljes financiare përcaktues të vendimeve për investime
në aktivë financiarëtë investitorit individual në Shqipëri.
- Përcaktimi dhe analizimi i masës së ndikimit të faktorëve psikologjikë me ndikim
në vendimmarrje për investime në aktivë financiarë të investitorit individual në
Shqipëri.
- Evidentimi i lidhjeve midis faktorëve të ndryshëm të sjelljes financiare.
5. Pyetjet kërkimore
Në funksion të objektivave të studimit janë ndërtuar dhe pyetjet bazë kërkimore të cilave do
të synohet t’u jepet përgjigje nëpërmjet formave të zgjedhura të kërkimit dhe analizës së të
dhënave.
- A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual për investime në
aktivë financiarë në Shqipëri?
- A korrelohen faktorët e sjelljes, përcaktues të vendimmarrjes së investitorit individual
për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?
Për t’u dhënë përgjigje këtyre pyetjeve kërkimore, është e nevojshme të analizojmë detajet e
mëposhtme të shtruara në formën e nënpyetjeve kërkimore.
1Studim i ngjashëm është realizuar më parë nga Dr. Perseta Grabova në vitin 2013, me titull “Ndikimi i kulturës dhe i emocioneve në sjelljen dhe vendimmarrjen financiare të individit”
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
4
Së pari, a ndikojnë faktorët psikologjikë vendimmarrjen e investitorit individual për investime
në aktivë financiarë në Shqipëri?
Së dyti, a ndikojnë faktorët demografikë vendimmarrjen e investitorit individual për investime
në aktivë financiarë në Shqipëri?
Së treti, a ndikon toleranca ndaj riskut vendimmarrjen e investitorit individual për investime
në aktivë financiarë në Shqipëri?
Së katërti, a ndikon lloji i personalitetit të investitorit individual në vendimmarrjen e tij për
investime në aktivë financiarë në Shqipëri?
Së pesti, a janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar me
njëri-tjetrin?
Së gjashti, a janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar me
njëri-tjetrin?
Së shtati, a janë toleranca ndaj riskut dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar me
njëri-tjetrin?
Dhe së fundmi, a janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar
me njëri-tjetrin?
Pyetjet kërkimore përfaqësohen në pyetësorë nga pyetje konkrete të cilat iu drejtohen
investitorëve. Nga përpunimi i përgjigjeve të dhëna, interpretimi i tyre, si dhe intervistimi me
ekspertë të tregut financiar vendas, do të synohet t’u jepet përgjigje pyetjeve kërkimore të
mësipërme.
6. Rëndësia e studimit
Vendimet e individëve për investime në aktive të ndryshme, përcaktojnë ecurinë e tregjeve
duke ndikuar në zhvillimin ekonomiko-financiar të vendit. Në mënyrë që të mund të
kuptojmë dhe shpjegojmë sjelljen investuese, lind nevoja të studiojmë faktorët e sjelljes që
ndikojnë vendimmarrjen investuese individuale për këto aktive. Njohja me këta faktorë rrit
potencialisht mundësinë që investitorët të gabojnë më pak, të mund të rrisin cilësinë e
vendimmarrjes duke rritur jo vetëm performancën investuese individuale, por edhe atë të
tregjeve.
Studimi i investitorëve individualë është i rëndësishëm për disa arsye kryesore (de Bondt,
1998):
- së pari, nga këndvështrimi mikroekonomik, sjellja e investitorëve individualë ndikon
në mirëqenien e familjeve;
- së dyti, nga këndvështrimi makroekonomik, sjellja e investitorëve individualë është
sistematike dhe ndikon në ecurinë e çmimeve;
- së treti, krahasuar me investitorët institucionalë, investitorët individualë, kanë njohuri
më të kufizuara rreth zbatimit të teorive tradicionale, duke qenë kështu më të prirur
për të kryer gabime psikologjike gjatë vendimmarrjes financiare.
Rezultatet e studimit mund të jenë me interes për palët e mëposhtme të interesit: kërkuesit
shkencorë, studentët, këshilluesit financiarë, institucionet financiare (si investitorë
institucionalë), bizneset dhe individët (si investitorë individualë).
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
5
7. Baza teorike
Financa e sjelljes ka marrë zhvillim të vrullshëm këto 30 vitet e fundit. Edhe pse koncepti
”Financë e Sjelljes”, u shfaq për herë të parë rreth viteve ‘90 në revistat shkencore dhe ato të
përditshme (Ricciardi dhe Simon 2000), bazat e saj mund t’i gjejmë shumë herët në
historinë e financës qysh në vitet 1600 (MacKay, 1841). Financa e sjelljes përpiqet të
shpjegojë vendimet e investitorëve duke ndërthurur njohuri të psikologjisë dhe financës në
nivel mikro, por edhe në atë makro2. Disa studiues të famshëm në fushën e Financës së
Sjelljes janë fitues të çmimeve Nobel në Ekonomi si: Simon (1978), Becker (1992),
Kahneman (2002), Fama (2013), Shiller (2013), Thaler (2017), etj. Teoritë më të famshme
tradicionale në financë si ajo e Tregjeve Efiçente, Teoria Moderne e Portofolit, Modeli
CAPM, Teoria e Dobisë së Pritur, supozojnë se investitori është racional, përpunon gjithë
informacionin në dispozicion si dhe synon të maksimizojë dobinë e pritur. Studiuesit kanë
vërejtur shumë raste të inefiçencës së tregut, si p.sh. anomali të ndryshme dhe sjellje jo
racionale të investitorëve (Johnson et. al. 2002), duke e përforcuar më tej besimin se njerëzit
nuk mund të sillen racionalisht në vendimet për investime (Shefrin, 2000; Shleifer, 2000).
Por cilët janë faktorët përcaktues të sjelljes financiare dhe si e ndikojnë ata sjelljen e
investitorit? Studiues të ndryshëm (Durand, Newby dhe Sanghani 2006; Waweru dhe të tjerë,
2008) diskutojnë gjerësisht për faktorë të ndryshëm të sjelljes financiare të tillë si: tiparet e
personalitetit të investitorëve, qëndrimi ndaj riskut, tendencat psikologjike, faktorët socio-
demografikë etj. Geetha dhe Ramesh (2012) studiojnë dhe pranojnë rëndësinë e faktorëve
demografikë në vendimet investuese. Si faktorë të sjelljes me ndikim në vendimmarrje,
Waweru dhe të tjerë (2008), klasifikojnë edhe faktorët e tregut. Grabova (2013) studion
ndikimin e kulturës dhë emocioneve si faktorë të harruar në vendimmarrjen financiare të
individit. Një tjetër faktor i rëndësishëm i sjelljes është niveli i zhvillimit apo sofistikimit të
investitorit. Kramer, M. M. (2012) studion ndikimin e shkallës së zhvillimit apo sofistikimit
të investitorit mbi vendimmarrjen investuese. Katarachia dhe Konstantinidis (2013),
përqendrohen në studimin e faktorëve psikologjikë dhe nivelit të njohurive financiare si
faktorë të sjelljes me ndikim në vendimmarrjen financiare. Anderson, Henker dhe Owen
(2005), Kim dhe Nofsinger (2003), Oberlechner dhe Osler (2004) etj. studiojnë ndikimin e
faktorëve të sjelljes në performancën investuese.
Pjesa më e madhe e literaturës për faktorët e sjelljes financiare, i atribuohet studiuesve në
SHBA, por studime të tilla ka edhe në Europë apo në kontinente të tjerë. Natyrshëm lind
pyetja: A janë të vlefshëm për studim këta faktorë të studiuar në vende të kulturave më të
zhvilluara, edhe për vendet me stad të ulët zhvillimi ekonomik, social dhe kulturor siç është
Shqipëria?
Studime krahasuese për dallimet në tendencat psikologjike të njerëzve të kulturave të
ndryshme janë të vagëta (Kim dhe Nofsinger, 2008). Edhe pse ndikimi universal i tendencave
psikologjike dhe faktorëve të tjerë në sjelljen investuese njihet dhe pranohet gjerësisht, është
me interes të studiohet si dhe sa është ndikimi i këtyre faktorëve në vendimmarrjen e
investitorëve të cilët u përkasin kulturave të ndryshme. Nga studime të ndryshme ka rezultuar
se pavarësisht përkatësive në larmishmëri kulturash, sjelljet dhe reagimet fiziologjike që
2Nga libri: Investor Behavior, 2014, fq. 7
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
6
njerëzit shfaqin janë të ngjashme. Pavarësisht nga kultura në të cilën dikush është formuar,
disa emocione përjetohen nga të gjithë (Grabova, 2013). Teorikisht, studiuesit socialë dhe
psikologët besojnë se tendencat psikologjike mund të “ushqehen” nga kultura, edhe pse në
nivele të ndryshme, (Yates, Lee & Bush, 1997, fq. 87). Falk e të tjerë (2015), studiojnë
preferencat e njerëzve të kulturave të ndryshme3 dhe gjejnë se disa marrëdhënie janë gati
universale. Shpërndarja globale e preferencave shfaq luhatje, por kjo luhatje nuk është
sistematike. Heterogjeniteti i preferencave midis individëve është më i theksuar dhe varion në
mënyrë sistematike me ndryshimin në moshë, gjini, aftësi njohëse.
Në morinë e studimeve mbi faktorët e sjelljes financiare, kemi zgjedhur të marrim në studim
faktorët demografikë, ata psikologjikë, tolerancën ndaj riskut dhe personalitetin, si faktorë
përcaktues në vendimmarrjen financiare të tij në Shqipëri.
Nën këndvështrimin e financës së sjelljes, do të analizohet edhe shpërndarja e aktiveve në
portofolin familjar shqiptar në nivel agregat, edhe pse dihet qysh në fillim që alternativat
investuese në mjete të ndryshme financiare në vendin tonë janë të pakta për shkak të nivelit të
ulët të zhvillimit të tregut financiar krahasuar me alternativat investuese të vendeve të tjera
më të zhvilluara. Për shkak të nivelit të ulët të kulturës financiare, ka një lloj hezitimi për të
investuar në produkte novatore financiare, duke investuar shumë pak në to dhe shumë më
tepër në investime financiare tradicionale siç janë depozitat. Pavarësisht peshës së ulët të
investimeve në fond investimesh në portofolin financiar familjar shqiptar, gjykojmë se
aktualisht, ky është lloji4 më i përshtatshëm i aktivit financiar, për të cilin mund të studiojmë
vendimmarrjen e investitorit individual, vendimmarrje e cila merret në kushte pasigurie më të
lartë krahasuar me aktivet e tjerë aktualë financiare në Shqipëri. Pak kohë më parë, publikut
shqiptar iu dha mundësia të investonte nëpërmjet subjekteve të paliçencuara në bursa
ndërkombëtare me anë të portaleve të tregtimit online, çka i ka vuri fondet e investuara të
investitorëve të interesuar, në risk të lartë5. Në këndvështrimin e sjelljes financiare, studimi i
sjelljes së investitorëve që kryejnë investim të një shkalle të tillë rreziku, do të ishte me
interes, por për shkak të numrit të ulët të investitorëve, kohës së shkurtër të tregtimeve, si dhe
informalitetit për këtë fenomen, vështirësohet studimi i sjelljes së tyre.
Nga ana tjetër, meqë pjesa tjetër e portofolit agregat familjar përbëhet nga investimi klasik
jofinanciar (aspak i parëndësishëm) në pasuri të paluajtshme, pas përpjekjeve fillestare për të
studiuar sjelljen financiare të investitorit në këtë treg, për shkak të shkallës më të lartë të
informalitetit që karakterizon këtë treg në Shqipëri, sjellja e këtij lloji investitori nuk u përfshi
brenda objektit të studimit të punimit. Për këtë shkak si dhe për shkak të rëndësisë që paraqet
kjo kategori investimesh, nevojitet një studim i posaçëm mbi faktorët që ndikojnë sjelljen e
investitorit individual shqiptar në tregun e pasurive të paluajtshme.
3Autorët kryejnë një studim mbi preferencat në sjellje të 80,000 individëve nga 76 shtete të botës, në të gjithë kontinentet, kultura të ndryshme, nivele të ndryshme zhvillimi, duke pasur një databazë përfaqësuese midis vendeve. Nga investigimi i strukturës së variacionit në nivel individual, ata gjejnë se në popullsinë e botës si një të tërë, të gjitha preferencat lidhen sistematikisht me karakteristikat individuale. 4 Investimi në Fond Investimesh është më riskoz se investimi në depozita dhe ecuria e tij bazohet mbi ecurinë e letrave me vlerë me të ardhura fikse. Si i tillë, është investim më pak riskoz se investimi në letra me vlerë me të ardhura të ndryshueshme si aksioni, i cili do të ishte aktivi ideal që do të na shërbente për të studiuar vendimmarrjen e investitorit në kushte të pasigurisë. Në mungesë të tregtimit të tyre aktualisht në Shqipëri, aktivi financiar ku do të bazohemi për të studiuar sjelljen, do të jetë investimi në fond investimesh si dhe llojet e tjera të alternativave investuese ekzistuese në vend. 5Grupi Këshillimor i Stabilitetit Financiar (GKSF), 2016.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
7
8. Metodologjia
Baza metodologjike
Studimi fillon me rishikimin e teorive të financës së sjelljes për të dhënë kontekstin teorik si
dhe gjetjet empirike të studimeve të mëparshme, nga të cilat shtrohen pyetjet kërkimore të
cilat do të gjejnë përgjigje përmes analizës së të dhënave të mbledhura. Në vijim, janë
përgatitur pyetjet e përdorura në pyetësorë të cilat do të shërbejnë si të dhëna parësore.
Kampioni i zgjedhjes do të jetë jo rastësor, pra i qëllimshëm. Teknika e përdorur është
teknika e Kampionimit të Zgjedhjes së Arsyeshme, një teknikë joprobabilitare, e cila
përzgjedh një grup të caktuar individësh me qëllimin për të siguruar të dhëna specifike, në
mënyrë që kampioni të jetë sa më përfaqësues për popullatën, duke qenë se studimi merr në
shqyrtim një sërë variablash. Të intervistuarit i përkasin grupit të investitorëve, pra njerëz që
kursejnë dhe kanë kapacitet investues në segmente të ndryshme financiare. Specifikisht
kriteret e të intervistuarve për zgjedhjen e kampionit janë:
(1) të ardhurat familjare të tij të jenë mesatare apo të larta6 në mënyrë që të ketë mundësi
kursimi dhe investimi.
(2) të ketë investuar edhe jashtë tregut bankar.
(3) të zotërojë një nivel të caktuar njohurish financiare si rezultat i arsimimit apo përvojës
së tij me investimet.
Me anë të pyetësorëve do të grumbullojmë të dhëna primare në lidhje me faktorë të sjelljes si
faktorët demografikë, tendencat psikologjike, personaliteti, toleranca ndaj riskut. Si shkallë
matëse për të përcaktuar tiparet e personalitetit do të përdoret testi “Big Five” i personalitetit,
si shkallë matëse për të përcaktuar tolerancën ndaj riskut do të përdoret testi Grable dhe
Lytton, si dhe për të zbuluar praninë e tendencave psikologjike në sjelljen e investitorëve, do
të bazohemi mbi literaturën për financën e sjelljes.
Që të mund të kuptojmë më qartë konkluzionet tona mbi sjelljen e investitorëve, kemi kryer
intervista me specialistë të tregut financiar për të marrë opinionet e tyre lidhur me rezultatet e
studimit, si njohës më të mirë të tregut vendas dhe psikologjisë së investitorëve të tij.
6 Bazuar në punimin e Prosad, Kapoor, Sengupta (2014), www.emeraldinsight.com/1755-4179.htm
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
8
Figura 1: Modeli i kërkimit
Pyetjet dhe nënpyetjet kërkimore
Burimi: Përshtatje nga Autori
Baza e të dhënave
Të dhënat bazë të studimit do të jenë të dhëna parësore të mbledhura nga intervistimet
nëpërmjet pyetësorit dhe intervistës së pastrukturuar. Kampioni do të përbëhet nga investitorë
individualë në vend dhe targeti do të jenë investitorët individualë të cilët përveç depozitave
kanë investuar edhe në aktive të tjera financiare si letra me vlerë qeveritare, fond pensionesh
apo fond investimesh.
Përveç të dhënave primare do të përdoren dhe të dhëna sekondare nga literaturë vendase dhe
e huaj si dhe nga institucione vendase dhe të huaj të cilët ofrojnë informacion në këtë fushë.
Studimi do të përmbajë të dhëna nga publikimet e Bankës së Shqipërisë (BSH), Autoritetit të
Mbikqyrjes Financiare (AMF), Fondeve të Investimeve, Fondeve të pensioneve etj. Qëllimi i
përdorimit të këtyre të dhënave do të jetë njohja me llojet dhe nivelet e alternativave
investuese që ofrohen në Shqipëri, peshat e investimeve në aktivë financiarë, ecurinë e
tregjeve financiare nën mbikëqyrje në vend etj.
Forma e analizës
Forma e analizës së të dhënave do të përbëhet nga teste të ndryshëm statistikorë, teste
besueshmërie, statistika përshkruese, analizë korrelacioni dhe inferenciale. Nga gjetjet do të
synohet të përcaktohen faktorët e sjelljes të cilët ndikojnë sjelljen e investitorit individual
shqiptar gjatë vendimmarrjes së tij financiare si dhe a lidhen këta faktorë me njëri-tjetrin.
Faktorët e Sjelljes
Personaliteti
Faktorët Psikologjikë
Toleranca ndaj Riskut
Faktorët Demografikë
Përfshihet
Ndikon
Korrelohet
Vendimmarrja
investuese në aktive financiare
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
9
9. Kufizimet e studimit
Çdo studim duhet të njohë kufizimet e tij në mënyrë që të jetë sa më i dobishëm për
përdoruesit e mundshëm të tij. Ky studim mbart një specifikë që lidhet me një treg akoma të
painformuar siç duhet. Ardhja e një studimi të tillë në këtë moment, përpos avantazhit që
ofron, mbart dhe disa kufizime si në vijim:
Së pari, studimi ka në fokus të vetin sjelljen dhe vendimmarrjen vetëm të investitorit
individual (i cili merr vendime për llogari të tij), duke mos përfshirë në të sjelljen dhe
vendimmarrjen e investitorit institucional (i cili merr vendime për llogari të palëve të treta
duke përfaqësuar institucionin). Fokusi në studimin e sjelljes së këtyre të fundit, mund të jetë
objekt i studimeve të tjera në vend për Financën e Sjelljes.
Së dyti, studimi i investitorit individual realizohet në kushtet e një zgjedhje të kufizuar për
alternativa investimi dhe një niveli të ulët informacioni. Tregu financiar në Shqipëri
aktualisht gjendet në kushtet e mungesës së një tregu të organizuar të letrave me vlerë siç
është bursa 7 në të cilën investitori jo vetëm do të kishte përballë tij shumë alternativa
investimi dhe do të kryente një vëllim më të lartë transaksionesh, por do të zotëronte edhe një
sasi më të madhe informacioni. Kjo e bën të pamundur studimin e faktorëve të sjelljes së
investitorit në alternativa të ndryshme investimi siç është investimi në aksion të zakonshëm,
në lloje të ndryshme obligacionesh, letra tregtare, etj.
Së treti: 'cektësia'/mungesa e mundësisë së diversifikimit të portofolit në tregun financiar
shqiptar (sistem financiar i pa-zhvilluar, i dominuar nga bankat).
Për nga vetë historia e ekonomisë shqiptare dhe në kushtet e një tregu financiar me moshë të
re dhe akoma të pakonsoliduar, pjesa më e madhe e investitorëve shqiptarë nuk kanë përvojë
dhe traditë investimi në aktive financiarë. Kjo bën që vendimet e tyre financiare të jenë
pasojë e zgjedhjeve të pakta duke mos e ekspozuar veten praktikisht në situata mjaftueshëm
të rrezikshme që të mund të shfaqin një sërë faktorësh të sjelljes së tij financiare. E megjithatë
këta faktorë mund të dalin në pah, në çdo lloj vendimi në fusha të ndryshme të jetës, pra vlen
të studiohen.
Së katërti: Përzgjedhja e klientëve vetëm nga një bankë e nivelit të dytë përbën gjithashtu
kufizim, i cili është pasojë e kufizimit paraardhës. Një zgjedhje e tillë është bërë nisur nga
fakti që kjo bankë është i vetmi institucion që ofron edhe investimin në tre lloje të ndryshme
Fonde Investimesh, përveç alternativave të tjera investuese në depozita dhe tituj qeveritarë të
cilat ofrohen nga të gjitha bankat e tjera në Shqipëri.
Së pesti: Një tjetër kufizim ka të bëjë me madhësinë e zgjedhjes e cila është e limituar, kjo
për vetë natyrën e vështirë të përmbajtjes së pyetësorit, në të cilin i anketuari duhet të
7 Për shumë vite ka ekzistuar Bursa e Tiranës dhe prej Gushtit të vitit 2018 po ushtron aktivitet Bursa Shqiptare e Titujve (ALSE), por përsëri mungon një treg i organizuar funksional.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
10
‘vendosë’ veten në situata të caktuara dhe të tregojë qëndrimet individualë që ai mban ndaj
tyre.
Së gjashti: Mospërdorimi i teknikave më të avancuara që lidhen me modele të tjerë financiarë
(modele të studimit të volatilitetit, ARCH, GARCH, etj., çka nuk ishte e mundur për shkak të
mungesës të të dhënave). Edhe ky kufizim është pasojë e kufizimit të mungesës së zhvillimit
të tregjeve të kapitalit në vend.
10. Kontributet e Studimit
Nëpërmjet këtij studimi synohet të grumbullohen sa më shumë të dhëna të vlefshme dhe të
përpunohen në mënyrë të tillë që informacioni që jepet të jetë sa më mirë i përdorshëm dhe i
dobishëm për përdoruesit e mundshëm të tij. Kontributet e këtij studimi i shoh si në aspektin
akademik dhe në aspektin praktik.
Në aspektin akademik, punimi shërben si iniciativë në studimin e faktorëve të sjelljes në
Shqipëri (duke ofruar një bazë për këta faktorë) dhe në përcaktimin e lidhjeve midis tyre në
vend. Studimi është një kontribut shtesë dhe ka në fokus analizën e ndikimit të faktorëve të
sjelljes financiare mbi vendimmarrjen e individit për investime në aktivë financiarë në
Shqipëri. Besoj se fokusi ynë së bashku me atë të punimit të mëparshëm8 në vend, plotëson
literaturën e studimit të fenomenit për tregun financiar shqiptar dhe mund të ofrojnë një bazë
literature për studiuesit e ardhshëm të kësaj fushe në Shqipëri, qoftë me punime doktorature
apo dhe me studime më specifike për publikime në revista dhe konferenca shkencore.
Në aspektin praktik, studimi synon t’u shërbejë menaxherëve dhe specialistëve të
institucioneve që ofrojnë alternativa investimi financiare në Shqipëri të tilla si fondet e
investimit, planet e pensionit, bursës, etj. Gjithashtu studimi synon të ofrojë informacion dhe
përfundime që mund të përdoren nga këshilluesit financiarë, specialistët dhe drejtuesit e
institucioneve mbikëqyrëse të tregjeve financiare, respektivisht Autoritetit të Mbikëqyrjes
Financiare dhe Bankës së Shqipërisë. Faktorët që identifikon ky studim në tregun financiar
shqiptar dhe metoda e analizës së të dhënave të mbledhura në këtë treg dhe më së shumti
përfundimet e arritura për investitorët individualë mund të shërbejnë për të përmirësuar
produktet financiare të ofruara nga institucionet në Shqipëri si dhe në ofrimin e produkteve të
përshtatshme në të ardhmen në përputhje me psikologjinë, karakterin dhe tolerancën ndaj
riskut të investitorit. Gjithashtu, këto përfundime mund të gjejnë hapësirë përdorimi ose së
paku mund të shërbejnë si bazë për studimin e mëtejshëm të investitorit nga institucionet dhe
mbikëqyrësit e tregut financiar në Shqipëri si dhe për parashikimin e ecurisë së ardhshme të
këtij tregu.
8 “Ndikimi i kulturës dhe i emocioneve në sjelljen dhe vendimmarrjen financiare të individit” (Grabova, 2013) me fokus në vlerësimin e raportit mes kulturës, emocioneve dhe parasë, sjelljes financiare si dhe vendimmarrjes financiare
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
11
11. Përmbledhja e çështjeve të çdo kreu
Ky punim është ndërtuar në 6 pjesë, respektivisht nga hyrja e prezantuar në paragrafët e
mësipërm dhe 5 kapitujt në vijim. Më poshtë jepet një përshkrim i secilit prej kapitujve vijues
të këtij studimi.
Kapitulli i parë: Rishikim Literature. Në këtë kapitull paraqiten teoritë kryesore në financë si
teoria e dobisë së pritur, teoria e efiçencës së tregut, teoria moderne e portofolit, modeli
CAPM, për t’u njohur me teoritë bazë të financës tradicionale të cilat kanë shërbyer si shtyllë
për krijimin dhe zhvillimin e teorive të financës së sjelljes. Duke vazhduar të njëjtën logjikë,
në vijim trajtohen teoritë e reja të financës së sjelljes, si teoria e Racionalitetit të Kufizuar,
teoria e Sjelljes së Portofolit, teoria e Kornizimit të problemit, teoria e Perspektivës, teoria e
Heuristikës. Një përmbledhje e gjetjeve kryesore nga literatura për faktorët e sjelljes
financiare na njeh me ndikimin e faktorëve të ndryshëm demografikë, psikologjikë,
tolerancës ndaj riskut dhe personalitetit në sjelljen vendimmarrëse investuese. Nëpërmjet
rishikimit të literaturës, do të evidentohet rëndësia e faktorëve të sipërpërmendur (ku fokusi
kryesor vendoset mbi faktorët psikologjikë) të pranishëm gjatë vendimmarrjes për investime
në aktivë financiarë si dhe do të diskutohet për ndikimin e tyre në treg në nivel makro.
Kapitulli i dytë: Sjellja e investitorit individual në Shqipëri. Ky kapitull fillon me shpjegimin
e rëndësisë dhe nevojës për të studiuar sjelljen financiare të individit shqiptar dhe vijon me
një analizë të dy momenteve kritike në historinë e sistemit financiar shqiptar: të krizës së
skemave piramidale dhe krizës së panikut bankar për të kuptuar praninë e faktorit psikologjik
në sjelljen e njerëzve gjatë këtyre krizave. Nën këndvështrimin e sjelljes financiare analizohet
tregu financiar dhe alternativat investuese në mjete të ndryshme financiare që ai ofron. Këto
të fundit janë të kufizuara për shkak të nivelit të ulët të zhvillimit të tregut financiar në vendin
tonë, krahasimisht me ato të vendeve të tjera më të zhvilluara. Meqë aktualisht shqiptarët
mund të investojnë në aktivë financiarë të tilla si depozita, tituj qeveritarë, fonde pensioni apo
fonde investimi, analizohet ecuria në vend e tregjeve bankare, të letrave me vlerë, fondeve të
pensioneve dhe atyre të fondeve të investimeve me fokus mbi këtë të fundit, për shkallën më
të lartë të rrezikut krahasimisht me tregjet e tjera në vend.
Kapitulli i tretë: Metodologjia. Ky kapitull trajton metodologjinë e kërkimit, filozofinë dhe
qasjen e tij, metodat e kërkimit, teknikat dhe proçedurat, mënyrën e mbledhjes së të dhënave,
mënyrën sesi janë përzgjedhur të intervistuarit, mënyrën sesi janë ndërtuar pyetësorët,
mënyrën e përpunimit dhe analizimit të të dhënave etj.
Kapitulli i katërt: Analiza e të dhënave. Në këtë pjesë të studimit do të përpunohen të dhënat
me synim identifikimin e faktorëve përcaktues të sjelljes financiare që ndikojnë vendimet për
investime të investitorit individual në aktivë financiarë në Shqipëri. Gjithashtu, nëpërmjet
metodave të ndryshme statistikore dhe testimit të çdo variabli, do të analizohet cilët faktorë të
sjelljes ndikojnë vendimmarrjen investuese individuale në vend dhe cili është niveli i
ndikimit të tyre.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
12
Kapitulli i pestë: Konkluzionet dhe rekomandimet. Në këtë pjesë të fundit të punimit
përmblidhen gjetjet dhe interpretohen rezultatet e studimit në përputhje me qëllimin e
punimit. Rëndësi të veçantë kanë rekomandimet e këtij studimi të cilat synohen të jenë sa më
reale dhe të dobishme për të gjithë përdoruesit e mundshëm të tij, qoftë në aspektin teorik
ashtu dhe në atë praktik.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
13
KREU 1 - RISHIKIM LITERATURE
Në vitet 1600, një lule e re me emrin tulipan u shfaq në Hollandë. Njerëzit u entuziazmuan
tepër për këtë varietet ekzotik dhe filluan të investonin paratë e tyre në të. Dalëngadalë
investimet në tulipanë u kthyen në një mani që nxiti rritjen e çmimeve gjithnjë e më tepër. Në
kulmin e saj, çmimi i një sythi të vetëm ishte 10-fish më i lartë se të ardhurat që një punëtor i
kualifikuar arrinte të realizonte për një vit. Tregu ra vetëm kur njerëzit filluan të kuptonin se
një pjesë e mirë e të ardhurave të tyre ishte shpenzuar në blerje lulesh. Ata nxituan të çlirohen
sa më shpejt nga stoqet e tulipanëve dhe çmimi ra, duke shkaktuar humbje të mëdha
(Mackay, 1841; Dash, 2001; Shiller, 2015). Ngjarje të tilla shtrojnë pyetjen: a janë
investitorët me të vërtetë të logjikshëm dhe a gjykojnë me racionalitet? Kjo çështje është
trajtuar edhe më parë nga studiues të ndryshëm, ku diskutimi mbi mospërputhjen e sjelljes së
individit me teoritë financiare tradicionale vazhdon të mbetet një dilemë. Prania në treg e
anomalive të tilla si flluskat spekulative, reagimi i tepërt apo mosreagimi ndaj informacionit
të ri, provon se proçesi i marrjes së vendimeve financiare nuk ka të bëjë vetëm me njerëz
racionalë, të ftohtë dhe përllogaritës. Në këtë mënyrë, nevoja për të kuptuar anomalitë dhe
mangësitë e gjykimit njerëzor u bë pararendëse e financës së sjelljes. Ka shumë përkufizime
për Financën e Sjelljes, por ne po i referohemi atij të Weber (1999): “Financa e sjelljes
kombinon sjelljen individuale me fenomenet e tregut dhe përdor njohuri dhe dije nga
psikologjia dhe teoritë financiare”. Teoritë e Financës Tradicionale shërbejnë si themel për
ngritjen dhe zhvillimin e teorive të sjelljes financiare të cilat duhet të shihen vetëm si një
përmirësim i modeleve të fokusuara mbi homo economicus 9 me qëllimin zbutjen e
supozimeve jorealiste të sjelljes, duke shtuar në proçesin e vendimmarrjes edhe elementët
individualë (Fromlet, 2001).
Sipas Ritter (2003), psikologjia njohëse dhe kufizimet në arbitrazh janë dy shtyllat bazë mbi
të cilat mbështetet sjellja financiare. Në studimin tonë synojmë kryesisht të fokusohemi në
bllokun e parë, në psikologjinë e të menduarit, për të kuptuar që njerëzit bëjnë gabime të
vazhdueshme në mënyrën sesi ata mendojnë sepse lejojnë të ndikohen nga faktorë të
ndryshëm, duke qenë shpesh subjekt i tendencave të sjelljes gjatë vendimmarrjes financiare
(Byrne & Brooks, 2008).
1.1. Qasja tradicionale ndaj vendimmarrjes investuese
Financa tradicionale është paradigma që ka drejtuar të menduarin e akademikëve në fushën e
Financës qysh pas viteve ‘50. Sipas saj, investitori është homo economicus, një individ
racional ekonomik, tërësisht i interesuar vetëm për veten si dhe me akses të plotë në
informacion.
9 Njeriu racional
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
14
Sipas Statman: “Financa Tradicionale është blloku i njohurive të ndërtuara mbi parimet e
arbitrazhit të Miller dhe Modigliani, parimet e portofolit të Markowitz10, modelin CAPM të
Sharpe11, Lintner dhe Black, si dhe mbi teorinë e vlerësimit të opsioneve të Black, Scholes
dhe Merton” (Pompian 2012). Këta liderë akademikë u japin matematikisht përgjigje
pyetjeve komplekse në financë, por që ndeshin vështirësi për zbatim në jetën reale.
Qasja e Financës Tradicionale bazohet në një sërë supozimesh të cilat e thjeshtëzojnë tepër
realitetin. Ajo karakterizohet nga rregulla të cilat tregojnë sesi investitorët duhet të sillen dhe
jo sesi ata sillen faktikisht.
Disa karakteristika të supozimeve bazë të Financës Tradicionale përmblidhen më poshtë:
1. Aktorët pjesëmarrës janë agjentë logjikë, të pavarur, që karakterizohen nga
maksimizimi i dobisë, kundërshtia ndaj riskut, pritshmëritë racionale si dhe janë
përkrahës të mendimit Bajezian, pra vlerësojnë probabilitetin e një ngjarjeje duke
marrë për bazë njohuritë e tyre për ngjarje të ngjashme me të.
2. Tregjet perfekte janë likuidë dhe konkurrencialë
3. Në ekuilibër, të gjithë pjesëmarrësit arrijnë optimumin e tyre, portofolet e tyre janë
efiçentë dhe kanë variancë mesatare.
4. Vetëm risku sistematik, i padiversifikueshëm është i vlerësueshëm.
5. Nuk përdoren eksperimente në studimet e saj.
6. Logjika ka prioritet ndaj të dhënave.
7. Bazohet në metoda deduktive logjike që zënë fill në aksioma normative apriori.
Pikëpamja e financës tradicionale bazohet në teorinë tradicionale të vendimmarrjes, e cila
supozon se njerëzit janë racionalë dhe se ata vlerësojnë tërë gamën e rezultateve potenciale të
vendimmarrjes së tyre. Rezultati që jep maksimumin e dobisë së pritur, është ai optimali.
Sipas teorisë së zgjedhjes racionale, sa herë që njerëzit detyrohen të bëjnë zgjedhje në kushte
pasigurie, ata zgjedhin alternativën e cila kënaq maksimalisht kërkesat e tyre. Sipas teorisë,
njerëzit arrijnë të gjykojnë racionalisht nëpërmjet vlerësimit efektiv të kostove dhe
përfitimeve të mundësive që u paraqiten si dhe bazuar në preferencat dhe kufizimet që ata
kanë. Vendimi që në fund marrin, përfaqëson zgjedhjen më të mirë për ta. Një njeri racional e
di ç’është më e mira për të, pasi nuk lejon të ndikohet nga emocionet apo faktorë të jashtëm si
pasojë e kontrollit që ai ushtron mbi veten. Këta njerëz racionalë, presupozohet të jenë
kundërshtarë risku, të cilët duhet të shpërblehen për shtesën në risk që ata marrin përsipër.
Këto supozime kanë shërbyer si bazë për ndërtimin e teorive dhe modeleve të rëndësishëm në
financë siç janë Modeli CAPM apo Teoria Moderne e Portofolit. Njerëzit shpesh janë të
detyruar të marrin vendime në kushte pasigurie, çka e ndërlikon proçesin e vendimmarrjes.
Është e vështirë të parashikosh çdo rezultat të mundshëm apo të vlerësosh probabilitetin për
çdo rezultat. Përcaktimi i probabiliteteve të rezultateve të mundshme është ajo çka dallon
riskun nga pasiguria dhe ndërsa flasim për një botë të pasigurt, teoria12 në fakt i referohet
riskut. Teoria supozon se njerëzit e dinë se çfarë duan, preferencat e tyre janë të qëndrueshme,
si dhe janë egoistë në zgjedhjet që bëjnë. Në vijim po paraqesim një përmbledhje të autorëve
dhe teorive kryesore të tyre në fushën e financës tradicionale.
10 Harry Markowitz, fitues i çmimit Nobel në Shkencat ekonomike 1990 11 William Sharpe, fitues i çmimit Nobel në Shkencat ekonomike 1990. 12 E zhvilluar në vitin 1944 nga Morgenstern dhe Von Neumann në librin e tyre “Teoria e Lojës dhe Sjelljes Ekonomike”
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
15
Tabela 1.1 Teoritë tradicionale në financë nga studimi i literaturës
Autori Viti Gjetjet Mill 1844 Koncepti homo economicus. Bernoulli 1738, 1954
Teoria e Dobisë së Pritur Neumann dhe Morgenstern 1944 Markowitz 1952 Teoria e Portofolit Treynor, Sharpe, Lintner 1962,1964, 1965 Modeli CAPM Fama 1970 Hipoteza e Tregjeve Efiçente Black, Scholes, Merton 1973 Teoria e vlerësimit të opsioneve
Burimi: Autori
1.1.1. Teoria e Dobisë së Pritur
Financa tradicionale është një qasje normative, që do të thotë se ajo shpjegon se si individët
që veprojnë në mënyrë racionale do të investojnë për të maksimizuar dobinë, e cila është
niveli i kënaqësisë relative marrë nga konsumimi i një të mirë apo shërbimi. Teoria e Dobisë
së Pritur e ka pasur fillesën qysh në shekullin e 18-të nga Daniel Bernoulli, (Levin, 2006).
Ajo kishte si qëllim të shpjegonte zgjedhjet racionale të bëra në situata riskoze, bazuar në
supozimin se njerëzit preferojnë më shumë ndaj më pak, si dhe në supozimin e
qëndrueshmërisë së preferencave.
Grafiku 1.1 Pikëpamja e financës tradicionale: funksioni i dobisë për një kundërshtar risku
Burimi: Ricciardi dhe Baker 2014
Figura më sipër tregon një funksion konkav tipik të dobisë nëpërmjet një vije të lakuar me
pjerrësi rënëse. Niveli i pasurisë tregohet në boshtin e abshisave dhe ai i dobisë në atë të
ordinatave. Siç shihet, dobia rritet me rritjen e pasurisë, por norma e rritjes vjen duke u
zvogëluar, çka do të thotë se për të njëjtën rritje në pasuri, një individ merr më pak kënaqësi
8
3
30
31
10 20 30 40 50 60 70 80
Dobia
Sasia e parasë $
Dobia totale
Pika e referimit
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
16
nëse është më tepër i pasur, krahasuar me një tjetër individ më pak të pasur, pra dobia
marzhinale është rënëse. Dobia marzhinale në çdo nivel të dhënë pasurie, është thjesht
pjerrësia e funksionit të dobisë në atë nivel pasurie. Duke përcaktuar dobinë për çdo rezultat
dhe duke i dhënë një peshë sa vetë probabiliteti i rezultatit, llogaritet dobia e pritur, ku ndër të
gjitha rezultatet, individi racional do të zgjedhë rezultatin me dobinë të pritur më të lartë.
Funksioni i dobisë sugjeron me formën e vet, kundërshti ndaj riskut. Primi i riskut është sasia
e pasurisë nga e cila një investitor është i gatshëm të heqë dorë, për të shmangur një rezultat
të pasigurt. Në prani të riskut, primi i riskut duhet të jetë pozitiv, në rast të kundërt,
investitorët do të refuzonin ta mbanin aktivin.
1.1.2. Teoria Moderne e Portofolit
Financa tradicionale fokusohet në matjen sasiore të riskut. Thelbi i kësaj qasjeje është
vlerësimi në nivel makro i riskut duke përfshirë të gjithë investitorët brenda tregjeve
financiare. Teoria kryesore e pikëpamjes së financës tradicionale është teoria moderne e
portofolit e cila pretendon se investitorët racionalë zbatojnë diversifikimin për të optimizuar
portofolet e tyre dhe ofron një qasje për vlerësimin e një aktivi riskoz në këtë portofol me
modelin kapital të vlerësimit të çmimit të aktiveve, CAPM13. Kushti themelor i teorisë është
ekzistenca e një marrëdhënieje pozitive risk - kthim. Në 1990, Markowitz fitoi çmimin Nobel
në Ekonomi për zhvillimin e Teorisë Moderne të Portofolit, teori të cilën autori e paraqiti për
herë të parë në vitin 1952 në një prej punimeve të tij. Teoria është një strukturë matematikore
e shpërndarjes së aktiveve në portofol, me qëllim maksimizimin e kthimit mesatar, për një
nivel të dhënë risku. Ideja bazë është se kthimi dhe risku i një aktivi nuk duhet të vlerësohen
të veçuara, por duhen parë sesi ata ndikojnë në riskun dhe kthimin e tërë portofolit. Ndërsa
kthimi mesatar për një kombinim letrash me vlerë në një portofol është mesatarja e shumës së
çdo kthimi të veçantë, risku i portofolit nuk është i tillë. Ai varet nga korrelacioni midis
aktiveve: nëse janë të korreluar pozitivisht, kombinimi i tyre në një portofol nuk do të sillte
ndonjë avantazh në uljen e riskut të portofolit; nëse nuk janë të korreluar pozitivisht,
performanca jo e mirë e një aktivi do të balancohej nga performanca më e mirë e një aktivi
tjetër, duke kontribuar në uljen e riskut të portofolit, si pasojë e diversifikimit. Qëllimi është
të krijohet ai portofol i cili mund të gjenerojë një kthim maksimal për një nivel të dhënë risku.
Investitorët që e tolerojnë më pak riskun do të investojnë në një sasi më të madhe aktivesh pa
risk apo më pak riskozë, ndërsa ata që janë më tepër tolerantë do të investojnë më pak në
aktive pa risk dhe më tepër në aktive riskozë. Siç thamë risku i një aktivi, nuk duhet të
vlerësohet i izoluar, por bazohet në kontributin që ai jep në riskun e portofolit. Disa lloj
risqesh janë të diversifikueshëm, josistematikë dhe mund të eliminohen, të tjerë janë të
padiversifikueshëm, sistematikë, prekin tërë tregun dhe lojtarët e tij si dhe nuk mund të
zvogëlohen nga asnjë lloj kombinimi aktivesh në portofol.
13 Capital Asset Pricing Model
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
17
1.1.3. Modeli CAPM
Modeli kapital i vlerësimit të aktiveve na mundëson matjen e riskut të aktivit financiar, që
quhet beta, β. CAPM mat lidhjen midis lëvizjeve në çmimet e aksioneve dhe
paqëndrueshmërisë së tregut të përgjithshëm të aksioneve. Beta mat riskun e tregut, ku sa më
e lartë beta, aq më i ndjeshëm kthimi i pritshëm i aksioneve ndaj ndryshimeve në kthimet e
tregut të përgjithshëm. Beta mat se sa i ndjeshëm është kthimi i aktivit financiar ndaj tregut
dhe është e ndryshme për çdo lloj aktivi. β e një aktivi pa risk është 0, ndërsa ajo e tregut
është 1. Në 1990 fituesi i çmimit Nobel në Ekonomi, ishte William Sharpe për punën e kryer
prej tij në studimin e marrëdhënies risk–kthim. Në vitin 1964 Sharpe paraqiti për herë të parë
modelin CAPM nëpërmjet ekuacionit të mëposhtëm:
E(Ri) = Rf + βi (E(Rm)-Rf)
ku:
Rf - norma e kthimit për aktivin pa risk,
E(Rm) - norma e pritur e kthimit për tregun
βi - risku sistematik për aktivin financiar
E(Rm)-Rf - primi i riskut të tregut
Primi i riskut duhet të jetë patjetër pozitiv, në rast të kundërt asnjë investitor nuk do të
investonte në aktive riskozë. Kthimi i pritur i aktivit ndryshon me ndryshimin e riskut β të
aktivit: një rritje e β-ës, do të shkaktonte rritje të normës së pritur të kthimit për aktivin në të
cilin investohet. Modeli CAPM shërbeu si bazë për ndërtimin e modeleve ku investitorët
mund të vlerësonin çmimin e aktiveve. Edhe pse rezultoi një model i suksesshëm, në 1991
Eugen Fama paraqiti fakte se ka edhe faktorë të tjerë përveç atyre të tregut, që ndikojnë
kthimin e aktiveve. CAPM nuk merr në konsideratë faktorë të tjerë risku, prandaj në 1996
French dhe Fama propozuan një alternativë të modelit CAPM, e cila përfshinte edhe faktorë
të tjerë si madhësia e firmës si dhe raporti vlerë kontabël/vlerë tregu, duke vënë në pikëpyetje
me studimin e tyre vlefshmërinë e modelit shumëvjeçar. Ata faktojnë se shoqëritë me
përmasa më të vogla dhe me raport të lartë vlerë kontabël/vlerë tregu, kanë kthime më të larta
(Fama dhe French 1996).
1.1.4. Hipoteza e Tregut Efiçient
U zhvillua në fillim të viteve ’60 nga Profesor Eugene Fama. Sipas hipotezës, tregjet
financiare karakterizohen nga efiçenca, informacioni shërben si baza e vetme për
vendimmarrjen e aktorëve në treg, investitorët sillen me racionalitet dhe aktivet financiare
vlerësohen përherë saktë, si pasojë e mundësive të barabarta për arritjen e informacionit.
Asnjë pjesëmarrës tregu nuk do të ketë avantazhin të parashikojë çmimet e aksioneve sepse
asnjë nuk zotëron më tepër informacion se të tjerët.
Duke marrë për të mirëqenë faktin se investitorët janë të pakorreluar (të rastësishëm) gjatë
tregtimeve, veprimet do të eliminohen midis tyre në nivel agregat, një vëllim i lartë tregtimi
do të krijohet dhe nuk do të ketë ndonjë ndikim të rëndësishëm mbi çmimet e tregut. Nga ana
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
18
tjetër, nëse do të ketë tentativa për iracionalitet nga ana e investitorëve, atëherë do të
paraqiten disa mundësi, ku arbitrazhistët:
1. do të shohin mundësi për të realizuar përfitime me risk të ulët ose pa risk fare;
2. do të bëhen pala tjetër në tregtimin joracional dhe do të shkaktojnë humbje për
tregtarët joracionalë;
3. do të nxjerrin nga tregu tregtarët joracionalë si dhe do të shkaktojnë rivendosjen e
çmimeve në vlerën e tyre bazë.
Fokusi empirik i EMH ka dy aspekte. Së pari merr në konsideratë ndikimin e informacionit të
ri mbi çmimet e letrave me vlerë. Ai thekson se çdo informacion i ri në treg duhet të
përfshihet shpejt dhe saktë në çmimet e letrave me vlerë, kështu që trendet e çmimeve nuk
mund të ekzistojnë pas ndikimit fillestar të lajmit. Së dyti, meqë çmimi i një letre me vlerë
është i barabartë me vlerën e saj; ai duhet të ndryshojë vetëm kur ka informacion për një
ndryshim në vlerën themelore të tij.
Fama argumentoi se aktivet financiare tregtohen vetëm me vlerën e drejtë të tyre dhe se
investitorët nuk mund t’i blejnë ato me çmim të nënvlerësuar apo t’i shesin ato me çmime të
fryra. Si rrjedhim, është e pamundur të performosh më mirë se tregu me anë të strategjive të
tilla si: Përzgjedhja e Specializuar e Aktiveve apo Analiza Teknike për Parashikimin e
Çmimeve, por e vetmja mënyrë që mund të realizohet kthim më i lartë se ai i tregut, është ose
rastësisht, ose me anë të investimit në aktive më riskoze. Fama dhe French (2012) treguan se
shpërndarja jonormale e kthimeve të Fondeve Reciproke në SHBA, ishte gati e njëjtë me atë
çka do të pritej nëse manaxherët e Fondeve do të ishin individë të thjeshtë, pa asnjë aftësi të
specializuar, kusht ky i nevojshëm për plotësimin e Hipotezës së Tregut Efiçent.
Fama (1970) dallon tre forma të Hipotezës së Tregut Efiçent:
1. Forma e dobët e efiçencës - Çmimet e aktiveve të tregtuara pasqyrojnë gjithë
informacionin e publikuar të shkuar në dispozicion të investitorëve. Pra, analiza
teknike e të dhënave të shkuara mbi çmimet nuk do të jetë frytdhënëse në realizimin e
kthimeve jonormale të larta.
2. Forma gjysmë e fortë e efiçencës - Informacioni i disponueshëm nga publiku
perceptohet si i vjetër dhe nga analizimi i tij nuk mund të gjenerohen kthime më të
larta. Kjo do të thotë që sapo informacioni bëhet publik, ai përfshihet në çmimin e
letrës me vlerë. Çmimet e aktiveve të tregtuara pasqyrojnë edhe të gjithë
informacionin publikisht në dispozicion, edhe faktin që çmimet ndryshojnë menjëherë
për të pasqyruar këtë informacion të ri.
3. Forma e fortë e efiçencës - Çmimet e aktiveve të tregtuara pasqyrojnë menjëherë
edhe informacionin ‘sekret’, të fshehur, të brendshëm. Pra, as “të brendshmit” e
shoqërisë nuk mund të krijojnë strategji që të mund të gjenerojë në mënyrë të
vazhdueshme kthime “jonormale”.
Teoritë ekonomiko - financiare janë dominuar prej kohësh nga Hipoteza e Tregjeve Efiçente,
sipas së cilës çmimet e tregut pasqyrojnë plotësisht të gjithë informacionin në dispozicion
(Fama, 1970). Sipas Malkiel (2003), në tregjet efiçente investitorët nuk mund të fitojnë
kthime mbimesatare pa marrë përsipër rreziqe të niveleve mbimesatare.
Gjatë dekadave të fundit psikologët dhe shkencëtarët e sjelljes kanë dokumentuar shkelje të
fuqishme dhe sistematike të parimeve të teorisë së dobisë së pritur, të praktikës bajeziane dhe
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
19
pritshmërive racionale - duke vënë në dyshim vlefshmërinë e tyre si një teori përshkruese e
vendimmarrjes (De Bondt, 1998).
Kërkuesit faktojnë një numër të madh anomalish që bien ndesh me Hipotezën e Tregut
Efiçent. Kjo nxiti krijimin e një rryme të re kërkimi e cila shërbeu si një ndër forcat kryesore
shtytëse për lindjen dhe zhvillimin e financës së sjelljes.
1.2. Qasja e Financës së Sjelljes ndaj vendimmarrjes investuese
“Një shkencë sociale, por me ndikim të fortë mbi edhe mbi socialen, edhe mbi shkencën”.
- De Bondt, Muradoglu, Shefrin and Staikouras, 2008
Në vitet ‘90, një pjesë e mirë e fokusit të diskutimit akademik u spostua nga analizat
ekonometrike të serive kohore mbi çmimet, dividendët dhe fitimet, drejt zhvillimit të
modeleve të psikologjisë njerëzore lidhur me tregjet financiare. Filloi të zhvillohej fusha e
sjelljes financiare e cila mori vrull të madh 30 vitet e fundit.
Ka shumë fakte që vërtetojnë se supozimi i racionalitetit i financës tradicionale është jorealist
dhe se njerëzit jo gjithmonë marrin vendime optimale që sigurojnë përfitimin maksimal.
Duke u bazuar në shkencën e psikologjisë dhe ekonomisë, ekonomia e sjelljes përpiqet të
shpjegojë përse njerëzit nuk janë racionalë dhe përse nuk sillen sipas parashikimeve të
modeleve ekonomike. Financa tradicionale tregon se si investitorët duhet t’i marrin vendimet,
ndërsa ajo e sjelljes kërkon të kuptojë përse investitorët marrin vendimet që marrin. Financa e
sjelljes është ajo fushë e financës që merr për bazë teori me bazë psikologjike për të
shpjeguar anomalitë e tregjeve financiare, të tilla si rritje apo rënie të mëdha në çmimin e
aksioneve.
Një tjetër supozim i saj është se vendimet investuese të individit, por dhe zhvillimet në tregje
financiare ndikohen në mënyrë sistematike nga natyra e informacionit dhe e pjesëmarrësve në
treg. Pavarësisht teorive të financës tradicionale, aktivet financiare shpesh shiten me çmime
të pajustifikueshme, investitorët marrin vendime joracionale, ata ndikohen nga emocionet apo
psikologjia duke u sjellë në mënyra të paparashikueshme. Kjo nuk do të thotë që teoritë nuk
janë të vlefshme, ka raste që konceptet e tyre funksionojnë. Sipas Hipotezës së Tregut
Efiçient, për shkak se çmimet janë të paparashikueshme, nuk dallohen modele sistematike
investuese, ndërsa studimet në Financën e Sjelljes, që studiojnë ndikimet e psikologjisë së
investorit mbi çmimet e aktiveve financiare, zbulojnë disa modele të parashikueshme në
tregun e aksioneve. Sipas Hipotezës së Tregut Efiçient, i tërë informacioni shpërndahet
njëtrajtësisht tek të gjithë pjesëmarrësit në treg, por nëse kjo do të ishte e vërtetë, atëherë
tregtimi nga të brendshmit nuk do të ekzistonte, falimentime të papritura nuk do të ndodhnin,
përpjekjet e rregullatorëve për rritjen e efiçencës së tregjeve si pasojë e mungesës së arritjes
së informacionit nga palë të caktuara, nuk do të ishin të nevojshme.
Në tabelën në vijim po paraqesim një përmbledhje të studimeve dhe teorive kryesore të
literaturës në fushën e financës së sjelljes:
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
20
Tabela 1.2 Autorët dhe teoritë e Financës së Sjelljes
Emri i studiuesit Viti Studimi Simon 1955 Teoria e Racionalitetit të Kufizuar
Tversky dhe Kahneman 1973,1974 Teoria e Heuristikës
Kahneman dhe Tversky 1979 Teoria e Perspektivës
Tversky dhe Kahneman 1981 Teoria e Formulimit të problemit
De Bondt dhe Thaler 1985 Teoria e reagimit të tepërt në tregjet e aksioneve
Barberis, Shleifer dhe Vishny 1998 Modeli i ndjenjave të investitorit
Statman 1999 Modeli i sjelljes së vlerësimit të aktiveve
Statman 1999 Teoria e sjelljes së portofolit
Fromlet 2001 Evolucioni nga paradigma tradicionale drejt asaj më realiste
Shiller 2003 Nga teoria e Tregut Efiçent drejt Financës së Sjelljes
Barberis dhe Thaler 2003 Studim mbi Financën e Sjelljes
Barberis 2013 30 vite Teori e Perspektivës në Ekonomi
Filbeck, Ricciardi, Evensky, Fan, Holzhauer, Spieler
2017 Financa e sjelljes: Diskutim Paneli
Burimi:Përmbledhje e literaturës nga autori i studimit.
Sipas supozimeve bazë të teorisë së Dobisë së Pritur, njerëzit zotërojnë informacion të plotë
për rezultatet e mundshme, për probabilitetet e ndodhjes së këtyre rezultateve, si dhe mund t’i
vlerësojnë preferencat e tyre midis alternativave të ndryshme të pritshme. Ata zgjedhin atë
rezultat që maksimizon dobinë e pritur. Edhe pse kjo qasje tradicionale ka pasur vlerë shumë
të madhe, ka diçka që nuk shkon. Për shembull, modelet tradicionale nuk arrijnë të japin
shpjegime bindëse për tendenca të caktuara në sjelljen e investitorit, ata nuk mund të
shpjegojnë sjelljen aktuale, atë të vrojtuar. Pamundësia e teorive të Financës Tradicionale për
të shpjeguar sjelljen gjatë vendimmarrjes investuese, çoi në lindjen e kësaj fushe të re, të
ardhmes së financës, Financën e Sjelljes. Ashtu si Financa tradicionale, edhe ajo e Sjelljes
mbështetet mbi disa supozime bazë, por ndërsa supozimet e të parës janë për sjelljen ideale
financiare, supozimet e të dytës i referohen sjelljes së vrojtuar financiare.
Disa supozime bazë të Financës së Sjelljes përmblidhen si më poshtë:
1. As pjesëmarrësit e tregut nuk janë racionalë dhe as tregjet nuk janë efiçentë.
2. Mjedisi institucional është thellësisht i rëndësishëm.
3. Fillesat e saj janë tek “Racionaliteti i Kufizuar”.
4. Metodat e kërkimit janë kryesisht induktive.
5. Në bazë të studimit të saj qëndron kërkimi eksperimental dhe vrojtimi i sjelljes së
individit.
1.2.1 Rëndësia e sjelljes financiare të investitorit individual në sjelljen e tregut
Zhvillimet në tregje pasqyrojnë vendimet që miliona individë marrin në mënyrë të pavarur.
Sipas teorisë së tregut efiçent, numri i investitorëve është aq i madh dhe paragjykimet e
sjelljes së tyre janë aq të ndryshme, saqë sjelljet e tyre joracionale do të kenë efekt agregat të
papërfillshëm në treg. Nëse çmimi në treg i një aktivi është i nënvlerësuar dhe nuk reflekton
vlerën bazë të tij, investitorët më të sofistikuar do të përpiqen ta shfrytëzojnë këtë mundësi
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
21
duke e blerë akivin dhe duke nxitur rritjen e çmimit. Dhe anasjellas, nëse aktivi perceptohet i
mbivlerësuar, ata do ta shesin, duke nxitur uljen e çmimit. Proçesi i krijimit të fitimeve nga
investimi në aktive, çmimi i të cilave është i keqvlerësuar në treg, quhet arbitrazh, ndërsa
vetë investitorët që korrigjojnë mbi/nënvlerësimet e tregut nëpërmjet vendimeve të tyre të
investimeve, quhen arbitrazhistë. Ka kufizime edhe për arbitrazhin. Ndodh që çmimet e
aksioneve të rriten ose bien shumë më tepër ose për një kohë më të gjatë se sa parashikon
dinamika e korrigjimit të tregut.
1.2.1.1 Kufizimet e arbitrazhit
Sipas Barberis dhe Thaler (2003), financa e sjelljes ndërtohet mbi dy shtylla: (i) kufijtë e
arbitrazhit dhe (ii) psikologjia. Ndërsa psikologjia rendit një numër paragjykimesh
psikologjike, kufijtë e arbitrazhit argumentojnë se investitorët racionalë mund të mos tregojnë
aftësi për të shfrytëzuar mundësitë që u krijohen nga investitorët joracionalë. Nëse
investitorët joracionalë (zhurmuesit) zhvendosin çmimet e aktiveve (duke i larguar nga vlera
themelore), investitorët racionalë (arbitrazhistët), duhet të jenë të aftë të korrigjojnë këtë
mbi/nënçmim me anë të proçesit të arbitrazhit. Sipas Barberis dhe Thaler, (2003), strategjitë e
arbitrazhit në tregjet financiare mund të përfshijnë kufizime të ndryshme si kosto apo rrezik,
kështu që mungesa e efiçencës mund të zgjasë. Kur kostot tejkalojnë përfitimet, arbitrazhi
mund të mos funksionojë. Mundësia nga arbitrazhi duhet të shfrytëzohet sa më parë dhe
investitori duhet të veprojë shpejt për të përfituar prej saj, sepse mundësia që dikush tjetër ta
bëjë këtë është e madhe. Por mungesa e likuiditetit për të investuar, mund të shkaktojë vonesa
ose mund të kërkojë përdorimin e huamarrjes. Si pasojë, kostot e transaksionit mund të
tejkalojnë (edhe për shkak të kostos së borxhit) përfitimet, duke bërë të pamundur korrigjimin
e tregut.
1.2.1.2 Modelet “feedback” në tregjet financiare
“Emocionet na e vështirësojnë gjykimin racional mbi dështimet tona ndërsa zilia për suksesin
e të tjerëve na përndjek vazhdimisht14”
-Nassim Taleb
Teoria e ‘feedback’ - ut është tepër e hershme, qysh prej vitit 1637, në Maninë e Tulipanëve
në Hollandë, ku “feedback” - u fillestar mori përmasa shumë të mëdha, sidomos nga
komunikimi gojë më gojë (MacKay, 1841). Qysh prej atëherë ka plot fakte që vërtetojnë se
biseda të tilla që nxisin zilinë për sukseset financiare të të tjerëve dominojnë skepticizmin
racional të një pjese të caktuar njerëzish duke shkaktuar cikle të njëpasnjëshme të rritjeve të
çmimeve në treg. Kërkimi akademik nuk është shprehur shpesh në tekstet e ekonomisë apo
financës për teorinë e ‘feedback’ - ut, por kërkimet për praninë e tij janë vërtetuar nga
studime të ndryshme eksperimentale (Marimon e të tjerë, 1993).
Një ndër teoritë më të vjetra në tregjet financiare, është teoria e ‘feedback’ - ut çmim pas
çmimi. Kur disa investitorë fitojnë nga rritja e çmimeve spekulative, ata tërheqin vëmendjen e
14 Në librin e tij “The Black Swan”
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
22
publikut, entuziazmi rritet dhe lajmi shpërndahet gojë më gojë, çka nxit rritjen e pritshmërive
për rritje të mëtejshme në çmim. Rritja e çmimit do të shkaktojë rritjen e kërkesës së
investitorëve, e cila nga ana e saj do të shkaktojë një tjetër cikël të rritjes së çmimeve. Pas
disa ciklesh të tillë, nëse nuk do të frenohet ‘feedback’ - u i dhënë, rezultati do të jetë krijim i
një flluske spekulative. Do të vijë një moment kur çmimet e rritura nuk do të mbështeten më
nga kërkesa e investitorëve për shkak se rritja e tyre ka ndodhur vetëm si pasojë e
pritshmërive për rritje të mëtejshme të çmimit. Ky është momenti që flluska plas dhe çmimet
bien, çka është edhe fundi i flluskës, i cili shkaktohet nga vetë ‘feedback’ - u që nxiti krijimin
e saj dhe nuk ka të bëjë me vlerën e brendshme apo me parimet bazë të aktiveve financiare.
‘Feedback’ - u prodhon flluska në tregjet financiare, gjë e cila nuk ndodh në mënyrë të
menjëhershme, por mund të kërkojë ditë, muaj apo vite. Gjykimi njerëzor për probabilitetin e
ngjarjeve të ardhshme shfaq tendenca sistematike psikologjike. Rritja e vlerës së aktiveve
nxitet nga investimi në treg joefiçent, rritje e cila nga ana e saj nxit ankorimin, krijimin e
pritshmërive për rritje të mëtejshme të vlerës së aktiveve (Barberis, Shleifer dhe Vishny,
1998).
Sipas një tjetër versioni të teorisë së ‘feedback’ - ut, ai ndodh për shkak të rritjes së besimit të
investitorit si pasojë e rritjeve të shkuara të çmimeve.
Për të kuptuar ndikimin e faktorëve ekonomiko - kulturorë në mosefiçencën e tregut, mjafton
të përmendim zhvillimin global gjatë viteve 1990 të mjeteve të telekomunikacionit (radioja,
televizioni dhe interneti) si dhe ndikimin e tij në përhapjen e shpejtë të lajmeve financiare si
dhe në zhvillimin që pësoi tregu i aksioneve në këto vite (Shiller15, 2015).
Një sasi e tepërt informacioni në dispozicion mund të shkaktojë tendenca për gabime në
gjykim. Më konkretisht, si rezultat i "lajmit" të përsëritur, mund të zhvillohet prirja për krijim
të stereotipeve, tendenca e disponueshmërisë, çka mund të nxisë vetëbesim të tepruar ose
analizë të cekët të situatës. Në rastin e flluskave, vetëvlerësimi i njerëzve të cilët fitojnë dhe
pasurohen, ka ndikim shumë të madh tek të tjerët të cilët dëshirojnë të fitojnë.
Tversky dhe Kahneman tregojnë se gjykimet priren të shfaqin tendencën e heuristikës së
përfaqësimit 16 nëpërmjet të cilës njerëzit parashikojnë, duke mos i kushtuar vëmendje
probabilitetit nga vrojtimet e modelit përkatës, por duke kërkuar ngjashmërinë më të afërt me
modelet e shkuara.
Kuptimi i gabuar i kontekstit në të cilin po ndodhin ngjarjet (perceptimi i iracionalitetit apo
inefiçencës si ndryshime të vërteta), vjen si rezultat i formulimit të problemit.
Në mënyrë që tregu të jetë efiçent, si dhe të reflektojë gjykimet e përbashkëta të pavarura,
investitorët duhet të veprojnë në mënyrë të pavarur, por ndodh që tregu të mund të pasqyrojë
mendimin e pakicës ku pak investitorë angazhohen realisht, ndërkohë që shumica janë thjesht
duke ndjekur turmën, duke rritur kështu më tej probabilitetin për mbi/nënçmim të aktivit.
15 Në librin e tij “Irrational Exuberance” 16 Kur autorët i përshkruanin subjekteve të intervistuara karakteristika të personalitetit dhe interesat e dikujt dhe u kërkohej të gjenin profesionin e tij, subjektet prireshin të jepnin atë përgjigje për profesionin, që përputhej më mirë me përshkrimin, pa marrë parasysh se sa gjasa ka që një person të jetë i punësuar në këtë profesion. Njerëzit racionalë do të zgjidhnin profesionet më të zakonshme sepse shumica e njerëzve ato profesione kanë (Tversky dhe Kahneman,1974). Në mënyrë analoge njerëzit kombinojnë modele të çmimeve të aksioneve me tendenca të përsëritura dhe ekstreme të çmimeve të tyre, edhe pse ato shihen shumë rrallë duke shkaktuar dinamikën e një “feedback” -u.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
23
Nuk është e lehtë të kuptohet se çfarë po ndodh përgjatë një situate të tregut joefiçent. Është
më e lehtë për investitorët të shohin pas në kohë dhe të identifikojnë situata paniku apo
"flluska", sesa ç’mund t’i kuptonin ato kur ishin duke ndodhur, çka reflekton tendencën
psikologjike të retrospektivës. Pasi ngjarja ndodh, tendenca lejon të ndryshosh
këndvështrimin, kontekstin apo kornizimin e problemit, por ndërsa gjërat janë duke ndodhur,
mund të arrijmë të kuptojmë dhe veprojmë vetëm brenda “kornizës” ekzistuese. Një tjetër
tendencë psikologjike që nxit “feedback” - un është tendenca për vetëatribuim nëpërmjet të
cilës njerëzit ia atribuojnë suksesin zotësisë së tyre dhe dështimin, fatit të keq apo tersit
(Daniel, Hirschleifer dhe Subranyam, 1999).
Pikërisht tërësia e këtyre ndërveprimeve midis njerëzve të cilat reflektojnë parametrat bazë të
sjelljes njerëzore kanë shërbyer si shkak kryesor i flluskave spekulative të përsëritura ndër
shekuj dhe në vende të ndryshme.
1.2.2 Teoria e Sjelljes në Vendimmarrje dhe Teoria e Racionalitetit të Kufizuar
Tregu mund të qëndrojë joracional më gjatë sesa ç’mund të qëndrojë çdokush në gjendje të
aftësisë paguese."
- Keynes
Teoria e Sjelljes në Vendimmarrje përfshin në modelet e vendimmarrjes të dhëna mbi sjelljen
reale të njerëzve. Paradigma tradicionale nuk përshkruan sjelljen reale të njerëzve, njerëzit
bëjnë atë zgjedhje që i plotëson më mirë nevojat më të rëndësishme të tyre, por kjo jo
domosdoshmërisht do të thotë se ajo është zgjedhja optimale (Simon, 1955).
Zbulimi i një liste të gjatë tendencash psikologjike që ndikojnë gjykimin dhe i mungesës së
përsosmërisë mendore, çoi në nevojën e ekzistencës së teorive alternative ndaj asaj të Dobisë
së Pritur. Mbështetësit e Financës së Sjelljes nuk mendojnë se njerëzit janë joracionalë kur
nuk sillen sipas parashikimeve të teorisë së dobisë së pritur, sipas tyre njerëzit duan të bëjnë
zgjedhje racionale, por ata kanë aftësi dhe burime të kufizuara. Pikërisht ky argument ishte
baza për teorinë e Racionalitetit të Kufizuar e zhvilluar nga Simon17 (1978), e cila shërbeu si
bazë për një pjesë të mirë të teorive të vendimmarrjes që pasuan. Teoria thotë se
vendimmarrja optimale është e kufizuar për shkak të kufizimeve në njohje dhe në
informacionin që zotërojmë. Simon (1991) thekson rëndësinë e racionalitetit të kufizuar, duke
marrë parasysh aftësinë e kufizuar të njerëzve për t'u përshtatur në mënyrë optimale, apo
mjaftueshëm të kënaqshme në kushte apo rrethana jo të thjeshta. Nëse supozimi i Financës
tradicionale se të gjithë investitorët marrin vendime racionale do të ishte i vërtetë, atëherë
dukuri të tilla si spekulimi, flluskat apo iracionaliteti i tepërt nuk do të ekzistonin si dhe
askush nuk do të blinte letra me vlerë kur çmimi do të ishte i lartë dhe më pas nga paniku, t’i
shiste ato kur çmimi të binte.
17Herbert A. Simon: Çmimi Nobel në Shkencat Ekonomike
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
24
1.2.3 Teoria e Sjelljes së Portofolit
Ishin sjelljet joracionale ato që nxitën Shefrin dhe Statman (2000) të zhvillonin një qasje
përshkruese për përbërjen e portofolit, duke u pozicionuar përballë qasjes normative të
variancës mesatare të propozuar nga Markowitz (1952). Teoria e tyre për Sjelljen e Portofolit
shpjegon përbërjen aktuale të portofolit të individëve duke përfshirë elementë nga
llogarimbajtja mendore18 (Thaler, 1985) si dhe ndikimin e emocioneve (Lopes, 1987). Në
këtë teori, investitorët krijojnë portofole në trajtën e piramidës të përbëra nga shtresa të cilat
lidhen me qëllime, horizonte kohore dhe qëndrime të caktuara ndaj riskut. Investitorët
krijojnë shtresën e poshtme për të shmangur rrezikun e varfërisë dhe shtresën e sipërme për të
realizuar aspiratat për pasuri (Kramer, 2012). Konstatimi se njerëzit marrin në konsideratë
edhe faktorë të tjerë përveç riskut dhe kthimit, nxiti Fisher dhe Statman të përqendrohen në
dallimet në variancën mesatare midis vendimmarrjes optimale dhe aktuale të portofolit të
investitorit (Kramer, 2012). Këto shtresa paraqesin llogari të veçanta mendore dhe
kovariancat midis tyre anashkalohen.
Investitorët i etiketojnë letrat me vlerë si "obligacione" ose "aksione"; si "vendase" ose "të
huaja", të cilat mund të pengojnë një pamje të përgjithshme të qartë mbi portofolin. Aktivet
financiare "të huaja" mund të perceptohen si të një niveli rreziku më të lartë, duke nxitur
alokimin e një sasie më të madhe fondesh për rezerva të brendshme. Në Teorinë e Sjelljes së
Portofolit, autorët konkludojnë se teknikat e optimizimit diktojnë se si duhet të sillen
investitorët, por recetat duhet t'i përshtaten preferencave të investitorëve. Në një studim tjetër,
Fisher dhe Statman (1997), përdorin njohuritë e teorisë së tyre për të vlerësuar këshillimin
financiar të kompanive të Fondeve të Përbashkëta. Këto kompani bien pre e tendencës së
llogarimbajtjes mendore kur etiketojnë fondet e tyre, duke përcaktuar qëllime specifike: fondi
i obligacioneve shitet si një fond "të ardhurash", fondi i aksioneve si fond "rritjeje" (Kramer,
2012). Ata hartojnë portofolet e tyre si piramida të shtresëzuara të fondeve të përbashkëta,
ashtu siç përshkruhet nga Teoria e Sjelljes së Portofolit si dhe këshillojnë investitorët të
caktojnë fonde të veçanta për qëllime të veçanta si dhe të injorojnë korrelacionet midis
klasave të aktiveve (Kramer, 2012).
1.2.4 Formulimi i problemit
Formulimi i problemit i referohet mënyrës sesi i koncepton zgjedhjet përpara vetes dhe si e
përcakton kontekstin në të cilin merr një vendim, (Tversky dhe Kahneman, 1981, fq. 453–
58). Kahneman dhe Tversky (1979), e mbështetën zhvillimin e teorisë së tyre në idenë se
njerëzit nuk bëjnë të njëjtat zgjedhje kur këto zgjedhje atyre u paraqiten në mënyra të
ndryshme. Problemi i “kornizimit” të çështjes ka të bëjë me mënyrën sesi vendimmarrësi e
percepton problemin. Një koncept i lidhur me “kornizimin” është llogarimbajtja mendore:
mënyra sesi njerëzit kodojnë, përshkruajnë, dhe vlerësojnë rezultatet ekonomike kur marrin
vendime financiare, (Thaler, 1999, fq. 183–206).
Në vijim po ilustrojmë një shembull të njohur nga Tversky dhe Kahneman (1981):
18 Paragjykim, tendencë psikologjike shpjegimi i të cilës jepet në faqen 40 të punimit
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
25
Problema 1:
Imagjinoni se vendi po përgatitet për shpërthimin e një epidemie, nga e cila pritet të vdesin
600 njerëz. Propozohen dy mundësi për të luftuar sëmundjen, pasojat e të cilëve maten si më
poshtë:
Nëse zbatohet mundësia A, do të shpëtohen 200 jetë. Nëse zbatohet programi B, do të ketë 1/3
probabilitet që të shpëtojnë 600 njerëz dhe 2/3 probabilitet që të mos shpëtohet njeri (Peters
dhe Levin, 2008).
Cilin prej programeve preferoni?
Një grupi tjetër, i njëjti problem i shtrohet kështu:
Nëse zbatohet programi C, do të vdesin 400 njerëz. Nëse zbatohet mundësia D, do të ketë 1/3
probabilitet që të mos vdesë asnjeri dhe 2/3 probabilitet që të vdesin 600 njerëz (Peters dhe
Levin, 2008)
Cilin prej programeve preferoni?
Pjesa më e madhe e pjesëmarrësve në studimin e Kahneman dhe Tversky, zgjodhën A në
rastin e parë dhe D në rastin e dytë. Sipas këndvështrimit të Financës së Sjelljes (Teorisë së
Perspektivës), përgjigjet e dhëna nënkuptojnë se kur problemi shtrohet në terma të
përfitimeve, pjesa më e madhe janë kundërshtarë risku, ndërsa kur problemi shtrohet në terma
të humbjeve, pjesa më e madhe janë pranues risku. Sipas këndvështrimit të financës
tradicionale (teorisë së dobisë së pritur), një vendimmarrës racional ekonomik do të zgjidhte
A dhe C nëse do të ishte kundërshtar risku, dhe B dhe D nëse do të ishte pranues risku, sepse
rezultatet e A dhe C janë të njëjta, po ashtu B dhe D. Edhe kur grupi i pjesëmarrësve ishte një
grup profesionistësh të shëndetit publik, ndikimi i prirjes për “kornizim” nuk i kurseu as ata,
çka do të thotë se edhe njerëzit që janë përgjegjës për vendime të tilla të rëndësishme si
shëndeti i një numri të madh njerëzish, mund të ndikohen nga manipulime të tilla
sipërfaqësore.
Perceptimi i investitorit për zgjedhjet mund të ndryshojë duke manipuluar mënyrën e
prezantimit të informacionit, formulime të ndryshme shkaktojnë përmbysje të preferencave
për të njëjtat rezultate objektive. Këto gjetje të Financës së Sjelljes ndikojnë edhe politika që
ndjekin vende të ndryshme. Thaler19 ofron udhëzime për të aplikuar parimet e Financës së
Sjelljes në politikat publike të ndërmarra nga qeveria Obama. Edhe në vendet europiane
parimet e Financës së Sjelljes, aplikohen në politikat publike 20 , për të cilat Komisioni
Europian përpilon dhe publikon raporte të detajuara.
Sipas një studimi21 nga Johnson dhe Goldstein, (2003) u theksua se norma e dhurimit të
organeve në Austri ishte thuajse 100%, ndërsa në Gjermani vetëm 12%; në Suedi 86%, por
vetëm 4% në Danimarkë. Këto ndryshime kaq të mëdha për vende shumë të ngjashme,
shkaktohen nga forma e pyetjes, efekti “kornizë” ka luajtur rolin e vet. Në vendet me normë
të lartë dhurimi, njerëzve u jepet për plotësim një formular, ku ata që nuk duan të dhurojnë,
19 Në librin e tij “Nudge”. Richard Thaler, fituesi i çmimit Nobel në Shkencat Ekonomike në vitin 2017, bashkëpunëtor i vjetër me studiues të ndryshëm në fushën e Sjelljes Financiare. 20 Zbatim i Sjelljes Financiare në Politikë – Raporti Europian, 2016 21 Autorët kryen një eksperiment interesant online ku njerëzit pyeteshin nëse ishin të gatshëm të bëheshin donatorë organesh. Në njërin rast u tregohej se opsioni i parazgjedhur nga sistemi ishte të mos bëheshe dhurues organesh, dhe ata mund të zgjidhnin të ishin dakord apo të ndryshonin statusin e parazgjedhur. Të tjerëve u tregohej se opsioni i parazgjedhur nga sistemi ishte të ishe dhurues organesh dhe ata sërish mund të zgjidhnin të pranonin ose jo. Në rastin e parë vetëm 42% u bënë dhurues. Në rastin e dytë 82% pranuan të bëheshin dhurues.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
26
duhet të vendosin një kryq në kutinë përkatëse. Nëse ata nuk e kryejnë këtë veprim, atëherë
konsiderohen dhurues me vullnetin e tyre të lirë. Në vendet me kontribut të ulët, duhet të
vendosësh një kryq në kutinë përkatëse, për t’u bërë dhurues organesh. Këto vende e njohin
efektin e formulimit të pyetjes dhe ata përdorin atë lloj formulimi që shpreh më mirë
politikën e tyre sociale ndaj kësaj çështjeje.
“Kornizimi” gjithashtu ndikon në mënyrën se si menaxhohet marrja njëkohësisht e më tepër
sesa një vendimi. Kur njerëzit duhet të kryejnë disa zgjedhje të ndryshme njëkohësisht, ata
janë të prirur të vendosin duke ndarë mendërisht secilin vendim (Shefrin, 2002). Duke i
paraqitur këto zgjedhje si të ndara dhe të palidhura, mund të mos merren vendimet më të
mira, të cilat mund të përfshijnë krahasimin ose kombinimin e zgjedhjeve. Gjithashtu mund
të rezultojë një diversifikim i pamjaftueshëm ose i tepërt në portofol.
1.2.5 Paradoksi Allais, Teoria e Perspektivës dhe Kundërshtia ndaj riskut
Përballë teorisë tradicionale të Dobisë së Pritur, DeLong (1990), zhvillon më tej Teorinë e
“Perspektivës”22, e cila besohet se ka një forcë të lartë shpjeguese në mënyrën si investitorët,
marrin vendimet e tyre. Edhe Nicholas Barberis23 (2013) e trajton në detaje këtë teori.
Paradoksi Allais
Pak vite pasi Von Newmann dhë Morgenstern zhvilluan Teorinë e Dobisë së pritur, në vitin
1952, ekonomistët më të shquar të kohës u mblodhën në Paris në një diskutim mbi riskun.
Maurice Allais, një ndër organizatorët kryesorë të takimit, fitues i ardhshëm i Çmimit Nobel
disa vite më vonë, i drejtoi disa pyetje audiencës, përkrahëse e fuqishme e teorisë së dobisë së
pritur së financës tradicionale. Çfarë do të zgjidhni në alternativën A dhe atë B?
A. 61% të fitosh 520.000$ apo 63% të fitosh 500.000$?
B. 98% të fitosh 520.000$ apo 100% të fitosh 500.000$?
Shumica e njerëzve zgjedhin variantin e parë të A-së dhe variantin e dytë të B-së. Edhe
pjesëmarrësit në takim bënë këtë zgjedhje, duke shkelur në fakt teorinë e dobisë së pritur,
madje edhe pa e vënë re këtë.
Vetë teoricienët lider në botë në studimin e vendimmarrjes, mbështetës të teorisë së dobisë së
pritur shfaqën preferenca të cilat ranë ndesh me këndvështrimin që ata kishin për
racionalitetin!!!
Paradoksi i Allias-it shërbeu si shtysë për zhvillimin e një teorie që do të përshkruante
zgjedhjet që bëjnë njerëzit, që ishte teoria e perspektivës.
22Versioni origjinal i teorisë është prezantuar për herë të parë nga David Kahnemann dhe Amos Tversky në vitin 1979 në punimin me titull: “Teoria e Perspektivës: Analizë e vendimmarrjes nën kushte të riskut”. Punimi është cituar me mijëra herë dhe fitorja e çmimit Nobel në Ekonomi në vitin 2002 nga Kahnemann, (Tversky kishte ndërruar jetë në 1996), i dedikohet kryesisht arritjeve mbi Teorinë e Perspektivës. Një variant i përmirësuar u botua nga autorët në vitin 1992. 23Në studimin “30 vite Teori e Perspektivës në Ekonomi. Analizë dhe Vlerësime”, Barberis thekson se edhe pas 30 vitesh, teoria vazhdon të ruajë fuqinë e lartë të shpjegueshmërisë në lidhje me mënyrën sesi njerëzit vlerësojnë riskun si dhe mundësinë e aplikimit të saj veçanërisht në fushën e Financës dhe Sigurimeve, por edhe në fusha të tjera të Ekonomisë.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
27
Teoria e Perspektivës
Është konsideruar alternativa më e pranueshme ndaj Teorisë së Dobisë së Pritur. Kahneman,
Tversky dhe Slovic në punimet e tyre24 krijuan një bazë njohëse për gabimet e zakonshme
njerëzore që lindin nga heuristika25 dhe nga tendencat në gjykime, si dhe zhvilluan teorinë e
Perspektivës. Në vitin 2002, Kahneman ishte fituesi i çmimit Nobel në Ekonomi. Me punën e
tij u vendos në pikëpyetje supozimi dominues i teorisë klasike mbi racionalitetin. Një ndër
dallimet bazë midis teorisë së Dobisë së Pritur dhe teorisë së Perspektivës është se e para
është një model normativ, i cili përshkruan se si duhet të sillen njerëzit ndërsa e dyta bazohet
në sjelljen aktuale. Njerëzit bëjnë shpesh zgjedhje jo të qëndrueshme dhe ky pohim ilustrohet
qartë në problemën më poshtë.
Problema 2:
Përballeni me një çift vendimesh: 1 dhe 2. Cilën alternativë preferoni, në secilin prej
vendimeve?
1. Zgjidhni midis A-së (fitim i sigurt 24.000 L) dhe B-së (25% mundësi të fitosh 100.000 L
dhe 75% të mos fitosh asgjë).
2. Zgjidhni midis C-së (humbje e sigurt 75.000 L) dhe D-së (75% mundësi të humbasësh
100.000 L dhe 25% të mos humbasësh asgjë).
Cilën alternativë zgjodhët? Ashtu si ju, edhe pjesa më e madhe e njerëzve, zgjedhin
alternativën A për vendimin 1, dhe alternativën D për vendimin e dytë. Ky model sjelljeje
nuk përputhet me Teorinë e Dobisë së Pritur, pasi zgjedhja e alternativës A për vendimin 1,
tregon kundërshti ndaj riskut, ndërsa zgjedhja e alternativës D për vendimin 2, tregon pranim
të riskut, çka tregon paqëndrueshmëri të preferencave të njerëzve ndaj riskut.
Në vendimin 1: vlera e pritur e A-së = 24.000 L (e sigurt)
vlera e pritur e B-së = 25%*100.000 L + 75%*0 = 25.000 L (riskoze)
Njerëzit zgjedhin alternativën me vlerë të pritur më të ulët sepse ajo është e sigurt, pra ata
janë kundërshtarë risku.
Në vendimin 2: vlera e pritur e C-së = 75.000 L (e sigurt)
vlera e pritur e D-së = 75%*100.000 L + 25%*0 = 75.000 (riskoze)
Njerëzit zgjedhin alternativën D (edhe pse kanë vlerë të pritur të barabartë), sepse ajo është e
pasigurt, pra ata janë pranues risku.
Një investitor racional kundërshtar risku do të zgjidhte A dhe C, ndërsa nëse do të ishte një
pranues risku, do të zgjidhte B dhe D. Teoria e Dobisë së Pritur nuk arrin të shpjegojë pse një
vendimmarrës ndryshon preferencat e tij, ndërsa për Teorinë e Perspektivës, kjo sjellje është
një ndër rregullat bazë të saj.
Figura më poshtë paraqet funksionin e vlerës së teorisë së perspektivës. Teoria pohon se
njerëzit maksimizojnë vlerën dhe jo dobinë e pritur. Një tjetër aspekt i rëndësishëm i teorisë
është se njerëzit i vlerësojnë rezultatet, në bazë të ndryshimit në pasuri dhe jo në bazë të
pozicionit përfundimtar të pasurisë. Boshti horizontal tregon ndryshimin e pasurisë nisur nga
24Kahneman & Tversky, 1973; Kahneman, Slovic & Tversky, 1982; Tversky & Kahneman, 1974 25Heuristika është ajo qasje ndaj zgjidhjes së problemeve që përfshin metoda praktike të cilat nuk garantojnë të jenë optimale, por të mjaftueshme, duke përshpejtuar proçesin e gjetjes së një zgjidhjeje të kënaqshme dhe të përshtatshme.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
28
një pikë reference, ndërsa boshti vertikal tregon vlerën, që është vlerësimi i një rezultati të
ngjashëm me dobinë. Si pikë reference shërben pozicioni fillestar pasuror i individit.
Funksioni i vlerës është konveks në kuadratin e humbjeve, por konkav në kuadratin e
përfitimeve. Kjo tregon se njerëzit sillen si pranues risku në situata kur vendimet që duhet të
marrin kanë të bëjnë me humbje (alternativa D e vendimit 2 në shembullin më sipër) dhe si
kundërshtarë të riskut në situata kur vendimet që duhet të marrin kanë të bëjnë me përfitime
(alternativa A e vendimit 1).
Grafiku 1.2 Këndvështrimi i financës së sjelljes: funksioni i teorisë së perspektivës për një
kundërshtar risku
Burimi:Kahneman dhe Tversky 1979
Kur njerëzit marrin vendime për të bërë zgjedhje, ata reflektojnë një kundërshti të fuqishme
ndaj humbjeve, çka në vazhdim do t’i referohemi si Mospëlqimi i Humbjeve. Siç shihet edhe
nga grafiku, vuajtja e shkaktuar nga humbja e një sasie të caktuar parash, përjetohet shumë
herë më tepër sesa kënaqësia e përjetuar nga përfitimi i të njëjtës shumë. Sipas Daniel
Kahneman26 (2011), “humbjet rëndojnë më tepër se fitimet”. Vëmë re se funksioni i vlerës
është më i pjerrët në zonën e humbjeve se në atë të fitimeve, pikërisht sepse një ndryshim
negativ në pasuri shkakton një ndryshim më të madh në vlerën e dobisë sesa do të shkaktonte
e njëjta madhësi ndryshimi në pasuri, por pozitive.
Pra, janë tre karakteristika që e dallojnë këtë funksion nga ai i Dobisë së Pritur:
1. Vlera matet në kushtet e ndryshimit të gjendjes pasurore, nisur nga një pikë fillestare
referimi.
2. Funksioni i vlerës është konveks për humbjet (pranues risku), por konkav për fitimet
(kundërshtar risku).
3. Funksioni i vlerës është më i pjerrët për humbjet se për fitimet për shkak të
kundërshtisë së riskut.
26 Në librin e tij “Thinking Fast and Slow”, 2011, fq. 284,
Vlerë negative Fitimet + Humbjet -
100 100
Vlera pozitive
E ndiejmë më pak fitimin e 100$
Rezultati
E ndiejmë më shumë humbjen e 100 $
Pika e referimit
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
29
Njerëzit do të zgjedhin të ndërmarrin atë veprim që jep vlerën maksimale të pritur, njësoj siç
veprohej te teoria e dobisë së pritur, vetëm se aty zgjidhej alternativa që jepte dobinë
maksimale të pritur.
Peshat e Vendimeve
Peshat që njerëzit u caktojnë rezultateve, nuk janë sa probabilitetet e ndodhjes së këtyre
ngjarjeve, ndryshe nga sa ndodhte te parimi i dobisë së pritur. Rezultatet që kanë shumë pak
gjasa të ndodhin, u jepet një peshë më e madhe se probabiliteti që kanë për të ndodhur, pra
“mbipeshohen” – ky është efekti i mundësisë së ndodhjes. Për të kuptuar këtë efekt shohim
shembullin që Kahneman paraqet27.
Problema 3: Në secilin prej rasteve të mëposhtëm, mundësitë tuaja për të fituar 1 milion $
rriten më 5 %. A ju duket në të gjitha rastet njësoj i mirë ky lajm?
a. Nga 0-5%
b. Nga 5-10%
c. Nga 60-65%
d. Nga 95-100%
Sipas parimit të Dobisë së Pritur, në çdo rast dobia për të fituar 1 milion $ rritet me 5%. Në
fakt ajo që çdokush përjeton nuk është e tillë. Rastet ekstreme janë ata që përjetohen më tepër
sepse në rastin a), rritja me 5% krijon një mundësi e cila nuk ekzistonte më parë, lind
shpresën për ta fituar shumën. Në rastin b) edhe pse probabiliteti dyfishohet, nuk ndodh e
njëjta gjë me vlerën psikologjike që ne i japim këtij ndryshimi. Rasti a) ilustron më së miri
efektin e mundësisë së ndodhjes, për shkak të të cilit individët “mbipeshojnë” risqet e vegjël
dhe janë gati të paguajnë më tepër sesa vlera e pritur për t’i shmangur ato. “Mbipeshimi” i
probabiliteteve të vegjël, i bën lojërat e fatit dhe policat e sigurimeve shumë tërheqëse.
Njerëzit e mbivlerësojnë probabilitetin që ata do ta fitojnë lotarinë edhe pse realisht ky
probabilitet është shumë i ulët.
Rezultatet që kanë shumë gjasa të ndodhin, u jepet një peshë më e vogël,“nënpeshohen”
krahasuar me sigurinë aktuale të tyre – ky është efekti i sigurisë së ndodhjes. Për të kuptuar
këtë efekt shohim shembullin e paraqitur më lart. Rasti d) ka një ndikim të madh psikologjik,
efektin e sigurisë. Efekti i sigurisë që fitohet është shumë herë më i lartë sesa rritja e
probabilitetit të ngjarjes me 5 %. Rezultatet që janë thuajse të sigurt, u caktohet më pak peshë
sesa ç’justifikon probabiliteti i tyre. Të gjitha këto efekte psikologjikë që ndikojnë zgjedhjet e
njeriut, nuk paraqiteshin aspak te Teoria e Dobisë së Pritur.
Disa vite pas publikimit të Teorisë së Perspektivës, në një nga punimet e tyre, Amos Tversky
dhe Daniel Kahneman matën peshat e vendimeve të cilat shpjegonin preferencat e njerëzve
në kushtet e pasigurisë.
Tabela 1.3 Peshat e Vendimeve
Probabiliteti % 0 1 2 5 10 20 50 80 90 95 98 99 100
Peshat e vendimeve
0 5.5 8.1 13.2 18.6 26.1 42.1 60.1 71.2 89.3 87.1 91.2 100
Burimi: Tversky dhe Kahneman 2004
27 Në librin e tij “Thinking Fast and Slow”, 2011, fq. 311
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
30
Vetëm kur rezultati është i pamundur dhe kur është i sigurt, probabiliteti është i barabartë me
peshën e vendimit. Në kufirin e poshtëm ndodh efekti i mundësisë: ngjarjet me pak gjasa për
të ndodhur mbipeshohen tepër. Sipas teorisë së Dobisë së Pritur, pesha e vendimit kur
probabiliteti është 2%, duhet të jetë po 2%, por në fakt ajo është mbipeshuar 4-fish. Në
kufirin e sipërm, ndodhet efekti i sigurisë: një rënie vetëm prej 2% në probabilitetin e
ndodhjes së ngjarjes, shkakton një rënie të dobisë me 13%.
Modeli i Katërfishtë
Dy janë konkluzionet që dalin nga teoria e perspektivës: 1. Njerëzit nuk vlerësojnë gjendjen
e pasurisë, por ndryshimet e saj. 2. Peshat e vendimeve që ata i japin rezultateve, nuk janë sa
probabilitetet. Këta dy elementë në kombinim me njëri-tjetrin, formojnë atë që quhet modeli i
katërfishtë, çka konsiderohet një ndër arritjet bazë të teorisë.
Tabela 1.4 Modeli i Katërfishtë
Probabiliteti Fitime Humbje
Probabilitet i lartë (efekti i sigurisë)
95% mundësi të fitosh $10,000 apo 100% mundësi të fitosh $9,499. 95%×$10,000 = $9,500 > $9,499. Frikë nga zhgënjimi. Kundërshtar risku. Pranon alternativën jo të favorshme 100% mundësi të fitosh $9,499
95% mundësi të humbësh $10,000 apo 100% mundësi të humbasësh $9,499. 95%×(−$10,000)= −$9,500 < −$9,499. Shpresë për të shmangur humbjen. Kërkues Risku. Refuzon alternativën e favorshme, zgjedh 95% mundësi të humbësh $10,000
Probabilitet i ulët (efekti i mundësisë)
5% mundësi të fitosh $10,000 apo 100% mundësi të fitosh $501 5% × $10,000 = $500 < $501. Shpresë për fitime të mëdha. Kërkues Risku. Refuzon alternativën e favorshme, zgjedh 5% mundësi të fitosh $10,000 (lotaritë)
5% mundësi të humbasësh $10,000 apo 100% mundësi të humbasësh $501. 5% × (−$10,000) = −$500 > −$501. Frikë për humbje të mëdha. Kundërshtar risku. Pranon alternativën jo të favorshme 100% mundësi të humbasësh $501 (policat e sigurimit)
Burimi: Kahneman, 2011
1.2.6 Heuristika
Për herë të parë koncepti i heuristikës u paraqit nga fituesi i çmimit Nobel, Simon në vitin
1955, por studimi i ndikimit të saj në vendimmarrje u zhvillua në vitet ‘70-’80 nga
psikologët Tversky dhe Kahneman. Simon ishte krijuesi i Teorisë së Racionalitetit të
Kufizuar, ku përdori termin "mjaftueshmëri”, për të treguar situatën ku njerëzit pranojnë
zgjedhje të cilat janë “mjaftueshmërisht të mira” për qëllimet e tyre, por që nuk janë
optimale. Heuristika përdoret për të reduktuar përpjekjet mendore në vendimmarrje, por ajo
mund të çojë në tendenca sistematike psikologjike ose gabime në gjykim. Kur marrim
vendime apo gjykime, shpesh përdorim metoda të shkurtra mendore të njohur si heuristikë.
Në lidhje me vendimet që duhet të marrim, mund të ndodhë të mos kemi kohën apo burimet e
nevojshme për të krahasuar të gjithë informacionin para kryerjes së zgjedhjes, kështu që për
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
31
të na ndihmuar drejt një vendimmarrjeje më të shpejtë dhe efikase, përdorim heuristikën.
Mendja njerëzore sipas rrethanave të dhëna, mendon në dy mënyra të ndryshme. Keith
Stanovich dhe Richard West (2010) kanë përdorur për to përkatësisht termat Sistemi 1 dhe
Sistemi 2, terma që janë përdorur edhe nga Kahneman (fitues i çmimit Nobel në shkencat
ekonomike në vitin 2002), për të shpjeguar se njerëzit shpesh bëjnë zgjedhje të këqija për
shkak të dy sistemeve që përdor truri i tij (Brandes Institute, 2016). Sistemi 1 vepron
automatikisht, shpejt, pa u lodhur apo sforcuar, pa kontroll të vullnetshëm, në të krijohen
përshtypjet e para dhe ndjenjat të cilat shërbejnë si burim për besimet dhe zgjedhjet e
qëllimshme të Sistemit 2. Sistemi 2 e çon vëmendjen drejt aktiviteteve psikologjike të
mundimshme, si llogaritje të vështira, është i ndërgjegjshëm, arsyeton, merr vendime se çfarë
të bëjë, siguron vetëkontroll, kontrollon impulset e Sistemit1. Sistemi 1 përmban aftësi të
lindura (perceptimi i botës përreth nesh, njohja e objekteve, orientimi i vëmendjes, shmangia
e humbjeve, frika etj.), por edhe aktivitete psikologjike të shpejta dhe automatike të mësuara
nga praktika e përsëritur. Përshtypjet dhe impulset krijohen nga Sistemi 1 dhe nëse ato
mbështeten nga Sistemi 2, atëherë shndërrohen përkatësisht në besime dhe veprime të
vullnetshme. Kur Sistemi 1 është në vështirësi dhe nuk mund t’i përgjigjet një pyetjeje,
atëherë mobilizohet Sistemi 2.
Heuristika është ajo qasje ndaj zgjidhjes së problemeve që përfshin metoda praktike të cilat
nuk garantojnë të jenë optimale, por të mjaftueshme duke përshpejtuar proçesin e gjetjes së
një zgjidhjeje të kënaqshme dhe të përshtatshme. Heuristika përfshin veprime të shpejta
psikologjike që lehtësojnë ngarkesën mendore të njeriut, rregulla të thjeshta, efiçente, të
mësuara gjatë proceseve të cilat ndihmojnë për të shpjeguar si njerëzit marrin vendime, si
gjykojnë apo zgjidhin probleme kur përballen me situata të ndërlikuara apo në mungesë të
informacionit. Në shumicën e rasteve këto rregulla funksionojnë, por në raste te caktuara
çojnë në gabime sistematike apo tendenca psikologjike.
Në 2005, Kahneman dhe Frederick propozuan se heuristika funksionon sipas një proçesi të
quajtur zëvendësimi i atributit i cili ndodh në mënyrë të pavetëdijshme. Nëse për një pyetje të
vështirë nuk mund të gjendet një përgjigje e kënaqshme, Sistemi 1 do të gjeje një pyetje më të
lehtë që ka lidhje me të dhe do t’i përgjigjet asaj. Pyetja më e thjeshtë quhet pyetja heuristikë
ndërsa përgjigja e një pyetjeje me një tjetër, zëvendësim. Ky i fundit shërbeu si bazë për atë
që më vonë u quajt Qasja e Heuristikës dhe Tendencave Psikologjike. Në këtë këndvështrim,
heuristika është shpesh vulnerabël ndaj gabimeve në situata të cilat kërkojnë analizë logjike.
Sistemi 1 vepron saktë në situata të njohura apo parashikime afatshkurtra, por në situata të
caktuara është i prirur të kryejë gabime sistematike të cilat njihen si Tendenca. Sistemi 1
kupton shumë pak nga logjika dhe statistika, si dhe punon tërë kohën. Ngaqë punon
automatikisht dhe nuk mund të pushojë së punuari, gabimet e mendimit intuitiv është vështirë
t’i parandalosh. Tendencat nuk mund të shmangen gjithmonë sepse Sistemi 2 mund të mos e
“kapë” dot gabimin, ai duhet të jetë vazhdimisht vigjilent që të mund ta bëjë këtë, çka nuk
është praktike. Ajo që mund të bëhet është të mësojmë të njohim ato lloj situatash ku gabohet
më shpesh dhe të përpiqemi të shmangim gabime të mëdha me pasoja të mëdha.
Eksperimenti i zhvilluar me anë të problemës28 më poshtë, nga D. Kahneman ilustron më së
miri teorinë e sipërpërmendur:
28 Në librin “Thinking Fast and Slow”, 2011, fq. 28
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
32
Problema 4:
Një top dhe një shkop kushtojnë 1.1$. Sa është çmimi i topit, nëse ai kushton 1$ më pak se
shkopi?
Përgjigjja intuitive që të vjen ndër mend (e sugjeruar nga Sistemi 1), është 0.1$, por është e
gabuar. Nëse do të kryeni veprimet, përgjigja e saktë do të jetë 0.5$. Përse Sistemi 2 nuk e
mbajti nën vëzhgim sugjerimin e Sistemit 1? Sistemi 2 mbështeti një përgjigje intuitive të
cilën nëse do të ishte përpjekur pak, mund ta kishte refuzuar, kosto e kontrollit do të ishte
shumë e ulët: do të mjaftonin vetëm pak sekonda punë mendore. Njerëzit janë të prirur të
kenë shumë besim në intuitën e tyre, ata nuk e pëlqejnë lodhjen mendore dhe përpiqen ta
shmangin atë.
Eksperimentit të kryer nga Kahneman iu nënshtruan studentë të universiteteve më të mirë në
botë dhe më tepër se 50% e tyre gabuan, ndërsa në universitetet e rankuara më ulët, kjo
normë ishte më tepër se 80%, por problemi ishte tepër i lehtë sa mund të zgjidhej prej kujtdo.
Raste të tilla, por edhe te tjera, tregojnë se mungon motivimi apo përpjekjet e mjaftueshme,
pasi Sistemi 2 i këtyre njerëzve është ”dembel”. Pjesa e pakët që u përgjigjën saktë janë më
vigjilentë, më tepër aktivë intelektualisht, më tepër të prirur për të mos u kënaqur me
përgjigje në dukje tërheqëse, më skeptikë ndaj intuitës së tyre, më racionalë (Stanovich,
2009).
1.2.7 Sjellja financiare dhe vendimmarrja e investitorit në tregun e letrave me vlerë me
të ardhura fikse
Fusha e Financës së Sjelljes e ka fokusuar pjesën më të madhe të kërkimit të saj, mbi tregun e
aksioneve. Edhe pse pjesa dërrmuese e literaturës mbi tendencat psikologjike fokusohet mbi
investimet në aksione dhe në klasa të tjera aktivesh, argumentohet se të njëjtat parime janë të
aplikueshme edhe tek investimet në letra me vlerë me të ardhura fikse, (Bruce29 2016).
Qysh në vitet ’30, Graham eksploroi koncepte të tilla si ato të Kahneman për Sistemin 1,
(impulsiv) dhe Sistemin 2 (të ndërgjegjshëm) të cilët drejtojnë individin gjatë zgjedhjeve të
ndryshme. Në këtë kontekst, ai i kushtoi rëndësi të madhe30 vlerësimit të investimeve (me
vlerë fikse apo të ndryshueshme) duke besuar fort se çelësi i investimeve të suksesshme,
qofshin ato aksione apo obligacione, është të mund të mund mbash nën kontroll emocionet,
pasi armiku më i madh i investitorit është të jetë vetvetja (Bruce 2016).
Tregu i letrave me vlerë me të ardhura fikse tradicionalisht është menduar se dominohet nga
investitorë më pak impulsivë, më tepër afatgjatë, duke i “izoluar” ata nga një pjesë e mirë e
tendencave psikologjike të studiuara nga financa e sjelljes, (Paul dhe Jonson, 2014). Struktura
e tregut të letrave me vlerë me të ardhura fikse ka pësuar ndryshim kohët e fundit, veçanërisht
pas krizës financiare të vitit 2008, duke u bërë subjekt ndaj më tepër tendencave psikologjike,
(Paul dhe Jonson, 2014). Autorët prezantojnë konceptin e “migrimit të likuiditetit”, si pasojë
e përshtatjes së individëve dhe institucioneve ndaj ambientit të ri ekonomik dhe reformave
rregullatore. Koncepti lidhet me faktin se tregu i letrave me vlerë me të ardhura fikse i cili
tradicionalisht e ka siguruar likuiditetin nga institucionet, filloi të përballej me një fluks të
29 Brian Bruce, redaktor i revistës së sjelljes financiare si dhe anëtar bordi i institutit konsulent Brandes 30 Në librin e tij “Analysis of Securities”
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
33
madh investitorësh të vegjël (individualë). Pas krizës financiare të vitit 2008, investitorët
kthyen në kesh investimet e tyre në tituj pronësie dhe investuan në mënyrë agresive në
produkte me të ardhura fikse në Fonde Investimesh përgjatë periudhës 2009-2012, çka pasoi
me një numër shumë të lartë emetimesh të reja të obligacioneve. Këta investitorë vërshuan
drejt tregut të obligacioneve me likuiditete masive (Paul dhe Jonson, 2014). Një treg i tillë me
këtë fluks të ri investitorësh, është më i prekshëm nga faktorët e sjelljes dhe reagimet e
investitorëve. Gabimet njohëse apo emocionale të tyre, mund të rrisin inefiçencën e tregut
(Paul dhe Jonson, 2014). Për investitorët e tregut të letrave me vlerë me të ardhura fikse,
ndërgjegjësimi për faktorët e sjelljes, mund të çojë në vendimmarrje më të mirë dhe
identifikim më të mirë të mundësive investuese me çmim më të ulët dhe kthim më të lartë se
mesatarja (Bruce 2016), si dhe është vendimtar jo vetëm në drejtimin e tregut të sotshëm, por
edhe për atë të ardhshëm, (Paul, Jonson, 2014).
1.2.8 Sjellja financiare në tregun e pasurive të paluajtshme Faktorët e sjelljes të studiuar në literaturë për tregjet financiare, janë të vlefshëm për aplikim edhe në tregun e pasurive të paluajtshme, (Salzman dhe Zwinkels 2013; Descak 2017; Lowies 2012, Ananstasia dhe Suwitro 2015 etj.). Investimi në pasuri të paluajtshme kërkon zotërimin e një sasie të madhe informacioni në lidhje me karakteristikat e aktivit, për vetë rëndësinë që mbart ky vendim financiar. Sa më shumë të njohim faktorët të cilët ndikojnë sjelljen investuese, aq më tepër rritet kuptueshmëria dhe parashikueshmëria për vendimmarrjen në tregun e pasurive të paluajtshme. Sjellja gjatë vendimmarrjes për blerjen e një pasurie, është pjesë e zhvillimit të sjelljes financiare. Në thelb të proçesit investues qëndrojnë si faktorë objektivë, ashtu edhe ata subjektivë. Çmimi i një pasurie të paluajtshme është shpesh rezultat i negociatave individuale. Kjo disiplinë mund të konsiderohet si një ndër shkencat e sjelljes, për shkak të mungesës së efiçencës së këtij tregu (Ananstasia dhe Suwitro 2015). Shumë studime në Financën e Sjelljes, kanë si fokus vendimmarrjen financiare dhe investuese për pasuri të paluajtshme. Në studimin e tyre (Salzman dhe Zwinkels 2013), studiojnë sjelljen e investitorëve gjatë vendimmarrjes së tyre në kushte të pasigurisë për të investuar në pasuri të paluajtshme. Autorët hollandezë konkludojnë se sjellja dhe emocionet ndikojnë vendimmarrjen e investitorëve individualë në tregun e pasurive të paluajtshme. Si familjet, ashtu edhe firmat, nuk sillen racionalisht dhe kanë një pikëpamje të devijuar përkundrejt investimeve të tyre në këtë treg duke pësuar devijime në gjykim si optimizmi, vetëbesimi i tepruar, disponueshmëria dhe ankorimi (Salzman dhe Zwinkels 2013). Shiller31 (2015), tregon se investitori nuk është i vetëdijshëm për praninë dhe rëndësinë e psikologjisë në tregun e pasurive të paluajtshme. Kur këta investitorë u pyetën se cilët nga faktorët përshkruanin më mirë tendencat e fundit në çmimet e shtëpive: ata psikologjikë apo ata ekonomikë dhe demografikë, 87% e të anketuarve nuk e merrnin aspak në konsideratë ndikimin e psikologjisë në vendimmarrjen e tyre. Ananstasia dhe Suwitro (2015), krahasojnë faktorët që ndikojnë vendimmarrjen e blerësve në Indonezi, kur ata e përdorin shtëpinë që blejnë për të jetuar vetë në të apo për investim. Ata përdorin metoda sasiore për të përpunuar të dhënat e grumbulluara nga shpërndarja e pyetësorëve me pyetje të 5 shkallëve Likert, 100 individëve të cilët zotërojnë të paktën një pronë. Rezultatet tregojnë se investitorët i konsiderojnë më të rëndësishëm emocionet dhe faktorët psikologjikë sesa kundërpala tjetër. Konkretisht janë vetëbesimi i tepruar, bashkimi
31 Në librin e tij “Irrational Exuberance” (Iracionalitet me bollëk).
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
34
me turmën, llogarimbajtja mendore, dhe mospëlqimi i humbjeve, tendencat më të theksuara që ata shfaqin. Roli i financës së sjelljes në tregun e pasurive të paluajtshme, studiohet edhe për investitorin individual kroat (Descak, 2017), me anë të anketimit online për perceptimet e 293 individëve në Kroaci, si dhe përpunimit statistikor të të dhënave. Ata gjejnë se kroatët shfaqin tendencën e optimizmit, vetëbesimit të tepruar, ankorimit dhe bashkimit me turmën gjatë vendimeve për të investuar në tregun e pasurive të paluajtshme si dhe evidentojnë lidhje midis moshës si faktor demografik dhe masës së ndikimit të këtyre tendencave. Lowies (2012), studion rolin e faktorëve të sjelljes në vendimmarrjen investuese të manaxherëve të agjensive të pronave në Afrikën e Jugut. Për të kuptuar nëse aspekte të sjelljes ndikojnë periudhën e mbajtjes së investimit, nëse evidentohet prania e devijimeve në gjykim (tendencave psikologjike), apo rëndësia e ndjenjave dhe e përvojës në vendimmarrjen investuese, autorët iu drejtuan pyetësorë 29 manaxherëve të cilët merren me investime në pasuri të paluajtshme. Nëpërmjet përpunimit statistikor, autorët gjejnë se formulimi i problemit si dhe kundërshtia ndaj riskut, janë aspekte të rëndësishëm të sjelljes të cilët ndikojnë vendimmarrjen investuese në pasuri të paluajtshme (Lowies, 2012).
1.3. Faktorët e Sjelljes Financiare me ndikim në vendimmarrjen e Investitorit
Individual
“E vërteta është se problemi më madhor i investitorit, madje armiku i tij më i madh, është të
jetë vetvetja.”
- Benjamin Graham32 (2003)33
Mënyra se si mendojnë dhe ndihen investitorët ndikon mënyrën se si ata sillen kur marrin
vendime investuese. Në gamën e faktorëve të sjelljes financiare me ndikim në vendimmarrjen
investuese të individit, fokusi do të jetë kryesisht mbi faktorët psikologjikë. Këta faktorë
ndikojnë sjelljen e gjithë investitorëve, por ndryshojnë sipas tipareve të tij. Faktorë të tjerë të
rëndësishëm janë faktorët demografikë, toleranca ndaj riskut, si dhe lloji i personalitetit të
investitorit.
1.3.1 Tendencat Psikologjike
Investitorët duhet të jenë të ndërgjegjshëm për praninë e disa tendencave, anësive, devijimeve
në gjykim apo paragjykimeve të cilat pengojnë të menduarin objektiv të investitorit. Këto
ndikime njihen ndryshe si tendencat psikologjike të sjelljes. Bazuar në teoritë e fushës së
Financës së Sjelljes, autorë të ndryshëm bëjnë klasifikime të ndryshme të tendencave
psikologjike. Pompian (2011), i kategorizon ato në konjiktive (prirja për të vepruar duke
ndjekur rregulla praktike nga përvoja) dhe emocionale (prirja për të vepruar nisur nga
ndjenjat dhe jo në fakte). Paragjykimet njohëse përfshijnë: besimin e tepërt në vetvete,
heuristikën e përfaqësimit, ankorimin, kornizimin, disponueshmërinë, llogarimbajtjen
32 Investitor, ekonomist, dhe profesor në SHBA, konsiderohet si “babai” i vlerës së investimit. 33 Në librin e tij “Intelligent Investor”
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
35
mendore etj. Paragjykimet emocionale përfshijnë: mospëlqimin e humbjes, optimizmin dhe
tendencën për status quo.
Sipas klasifikimit të Shefrin (2000) tendencat psikologjike ndahen sipas dy teorive: heuristike
dhe asaj kornizuese. Teoria e parë përfshin: besimin e tepërt në vetvete, optimizmin e tepërt,
heuristikën e përfaqësimit, ankorimin, disponueshmërinë. Tendencat kornizuese përfshijnë:
mospëlqimin e humbjes, llogarimbajtjen mendore, efektin e çlirimit etj.
Kahneman dhe Tversky (1974) ishin pionerët e studimit të tendencave heuristike si:
ankorimi, heuristika e përfaqësimit dhe disponueshmëria. Waweru e të tjerë (2008), shtojnë
edhe dy tendenca të tjera tek ky faktor: shansi i lojtarit dhe vetëbesimi i tepruar. Të njëjtët
autorë përfshijnë në faktorin e sjelljes Teori e Perspektivës këto tendenca psikologjike:
mospëlqimi i humbjes, kundërshtia ndaj pendimit, dhe llogarimbajtja mendore si dhe e trajton
tendencën psikologjike Bashkimi me Turmën si faktor të veçantë të sjelljes financiare.
Bazuar në klasifikimin e fundit, po paraqesim tendencat psikologjike të grupuara sipas
faktorëve: heuristikë, teori e perspektivës dhe bashkimi me turmën.
1.3.1.1. Tendencat e bazuara në heuristikë
1. Përfaqësimi
Heuristika e përfaqësimit është vendimmarrje e bazuar në stereotip e cila shfaqet kur
gjykojmë probabilitetin që A përfshihet në grupin B, duke parë masën e ngjashmërisë së A -
së me B - në. Kjo ndodh pasi nuk marrim në konsideratë informacionin për probabilitetin e
ndodhjes së ngjarjes B.
Problema34 6: Beni preferon operën si dhe vizitat në muze. Gjatë fëmijërisë i pëlqente të
luante shah me familjarët dhe miqtë. Çfarë profesioni mendoni se ka ai tani që është rritur?
A. pjesë e orkestrës simfonike
B. tregtar
Një pjesë e mirë e njerëzve do të zgjidhnin alternativën A sepse përshkrimi i Benit përputhet
më mirë me stereotipin e mbajtur për muzikantin klasik sesa atë të tregtarëve. Por meqë këta
të fundit përbëjnë pjesën më të madhe të popullsisë, shanset që alternativa B të jetë e vërtetë,
janë shumë më të larta.
Në lidhje me investimet, heuristika e përfaqësimit është tendenca për të qenë pozitivë dhe
optimistë përkundrejt investimeve me ecuri të mirë kohët e fundit dhe më pesimistë ndaj
atyre me ecuri të keqe. Sipas Chen e të tjerë (2007) investitorët priren të blejnë aksione që
kanë pasur kthime të larta kohët e fundit si tregues orientues drejt një investimi të mirë. Ky
lloj paragjykimi shfaqet kur investitorët e etiketojnë investimin si atraktiv apo jo, duke marrë
për bazë performancën e tij më të fundit. Sipas Baker dhe Ricciardi (2014), investitorët blejnë
aksione pas rritjes së çmimeve me shpresën që ky trend të vazhdojë dhe nuk marrin aspak në
konsideratë blerjen, kur çmimet bien nën vlerën bazë të aksionit.
2. Tendenca e disponueshmërisë
Është preferenca nga vendimmarrësit për informacione dhe ngjarje që janë më të reja, që janë
vërejtur personalisht dhe janë më të memorizueshme, pasi ngjarjet e memorizueshme kanë
tendencë të zmadhohen më tepër dhe të shkaktojnë reagime emocionale. Sipas Marx dhe
34 Shembull ilustrues nga studiuesi Kahnemann
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
36
Weber (2012), tendenca e disponueshmërisë i referohet tendencës njerëzore për të gjykuar
gjasat e ndodhjes së një ngjarjeje ose frekuencën e ndodhjes së saj, nga lehtësia me të cilën
mund të merren shembujt e ngjarjes nga kujtesa35. Ndeshet kur mbivlerësojmë gjasat për
diçka që ndodh ose sepse një ngjarje e ngjashme është e ‘freskët‘ pasi ka ndodhur kohët e
fundit, ose sepse ndihemi të lidhur emocionalisht me një ngjarje të ngjashme të cilën mund ta
kemi përjetuar personalisht më parë.
Tendenca shtrembëron të kuptuarin e risqeve të vërtetë, çka mund të ketë ndikime
katastrofike. Lehtësia e të kujtuarit sugjeron që ngjarjes i jepet një probabilitet më i lartë që të
ndodhë, nëse ajo mund të kujtohet më lehtë nga individi (Dervishaj, 2018). Kur marrim
vendime, ne ndikohemi nga ato që kujtojmë të cilat nga ana e tyre ndikohen nga pritshmëritë,
qëndrimet, ndjenjat, trajtimi në media (internet, radio, televizioni) etj. Ngjarje të cilat ndodhin
rrallë, zakonisht perceptohen edhe më fuqishëm tek publiku pas trajtimit të përsëritur që u
bëhet nga mediat duke rritur gjasat për t’i kujtuar ato, veçanërisht në kohën pas ngjarjes.
Vlerësimi i probabilitetit të një ngjarjeje bazuar në proçesin e të kujtuarit të saj është i gabuar.
Për shembull, pas një aksidenti me makinë, probabiliteti për të bërë një tjetër aksident të tillë
vlerësohet shumë më i lartë sesa është realisht. Një studim i kryer nga Simonsohn e të tjerë
(2008), gjen se njerëzit janë më të prirur të sigurojnë pasurinë apo jetën e tyre nga një
fatkeqësi natyrore pas ndodhjes, sesa para ndodhjes së saj. Një tjetër shembull i dhënë nga
Kahneman (2011), tregon ndikimin e kësaj tendence në rastin e një fatkeqësie ajrore: në rast
aksidenti ajror, aksionet e shoqërisë së fluturimit pësojnë një rënie të menjëhershme të çmimit
të tyre deri rreth javës së parë pas ndodhjes së fatkeqësisë dhe vetëm pasi ngjarja fillon të
harrohet, çmimet e aksioneve fillojnë të rriten sërish.
3. Ankorimi
Tendenca ndodh kur individi lejon një informacion të caktuar të kontrollojë proçesin vetjak
njohës vendimmarrës. Kur lind nevoja për parashikimin apo vlerësimin e një sasie të
panjohur, njerëzit i referohen një vlere të caktuar dhe vlerësimi i tyre përafrohet me atë vlerë.
Kjo vlerë shërben si “spirancë për ankorim”. Në kushtet e vendimmarrjes për vlerën e
blerjes së një shtëpie, çmimi i kërkuar nga shitësi është patjetër orientues.
Investitorët e aktiveve financiare që shfaqin tendencën e ankorimit, zakonisht mbajnë
investime që u ka rënë vlera sepse ata e “ankorojnë” vlerësimin e tyre për vlerën e drejtë, me
çmimin fillestar të blerjes dhe jo me vlerën e brendshme të tyre. Me shpresën se çmimi i
aktivit do të arrijë çmimin fillestar të blerjes, duke mbajtur investimin ata ndëmarrin më tepër
risk. Ankorimi mund të jetë shkak për vendimmarrje të gabuar investuese: investitori blen një
aktiv të nënvlerësuar apo shet një aktiv të mbivlerësuar; ose nuk blen një aktiv të
nënvlerësuar dhe blen/mban një aktiv të mbivlerësuar. Për realizimin e objektivave të
caktuara (një normë kthimi apo sasie të ardhurash neto), zakonisht si “spiranca” shërbejnë
vlerat historike (çmimet e blerjes).
Indeksi i ankorimit – mat devijimin e ankorimit.
Shembulli36 në vijim ndihmon të kuptojmë tendencën dhe indeksin e ankorimit:
Përgjigjuni pyetjeve më poshtë, duke i trajtuar si pyetje të shkëputura nga njëra-tjetra:
35 Referuar burimit online: Tutor2u Economics (Behavioral Economics) 36 Shembull i marrë nga libri i David Kahnemann, “Thinking Fast and Slow”
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
37
A mendoni se mosha e vdekjes së Gandhit ishte më e madhe se 114 vjeç, hamendësojeni atë.
A mendoni se mosha e vdekjes së Gandhit ishte më e madhe se 35 vjeç, hamendësojeni atë.
Vlera e hamendësuar për pyetjen e dytë do të ndryshonte nga e para, përkatësisht më e vogël,
duke treguar efektin e ankorimit (Dervishaj, 2018). Pyetjet shërbyen si eksperiment për
matjen e indeksit të ankorimit. Nga përllogaritjet mesatarja e përgjigjes së parë ishte 95,
ndërsa e së dytës 52. Indeksi i ankorimit llogaritet si raport i diferencës së mesatareve të
përgjigjeve me diferencën e “spirancave” të dhëna si dhe shprehet në përqindje. Në rastin
tonë efekti i ankorimit është i konsiderueshëm: (95-52)/(114-35)=54,4%
- Indeksi është 100% për njerëzit që përdorin krejtësisht vlerën “spirancë” për
vlerësimin që bëjnë.
- Indeksi është 0% per njerëzit të cilët nuk i referohen aspak spirancës.
Northcraft dhe Neale 37 (1987) studiojnë tendencën e Ankorimit tek vendimmarrja e
studentëve dhe agjentëve të pasurive të paluajtshme. Ata parashikojnë se një “spirancë” e
zgjedhur në mënyrë arbitrare, do të ndikojë në vlerësimet e çmimeve të pasurive të
paluajtshme. Në eksperimentin e tyre, ata zbulojnë se çmimi i kërkuar fillestar i një shtëpie,
shërbeu si “spirancë” (për t’u ankoruar) gjatë vendimmarrjes, ku të gjitha të dhënat e tjera
lidhur me pasurinë e paluajtshme dhe vendndodhjen e saj u mbajtën të pandryshueshme.
Gjatë vendimmarrjes së tyre investuese, investitorët shpesh bazohen në informacionin më të
parë të cilin ata ndeshin (p.sh. çmimi i blerjes së një aksioni) dhe e kanë të vështirë të
azhornojnë qëndrimin e tyre me informacionin e ri. Për të shmangur tendencën në fjalë gjatë
vendimmarrjes së tyre, investitorët duhet të mos i referohen vetëm një burimi specifik
informacioni, por një numri më të gjerë alternativash invesuese.
4. Gabimi i lojtarit
Pamundësia e të kuptuarit të probabilitetit shkakton gabime në hamendësime lidhur me
ngjarje të ardhshme të cilat pritet të ndodhin. Sipas tendencës së gabimit të lojtarit, individi
me pa të drejtë, beson se ndodhja e një ngjarjeje të rastësishme ka më pak gjasa të ndodhë pas
ndodhjes së një ngjarjeje ose një serie ngjarjesh të ngjashme me të. Kjo logjikë është e
gabuar, sepse ndodhja në të shkuarën e ngjarjeve nuk ndryshon mundësinë e përsëritjes së
tyre në të ardhmen. Për shembull, nëse hedhim një monedhë 20 herë dhe ajo bie “kokë”,
çdokush mund të parashikojë se hedhja e monedhës tjetër ka më shumë gjasa të bjerë "pilë",
çka është e gabuar pasi probabiliteti që një monedhë të bie “kokë” është gjithmonë ½. Çdo
hedhje e monedhës është një ngjarje e pavarur, që do të thotë se çdo hedhje e mëparshme nuk
ka asnjë ndikim në hedhjen e ardhshme. Një tjetër shembull mund të gjendet në marrëdhëniet
e njerëzve me makinat e lojërave të fatit. Ka njerëz që “bllokohen” në një makinë të vetme
për orë të tëra duke besuar që pas çdo humbjeje i afrohen edhe shumë më radhës kur mund të
fitojnë. Ajo që këta lojtarë nuk kuptojnë, është se për shkak të mënyrës se si këto makineri
janë programuar, probabiliteti për të fituar është i njëjtë për çdo tërheqje (njësoj si hedhja e
monedhës), kështu që nuk ka rëndësi nëse luhet me një makinë që sapo ka bërë dikë fitues,
apo me një tjetër ku nuk ka fituar askush kohët e fundit.
37 Gjetjet e tyre mbi tendencën e Ankorimit, përputhen me studimet e Slovic dhe Liteshtajne (1971) dhe Tversky dhe Kahneman (1974).
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
38
Në situata të caktuara, investitorët mund ta shfaqin lehtësisht këtë tendencë. Për shembull, ka
investitorë që mendojnë se duhet të mbyllin një pozicion, pra të shesin një aksion i cili është
tregtuar dhe vlerësuar për një periudhë të gjatë kohe me çmim të lartë duke besuar se
pozicioni do të reshtë së përmirësuari. Anasjellas, ka investitorë që vazhdojnë të mbajnë
aksione që u ka rënë çmimi disa herë radhazi sepse e gjykojnë "të pamundur" një rënie të
mëtejshme të tij. Fakti që një aksion ka vijuar të rritet në mënyrë të qëndrueshme në disa
seanca tregtimi, nuk do të thotë se ka më pak gjasa të rritet gjatë seancës pasardhëse. Kur
ngjarjet janë të shkëputura dhe nuk varen nga njëra – tjetra, probabiliteti për ndodhjen e
rezultatit të ardhshëm nuk ndryshon, sido që të ketë qenë rezultati i mëparshëm. Shitja e
aksionit nisur vetëm nga besimi se trendi i shkuar mund të ndryshojë krejt papritur, është
iracionale. Investitorët duhet të bazojnë vendimet e tyre në analiza bazë apo teknike përpara
se të përcaktojnë se çfarë do të ndodhë me një trend.
5. Tendenca për vetëbesim të tepruar
Sipas Glaser dhe Weber (2010), me anë të kësaj tendence njerëzit mbivlerësojnë saktësinë e
gjykimit tyre ose “fryjnë” subjektivisht probabilitetin që një rezultat i caktuar të ndodhë.
Gjatë proçesit të kryerjes së një detyre të caktuar, njerëzit janë të prirur të kenë besim të
tepruar në aftësitë dhe njohuritë e tyre për realizimin e saj. Është një paragjykim i mirëfilltë
sipas të cilit individi në mënyrë subjektive beson në gjykimin përkatës më tepër se ç’duhet të
besojë objektivisht. Njihen tre forma të tij: (1) mbivlerësimi i rezultateve aktuale; (2)
mbivlerësimi i rezultateve në raport me rezultatet e të tjerëve; (3) mbivlerësimi i saktësisë së
informacionit të zotëruar.
Tendenca ndikon në vendimet financiare të investitorëve dhe manaxherëve, çka mund të
rezultojë në pasoja serioze, siç janë dështimet e start-up-eve (Camerer and Lovallo, 1999).
Sipas një anketimi 38 të 300 menaxherëve rezultoi se 74% e tyre besonin se kishin
performancë mbimesatare dhe 26% performancë mesatare, pra të gjithë besonin se
performanca e punës së tyre ishte mesatare ose më e mirë (Dervishaj, 2018). Kategorizohet si
tendenca psikologjike më e lehtë pre e së cilës mund të biesh, si dhe konsiderohet si
shkaktare e grevave, luftërave, flluskave dhe krizave financiare.
Nëse niveli i besimit në gjykim dhe saktësia e këtij gjykimi do të përputheshin, gjykimet me
besueshmëri 100% do të ishin 100% të sakta, ato me besueshmëri 90% do të ishin të sakta
90% të kohës, dhe kështu me radhë për çdo nivel besimi39. Ka një vijë të hollë ndarëse midis
besimit dhe besimit të tepërt: i pari është një vlerësim realist mbi aftësitë e veta, i dyti një
vlerësim tepër optimist i tyre.
Sipas Odean (1998) tendenca për vetëbesim të tepërt është e korreluar pozitivisht me numrin
e tregtimeve në tregun e bursës. Barber and Odean40 (2001) tregojnë se investitorët me besim
të tepërt gjykojnë se kanë aftësi më të mëdha se të tjerët në zgjedhjen e aksioneve apo të
momentit për të ndryshuar një pozicion.
38 "Behaving Badly", James Montier, 2006. 39 ”Investor Behaviour”, 2014 40 Barber dhe Odean (2001) studiojnë sjelljen gjatë tregtimeve dhe dallimet gjinore për një mostër prej 35,000 individësh gjatë një periudhe gjashtë vjeçare. Gjetjet e tyre tregojnë se meshkujt tregtojnë më shpesh sesa femrat. Krahasuar me gratë, ata tentojnë të shesin aksionet në kohë të papërshtatshme duke pasur kosto më të larta tregtare. Gratë në përgjithësi tregtojnë më pak dhe kanë kosto më të ulëta tregtimi.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
39
Për t'i rezistuar këtij paragjykimi, investitorët duhet të pranojnë shenjat e vetëbesimit të tepërt
si atribuimi i fitimeve afatshkurtra, njohurive dhe aftësive superiore.
Performanca afatshkurtër mund të jetë më shumë çështje fati sesa aftësie në zgjedhjen e
letrave me vlerë apo të kohës së duhur së investimit. Realisht, tregu ka mundur të fusë në
“grackë” shumë profesionistë me vetëbesim të tepruar, e jo më investitorët individualë të cilët
kanë një nivel më të ulët informacioni, intuite apo aftësish analitike krahasuar me të parët.
Sipas një studimi të kryer nga Bloomfield, Libby dhe Nelson, (1999), tendenca e vetëbesimit
të tepërt shfaqet në formë më të theksuar nga investitorët më pak të informuar krahasimisht
me ata më të informuar.
Në kontekstin e pasurive të paluajtshme, një individ i papërvojë i cili kohët e fundit ka shitur
pronën e tij për një çmim më të lartë krahasuar me çmimin e blerjes, ka gjasa të shfaqë një
nivel të lartë vetëbesimi kur kërkon të blejë aktivin e ardhshëm në pasuri të paluajtshme. Si
rrjedhim, ai mund të paguajë një sasi më të lartë parash për ta blerë atë ose të mos pranojë një
alternativë të leverdisshme investuese. Nga studimi i vetëbesimit të ndërtuesve të pasurive të
paluajtshme, (Wang e të tjerë, 2000), rezulton se ndërtimi me tepri i tyre në kushtet e rritjes
së vrullshme të çmimeve, ndikon tendencën e vetëbesimit të tepërt.
1.3.1.2. Tendencat e Teorisë së Perspektivës
1. Kundërshtia ndaj Pendimit
Pendimi është një ndjenjë përgjegjësie për humbjen ose zhgënjimin. Rezultatet e
vendimmarrjes së shkuar ndikojnë vendimmarrjen e sotme, por ndjenja e pendimit për një
vendim të shkuar është kaq e fortë, sa mund ta devijojë atë. Duke iu referuar fuqishëm
përvojës së kaluar, pendimi mund të mos lejojë ‘kapjen’ e mundësive të reja. Nga frika se
mos pendohen në të ardhmen, njerëzit kur marrin vendime përpiqen të shmangin zgjedhje të
gabuara duke u nisur nga zgjedhjet që ata kanë bërë në të shkuarën. Tendenca përshkruan
predispozitën për të shmangur ndjenjën e pendimit pas marrjes së një vendimi të keq.
Investitorët që shfaqin këtë tendencë, ndërmarrin më pak risk, për të ulur mundësitë për
rezultate të këqija. Tendenca mund të shpjegojë hezitimin e investitorit për të shitur
investimet e rezultuara me humbje, thjesht dhe vetëm për të mos pranuar faktin se
vendimmarrja ka qenë e keqe, fakt i cili nxit përjetimin e ndjenjës së pendimit.
2. Mospëlqimi i Humbjeve
Mospëlqimi i humbjeve është një formë e kundërshtisë ndaj ndjenjës së pendimit. Si pasojë,
investitori mund të mbivlerësojë rezultatet negative afatshkurtra dhe të nënvlerësojë rezultatet
pozitive afatgjata si dhe avantazhet nga proçesi i diversifikimit.
Nën ndikimin e Mospëlqimit Miopik të Humbjeve, investitorët, tepër të shqetësuar nga
ndikimi negativ i humbjeve krahasuar me ndikimin pozitiv të së njëjtës shumë absolute të
fituar, pozicionohen ndaj investimeve me një qasje tepër afatshkurtër. Ata fokusohen më
tepër ndaj paqëndrueshmërisë afatshkurtër të investimeve. Edhe pse është thuajse e zakontë
që vlera e një aksioni të pësojë luhatje me disa pikë përqindjeje për periudha kohore shumë të
shkurtra, një investitor miopik reagon negativisht ndaj tyre. Për këtë arsye, primi që aksionet
japin, duhet të jetë mjaftueshëm i lartë, sa të balancojë kundërshtinë ndaj humbjeve të këtij
lloji investitori.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
40
3. Llogarimbajtja mendore
Sipas Thaler, 1999 tendenca 41 përpiqet të përshkruajë proçesin përmes të cilit njerëzit
kategorizojnë dhe vlerësojnë rezultatet ekonomike (Dervishaj, 2018). Njerëzit krijojnë llogari
të shumëfishta psikologjike lidhur me të ardhurat. Individi mund të përdorë buxhete të
ndryshme mujore për t’u ushqyer në shtëpi apo në restorant, si dhe të reduktojë një lloj
blerjeje duke mos kufizuar një tjetër lloj, edhe pse të dyja shpenzimet realizohen nga i njëjti
burim. Tendenca na nxit të kategorizojmë (grupojmë) paratë në ‘kuti të ndryshme mendore’
dhe vetëm pas kësaj, të merren vendime lidhur me përdorimin e tyre. Është një formë
psikologjike e cila ndodh në mënyrë të pandërgjegjshme dhe nënkupton: kjo sasi parash do të
përdoret për një gjë dhe kjo për një tjetër.
I referohemi rastit të një individi që luan dhe fiton në kazino. Lojtari i cili realizon të ardhura
në kazino, në analogji me investitorin që fiton të ardhura nga investimet, nuk i kishte më parë
paratë që sapo fitoi. Ky fakt e nxit atë të rrezikojë në lojë "paratë e fituara" e jo ato të
kursyera. Por në realitet, paraja është e zëvendësueshme, që do të thotë vlera e saj nuk
pasqyron se si dhe ku e ka origjinën. E rëndësishme është kostoja, jo origjina e parave.
Një tjetër shembull i cili konkretizon konceptin e llogarimbajtjes mendore është
disponueshmëria e individit për të paguar me kartë krediti sesa në kesh si dhe për të blerë më
tepër të mira kur paguhet me kartë sesa me lekë në dorë. Njerëzit i strukturojnë mendërisht
aktivet në aktive që i përkasin të ardhurave aktuale, pasurisë aktuale ose të ardhurave të
ardhshme dhe kjo ndikon sjelljen e tyre, pasi llogaritë nuk zëvendësojnë njëra-tjetrën dhe
prirja për të konsumuar nga çdo llogari është e ndryshme. Investitorët zakonisht nuk e
perceptojnë lidhjen ndërmjet llojeve të ndryshme të aktiveve (Thaler,1999). Ata i
konsiderojnë të ardhurat nga investime të ndryshme si ato në pasuri të paluajtshme, në tregun
e aksioneve apo edhe të ardhurat e realizuara nga puna, si vendime të shkëputura investuese.
1.3.1.3 Tendenca për t’iu bashkuar turmës
Krizat financiare kanë ndodhur dhe janë përsëritur shpesh në tregje financiare. Si mund të
shpjegohet ndodhja e ripërsëritur e tyre? Përgjigja mund të gjendet në atë çka disa njerëz
besojnë se është një tipar njerëzor: sjellja sipas “turmës”, sipas të cilës individët imitojnë
veprimet (irracionale apo të gabura) e një grupi më të madh (Dervishaj, 2018).
Një prej shkaqeve të krijimit të kësaj tendence, është presioni që ushtron shoqëria për
konformitet. Zakonisht njerëzit natyrshëm dëshirojnë të pranohen nga grupi e jo të ndihen të
përjashtuar, prandaj të sjellurit sipas mënyrës së grupit është mënyra më e mirë për t'u bërë
pjesë e tij. Një tjetër shkak është logjika e përbashkët se nuk mundet që pjesa më e madhe e
grupit ta ketë gabim. Edhe pse mund të vihet në dyshim saktësia apo racionaliteti i një
veprimi të caktuar, përsëri ekziston prirja për të ndjekur sjelljen e grupit duke besuar se ata
dinë diçka më shumë, gjë e cila zakonisht ndodh kur individi ka mungesë përvoje.
Investitorët e shfaqin shpesh këtë tendencë, por fakti që turma të tëra janë duke investuar në
aksione të një kompanie, të një sektori apo rajoni, nuk do të thotë se është veprimi i duhur për
një investitor. Tregu është pazgjidhshmërisht i lidhur me pjesëmarrësit e tij: reagimet
individuale ndikojnë në zhvillimet e tregut dhe anasjelltas. Nevoja e njerëzve për përkatësi në
41 Koncepti është krijuar për herë të parë nga Richard Thaler
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
41
shoqëri si dhe për komunikim ndërveprues, luan rol kritik në momente krizash ku individët e
papërvojë nga pasiguria, ndjekin moton "të tjerët dinë më shumë". Bashkimi me turmën është
tendenca bazë në shpjegimin e flluskave dhe krizave të tregut.
Ekzistojnë disa elemente që ndikojnë sjelljen e një investitori që shfaq këtë tendencë, si për
shembull: vetëbesimi i tepërt, vëllimi i investimeve etj. Sa më vetëbesues të jenë investitorët,
aq më pak bien ata pre e tendencës dhe aq më shumë mbështeten në informacionin e tyre
vetjak për marrjen e vendimeve investuese. Për më tepër, shfaqja e kësaj tendence varet edhe
nga fakti nëse investitori është individual apo institucional: të parët priren të imitojnë
veprimet e të tjerëve në marrjen e vendimeve për investime më shumë sesa të dytët
(Goodfellow, Bohl dhe Gebka, 2009, fq. 213). Waweru e të tjerë (2008) gjejnë se vendimet e
një investitori për të blerë apo shitur një aktiv financiar ndikohen ndjeshëm nga vendimet e të
tjerëve. Për vendime të tjera si: zgjedhja e llojit të investimit, kohëzgjatja e mbajtjes së tij dhe
vëllimi i tregtimit, investitorët duket se janë më pak të ndikuar nga tendenca e ndjekjes së
turmës (Waweru e të tjerë, 2008).
Në tregjet e kapitalit shembulli i sjelljes së ndjekjes së turmës është i përditshëm. Njerëzit me
informacione të kufizuara ndjekin ata që mendojnë se janë më të informuar ose kanë njohuri
më të mirë. Kjo sjellje edhe njëherë hedh poshtë racionalitetin e agjentëve të tregut që
supozon teoria ekonomike standarde.
Sjellja sipas grupit ndikon fuqishëm vendimmarrjen individuale (Shiller42, 2015). Nga një
tjetër studim i të njëjtit autor në vitin 2005, tendenca e sjelljes sipas grupit nxit vlerësim të
gabuar të çmimeve dhe krijim të flluskave spekulative.
1.3.2 Faktorët demografikë
Studiuesit kanë studiuar shumë karakteristika socio-demografike si raca, gjinia, statusi
martesor, mosha, arsimi, niveli i njohurive financiare, profesioni, pasuria për të ndihmuar në
shpjegimin e dallimeve në sjelljen e investitorëve (Christelis e të tjerë, 2013).
Gjinia
Literatura mbi dallimet gjinore në sjelljen e investitorëve thekson ndryshimet në mënyrën se
si burrat dhe gratë investojnë, ku gratë investojnë në mënyrë më konservative se burrat.
Investitorët meshkuj me vetëbesim të tepruar i kanë pritshmëritë e fitimeve më të larta sesa
ato janë realisht duke i bërë ata të investojnë më tepër madje edhe në raste kur pritshmëritë
reale për fitime janë negative. Modelet e vetëbesimit të tepruar parashikojnë se meshkujt janë
më vetëbesues se femrat, kështu që ata do të tregtojnë më shumë dhe do të performojnë më
keq se ato, duke u bërë shkak që fitimet e tyre të ulen më shumë se ato të femrave. Barber dhe
Odean (2001) studiojnë tendencën e vetëbesimit të tepruar për të shpjeguar këtë fenomen.
Duke u bazuar në studimin e tyre, vetëbesimi i tepruar i bën investitorët të tregtojnë më tepër
në tregun e aksioneve. Në bazë të këtij studimi, me anë të gjinisë matet vetëbesimi i tepruar
dhe ndikimi në numrin e lartë të tregtimeve. Duke analizuar të dhënat tregtare nga një firmë
brokerimi, ata tregojnë se meshkujt tregtojnë 45% më shumë se femrat, tregtim i cili e
zvogëlon kthimin neto prej 2.65% për burrat krahasuar me 1.72% për gratë. Mundësia për
42 Libri “Irrational Exuberance” botim i vitit 2015
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
42
vetëbesim të tepruar te meshkujt në vlerësimin e letrave me vlerë mund të shkaktojë
zgjedhjen e strategjive më të rrezikshme ose investimin në më pak aktive të tilla si: letra me
vlerë të tregut të parasë, obligacione apo pasuri të paluajtshme.
Statusi martesor
Gjithashtu, këto diferenca janë më të dukshme midis meshkujve të martuar dhe atyre të
pamartuar. Kjo tregon se martesa është e rëndësishme në konkluzion pasi kur meshkujt janë
në çift, janë të prirur të marrin vendime më pak të nxituara ndikuar nga prania e partnerit
tjetër femër, nga rritja e përgjegjshmërisë si pasojë e krijimit të familjes e si pasojë e rritjes së
përgjegjësive të tyre.
Të ardhurat
Disa studime kontrollojnë për efektet e të ardhurave në sjelljen e investitorëve. Për shembull,
Agnew (2006) konstaton se të ardhurat më të larta, çojnë në më pak tendenca psikologjike të
sjelljes, duke marrë vendime më të mira. Çiftet dhe familjet me të ardhura të ulta përballen
shpesh me sfida më të mëdha financiare si papunësia, varfëria, si dhe nivele të ulëta njohurish
financiare dhe aftësish njohëse, (Kim, Gutter dhe Spangler, 2017).
Arsimimi
Në një studim43 të kryer nga Emmons dhe Noeth, (2015), studiohet vendimmarrja financiare e
familjeve me nivel të ndryshëm arsimimi. Autorët matën cilësinë e vendimmarrjes financiare
të familjeve. Ata vunë re se ‘shëndeti’ financiar i tyre lidhej ngushtë me nivelin e arsimimit:
sa më i lartë ky nivel, aq më i madh diversifikimi i aktiveve, më e ulët leva financiare, duke
çuar në një nivel më të lartë të akumulimit të pasurisë.
Përvoja
Njerëzit me nivel të ulët përvoje e kanë të vështirë të realizojnë investime të mira. Përvoja në
investime është mjeti më i mirë për të menaxhuar investimet riskoze sepse rrit nivelin e
besueshmërisë së investitorit, (Awais e të tjerë, 2016). Sjellja e investitorit ndikohet nga
përvoja e shkuar. Përvoja e suksesshme me investimet rrit tolerancën ndaj riskut dhe mund të
gjenerojë kthime të larta. Këto gjetje për mbajtjen e aktiveve më riskoze i mbështesin edhe
Roszkowski dhe Davey, (2010). Awais e të tjerë, (2016), gjejnë se cilësia e vendimeve
investuese rritet me rritjen e përvojës investuese.
Mosha
Në faza të ndryshme të jetës së një individi, vendimet investuese të cilat ai ndërmerr janë të
ndryshme, për shkak të faktorit moshë. Kjo lidhet edhe me aftësinë për të shfaqur tendenca të
ndryshme psikologjike në masa të ndryshme, por edhe nga shkalla e ndryshme e tolerancës
ndaj riskut që ata përballojnë.
43 U morën në studim vetëm kryefamiljarët me moshë të paktën 40 vjeç – sepse deri në moshën 40 vjeç pjesa më e madhe e të rriturve i kanë përfunduar studimet. Këto familje u ndanë në katër grupe: 1. Ata pa diplomë të shkollës së mesme, 2. Ata me diplomë të shkollës së mesme, 3. Ata me diplomë bachelor, 4. Ata me diplomë masteri
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
43
Në një anketim të 300 specialistëve të tregut financiar skandinav si dhe të 213 studentëve u
gjet një ndikim shumë i madh i tendencës së ankorimit mbi pritshmëritë e studentëve për
kthimin e aksioneve, krahasuar me tendencën e shfaqur nga specialistët, çka do të thotë se
mosha dhe përvoja ndikojnë këtë tendencë psikologjike (Kaustia, Alho, Puttonen, 2008).
Profesioni
Është faktor i rëndësishëm me ndikim në vendimmarrje, (Bhavani dhe Shetty, 2017; Das dhe
Jain 2014). Levišauskaitė dhe Kartašova (2012), përpiqen të identifikojnë lidhjen midis
punësimit dhe përvojës së investitorëve individualë lituanezë, sjelljes së tyre dhe vendimeve
të marra në tregjet financiare. Ata gjetën se punësimi, arsimimi në drejtim ekonomik dhe
përvoja e fituar ndikojnë sjelljen vendimmarrëse në tregun e kapitaleve në Lituani.
1.3.3 Modeli 5-faktorial i Personalitetit
Një faktor tjetër i rëndësishëm në vendimmarrjen financiare është tërësia e tipareve të
personalitetit që karakterizojnë investitorin. Personaliteti është tërësia e tipareve të lindura
dhe të fituara që e dallojnë një individ nga të tjerët. Tipare të tilla si besimet, qëndrimet,
motivet, vlerat, emocionet, aftësitë dhe opinionet e njerëzve, tiparet fiziko-psikomotorike dhe
njohëse, formojnë personalitetin. (Hogan dhe Hogan 1989). Të qenurit i vetëdijshëm për
tiparet e personalitetit, mund t'i mundësojë një personi kapërcimin e emocioneve dhe
tendencave psikologjike gjatë ballafaqimit me zgjedhje të ndryshme financiare. Njohja e
vetvetes mund të ndihmojë individin në përdorimin më efektiv të informacionit në
përmirësimin e cilësisë së vendimmarrjes. Profilizimi i investitorëve në bazë të tipareve të
personalitetit ndihmon investitorët të zvogëlojnë ndjeshmërinë e tyre ndaj tendencave të
sjelljes përmes programeve të përshtatura për investitorët (Pompian dhe Longo, 2004). Për
çdo tipar të personalitetit, investitorët do të njohin tendencat psikologjike përkatëse që
ndikojnë ndjeshëm vendimmarrjen financiare (Bashir e të tjerë, 2013, fq. 279).
Njohja e personalitetit të investitorëve mund t'u vijë në ndihmë edhe këshilluesve financiarë
për të krijuar portofola më të mirë (Pan dhe Statman, 2012). Nëse mund të identifikojmë
llojin e investitorit të cili i përkasim si dhe sjelljet iracionale që shfaqim, do të rriten gjasat
për kapërcimin e këtyre sjelljeve si dhe afrimin drejt objektivave financiare (Pompian, 2012).
Personaliteti i individëve mund të vlerësohet duke përdorur modele të ndryshme si Modeli i
Personalitetit BB & K i propozuar nga Bailard e të tjerë (1986), Treguesi Myers-Briggs Type
nga Myers dhe McCaulley (1985), Pesë Tiparet e mëdha të personalitetit nga McCrae dhe
Costa Jr (2009) etj.
Modeli pesëfaktorial44 i tipareve të personalitetit është paradigma dominuese në kërkimin e
personalitetit duke u bërë kështu një nga modelet më të zakonshme dhe më efektive në
studimet e tipareve. Përshtatshmëria e Modelit 5-faktorial në të gjitha kulturat u testua nga
McCrae dhe Costa Jr (1997). Duke përdorur modelin pesëfaktorial të tipareve të personalitetit
si dhe të tjerë matës që përcaktojnë personalitetin, Durand, Newby dhe Sanghani (2008)
zbulojnë se tiparet e personalitetit janë të lidhura me një gamë të gjerë vendimesh dhe
44 Big Five Personality Factor
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
44
rezultate investimesh. Pesë Faktorët e Mëdhenj emërtohen si vijon: të qenurit të hapur ndaj
përvojës, përgjegjshmëria, ekstraversioni, gatishmëria dhe neuroticizmi ose qëndrueshmëria
emocionale (Borghans e të tjerë, 2008). Modeli pasqyron bashkëveprimin e investitorit
individual me botën sipas tipareve të tij të personalitetit gjatë përballjes së tij me tendencat
psikologjike të sjelljes.
1. Të qenurit të hapur ndaj përvojave të reja
Individët e këtij lloji përshtaten lehtë dhe kanë tendencë të kenë ide të reja dhe vlera unike.
Ata janë të prirur për të pranuar besime sociale, politike dhe etnike të reja; preferojnë
thjeshtësinë ndaj paqartësisë, janë kureshtarë dhe origjinalë; janë të prirur të kuptojnë gjërat
shpejt, kanë imagjinatë të gjallë dhe ide interesante (Sadi e të tjerë, 2011).
2. Përgjegjshmëria dhe ndërgjegjshmëria
Tiparet kryesore të këtij lloji personaliteti janë vetë-disiplina, kompetenca, rregulli dhe
përmbushja e detyrave. Njerëzit e ndërgjegjshëm janë të përgjegjshëm, të besuar, të
qëndrueshëm, të strukturuar (Sadi e të tjerë, 2011), të organizuar dhe janë të prirur të ndjekin
regjim, janë gjithmonë të përgatitur dhe u kushtojnë vëmendje detajeve. Investitorët e këtij
lloji personaliteti kanë prirjen të besojnë se investimet e tyre janë më të mira se ato të
investitorëve të tjerë (Jamshidinavid e të tjerë, 2012).
3. Ekstraversioni
Individët e këtij lloji personaliteti janë lehtësisht të ndikueshëm nga jashtë, kanë vetëkontroll
të ulët, karakterizohen nga vullneti i ulët, pakujdesia, fleksibiliteti, ndjeshmëria, humori i
mirë, shoqërueshmëria dhe nga mungesa e parimeve, u pëlqen të dalin, janë entuziastë dhe
“llafazanë” (Sadi e të tjerë, 2011).
4. Gatishmëria
Individët e këtij lloji personaliteti kanë prirjen të respektojnë të tjerët dhe të jenë të sinqertë
në marrëdhëniet e tyre me ta. Karakteristikat e tyre kryesore përfshijnë modestinë, të qenurit
të drejtpërdrejtë dhe besnikë. Ata priren të jenë shumë fleksibël ndaj dëshirave të të tjerëve
(Sadi e të tjerë, 2011). Ata i bëjnë njerëzit të ndihen mirë, mirëkuptojnë ndjenjat e tyre dhe
shpenzojnë nga koha e tyre për të tjerët, priren të jenë bujarë dhe mirënjohës.
5. Paqëndrueshmëria emocionale
Tiparet kryesore të investitorit me këtë lloj personaliteti, përfshijnë impulsivitetin,
depresionin, ankthin dhe zemërimin. Këta individë janë të paqëndrueshëm dhe priren të
shqetësohen dhe irritohen për çdo gjë shumë lehtë, të jenë nervozë, si dhe emocionalisht të
paqëndrueshëm, (Jamshidinavid e të tjerë, 2012).
1.3.4. Lidhja midis tipareve të personalitetit dhe tendencave psikologjike (nën
këndvështrimin e sjelljes financiare)
Në studime të ndryshme tregohet se ekziston një lidhje e fortë midis personalitetit dhe
tendencave psikologjike në vendimmarrjen financiare (Lin, H.W., 2011; Jamshidinavid e të
tjerë, 2012). Kështu, shfaqja e tendencës së çlirimit45 dhe e tendencës së disponueshmërisë,
45Tendenca e investitorit për të mbajtur aktive ‘humbëse’ për një kohë të gjatë dhe për të shitur ato ‘fituese’ para kohe
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
45
varen nga tiparet e personalitetit (Durand e të tjerë, 2013). Vetëbesimi i tepërt dhe reagimi i
tepërt ndaj ngjarjeve të papritura lidhen me tiparet e personalitetit (Durand e të tjerë, 2013).
Neuroticizmi - Njerëzit neurotikë shfaqin më tepër tendencën për t’iu bashkuar turmës se sa
njerëzit të cilët kanë tipare të tjera të personalitetit (Bashir e të tjerë, 2013). Sipas Lin (2011),
neuroticizmi ka një lidhje pozitivisht të rëndësishme me tendencën për t’iu bashkuar “turmës”
dhe atë të “çlirimit”, duke nënkuptuar se investitorët me këtë tipar do të preferonin të fitonin
nga shitja e aksioneve para kohe pasi shqetësohen nga humbja nga investimi e shkaktuar nga
rënia e mëtejshme e çmimit të aksionit. Ata gjithashtu veprojnë sipas rekomandimeve të
investitorëve të tjerë për shkak të mungesës së vetëbesimit. Individët neurotikë kanë një prirje
për të shmangur investimet afatshkurtra (Mayfield e të tjerë 2008). Neuroticizmi i ulët
shmang ankthin ndaj rezultateve negative të vendimeve (Nicholson e të tjerë 2005).
Ekstraversioni – Korrelacioni midis tendencës psikologjike të vetëbesimit të tepruar dhe
ekstraversionit është dukshëm pozitiv (Bashir e të tjerë, 2013; Jamshidinavid, Chavoshani
dhe Amiri, 2012; Zaidi dhe Tauni, 2012). Investitorët ekstroversë priren të riskojnë dhe
vazhdojnë të mbajnë aksione “humbëse” me shpresën e rritjes së çmimit të tyre,
(Jamshidinavid e të tjerë 2012).
Në studimin e lidhjes midis faktorëve të personalitetit të Modelit Big Five dhe vetëbesimit të
tepruar, gjendet se Ekstraversioni lidhet pozitivisht me tendencën e vetëbesimit, por jo me
nivelin e saktësisë (Schaefer e të tjerë, 2004). Investitorët e këtij lloji personaliteti kanë në
përgjithësi tendencë të ndjekin rekomandimet e kolegëve që mund të rezultojnë në tendencën
e bashkimit me turmën.
Gatishmëria – Investitorët me këtë lloj personaliteti, kanë një marrëdhënie pozitive me
tendencën e vetëbesimit të tepruar (Zaidi dhe Tauni, 2012) si dhe me tendencën për t’iu
bashkuar “turmës” në tregun e aksioneve (Jamshidinavid e të tjerë, 2012). Tendenca e
vetëatribuimit46 është më e lartë tek individët me shkallë të lartë gatishmërie.
Ndërgjegjshmëria – Investitorët me këtë lloj personaliteti kanë një marrëdhënie pozitive me
vetëbesimin e tepruar (Zaidi dhe Tauni, 2012; Bashir e të tjerë, 2013 dhe Lin, 2011) dhe
tendencën “çlirimit” duke nënkuptuar se investitorët me këtë tipar i shesin paraprakisht para
kohe aksionet “fitues” (Lin, 2011). Këta individë shfaqin tendencën edhe tendencën e
vetëatribuimit dhe tendencën e Kundërshtisë ndaj Pendimit (Bashir e të tjerë,2013).
Hapja ndaj përvojës - Tipari i hapjes ndaj përvojës ka një lidhje pozitive të rëndësishme me
vetëbesimin e tepruar dhe tendencën për t’iu “bashkuar turmës” (Lin, 2011). Investitorët e
hapur ndaj përvojave kanë tendencë të blejnë dhe të shesin shpesh aksione për shkak të
nivelit të lartë të besimit të tyre (Jamshidinavid e të tjerë, 2012). Ekziston një korrelacion
pozitiv midis tiparit të hapjes ndaj përvojës dhe tendencës psikologjike të retrospektivës si
dhe një lidhje të kundërt me tendencën e disponueshmërisë (Sadi e të tjerë, 2011). Hapja ndaj
përvojës është e lidhur në mënyrë të rëndësishme me saktësinë (Schaefer e të tjerë, 2004), çka
nënkupton se ky lloj personaliteti kërkon njohuri nga fusha të ndryshme. 46Investitorët që vuajnë nga tendenca për vetë-atribuim, kanë tendencë t'ia atribuojnë rezultatet e suksesshme aftësisë së tyre dhe rezultatet e këqija fatit të keq. Ata shpesh e shfaqin këtë paragjykim si një mënyrë vetë-mbrojtjeje. Investitorët e prekur nga tendenca e vetë-atribuimit mund të fitojnë besim të tepruar në vetvete. Kur portofoli i tyre pëson rritje, ata kërkojnë të marrin meritat, por për humbjet fajësojnë faktorë të jashtëm jashtë kontrollit të tyre si psh. forcat e tregut. Sa më i lartë kthimi në periudhën paraardhëse, aq më tepër investitorët konfirmojnë se performanca e fundit reflekton aftësitë e tyre investuese dhe anasjellas (Arvid O.I.Hoffmann dhe
Thomas Post, 2010).
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
46
1.3.5. Toleranca ndaj riskut
Vendimet në kushte të riskut janë gjithnjë të pranishme në jetën tonë. Risku është një faktor
themelor i cili ndikon vendimet financiare të individëve. Të gjitha investimet financiare
përfshijnë vendime për një të ardhme të pasigurt.
Toleranca ndaj riskut dhe perceptimi për riskun - Koncepti i riskut të perceptuar është një
proçes ndërdisiplinor dhe shumëdimensional që varet nga situata, aktiviteti ose ngjarja e
caktuar (Ricciardi47 2008). Edhe pse Roszkowski dhe Davey e përcaktojnë tolerancën e riskut
si "sasia e riskut që një individ është i gatshëm të pranojë në ndjekje të ndonjë qëllimi",
Grable e përshkruan tolerancën e riskut si "sasia maksimale e pasigurisë që dikush është i
gatshëm të pranojë kur merr një vendim financiar", (Ricciardi 2008). Perceptimi dhe
toleranca ndaj riskut janë dy koncepte të ndërlidhur dhe shpesh mund të ngatërrohen me
njëri-tjetrin, por gjithashtu mund të ndikojnë në mënyrë të pavarur në sjelljen ndaj riskut
(Roszkowski dhe Davey, 2010). Individët "shpesh nuk janë plotësisht të vetëdijshëm për
nivelin e vërtetë të tolerancës që ata kanë ndaj riskut apo për faktorët që ndikojnë perceptimin
e tyre për nivelin e rrezikshmërisë së një situate (Ricciardi 2008)".
Toleranca ndaj riskut financiar - Shpreh gatishmërinë dhe vullnetin e individëve për t’u
angazhuar në sjellje riskoze financiare (Grable e të tjerë, 2015), pra për të pranuar të marrin
vendime financiare në situata pasigurie. Sipas Grable dhe Lytton (1998) njerëzit me tolerancë
të lartë të riskut preferojnë ngjarje të luhatshme dhe të paqëndrueshme dhe anasjellas, ata me
tolerancë të ulët të riskut financiar, preferojnë ngjarje të sigurta. Po sipas të njëjtëve autorë,
toleranca ndaj riskut financiar lidhet me gatishmërinë e individit për të pranuar ndryshime
negative në vlerën e investimit apo një rezultat të kundërt me atë të pritur (Kanadhasan 2015).
Investitorët më pak tolerantë ndaj riskut dhe investitorët më tepër tolerantë ndaj riskut, nxiten
nga paragjykimet emocionale gjatë vendimmarrjes së tyre, ndërsa investitorët midis këtyre dy
ekstremeve nxiten nga paragjykimet njohëse (Pompian 2012).
Toleranca ndaj riskut financiar ka ndikim të fortë në vendimet investuese dhe financiare të
investitorit si: shtimi i pasurisë, dalja në pension, përbërja e portofolit etj. (Kanadhasan
2015). Vlerësimi i gabuar i tolerancës ndaj riskut financiar, mund të çojë në vendime jo të
mira investuese. Për shembull, nënvlerësimi i tolerancës ndaj riskut, mund të bëjë që
investitori të zgjedhë një portofol shumë herë më pak agresiv sesa duhet, duke shkaktuar
zhgënjim për të.
Toleranca ndaj riskut financiar ndikohet nga faktorë të tillë si ata ambientalë, psikologjikë
dhe socialë (Kanadhasan 2015). Kështu pas ndodhjes së krizave ekonomiko-financiare,
njerëzit bëhen më të ndjeshëm, niveli i tolerancës së tyre ndaj riskut financiar mund të
ndryshojë, prej nga mund të lindë nevoja për një matje të re të nivelit të tolerancës ndaj
riskut.
47Në librin “Investor Behaviour: The Psychology of Financial Planning and Investing” fq. 329
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
47
1.3.5.1.Lidhja midis tipareve të personalitetit dhe tolerancës ndaj riskut nën këndvështrimin e
sjelljes financiare
Ekziston një lidhje e fortë midis tipareve të personalitetit dhe tolerancës ndaj riskut (Kowert
dhe Hermann, 2013). Kubilay dhe Bayrakdaroglu (2016) kanë studiuar lidhjen midis tipareve
të personalitetit, tendencave psikologjike të sjelljes dhe tolerancës ndaj riskut të investitorit
individual.
Efektet e personalitetit në sjelljen e riskut mund të kuptohen më qartë nga dallimet midis
individëve të ndryshëm (Soane dhe Chmiel, 2005). Toleranca ndaj riskut lidhet pozitivisht me
Ekstraversionin dhe Hapjen ndaj Përvojës dhe negativisht i lidhur me Neuroticizmin,
Gatishmërinë dhe Ndërgjegjshmërinë (Nicholson e të tjerë, 2005). Pan dhe Statman (2013)
anketuan rreth 2500 investitorë për të studiuar lidhjen midis tipareve të personalitetit,
tendencave të sjelljes psikologjike dhe tolerancës ndaj riskut. Nga studimi rezultoi se
toleranca e lartë ndaj riskut lidhet me tipare të theksuara të llojit ekstravers të personalitetit.
Të njëjtët autorë kanë gjetur lidhje të tolerancës së lartë ndaj riskut me nivelin e lartë të
hapjes ndaj përvojës. Një nivel i lartë i hapjes ndaj përvojës rrit prirjen për të ndërmarrë më
tepër risk (Nicholson e të tjerë, 2005; Kowert dhe Hermann, 1997).
Njerëzit do të marrin përsipër risk ose do ta shmangin atë për të arritur qëllimet e tyre në
përputhje me tiparet e personalitetit të tyre. Për shembull, ekstravertët mund të ndërmarrin
risk për shkak të nevojave të tyre për të kërkuar emocione; njerëzit me shkallë të lartë
ndërgjegjshmërie mund të jenë më të kujdesshëm për të ndërmarrë risk për shkak të nevojës
së tyre për kontroll, rend dhe vetëdisiplinë; njerëzit me shkallë të lartë të neuroticizmit mund
të shmangin riskun për shkak të frikës nga pasojat negative.
Grinblatt dhe Keloharju (2009) gjejnë një lidhje pozitive midis aktivitetit tregtar dhe kërkimit
të emocioneve. Kërkimi i emocioneve ka të ngjarë të shoqërohet me Ekstraversionin për
shkak të nevojës për emocione dhe me hapjen ndaj përvojës për shkak të kërkimit aktiv të
individëve të hapur për përvoja. Të dhënat tregojnë se kërkuesit e emocioneve e vlerësojnë
riskun si më të pakët dhe përjetojnë më pak ankth në aktivitetet riskoze (Horvath dhe
Zuckerman, 1993).
1.3.5.2 Lidhja midis faktorëve socio-demografikë dhe tolerancës ndaj riskut (nën
këndvështrimin e sjelljes financiare)
Literatura përmban shumë gjetje për ndikimet në vendimmarrjen financiare si pasojë e lidhjes
së tolerancës së riskut me një sërë faktorësh socio-demografikë. Gratë janë më pak tolerante
ndaj riskut sesa meshkujt, prindërimi duket se e zvogëlon shkallën e pranimit të riskut,
njerëzit e moshuar tregojnë një prirje më të ulët për të marrë përsipër risk (Wang, Kruger dhe
Wilke, 2009).
Bazuar në një studim universitar nga viti 1997, Grable dhe Lytton (1999) shqyrtojnë nëse
faktorët demografikë janë parashikues të mirë të tolerancës së riskut financiar. Bazuar në
përgjigjet e studimit, pas ndarjes së pjesëmarrësve mbi dhe nën riskun mesatar, ata
konstatojnë se toleranca më e lartë ndaj riskut lidhet me rritjen e nivelit arsimor, njohurive
personale, të ardhurave dhe statusit profesional. Gjinia, mosha dhe gjendja martesore
shpjegojnë më pak variacionin.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
48
Gjinia – Niveli i tolerancës së femrave ndaj riskut i shtyn ato të zgjedhin portofolet më pak
riskoze (Croson dhe Gneezy, 2009). Gratë investojnë më konservatorisht se burrat dhe një
përqindje më e madhe e grave investojnë në portofole me risk minimal (Hinz, McCarthy dhe
Turner, 1997). Gratë janë më tepër kundërshtare risku sesa burrat kur marrin vendime
financiare (Powell dhe Ansic, 1997). Barber dhe Odean (2001) paraqesin analizën e sjelljes
dhe dallimet gjinore duke përdorur një bazë të madhe të dhënash të investitorëve individualë
dhe gjejnë se burrat marrin rreziqe më të mëdha, tregtojnë më shumë dhe kanë kthim më të
ulët se gratë. Edhe Powell dhe Ansic (1997) mbështesin rezultate të tilla.
Martesa dhe Prindërimi - Meshkujt beqarë janë shumë më të prirur sesa gratë beqare dhe ato
të martuara për të tregtuar një vëllim më të lartë aksionesh (Sunden dhe Surette, 1998).
Martesa i nxit investitorët burra të jenë më konservatorë në vendimet e tyre financiare dhe në
tolerancën e tyre ndaj riskut (Sunden dhe Surette, 1998). Gratë janë të prirura të investojnë në
aktive më pak riskoze sesa beqarët apo çiftet e martuar dhe i zvogëlojnë aktivet e tyre riskoze
me rritjen e numrit të fëmijëve të lindur (Jianakoplos dhe Bernasek, 2006).
Raca - Literatura që fokusohet në dallimet racore në preferencat e investimeve është e
kufizuar. Hurst, Luoh dhe Stafford (1998) studiojnë zotërimin e aktiveve dhe qëndrimin e
investitorëve ndaj riskut sipas racës dhe evidentojnë disa dallime të rëndësishme midis afro-
amerikanëve dhe të bardhëve. Autorët tregojnë se afro-amerikanët kanë 19.3% më pak gjasa
të zotërojnë aksione, duke mbajtur nën kontroll variabla të tillë si: martesa, madhësia e
familjes, të ardhurat, mosha, gjinia dhe vitet e arsimit. Analiza e Hurst por dhe kërkime të
tjera mbështesin argumentin se afro-amerikanët kanë tendencë të ndërmarrin më pak risk
financiar. Investitorët e bardhë kanë një preferencë më të lartë për risk sesa investitorët
afrikano-amerikanë dhe hispanikë. Në përgjithësi, meshkujt e bardhë investojnë në skajin
fundor të spektrit të riskut, femrat e bardha dhe meshkujt afrikano-amerikanë zënë mesataren
dhe femrat afrikano-amerikane investojnë në skajin konservator.
Të ardhurat - Disa studime kontrollojnë për efektet e të ardhurave në sjelljen e investitorëve.
Për shembull, Agnew (2006) konstaton se të ardhurat më të larta çojnë në më pak tendenca
psikologjike të sjelljes. Të ardhurat mund të shpjegojnë diferencat në alokimet e investimeve
që gjenden në gjini, ku investitorët me të ardhura më të larta marrin më shumë risk (Hinz e të
tjerë, 1997). Sipas teorisë së ciklit të jetës, investitorët duhet të marrin vendime jo vetëm në
bazë të pasurisë së tyre të investueshme, por edhe bazuar në rrjedhën e pritshme të të
ardhurave. Kjo teori sugjeron që vitet e mbetura të punës, të ardhurat dhe pasuria luajnë një
rol të rëndësishëm në përcaktimin e riskut të investimit. Jagannathan dhe Kocherlakota
(1996) sugjerojnë që, ndërsa numri i viteve të mbetura të punës zvogëlohet, vlera e pritshme e
rrjedhës së ardhshme të të ardhurave gjithashtu zvogëlohet dhe investitorët racionalë do të
ulnin nivelin e riskut të investimit të tyre.
Mosha - Të moshuarit tentojnë të marrin më pak rreziqe financiare sesa të rinjtë (Jianakoplos
dhe Bernasek, 2006). Me kalimin e moshës, toleranca ndaj riskut e individit bie (Palsson,
1996). Kjo mund të shpjegohet me faktin që të rinjtë kanë kohën e mjaftueshme në vitet në
vijim për të rikuperuar humbjet e pësuara.
Niveli i Njohurive Financiare
Një faktor i rëndësishëm social është niveli i njohurive financiare (De Groot dhe Van Raiij,
2008). Niveli i njohurive financiare mund t’i referohet njohurive dhe aftësive specifike,
njohurive të perceptuara, sjelljes financiare, përvojës financiare, të ardhurave financiare dhe
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
49
edukimit financiar. Të dhënat tregojnë një korrelacion midis niveleve më të larta të njohurive
financiare dhe arsimit në përgjithësi dhe preferencës më të lartë për riskun financiar.
1.3.6 Çmimi si faktor tregu me ndikim në sjelljen investuese
Çmimi si një ndër faktorët e tregut, ka ndikim të fortë në vendimmarrjen e investitorëve
individualë. Ai natyrisht që nuk përfshihet në faktorët e sjelljes, por ka ndikim në një masë të
konsiderueshme në sjelljen e investitorit. Sipas një grupi autorësh, ekziston në fakt një lidhje
mes çmimit si faktor tregu dhe faktorëve të sjelljes financiare. I njëjti investitor nuk shfaq të
njëjtën natyrë dhe cilësi vendimmarrjeje në nivele të ndryshme të çmimit të tregut. Kjo lidhje
është e vlefshme për t’u studiuar, kërkon një vëzhgim afatgjatë të tregut dhe natyrisht një
studim të thellë të dedikuar për të. Në këtë studim, çmimi si faktor që ndikon vendimmarrjen
e investitorit do të paraqitet në vijim duke reflektuar në mënyrë të shkurtuar vlerësimet e
studiuesve të ndryshëm, por që natyrisht nuk do të jetë në fokusin e mëtejshëm të këtij
studimi.
Fitimi për aksion dhe dividendi për aksion janë faktorë tregu të cilët ndikojnë vendimmarrjen
investuese në tregun e aksioneve (Mojgan dhe Ali, 2011). Baker dhe Haslem (1973) gjejnë se
një nga faktorët për të marrë vendim investues është informacioni kontabël. Sarwar dhe Afaf
(2016), studiojnë ndikimin e faktorëve psikologjikë dhe atyre ekonomikë në vendimmarrjen e
investitorit individual. Ndër faktorët ekonomikë ata përmendin: performancën e kompanisë,
informacionin për ndryshimet e çmimeve, përfitueshmërinë. Suman dhe Warne (2012),
evidentojnë nivelin e të ardhurave dhe kursimeve vjetore si përcaktues të vendimmarrjes
investuese. Sipas Shafi (2014), informacioni për luhatjet në tregun e aksioneve, mbulimi në
media, informacioni në internet, lëvizjet e fundit në çmimet e aksioneve, janë të rëndësishme
për investitorët. Waweru e të tjerë (2008) identifikojnë faktorët e tregut që ndikojnë
vendimmarrjen: ndryshimet e çmimeve, informacioni në treg, trendi i shkuar i investimit,
preferencat e konsumatorit, reagimi i tepruar ndaj ndryshimit të çmimeve. Ndryshimet e
informacionit në treg dhe të çmimeve mund të shkaktojnë mbireagim ose nën-reagim çka
rezulton në strategji të ndryshme investuese duke ndikuar vendimet e investitorëve (De Bondt
dhe Thaler, 1985).
Ndryshimet e çmimeve
Sipas rezultateve të një studimi 48 të kryer, një ndër shkaqet kryesore që shqetësojnë
investitorët individualë është paqëndrueshmëria e çmimeve. Ndryshimi i çmimeve në tregun
e aksioneve i referohet luhajtjes së tyre për shkak të mospërputhjes së kërkesës dhe ofertës
gjatë një dite tregtimi, (Suman dhe Warne, 2012). Oracha (2015), studion ndikimin e
faktorëve të sjelljes në vendimmarrjen investuese dhe ndër faktorët e tregut studion
ndryshimin e çmimeve, i cili rezulton faktor i rëndësishëm. Waweru e të tjerë (2008) gjejnë
se ndryshimi i çmimit ndikon sjelljen investuese. Sipas Odean (1999), investitorët preferojnë
më tepër të blejnë sesa të shesin aksione të cilat pësojnë ndryshime më të mëdha të çmimit
gjatë dy viteve të fundit.
48 SCMRD 2005, Shoqata për Kërkim dhe Zhvillim të Tregut të Kapitaleve, http://www.scmrd.org/
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
50
1.4. Përmbledhja e faktorëve të sjelljes me ndikim në vendimmarrjen investuese
Grupet e faktorëve përcaktues të sjelljes financiare: faktorët psikologjikë, personaliteti,
faktorët demografikë dhe toleranca ndaj riskut janë paraqitur në tabelën e mëposhtme.
Tabela 1.5 Faktorët e Sjelljes me ndikim në vendimmarrjen investuese
Grupimi Variablat e sjelljes
Tendencat psikologjike
Heuristika
- Heuristika e përfaqësimit - Vetëbesimi i tepruar - Ankorimi - Gabimi i Lojtarit - Disponueshmëria
Perspektiva
- Mospëlqim i humbjeve - Kundërshti ndaj pendimit - Llogarimbajtja mendore
Efekti i Turmës Lloji i Personalitetit
-Të qenurit të hapur ndaj përvojave të reja -Përgjegjshmëria dhe ndërgjegjshmëria -Ekstraversioni -Gatishmëria -Paqëndrueshmëria emocionale
Faktorët Demografikë
- Gjinia - Vendbanimi - Mosha - Arsimi - Punësimi - Të ardhurat - Niveli i perceptuar i njohurive financiare
Toleranca ndaj riskut -E ulët -Mesatare -E lartë
Burimi: Autori
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
51
KREU 2: SJELLJA E INVESTITORIT INDIVIDUAL NË SHQIPËRI
Në këtë kre do të paraqitet një analizë e ecurisë së shkuar dhe aktuale të sistemit financiar të
vendit nën këndvështrimin e sjelljes financiare, duke nisur që nga periudha e tranzicionit e
deri në formën që ai ka marrë sot. Do të ndalemi në zhvillimet në tregun e Fondeve të
Investimeve, Fondeve të Pensioneve dhe tregut të Letrave me Vlerë si dhe do të njihemi me
alternativat investuese në mjete të ndryshme financiare që ata ofrojnë të cilat për nga larmia
janë të kufizuara për shkak të nivelit të ulët të zhvillimit të tregut tonë financiar, krahasuar me
alternativat investuese të vendeve të tjera më të zhvilluara. Për shkak të nivelit të ulët të
kulturës financiare, ka një lloj hezitimi për të investuar në produkte novatore financiare, duke
investuar shumë pak në to dhe shumë më tepër në investime financiare tradicionale siç janë
depozitat.
Edhe pse investimi në depozita kursimi perceptohet si një investim i sigurt, ai nuk është
krejtësisht i tillë, pasi përveç faktit që ASD49 i garanton ato vetëm deri në vlerën 2.5 milion
Lekë, (risku i humbjes së parave të depozituara për depozituesit e vlerave më të mëdha se 2.5
milionë Lekë, në rast falimentimi të bankës), risku i inflacionit shoqëron investimin.
Investimi në tituj qeveritarë është një investim i sigurt, me risk zero për shkak të aftësisë së
qeverisë për të pritur gjithmonë para nga taksapaguesit e saj, por për vetë afatin më të gjatë të
maturimit të obligacioneve qeveritare se ai i bonove të thesarit, i pari has në risk më të lartë
inflacioni dhe likuiditeti. Investimi në Fond Pensioni është një investim me shkallë risku 1,
risk relativisht i ulët, por më i lartë se risku i investimit në depozita dhe tituj qeveritarë.
Investimi në Fond Investimesh është një investim me shkallë risku 2, është më riskoz se
investimi në depozita, tituj qeveritarë, apo Fond Pensionesh dhe ecuria e tij bazohet mbi
ecurinë e normave të interesit të letrave me vlerë me të ardhura fikse. Fondi më i fundit i
investimeve i hapur në Shqipëri, e ka profilin e riskut të shkallës 3, për shkak të investimit më
afatgjatë që duhet të kryejnë investitorët.
Investimi në letra me vlerë me të ardhura të ndryshueshme si investimi në aksione, do të
përbënte aktivin ideal për të studiuar vendimmarrjen e investitorit në kushte pasigurie.
Publikut shqiptar i është dhënë mundësia për të investuar në bursa ndërkombëtare me anë të
Portaleve të tregtimit online, por nëpërmjet subjekteve të paliçencuara, çka i ka vënë fondet e
investuara të investitorëve të interesuar në risk të lartë 50 . Në këndvështrimin e sjelljes
financiare, studimi i sjelljes së investitorëve që kryejnë investim të një shkalle të tillë rreziku,
do të ishte me interes, por për shkak të numrit të ulët të investitorëve, kohës së shkurtër të
tregtimeve, informalitetit për fenomenin, si dhe pandërgjegjshmërisë për rrezikun që
shoqëron investimin si pasojë nivelit të ulët të edukimit financiar, është i pamundur studimi i
49Agjencia e Sigurimit të Depozitave, institucion në varësi të BSH-së 50Grupi Këshillimor i Stabilitetit Financiar, 2016.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
52
sjelljes së tyre në vend (njëkohësisht edhe i padobishëm për shkak të të mosqenurit
përfaqësuese kjo kategori investitorësh për investitorin shqiptar). Sigurisht që studimi i
sjelljes së investitorëve të cilët investojnë në aksione do të bëhet shumë shpejt i mundur me
zhvillimin e tregjeve të kapitaleve në vend.
Sjellja financiare mund të studiohet sa herë që një investitor individual apo institucional, merr
vendime për të investuar në kushte pasigurie. Aktivi ku investohet mund të jetë një aktiv
financiar apo edhe një pasuri e paluajtshme. Në punim do të studiohet sjellja e individit ndaj
alternativave financiare të ofruara aktualisht në Shqipëri, me fokus investimin në Fond
Investimesh për vetë shkallën më të lartë të riskut që shoqëron këtë lloj investimi krahasuar
me aktivet e tjerë financiare në vend.
Për shkak të informalitetit dhe informacionit jo të plotë në lidhje me numrin e investitorëve
dhe vlerës së investuar që karakterizon tregun e pasurive të paluajtshme në Shqipëri, sjellja e
këtij lloji investitori nuk u përfshi brenda objektit të studimit të punimit.
Kapitulli mbështetet mbi të dhëna dytësore nga publikime dhe raporte të Bankës së
Shqipërisë, AMF-së, Fondeve të Investimeve dhe atyre të Pensioneve për t’u njohur me llojet
e alternativave investuese, peshat e investimeve në aktivë financiarë, ecurinë e tregut të
Fondit të Investimeve, Fondit të Pensioneve dhe atij të Letrave me Vlerë, etj. Për të kuptuar
më shumë për sjelljet dhe vendimet e investitorëve në këto tregje, do të grumbullojmë të
dhëna parësore nga intervista me ekspertë të tregut financiar në vend.
2.1 Rëndësia e studimit të Financës së Sjelljes në Shqipëri
Vendet e kontinentit Europian njihen për larminë e niveleve të ndryshme të kapitalizmit,
njohurive dhe përvojës financiare të pjesëmarrësve, çka çon në vendimmarrje të ndryshme
dhe mund të shërbejë si një bazë e mirë për studimin e sjelljes financiare. Edhe pse disa
ekonomi evropiane janë zhvilluar prej një kohe të gjatë, të tjerat janë ende në fazën e
zhvillimit51, ku edhe vetë brenda kësaj kategorie, vendet i përkasin niveleve të ndryshme të
zhvillimit. Duke krahasuar përvojat tranzitive të disa shteteve, vendet e rajonit të Ballkanit
51Sipas nivelit të rritjes dhe madhësisë së tregjeve të kapitalit, vendet klasifikohen në vende me treg kapitali të zhvilluar dhe vende me treg kapitali në zhvillim. Këto të fundit klasifikohen më tej sipas nivelit të zhvillimit në rend zbritës, si më poshtë: 1. Vendet e sapo – industrializuara, 2. Vendet në zhvillim të avancuar/“emerging”, 3. Vendet “frontiers”, 4. Vendet me treg kapitali të pazhvilluar. Renditja e shteteve brenda këtyre klasifikimeve është subjekt ndryshimesh të vazhdueshme meqë treguesit e zhvillimit të vendeve janë dinamikë. Klasifikimet bëhen prej indekseve më të rëndësishëm në botë. Tabela paraqet klasifikimin e shteteve në Europë dhe Ballkan sipas nivelit të zhvillimit të tregjeve, sipas Morgan Stanley Capital International Emerging Market Index. Tregu financiar Europa Ballkani Tregje të zhvilluara
Austri, Belgjikë, Danimarkë, Finlandë, Francë, Gjermani, Irlandë, Itali, Holandë, Norvegji, Portugali, Spanjë, Suedi, Zvicër
Tregje në zhvillim
I. Greqi, Polonia, Çeki, Rusia, Hungari, Turqia (emerging) I. Greqi, Turqia Europiane
II. Bullgaria, Qipro, Kroaci, Estoni, Lituani, Maqedoni, Malta, Rumania, Serbia, Slloveni (pre-emerging)
II. Bullgari, Kroaci, Maqedoni, Rumani, Serbi
III. Të tjera (treg kapitali i pazhvilluar) III. Shqipëri, Bosnje, Kosovë, Mal i Zi
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
53
Perëndimor52, qëndrojnë shumë pas vendeve të Europës Qëndrore dhe Lindore që e kanë
kaluar tranzicionin, si dhe kanë një sistem të pazhvilluar ekonomik (Ganić dhe Mamuti,
2017).
Në aspektin e sigurisë, stabilitetit, tregtisë dhe rrugëve tranzit, duke pasur parasysh
vendndodhjen gjeografike dhe rëndësinë e rajonit në BE, e ardhmja ekonomiko - politike e
vendeve të Ballkanit Perëndimor është një nga prioritetet kryesore për BE-në (Dabrowski dhe
Myachenkova, 2018). Vendeve kandidate53 si dhe atyre potenciale54 kandidate, që aspirojnë
për integrimin rajonal dhe anëtarësimin në BE, u kërkohet të forcojnë më tej sektorin
financiar (Ganić dhe Mamuti, 2017). "Rritja që përjetoi rajoni i Ballkanit Perëndimor gjatë
viteve të krizës financiare globale, është dëshmi e potencialit të përgjithshëm ekonomik të
Ballkanit Perëndimor", - Waiglein55, (2018). Pikërisht ky potencial për zhvillim financiar të
rajonit në të ardhmen e afërt, përbën një arsye të fortë për të studiuar sjelljen financiare të
investitorëve nga vendet e këtij rajoni.
Studimi i sjelljes financiare në vendin tonë është po kaq i rëndësishëm pasi Shqipëria si një
vend i Ballkanit perëndimor, ka ngjashmëri me vendet e tjera fqinje. Tregjet financiare të
këtyre vendeve ngjasojnë me njëri-tjetrin në lidhje me rritjet e çmimeve, manaxhimin e
krizave, ambientit institucional, reagimet ndaj krizave, ku shpesh është aluduar edhe për
krijimin e një Balkan Stock Exchange, si në rastin e vendeve Nordike dhe NORDEX-it,
(Dimishkovski 2007).
Këto vende kanë ngjashmëri edhe në aspektin social-kulturor. Ballkanasit duket se vuajnë
nga tendencat psikologjike më tepër se pjesa tjetër e kontinentit edhe për shkak të tipareve të
tilla në personalitet si gjaknxehtësia apo impulsiviteti, si dhe ndryshimi i shpeshtë i gjendjes
emocionale, (Stoianovich, 1994). Nga pikëpamja sociale, ballkanasit karakterizohen nga një
mentalitet më i prapambetur se pjesa tjetër europiane, çka bën që ndikimi në vendimmarrje
për shkak të faktorëve demografikë (si mosha, gjinia apo vendbanimi) të jetë i
konsiderueshëm. Një tjetër e përbashkët për kulturën ballkanase është zhvillimi i tyre nën
paradigmën kolektive shoqërore komuniste, mënyrë të jetuari e cila mund të ketë diktuar
sjelljen e njerëzve lidhur me qëndrimin e tyre ndaj riskut apo me ndikimin e faktorëve
psikologjikë (si ndjekja e sjelljes së turmës, mungesa e iniciativës për të ndërmarrë risk nga
frika e humbjes apo e ndjenjës së pendimit etj.). Prandaj, njohja dhe matja e ndikimit të
këtyre faktorëve të sjelljes është me vlerë të studiohet.
2.2 Sjellja financiare dhe krizat e sistemit financiar shqiptar
Sistemi financiar para viteve ’90 bazohej tërësisht mbi sistemin bankar, një sistem i
centralizuar i përbërë nga një bankë e vetme, Banka e Shtetit Shqiptar, e cila luante
njëkohësisht edhe rolin e autoritetit monetar, edhe atë të kreditimit të ekonomisë. Shqipëria
52Shqipëri, Bosnje Hercegovinë, Kosovë, Maqedoni, Mal i Zi, Serbi 53Maqedoni, Serbi, Shqipëri dhe Mal i Zi 54Bosnje-Hercegovinë dhe Kosovë 55Drejtor i Përgjithshëm për Poltikat Ekonomike, Tregjet Financiare dhe Doganat, Ministria e Financës, Austri. 2017
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
54
ishte vendi komunist më i varfër në Europë, i ngjashëm me vendet e tjera komuniste të
rajonit. Tranzicioni e gjeti Shqipërinë të papërgatitur në këndvështrimin ekonomiko – politik
e social - kulturor, të paaftë për të kryer reforma të rëndësishme drejt ekonomisë së tregut
(Kule, Hadëri 2001). Pothuajse e gjithë popullsia nuk njihej aspak me mënyrën sesi
funksiononte ekonomia e tregut. Në vitin 1992, sistemi bankar kaloi nga ai një-nivelor në
sistemin bankar dy-nivelor, çka shënoi hapin e parë tepër të rëndësishëm për mundësimin e
proçesit të liçencimit të bankave të reja private dhe mbikëqyrjes së sistemit bankar nga banka
qëndrore. Në proçesin e decentralizimit ekonomik të një vendi të centralizuar, rol kyç luan
transformimi dhe reforma e sistemit financiar.
Pavarësisht kushteve të vështira të nisjes dhe peripecive gjatë rrugës së zhvillimit të
ekonomisë shqiptare, sistemi financiar shqiptar është zhvilluar nëpërmjet zgjerimit të tregut
bankar dhe atij financiar. Ky zgjerim konsiston në rritjen e numrit të bankave të reja tregtare
dhe institucioneve financiare jobanka, në përsosjen e legjislacionit, sistemit të pagesave,
tekonologjisë, në shtimin e produkteve të reja financiare etj. çka ka ndikuar në rritjen e nivelit
të përgjithshëm të efektivitetit.
Sistemi bankar tradicionalisht ka përbërë sektorin më të rëndësishëm në sistemin financiar
shqiptar. Edhe pse tregu financiar dhe institucionet e tjera financiare jobanka zënë një peshë
të vogël krahasuar me peshën e sektorit bankar, me kalimin e viteve kjo peshë ka ardhur duke
u rritur. Pavarësisht përqindjes së ulët në sistemin tonë financiar, tregjet financiarë luajnë një
rol tepër të rëndësishëm në ofrimin e alternativave të ndryshme investuese për kursimtarët
dhe në sigurimin e likuiditetit si dhe janë të lidhur ngushtë me tregun bankar. Niveli i
zhvillimit të tregut financiar është tregues i qartë i zhvillimit ekonomiko-financiar të një
vendi. Pikërisht për këtë arsye, në fokus të analizës do të jenë tregjet financiarë nën
mbikëqyrje të AMF-së.
Gjatë periudhës së tranzicionit shenjë në historinë ekonomike të vendit kanë lënë dy
momente krizash të mëdha, përkatësisht në vitet 1997 dhe 2002. Ndërsa kriza e parë
financiare ishte një krizë e shkaktuar nga skemat piramidale dhe jo shumë e lidhur me
sistemin bankar, e dyta përfaqëson një shqetësim të pastër të sistemit bankar i cili shënoi një
prag krize bankare (Cani, Hadëri, 2002). Në të dy rastet Banka e Shqipërisë ka kontribuar
dobishëm në zgjidhjen e krizave duke kryer me efektivitet rolin e saj si bankë e bankave dhe
autoritet mbikëqyrës. Si pasojë e problematikave të periudhës së tranzicionit dhe zhvillimit të
ekonomisë shqiptare, e destabilitetit politik, e kulturës socialiste, e nivelit të ulët të edukimit
financiar, e asimetrisë së informacionit, si dhe e ndikueshmërisë nga faktorët psikologjikë,
pritshmëritë dhe niveli i besimit të individëve mbi sistemin financiar mbeten të brishta duke u
bërë djepi i krijimit të krizave që vendi ka përjetuar.
2.2.1 Kriza financiare e vitit 1997 në Shqipëri
Gjatë analizës së krizës financiare të vitit 1997, si faktorë me rol kritik në krijimin dhe
agravimin e saj të cilët ushqyen “flluskën” e krijuar nga lindja e skemave piramidale
përmendim: qeverisja e dobët, toleranca dhe përkrahja e shtetit për këto skema, si dhe
paaftësia e tij për të menaxhuar situatën e krijuar; mungesa e kuadrit ligjor në sistemin
bankar; ndikueshmëria e lartë nga faktorët psikologjikë; kultura e shkuar nga trashëgimia
komuniste; niveli tepër i ulët i njohurive për tregun financiar.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
55
Situata ekonomiko-politike në vend dhe kriza e firmave piramidale
Pavarësisht progresit të vrullshëm të vendit gjatë viteve të tranzicionit, problematikat dhe
vështirësitë me të cilat ndeshej sistemi bankar ishin tepër të mëdha. Tregu i depozitave
dominohej nga bankat shtetërore të cilat nuk arrinin të kryenin funksionet e ndërmjetësimit
financiar, ndërsa bankat private ishin të pakta në numër dhe nuk kishin interes të tërhiqnin
depozitat vendase në lekë, por fokusoheshin kryesisht në financimin e tregtisë56 (Jarvis,
1999). Niveli tepër i ulët i sistemit të pagesave kërkonte mesatarisht 5 – 6 ditë për
transaksione midis llogarive të degëve të ndryshme të të njëjtës bankë dhe madje mbi 15 ditë
për transaksione midis bankave të ndryshme57. Për këto arsye njerëzit ishin të prirur të
mbanin para kesh në duar në pritje të mundësive investuese.
Nga ana tjetër, edhe kreditimi i bankave në vend shfaqte probleme të mëdha. Kreditë e këqija
u rritën tepër për shkak të mangësive në sistemin bankar, si dhe të nivelit të ulët të kulturës
individuale dhe perceptimit të gabuar se borxhi i marrë nga institucionet shtetërore nuk ishte
detyrimisht i kthyeshëm. Një ndër masat që ndërmori Banka e Shqipërisë, ishte vendosja e
kufijve tavan për kredidhënien, çka nuk arrinte të përmbushte nevojat që kishte sektori privat
për financim. Si pasojë, gjithnjë e më tepër sipërmarrësit iu drejtuan tregut informal për të
financuar bizneset e tyre. Një pjesë e këtij tregu përbëhej nga kambistët e tregut valutor dhe
pjesa tjetër nga shoqëri të cilat pranonin depozita dhe jepnin hua, të cilat për shkak të
problemeve që mbartnin bankat, u konsideruan nga vrojtuesit e huaj, si ndërmjetësit më të
mirë financiarë për atë kohë në Shqipëri. Paralelisht me aktivitetin e këtyre shoqërive të
paliçensuara, operonin edhe disa shoqëri të cilat pranonin depozita me norma tepër të larta
interesi (interes mujor 4-5%), por që ndryshe nga të parat nuk i përdornin këto fonde për të
dhënë hua, por investonin për llogari të tyre në aktivitete të dyshimta. Këto shërbyen si
embrion për krijimin e firmave piramidale. Ishte e vështirë për kohën të kuptohej dallimi
midis tregut informal të huave dhe firmave piramidale, edhe pse ky dallim është tepër i madh.
Këto shoqëri thithnin pjesën më të madhe të kursimeve në rritje, veçanërisht dërgesat e
emigrantëve.
Kuadri ligjor ishte i cunguar dhe i pamjaftueshëm për të rrëzuar skemat piramidale, por
problemi nuk qëndronte thjesht në aspektin ligjor, ai ishte më së shumti një problem
manaxhimi nga qeveria e cila i kishte mbështetur këto skema. Pavarësisht paralajmërimeve të
njëpasnjëshme nga Banka Botërore dhe Fondi Monetar Ndërkombëtar për rrezikshmërinë e
skemave piramidale, reagimi i qytetarëve dhe shtypit të shkruar ishte tepër negativ duke
drejtuar edhe akuza ndaj këtyre autoriteteve të rëndësishme ndërkombëtare për përpjekjet e
tyre për të mbyllur kompanitë më të suksesshme në vend. Po në të njëjtën kohë, firmat e para
piramidale filluan të shfaqin probleme me shlyerjen në afat të pagesave, çka bëri që njerëzit
të cilët kishin filluar të ndikoheshin nga paralajmërimet e mësipërme, të fillonin të humbisnin
edhe besimin në këto firma. Efekti psikologjik ishte i menjëhershëm: njerëzit i ndalën
investimet e tyre drejt tyre. Në vijim, disa prej firmave piramidale shpallën falimentin çka
nxiti ngritjen e qytetarëve në protesta, deri sa asnjë prej firmave nuk mund të kryente më
asnjë shlyerje. Shembja e këtyre firmave shërbeu si pikënisje për degradimin e situatës nga
56 Fondi Monetar Ndërkombëtar 57 Fondacioni për Zhvillimin dhe Financat e Ndërmarrjeve (1996)
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
56
një krizë financiare, në një krizë të përgjithshme politike, ekonomike e sociale. Kaosi pushtoi
tërë vendin, qeveria humbi kontrollin, protestat u kthyen në kryengritje të armatosura, sistemi
financiar pësoi shok (Jarvis, 1999). Si pasojë e krizës, besimi i publikut u dobësua në mënyrë
të theksuar përkundrejt sistemit bankar, depozitat pa afat dhe në valutë pësuan rënie,
ndërkohë që pasojat ishin të gjithanshme për shoqërinë shqiptare. Bllokimi i mjeteve
financiare të piramidave si dhe shpërndarja gradualisht e tyre, bëri që sasia e parasë në dorë të
tejkalonte dyfish atë të parasë depozitë, si tregues i mungesës së besimit të njerëzve për të
depozituar paratë në banka për t’i mbajtur ato në kesh.
Pritshmëritë e publikut gjatë krizës së skemave piramidale në Shqipëri
Një aspekt me interes për analizë është fakti që njerëzit krijuan dhe vazhduan të ruanin
pritshmëri tepër të larta në lidhje me fitimin që mund të realizonin nga investimi në skemat
piramidale. Risku dhe kthimi janë dy elementë që shkojnë paralelisht dhe pyetja që
natyrshëm lind është: Si shpjegohet që shqiptarët kërkonin dhe prisnin të fitonin norma
shumë të larta kthimi, pa e ndjerë aspak praninë e rrezikut që u kanosej?
Paaftësia e individëve për të konceptuar rrezikun, shërbeu si bazë për krijimin e firmave
piramidale, të cilat e shfrytëzuan paditurinë e publikut për fillimin e ushtrimit të veprimtarisë.
Vlerësimi i njerëzve për raportin risk-kthim ishte i deformuar dhe ekzistojnë disa arsye që
sollën në këtë deformim.
Së pari, fakti që qytetarët nuk zotëronin as njohuri dhe as përvojë për konceptin e rrezikut
(riskut) si pasojë e kulturës së shkuar komuniste, bëri që depozituesit e fondeve të mos arrinin
të perceptonin asnjë rrezik për investimin i cili ishte mjaft atraktiv dhe ofronte norma interesi
mjaft të larta.
Së dyti, ata gabimisht mendonin se qeveria nuk do të lejonte kurrësesi humbjen e kursimeve të
tyre duke e bërë atë përgjegjëse edhe për vendimet e marra individualisht edhe pse tashmë
këto vendime merreshin në një ekonomi të lirë tregu. Besimi i individëve tek shteti u ndikua
edhe nga përkrahja që shteti ofronte për firmat piramidale. Edhe më skeptikët për ekzistencën
e firmave piramidale, ishin të bindur se shteti do t’i kompensonte investitorët në rast
falimentimi të mundshëm të tyre (Elbirt 1997).
Së treti, në masa ekzistonte perceptimi i gabuar se ekonomia e tregut dhe kapitalizmi ofrojnë
mundësi për të fituar pa asnjë rrezik, pasi në kapitalizëm të gjithë janë të pasur, mendim ky
që vinte si pasojë e nivelit të ulët të edukimit financiar që karakterizonte shqiptarët për kohën,
si popull i izoluar ish komunist.
Faktorët psikologjikë dhe sjellja e publikut
Në vijim po rendisim disa pyetje të tjera që kërkojnë përgjigje dhe analizë: Çfarë ndikimi pati
tek investitorët e papërfshirë në skema, fitimi i siguruar nga investitorët e parë të suksesshëm
nga investimi në skemë? Cili ishte ndikimi i medias në sjelljen e individëve që zotëronin
kursime dhe dëshironin t’i investonin ato? A ndikonte fakti që një numër gjithnjë e më i madh
investitorësh po bëheshin pjesë e skemës, tek ata më skeptikët? A e përshpejtoi humbja e
besimit të investitorëve në firmat piramidale rrënimin e tyre?
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
57
Përgjigjet e këtyre pyetjeve pasqyrohen qartë në përmbledhjen në vijim të mënyrës së
funksionimit të skemave piramidale ku del në pah një faktor shumë i rëndësishëm, i cili ka
ndikuar dhe drejtuar sjelljen e këtyre njerëzve: faktori psikologjik.
Në vitet ’96 - 97 në Shqipëri u krijuan 7 skema Ponzi që premtonin norma shumë të larta
fitimi të cilat grumbulluan rreth 2 miliardë $, (Templeman58, 1997). Të quajtura ndryshe
skemat e Ponzit59, skema i josh investitorët fillestarë të cilët kanë fituar goxha para, për t’u
treguar historitë e tyre të suksesit investitorëve të tjerë të rinj të cilët do të investojnë edhe më
tepër në skemë duke i mundësuar krijuesit të skemës shpërblimin e investitorëve paraardhës,
të cilët do të vazhdojnë t’ia tregojnë historitë e tyre të suksesit një tjetër raundi edhe më të
madh investitorësh, e kështu me radhë. Do të vijë një moment që skemës do t’i vijë fundi,
meqë ardhja e investitorëve do të ndalojë në një moment, gjë e cila dihet mirë nga drejtuesi i
skemës, i cili dëshiron të dalë nga skema pa likuiduar raundin më të madh dhe të fundit të
investitorëve dhe t’i shmanget drejtësisë. Menaxheri i skemës u premton investitorëve
përfitime të mëdha nga investimi i parave të tyre. Por realisht një pjesë shumë e vogël e
fondeve të kontribuara investohen në aktive, pasi investitorët e parë shpërblehen me fondet e
marra nga raundi i dytë i investitorëve, raund i cili vetë shpërblehet me fondet e marra nga
raundi i tretë i investitorëve, e kështu me radhë.
Investitorët fillestarë janë skeptikë dhe investojnë shuma të vogla, por entuziazmi dhe
vetëbesimi te investitorët e rinj rritet, kur ata binden se investitorët paraardhës po fitojnë, çka
çon në rritjen e numrit të investitorëve në raundin pasardhës. Prova më e mirë bindëse për të
mbështetur mashtrimin e drejtuesve të skemës, është t’u tregosh investitorëve që të tjerët kanë
fituar shuma të mëdha parash, sepse kjo ka një ndikim tepër të fuqishëm në mënyrën e të
menduarit të tyre60 (Shiller, 2015).
Vetëvlerësimi i njerëzve të cilët fitojnë dhe pasurohen, ka ndikim shumë të madh tek të tjerët
të cilët dëshirojnë të fitojnë. Biseda të tilla që nxisin zilinë për sukseset financiare të të
tjerëve, dalin mbi skepticizmin racional të një pjese njerëzish të cilët bien pre e tendencës së
bashkimit me turmën. Si rezultat i lajmit të përsëritur në media apo nga komunikimi informal
ndërpersonal, mund të zhvillohet tendenca psikologjike për krijimin e stereotipeve,
disponueshmëria, çka mund të nxisë analizë të cekët të situatës.
Nuk është e lehtë të kuptohet se çfarë po ndodh përgjatë një krize apo situate të tregut
joefiçent. Është më e lehtë që investitorët të shohin pas në kohë dhe të kuptojnë gabimet e
tyre, sesa ç’mund t’i kuptonin ato kur ishin duke ndodhur, çka reflekton tendencën
psikologjike të retrospektivës. Vetëm pasi ngjarja ndodh, tendenca lejon të ndryshosh
këndvështrim, por ndërsa gjërat janë duke ndodhur, mund të arrijmë të kuptojmë dhe
veprojmë vetëm brenda “kornizës” ekzistuese, çka reflekton kuptim të gabuar të kontekstit në
të cilin po ndodhin ngjarjet si rezultat i tendencës së formulimit të problemit.
58 John Templeman “Pyramids Rock Albania”, Business Week, February 10, 1997, fq. 59 59Skemat e Ponzit e kanë marrë emrin nga Charles Ponzi në vitin 1920 60 Siç tregohet edhe në librin “Irrational Exuberance”, (Shiller, 2015, fq 85-91)
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
58
Figura 2.1: Ilustrim i Skemës Piramidale
Investitorët e parë joshen pasi u premtohen norma të larta interesi për një periudhë shumë të shkurtër
kohe.
Shtohen investitorët që joshen nga lajmet për fitime të larta të shpërndara gojë më gojë apo me anë të
reklamës. Kontributet e tyre përdoren për të shlyer raundin e parë të investitorëve, të cilët shpesh i
riinvestojnë paratë e fituara, për të fituar edhe më tepër. Një pjesë e mirë e njerëzve qëndrojnë
skeptikë.
Skepticizmi i investitorëve jashtë skemës fillon të zhduket dhe ata hyjnë në skemë, pasi lajmet për
aftësi të lartë paguese dhe fitime të kënaqshme përhapen vazhdimisht. Edhe ajo pjesë e vogël
investitorësh që mbetet skeptike, përsëri vendos të investojë, duke shpresuar të marrin disa përfitime
të shpejta dhe të tërhiqen pa qenë shumë vonë. Tendenca psikologjike e bashkimit me turmën ka
luajtur rolin e vet.
Vjen një moment që detyrimet ndaj investitorëve të raundeve të mëparshëm janë më të mëdha se
fondet e kontribuar nga hyrja në skemë e investitorëve të rinj. Sapo skema dështon të kryejë pagesa,
besimi në skemë zhduket, investitorët nxitojnë të tërheqin paratë e tyre dhe fundi është i shumë i
shpejtë. Paratë me të cilat do të shlyheshin detyrimet ndaj investitorëve më të hershëm, janë përdorur
për të blerë aktive në dukje të vlefshme por që nuk janë realisht të tilla, me qëllim krijimin e idesë se
skema është e begatë, dhe një pjesë e mirë e parave janë vjedhur nga drejtuesit e skemës.
Burimi: Jarvis, 1999
2.2.2 Paniku bankar
Paniku bankar ose kriza e depozitave, është një ngjarje në të cilën një numër i madh klientësh
të një banke tërheqin njëkohësisht të gjitha fondet e tyre të depozituara, sepse ata besojnë se
banka nuk ka aftësi paguese dhe se mund të falimentojë. Ironia qëndron në faktin se vetë
presioni nga një situatë e tillë, mund të shkaktojë falimentim të bankës.
Kur kursimtarët depozitojnë para në bankë, banka nuk i mban të gjitha paratë, disa nga këto
fonde mbahen në bankë, ndërsa të tjerat përdoren për huadhënie ose për të shlyer kreditë e
marra nga bankat e tjera. Në fakt, vetëm 10% e parave të depozituara mbahen në bankë. Ky
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
59
10%-ësh quhet rezervë e detyrueshme dhe vendoset nga Banka Qëndrore, i njëjti autoritet që
përcakton edhe normat e interesit. Duke qenë se rezerva në kesh që një bankë ruan, përbën
vetëm një pjesë shumë të vogël të depozitave të saj, një numër i madh tërheqjesh në një
periudhë të shkurtër kohore mund të shterojë paranë që ajo mban në dispozicion dhe të
detyrojë bankën të mos mundet më të vazhdojë me aktivitetin e saj. Bankat tregtare përdorin
depozitat afatshkurtra për financimin e kredive afatgjata që ata akordojnë. Tërheqja e
depozitave nga publiku, krijon një hendek në financim për bankën61, çka prek drejtpërsëdrejti
vazhdueshmërinë normale të aktivitetit të saj. Problemi i vërtetë me një bankë që has në një
situatë të tillë nuk është se depozituesit kërkojnë të tërheqin paratë e tyre, por që ata të gjithë i
kërkojnë ato në të njëjtën kohë, ndërkohë që ajo nuk mund të mbajë para mjaftueshëm sa të
për të kënaqur të gjitha kërkesat menjëherë. Sa më shumë njerëz kërkojnë të tërheqin fondet e
tyre, aq më shumë rriten gjasat që ata të mos i marrin dot ato.
Faktori psikologjik i depozituesit, baza e panikut bankar.
Kur publiku e kupton se nuk mund të parashikojë dhe të kontrollojë më ngjarje dhe rezultate
të rëndësishme financiare në jetën e tyre - paniku, një emocion i fortë negativ i krijuar
posaçërisht për të nxitur veprime vetëmbrojtëse, ka lindur. Reagime të tilla emocionale mund
të shihen si një paralajmërim i hershëm i sistemit përshtatës të njeriut si mënyrë për të na
“zgjuar nga mënyra jonë e zakonshme e bërjes së gjërave, duke iu kundërvënë tendencës sonë
të fuqishme psikologjike, tendencës për status quo (Samuelson dhe Zeckhauser, 1988), e cila
i bën njerëzit rezistentë ndaj ndryshimeve dhe ndikon vendimmarrjen e tyre. Për ekonomistët,
paniku është një situatë në të cilën sjelljet bëhen më pak të parashikueshme dhe
vendimmarrjet më të vështira (Sheqeri, 2013).
Ka shumë pak ndryshim midis realitetit ekonomik dhe psikologjisë. Në një krizë të panikut
bankar si ngjarje ekonomike, aspekti psikologjik qëndron tek vetë klientët e bankës të cilët
bëhen pjesë e problemit nëpërmjet psikologjisë së tyre. Nëse investitorët dhe kursimtarët
ndihen të pasigurtë, edhe ngjarja më e parëndësishme (siç mund të jetë një thashethem),
mund të mjaftojë për të nxitur një tërheqje masive të depozitave. Çështja nuk është tek lajmi
që shkaktoi shqetësimin, por në përmasat e shqetësimit si dhe të numrit të klientëve që
shkojnë në bankë për të tërhequr fondet e tyre.
Bankat mbështeten tërësisht në besimin e klientëve të tyre. Nëse klientët dyshojnë sadopak në
aftësinë e saj për të mbrojtur në mënyrë të sigurtë paratë e tyre, ata do të shkojnë menjëherë
të kërkojnë mbrapsht të gjitha paratë e tyre.
Njerëzit janë të prirur të shfaqin tendencën psikologjike të panikut. Paraja është shumë e
rëndësishme për ta dhe frika e humbjes së parave të tyre për shkak të mundësisë së paaftësisë
paguese dhe falimentimit të bankës është një arsye e mjaftueshme dhe shumë e fortë për
panik. Gjendja psikologjike e depozituesit është vendimtare në provokimin e një krize të
depozitave. Në mënyrë të veçantë ndjenja e frikës rrit në mënyrë të konsiderueshme gjasat
për tërheqje dhe krizë depozitash dhe këto gjasa janë më të larta kur depozituesi është i seksit
femër (Oege, 2017).
61Dirk Schiereck, ekonomist në Universitetin Teknik të Darmstadt, Gjermani.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
60
Kriza e panikut të depozitave në Shqipëri dhe shkaqet e ndodhjes së saj
Në vitin 2002, vendi u trondit sërish nga një tjetër krizë e cila u karakterizua nga paniku i
depozitave dhe u shoqërua me tërheqje masive në dy bankat më të mëdha të vendit.
Zhvillimet kryesore bankare para krizës bankare të vitit 2002, karakterizoheshin nga rritja e
numrit të bankave të reja me kapital privat, ulja e mbizotërimit të atyre me kapital joprivat si
dhe rritja e konsiderueshme e raportit të depozitave me afat ndaj PPB-së, si një ndër treguesit
më të rëndësishëm të ndërmjetësimit. Nga analiza e zhvilluar prej ekspertëve të fushës dhe
autoriteteve mbikëqyrëse, treguesit makroekonomikë dhe ata të performancës së sistemit
bankar nuk jepnin asnjë sinjal për krizë. E megjithatë tregu financiar, në vitin 2002, përjetoi
një krizë të dytë pas asaj të vitit ’97, por që ndryshe nga e para ishte qartësisht një krizë
bankare: panikun e depozitave. Vetëm brenda dy muajsh vlera totale e tërheqjejeve arriti në
21.4 miliardë lekë, çka tregon qartë se sa lehtë dhe shpejt mund të përhapet paniku bankar.
Banka e Shqipërisë luajti një rol tepër të rëndësishëm në psikologjinë e publikut, për
edukimin dhe ndërgjegjësimin e tij nëpërmjet medias vizive dhe të shkruar rreth shëndetit të
mirë të sistemit bankar, duke argumentuar se sistemi bankar nuk kishte nevojë për asnjë
reformim. Qëllimi ishte të ndikohej publiku për të larguar ndjenjën e frikës së krijuar si dhe
për të parandaluar përhapjen e mëtejshme të panikut. Masa të tjera të cilat ndërmori Banka e
Shqipërisë ishin ndërhyrja në operacionet e tregut të hapur, me qëllim sigurimin e likuiditetit
të nevojshëm në treg nëpërmjet huadhënies së kredisë Lombard si dhe rritja e normës së
interesit të Repove për të rritur nivelin e rezervës së sistemit bankar.
Humbja e kursimeve të qytetarëve nga kriza e vitit ‘97 dhe shkalla e ulët e familjarizimit të tij
me tregjet financiare i bëri ata shumë të ndjeshëm ndaj problemeve të sektorit financiar si dhe
shuajti besimin e individëve depozitues në efiçencën dhe sigurinë e sistemit bankar. Situata e
krijuar u nxit nga pritshmëritë e krijuara nga kriza paraardhëse financiare, por u krijua në
rrethana më të shëndetshme dhe të avancuar të sistemit bankar, e cila shërbeu si tregues i
mirë i ndjeshmërisë së lartë të sistemit bankar ndaj besimit të publikut.
Publiku krijon pritshmëri jo të sakta si pasojë e informacionit të mangët dhe të pabarabartë (asimetrik). Jo më kot fillimisht tërheqja e depozitave zuri fill dhe u përhap në rajonet rurale ku njohuritë për sistemin bankar si dhe informacioni për to është shumë më tepër i kufizuar (Cani, Haderi, 2002). Mungesa e informacionit lidhej me çështje të rëndësishme si problemet me ligjin dhe krijimin
e agjensisë së sigurimit të depozitave, me privatizimin e Bankës së Kursimeve dhe me
pronësinë e Bankës Kombëtare Tregtare.
2.2.3 Kriza financiare e vitit 2008
Shqipëria ka marrëdhënie të shumta ekonomike me vendet e tjera të rajonit të Ballkanit si
edhe me vendet fqinje europiane ku punojnë një numër shumë i lartë emigrantësh, e më gjerë.
Si rezultat, krizat ekonomiko-financiare që prekin këto vende, pashmangshmërisht do të japin
efektet e tyre dhe në sistemin tonë financiar. Ndikimi i kësaj krize në BE, dhe sidomos në
Greqi dhe Itali, dha efektet e para në rënien e remintancave duke u shtrirë më vonë edhe në
rënien e ritmeve të rritjes të PBB, në uljen e shpenzimeve të buxhetit, rritjen e papunësisë etj.,
(Shahollari, 2012). Kriza financiare globale e vitit 2008 pati ndikimin e saj edhe në vendin
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
61
tonë, por ndryshe nga shumë vende të rajonit ku bëjmë pjesë, për shkak të lidhjeve të dobëta
me tregjet financiare rajonale, efektet e saj u ndjenë shumë lehtë. Kontribut ka dhënë edhe
Banka e Shqipërisë e cila ndërmori një sërë masash për të zbutur pasojat negative të krizës,
për të forcuar stabilitetin e sistemit financiar dhe për të përmbushur kërkesën e tregut për
likuiditet. Ndër masat kryesore përmendim ndryshimin e tipit të ankandit kryesor të injektimit
të likuiditetit nga ankand me shumë fikse në ankand me çmim fiks, rritjen e gamës së letrave
me vlerë që shërbejnë si kolateral për marrëveshjet e anasjelltë të riblerjes, rritjen e hapësirës
së përdorimit ditor të rezervës së detyruar, nga 20% në 40% në ditë, si dhe uljen e diferencës
midis normës bazë të interesit dhe normës së interesit të kredisë njëditore me 100 pikë bazë,
(Zoto, Kruja & Xhakoni, 2015).
2.3 Alternativat investuese në sistemin financiar në Shqipëri
Sistemi financiar, si tërësia e institucioneve, tregjeve dhe instrumenteve financiare, ka
përballuar mjaft sfida në rrugën e vështirë të zhvillimit të tij në Shqipëri. Sistemi ynë
financiar mbikëqyret nga dy autoritete të rëndësishme: Banka e Shqipërisë dhe Autoriteti i
Mbikëqyrjes Financiare. E para mbikëqyr sistemin bankar, institucionet financiare jobanka
dhe shoqëritë e kursim-kreditit dhe unionet e tyre. Aktualisht në vend operojnë62 16 banka të
cilat pranojnë depozita nga publiku dhe i përdorin ato për kredidhënie dhe veprimtari të tjera
financiare, 30 IFJB, aktivitetet e të cilave konsistojnë në kredidhënie, mikrokredi, faktoring,
lizing, transferta etj. dhe 13 SHKK dhe 1 Union të cilat pranojnë depozita për t’i përdorur për
kredidhënie vetëm ndaj anëtarëve të shoqërisë. Mirëfunksionimi i këtyre institucioneve
siguron zhvillim ekonomiko-financiar në vend, kryesisht nëpërmjet kreditimit të agjentëve
defiçitarë. Alternativa investuese e individëve në këtë treg është depozitimi i kursimeve të
tyre në depozita me afat, me qëllim jo vetëm ruajtjen e parave të tyre, por edhe përfitimin e të
ardhurave nga interesat të cilat sigurisht që varen nga shuma e depozituar, afati i maturimit
dhe norma e interesit që ofrohet. Për hir të së vërtetës, norma e interesit në vend për
investimin në depozita, është jashtëzakonisht e ulët duke nxitur një pjesë të mirë të
kursimtarëve të kërkojnë për forma më atraktive investimi jashtë sistemit bankar.
Nga ana tjetër AMF është autoriteti përgjegjës për mbikëqyrjen e tregut të sigurimeve, tregut
të titujve, fondeve të investimeve dhe atij të pensioneve vullnetare. Edhe pse sigurimi i jetës
në tregun e sigurimeve njihet si një ndër format e investimit në financë, shqiptarët nuk e
konceptojnë aspak si të tillë. Në Shqipëri ekziston fenomeni i blerjes së kësaj forme sigurimi
për shkak të detyrimit nga institucionet financiare prej të cilave individët marrin kredi për të
siguruar jetën, me qëllim garantimin e shlyerjes së detyrimeve të tyre ndaj bankës nga
anëtarët e tjerë të familjes edhe nëse kredimarrësi nuk jeton më. Nga ana tjetër, të gjitha
tregjet e tjera nën mbikëqyrje, ofrojnë alternativa investuese në të cilat publiku mund të
investojë kursimet e tij i ndërgjegjshëm për llojin e investimit që zgjedh të kryejë.
Edhe pse sistemi bankar zë pjesën dërrmuese të sistemit tonë financiar dhe është absolutisht
tepër i rëndësishëm, pavarësisht peshës së ulët krahasuar me të, jo më pak të rëndësishëm
janë tregjet financiare zhvillimi i të cilave lidhet ngushtë me proçesin e integrimit të vendit në
62 Banka e Shqipërisë
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
62
Bashkimin Evropian. Zhvillimi financiar dhe ekonomik i vendit nuk mund të shihet i ndarë
nga zhvillimi i këtyre tregjeve. Në grafikun e mëposhtëm ilustrohet një përmbledhje e peshës
së tregjeve financiare nën mbikëqyrjen e AMF-së si segmente të sistemit financiar ndaj PBB-
së, ndër vite.
Grafiku 2.1 Pesha e tregjeve financiare nën mbikëqyrje ndaj PBB-së, ndër vite
Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti i Stabilitetit Financiar, 6M1-2018
Ilustrimi: Autori
Në Grafikun e mëposhtëm ilustrohet një përmbledhje e peshës së sistemit bankar si segmenti
dominues i sistemit financiar ndaj PBB-së, ndër vite, duke marrë të njëjtën referencë, vitet
2011-2018.
Grafiku 2.2 Pesha e sistemit bankar ndaj PBB-së, ndër vite
Burimi: Banka e Shqipërisë, Raporti i Stabilitetit Financiar, 6M1-2018
Ilustrimi: Autori
0.00%
1.00%
2.00%
3.00%
4.00%
5.00%
6.00%
7.00%
8.00%
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 VI.2018
Pesha e tregjeve nën mbikqyrje ndaj PBB
80
85
90
95
100
105
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 VI.2018
Pesha e sektorit bankar ndaj PBB
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
63
Nga vëzhgimi i grafikëve të mësipërm, vërejmë se ecuria e peshës së tregjeve nën mbikëqyrje
ndaj PBB-së, është karakterizuar nga një trend rritës pa luhatshmëri të mëdha, ndërkohë që
luhatshmëri më të theksuar paraqet ecuria e peshës së sektorit bankar ndaj PBB-së. Kjo peshë
ka vijuar të pësojë një rënie të lehtë dy vitet e fundit.
2.3.1 Prirja rënëse për investime tradicionale në depozita bankare
Qytetarët po shprehin interes ndaj alternativave më të reja të investimit, të nxitur edhe nga
normat shumë të ulta të interesit të cilat ofrohen nga bankat. Grafiku 3 ilustron pikërisht
rënien që kanë pësuar normat e interesit të depozitave me maturitet 1-vjeçar si për depozitat
në Lekë, ashtu edhe për ato në Euro.
Grafiku 2.3 Ecuria e normave të interesit të depozitave 1-vjeçare
Burimi: Banka e Shqiperise, Statistika Monetare dhe Financiare. Nentor 2018 Ilustrimi: Autori
Ekspertët bankarë gjykojnë se vitet e fundit ka pasur një ngadalësim të normës së rritjes së
depozitave në lekë, gjë e cila ka ndodhur nxitur nga spostimi i depozitave të individëve jashtë
sistemit bankar në kërkim të alternativave më të favorshme investuese si në tregun e fondeve
të investimeve, tregun e letrave me vlerë qeveritare, bursa online, në tregun e pasurive të
paluajtshme apo edhe në dhënien e fajdeve63.
Struktura e brendshme e depozitave me afat ka ndryshuar në disavantazh të depozitave me
afat, kryesisht nga interesi i kursimtarëve për të investuar kursimet në tregje të tjera që
ofrojnë mundësi më të larta përfitimi se ai bankar. Individët më pak tolerantë ndaj riskut të
cilët nuk dëshirojnë të investojnë jashtë tregut bankar dhe nuk guxojnë të provojnë format e
reja të investimit, kanë spostuar kursimet e tyre nga depozitat me afat maturimi 1 vjeçar drejt
63 Revista Monitor
0
1
2
3
4
5
6
7
8
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Oct-18
Norma mesatare e interesit e depozitave te reja të individëve
Depozita 12 mujore ne LEK Depozita 12 mujore ne EUR
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
64
atyre me afat maturimi më të gjatë se dy vjet për shkak të normës më të lartë të interesit64 që
këto të fundit ofrojnë, duke shkaktuar kështu ndryshime në strukturën kohore të depozitave.
Tendenca paraqitet e ilustruar në grafikët më poshtë si për depozitat në Lekë, ashtu edhe për
ato në Euro për një periudhë 7- vjeçare.
Grafiku 2.4 Ecuria e depozitave me afat në lekë të individëve
Burimi: Banka e Shqipërisë, Statistikat Monetare, Financiare dhe Bankare Ilustrimi: Autori Grafiku 2.5 Ecuria e depozitave me afat në euro të individëve
Burimi: Banka e Shqipërisë, Statistikat Monetare, Financiare dhe Bankare
Ilustrimi: Autori
64 Agjensia Telegrafike Shqiptare, Maj 2018
0
50,000
100,000
150,000
200,000
250,000
300,000
12.
'07
7. '0
82.
'09
9. '0
94.
'10
11.
'10
6. '1
11.
'12
8. '1
23.
'13
10.
'13
5. '1
41
2. '1
47.
'15
2. '1
69.
'16
4. '1
71
1. '1
76.
'18
mili
on
ë le
kë
12muaj
2 vjet
mbi 2vjet
0
200
400
600
800
1,000
1,200
1,400
1,600
12.
'07
6. '
0812
. '08
6. '
0912
. '09
6. '
1012
. '10
6. '
1112
. '11
6. '
1212
. '12
6. '
1312
. '13
6. '
1412
. '14
6. '
1512
. '15
6. '
1612
. '16
6. '
1712
. '17
6. '
18
në
mil.
eu
ro
12muaj
2 vjet
mbi 2vjet
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
65
2.3.2 Portofoli financiar individual në Shqipëri
Portofoli i individëve në Shqipëri përbëhet nga investime në depozita në Lekë, depozita në
valutë, bono thesari, obligacione qeveritare, fondet e investimeve dhe fondet e pensioneve.
Peshën kryesore të këtij portofoli e zënë investimet në sistemin bankar me depozitat në lekë
dhe në valutë. Pjesa tjetër e portofolit përbëhet nga investime në tregjet financiare nën
mbikqyrje e cila ka një peshë më pak të konsiderueshme. Siç tregohet edhe në grafikun 7, ku
paraqitet ecuria e përbërjes së këtij portofoli në aktivë financiarë nga individët rezidentë në
Shqipëri për një periudhë 8-vjeçare, ka pasur një rritje të vazhdueshme të peshës së
investimeve në obligacione në këtë portofol përgjatë gjithë periudhës si dhe një peshë pak a
shumë të qëndrueshme të aktiveve në tregjet e tjera financiare. Gjatë 6-mujorit të parë të vitit
2018, vlera e pasurisë financiare të individëve rezidentë në sistemin financiar shënoi rënie, ku
si rrjedhojë e rënies së konsiderueshme të kursit të këmbimit të euros me lekun, investimet në
depozitat në valutë kanë pasur ndikim të ndjeshëm. Gjatë 6-mujorit të fundit, individët
rezidentë kanë vazhduar të zgjerojnë portofolin e investimeve në tituj të borxhit afatgjatë,
bono thesari dhe në fond pensioni.
Grafiku 2.6 Portofoli individual financiar në Shqipëri
Burimi: Banka e Shqipërisë.
Raporti i Stabilitetit Financiar 6M-I, 2018
2.3.3 Sa të sigurta janë investimet në llojet e alternativave investuese në Shqipëri?
Edhe pse investimi në depozita kursimi perceptohet si një investim i sigurt, ai nuk është
krejtësisht i tillë, pasi përveç faktit që ASD65 i garanton ato vetëm deri në vlerën 2.5 milion
Lekë, (risku i humbjes së parave të depozituara për depozituesit e vlerave më të mëdha se 2.5
65Agjencia e Sigurimit të Depozitave, institucion në varësi të BSH-së
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
12.'10 12.'13 12.'16 06.'17 12.'17 06.'18
Fondet e pensioneve (risk 1) Fondet e investimeve (risk 2 dhe 3)Obligacione qeveritare (risk 0) Bono thesari (risk 0)Depozita ne valute (risk 0) Depozita ne leke (risk 0)
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
66
milionë Lekë, në rast falimentimi të bankës), risku i inflacionit shoqëron investimin. Në një
shkallë risku nga 1 në 7, investimi në tituj qeveritarë është një investim i sigurt, me risk zero
për shkak të aftësisë së qeverisë për të pritur gjithmonë para nga taksapaguesit e saj, por për
vetë afatin më të gjatë të maturimit të obligacioneve qeveritare se ai i bonove të thesarit, i pari
has në risk më të lartë inflacioni dhe likuiditeti.
Thënë sa më sipër konkludojmë se lloje të ndryshme risqesh janë të pranishëm edhe në rastet
e aktiveve më të sigurta. Investimi në Fond Pensioni është një investim me shkallë risku 1,
risk relativisht i ulët, por më i lartë se risku i investimit në depozita dhe tituj qeveritarë.
Investimi në Fond Investimesh është një investim me shkallë risku 2, është më riskoz se
investimi në depozita, tituj qeveritarë, apo Fond Pensionesh dhe ecuria e tij bazohet mbi
ecurinë e normave të interesit të letrave me vlerë me të ardhura fikse. Fondi më i fundit i
investimeve i hapur në Shqipëri, e ka profilin e riskut të shkallës 3, për shkak të investimit më
afatgjatë që duhet të kryejnë investitorët.
Rreziqet kryesore të investimit në Fond Investimi janë66: rreziku i tregut, rreziku i kurseve të
këmbimit (për fondet në valutë), rreziku i kredisë, rreziku i likuiditetit, rreziku rregullator,
rreziku i inflacionit, rreziku i vlerësimit te aseteve, rreziku i mos-diversifikimit. Në aspektin
e sjelljes financiare dhe shkallës së pasigurisë që shoqëron investimin, do të thoshim se
investimi në Fond Investimesh në Shqipëri kërkon një nivel më të lartë angazhimi të
investitorit në proçesin vendimmarrës financiar. Gjithsesi, Fondet e Investimeve në vend
ndjekin një politikë të kujdesshme mjaft konservatore duke investuar kryesisht në tituj
qeveritarë.
Llojet e alternativave investuese në vend janë më të kufizuara dhe karakterizohen nga nivele
të ulëta të riskut krahasuar me ato të vendeve më të zhvilluara, madje krahasuar edhe me
vendet në zhvillim si Shqipëria. Investimi në obligacione të korporatave dhe investimi në
aksione janë alternativa që i mungojnë vendit tonë, si pasojë e mungesës së tregut të bursës
në vendin tonë.
Ekonomia dhe sistemi financiar në vend janë përmirësuar ndjeshëm qysh prej kohës kur u
krijua bursa e parë në vend. Tashmë synohet të depërtohet më thellë në rrugën e zhvillimit
financiar duke kapërcyer kufijtë tradicionalë, si një domosdoshmëri për të arritur rritje
ekonomike të vendit.
Etapa në të cilin ndodhet sistemi financiar në Shqipëri si një vend në zhvillim si dhe
mungesa e alternativave tërheqëse investuese për kursimtarët, ka nxitur lindjen e nevojës për
zhvillim të tregut të kapitaleve në vend.
2.3.4 Alternativat investuese në tregjet nën mbikëqyrje67 në Shqipëri
Tregjet financiare të mbikëqyrura nga Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare kanë shfaqur
zhvillime pozitive ku tregues të rëndësishëm si totali i aktiveve të investuara në këto tregje
apo totali i aktiveve ndaj PBB-së, kanë pësuar rritje nga viti në vit. Sipas analizës vjetore të
Autoritetit të Mbikëqyrjes Financiare në periudhën 2012-2018 tregu i fondeve të investimeve
ka demonstruar një dinamikë të ndjeshme rritjeje, duke qenë kështu tregu më voluminoz për
66 Prospekti i Fondeve të Investimeve Raiffeisen 67Raporti vjetor 2017, AMF
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
67
sa i përket aktiveve. Ndërkohë që në periudhën 2007-2011, ishte tregu i sigurimeve ai që
zinte 99% të veprimtarisë së tregjeve financiare nën mbikëqyrje, pas kësaj periudhe, janë
fondet e investimeve ato që klasifikohen si tregu më i madh lidhur me vlerën totale të
aktiveve, me rreth 70 % të aktiveve gjithsej të tregjeve financiare.
Grafiku 2.7 Pesha në tregjet financiare të mbikëqyrura për vitin 2017
Burimi: Raporti vjetor 2017, AMF
Ilustrimi: Autori
Nevoja për rregullim dhe sistemim të akteve ligjore sipas Direktivave të BE-së, është një
domosdoshmëri për forcimin e rolit mbikëqyrës dhe eliminimin e barrierave që pengojnë
zhvillimin e tregjeve nën mbikëqyrje. Po kaq i rëndësishëm është roli i edukimit financiar68 të
investitorit për tregjet financiare dhe kultura financiare në publik. Me zhvillimin e tregjeve
financiare, rritet larmia dhe kompleksiteti i shërbimeve dhe produkteve financiare ku mund të
investohet. Një investitor i pajisur me një nivel të caktuar informacioni dhe njohurish
financiare, ka më tepër shanse për të qenë i suksesshëm si pasojë e aftësisë për të marrë
vendime të mira financiare.
Investimet në tregun e fondeve të pensioneve në Shqipëri
Skema e funksionimit të fondeve të pensioneve synon të nxisë publikun të kursejë në mënyrë
vullnetare për të përfituar pension shtesë. Tregu qysh prej fillimeve të tij, ka pasur një numër
anëtarësh dhe aktivesh në trend rritës. Sidoqoftë, vlera neto e aktiveve të këtij tregu është në
përmasa shumë të vogla kundrejt PBB-së në vend. Trendi në rritje i shtimit të investimeve në
fond për tre vitet e fundit paraqitet në tabelën 2.4.
68 Përkufizimi i edukimit financiar sipas OECD: “Proçesi, me anë të të cilit konsumatorët/investitorët financiarë: a. Përmirësojnë kuptimin e tyre për produktet financiare, konceptet dhe rreziqet; b. Zhvillojnë aftësitë dhe besimin për t’u bërë më të vetëdijshëm për rreziqet financiare, përmes informacionit, dhe këshillimeve objektive dhe për të bërë zgjedhje të informuara, për të ditur ku të drejtohen për ndihmë; c. Ndërmarrin veprime të tjera efektive për të përmirësuar mirëqenien e tyre financiare”.
69%
29%
2%
Fondet e Investimeve Tregu I Sigurimeve Fondet e pensioneve
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
68
Tabelë 2.1 Vlera e investimeve të tregut të fondeve të pensionit vullnetar (në mln. lekë)
Periudha 2015 2016 2017
Totali i investimeve të Fondeve të Pensioneve 843.02 1255.29 1641.76
Burimi: AMF, Raport vjetor 2017
Në tregun e fondeve të pensioneve ushtrojnë aktivitet tre fonde pensioni vullnetar: Fondi i
Pensionit “Raiffeisen”, Fondi i Pensionit “Sigal”, si dhe Fondi i Pensionit “Credins Pension”.
Portofoli i Fondeve të Pensioneve
Fondet e Pensioneve në Shqipëri të konceptuar si fonde konservatore, investojnë kryesisht në
letra me vlerë qeveritare shqiptare duke synuar reduktimin maksimal të riskut i cili edhe pse
nuk mund të eliminohet plotësisht, nëse arrihet të administrohet siç duhet, mund të
reduktohet.
Anëtarët nuk mund t’i tërheqin fondet e tyre para se të arrijnë moshën e pensionit, prandaj
Fondet e Pensioneve zbatojnë një politikë afatgjatë për investimin e fondeve të akumuluara.
Ata investojnë rreth 95 % të aktiveve të fondeve kryesisht në obligacione thesari të qeverisë
shqiptare duke blerë kryesisht obligacione me maturim 7 dhe 10 vjeçar, siç mund të shihet
dhe në grafikun më poshtë:
Grafiku 2.8 Ndarja sipas maturimit të investimeve të tregut të fondeve të pensionit vullnetar
më 31.12.2017
Burimi: AMF, Raport vjetor 2017
Ilustrimi: Autori
Përbërja e portofolit nga tituj afatgjatë, mbart me vete edhe riskun e tregut, i cili përfaqëson
mundësinë e krijimit të ndikimeve negative mbi vlerën e aseteve të Fondit, për shkak të
ndryshimeve në treg. Llojet e këtij risku janë: risku i normës së interesit, kursit të këmbimit
apo luhatshmërisë së çmimit të titujve. Investimi në obligacione të qeverisë shqiptare, në
parim përmban riskun e kredisë69, por ekspozohet edhe ndaj riskut të normave të interesit,
pasi ndryshimi i këtyre të fundit ndikon në çmimin e tregut të letrave me vlerë duke ndikuar
kështu vlerën neto të aseteve. Rivlerësimi i këtyre të fundit bëhet në bazë ditore duke u
bazuar në vlerën e tregut të aktiveve financiare çka mund ta bëjë të paparashikueshëm totalin
e aseteve neto për çdo klient pasi vlera e tij mund të jetë e ndryshueshme nga njëra ditë në
tjetrën.
Investimet në tregun e fondeve te investimeve në Shqipëri
Fondet kanë filluar veprimtarinë në vitin 2012. Investimi në Fond konsiston në blerjen e
kuotave në këmbim të pagesës së mjeteve monetare, mjete të cilat do të menaxhohen nga 69 Prospekti i Fondit të Pensionit Vullnetar Raiffeisen, Dhjetor 2010
0%
18%
35%
47%
Obligacione 3 vjeçare
Obligacione 5 vjeçare
Obligacione 7 vjeçare
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
69
specialistë të Fondit si pjesë të aktiveve kolektive të tij. Investimi në Fond nuk është depozitë
bankare dhe nuk sigurohet nga Agjencia e Sigurimit të Depozitave. Investitori merr përsipër
tërësisht rrezikun e investimit si dhe duhet të jetë i ndërgjegjshëm se të ardhurat dhe vlera e
kapitalit të investuar mund të pësojnë luhatje si pasojë e natyrës potencialisht të
paqëndrueshme të aseteve të Fondit70. Luhatshmëria është tipar i natyrshëm i fondeve të
investimeve dhe është e pamundur të eliminohet. Këshillohet që investitorët të kenë një
horizont sa më të gjatë investimi, në mënyrë që të përfitojnë kthimin maksimal nga investimi,
dhe të mos rrezikojnë duke dalë nga fondi në momentin e gabuar. Konkretisht, horizonti i
rekomanduar i investimit për Fondet Prestigj (L) dhe Invest Euro është të paktën 1 vit, me
qëllim shmangien e rrezikut të humbjes nga luhatjet afatshkurtra të çmimit të tregut të
instrumenteve financiare ku Fondi ka investuar, ndërsa për Fondin Vizion, të paktën tre vjet
me qëllim që të shtohen gjasat për një fitim optimal.
Performanca e Fondit luhatet në varësi të kushteve të tregut dhe veçanërisht nga luhatja e
normave te interesit të instrumenteve financiarë në tregun vendas apo atë të huaj, me të cilat
ka një marrëdhënie të kundërt. Një rritje në normat e interesit të këtyre instrumenteve ndikon
negativisht në çmimin e kuotës dhe anasjellas. Çmimi i kuotës mund të luhatet, por përveç
rritjes, ai mund të pësojë edhe rënie si pasojë e ndryshimeve të kushteve në treg. Për të
gjykuar për paqëndrueshmërinë e çmimit të kuotës, shërben treguesi i rrezikut dhe përfitimit i
cili e pozicionon fondin në një nivel rreziku nga 1 në 7, ku as vetë shkalla 1 nuk tregon
mungesë rreziku. Konkretisht Fondi Prestigj dhe Invest Euro janë në kategorinë e dytë,
ndërsa Fondi Vizion në kategorinë e tretë të Profilit të Rrezikut dhe Përfitimit.
Investimi në Fond shoqërohet me risqe të tilla si rreziku i tregut, rreziku i kurseve të
këmbimit, rreziku i kredisë, rreziku i likuiditetit, rreziku rregullator, rreziku i inflacionit,
rreziku i vlerësimit te aseteve, rreziku i mos-diversifikimit.
Ecuria e tregut të Fondeve të Investimeve
Qysh prej fillimit të veprimtarisë 8 - vjeçare të tij, tregu i fondeve të investimeve ka pësuar
rritje të ndjeshme dhe aktualisht zë një peshë të konsiderueshme të sektorit financiar në vend.
Grafiku 2.9 ilustron peshën e këtij tregu në totalin e tregjeve të mbikëqyrura nga AMF.
Grafiku 2.9 Pesha e Fondeve të Investimeve ndaj tregjeve financiare të mbikëqyrura
Burimi: AMF Ilustrimi: Autori
Deri në përfundim të vitit 2017 në tregjet e fondeve të investimit ushtronin aktivitetin e tyre
70 Prospekti i Fondeve të Investimeve Raiffeissen
2013 2014 2015 2016 2017
69.40% 71.90% 70.20% 69.50% 69.20%
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
70
tre fonde investimesh: Fondi Raiffeisen Prestigj, Fondi Raiffeisen Invest dhe Fondi Credins.
Në Shkurt të vitit 2018 filloi aktivitetin edhe fondi i investimeve WVP Top Invest, ndërsa në
Gusht të po këtij viti, nisi aktivitetin edhe Fondi Raiffeisen Vizion, duke e çuar në pesë
numrin e Fondeve të Investimeve që operojnë në vend. Pesha në treg e aktiveve të fondeve të
investimit që kanë operuar deri në fund të gjashtëmujorit të dytë të vitit 2018, (ku Fondet
Raiffeisen dominojnë rreth 98% të tregut), paraqitet në figurën e mëposhtme.
Grafiku 2.10 Pesha në treg e fondeve të investimit sipas vlerës së aseteveve që zotërojnë në
30.06.2018
Burimi: AMF, Raporti statistikor Qershor 2018
Ilustrimi: Autori
Çmimi i kuotës së Fondit, është tregues i mirë i ecurisë së fondit të investimeve pasi një trend
në rritje i çmimit të saj nënkupton një ecuri pozitive të Fondit. Kjo e fundit ndikon
psikologjinë e investitorëve duke nxitur rritjen e kërkesës së investitorëve ekzistues për blerje
kuotash apo të investitorëve të rinj për të marrë pjesë në Fond, çka rezulton në një vlerë të
investuar totale më të lartë. Në këtë mënyrë ecuria e çmimit ndikon vendimmarrjen financiare
për të investuar në Fond.
Në grafikët në vijim paraqiten seritë kohore në bazë ditore për çmimin e kuotës për secilin
nga Fondet Raiffeisen në Lekë dhe euro për një periudhë 7 vjeçare si fondet më të hershëm
dhe përfaqësues të tregut.
Grafiku 2.11 Ecuria e çmimit të kuotës në bazë ditore për periudhën 2012-2018 për Fondin
Raiffeisen Prestigj.
Burimi: Raport Muaji Gusht 2018, Fondi Raiffeisen Prestigj
79%
19%
2% 0% 0%
Pesha në treg
Raiffeisen PRESTIGJ
Raiffeisen EURO
Credins PREMIUM
WVP Top Invest
Raiffeisen Vizion
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
71
Grafiku 2.12 Ecuria e çmimit të kuotës në bazë ditore për periudhën 2012-2018 për Fondin
Raiffeisen Invest Euro
Burimi: Raport Muaji Gusht 2018, Fondi Raiffeisen Invest
2.3.5 Nevoja për zhvillim në tregun e kapitaleve
Ekonomia dhe sistemi financiar në vend janë përmirësuar ndjeshëm qysh prej kohës kur u
krijua bursa e parë në vend. Tashmë synohet të depërtohet më thellë në rrugën e zhvillimit
financiar duke kapërcyer kufijtë tradicionalë, si një domosdoshmëri për të arritur rritje
ekonomike të vendit. Sistemi financiar në Shqipëri është i zhvilluar në mënyrë të tillë që ka
një asimetri të madhe midis sektorit bankar dhe atij jo-bankar përsa i përket nivelit të
zhvillimit të tyre. Tregjet kapitalit dhe ata bankarë nuk janë konkurrentë, ata janë plotësues
dhe bashkëpunëtorë të njëri-tjetrit duke rritur shkallën e efiçencës në treg dhe duke ulur
kostot e ndërmjetësimit. Angazhimi i bankave si palë tepër e rëndësishme në nxitjen e
zhvillimeve të tregut të kapitaleve, do të mundësojë zhbllokimin e ngërçit të likuiditetit të
tepërt në sistemin bankar, në kushtet e mungesës së alternativave investuese dhe në kushtet e
nevojës së bizneseve për financim me kosto më të ulët71.
Bursa Shqiptare e Titujve
ALSE, Bursa Shqiptare e Titujve, filloi aktivitetin e saj si shoqëri e pavarur aksionare me
kapital privat në fillim të vitit 2018.
Për shkak të kufizimeve të caktuara nga AMF për vitin e parë të veprimtarisë, të zhvillimeve
aktuale, si dhe të nevojës për rritjen e kulturës financiare, gjatë vitit të parë të funksionimit,
ALSE është e detyruar të operojë vetëm me tituj qeveritarë shqiptarë. Në të ardhmen,
parashikohet listimi dhe tregtimi edhe i titujve të tjerë. Credins Bank, ABI Bank dhe AK-
Invest janë aksionerët pjesëmarrës përkatësisht me 42.5%, 42.5% dhe 15% të kapitalit të
bursës.
Hapja e bursës së parë me kapital privat pritet të ndikojë në rritjen e efiçencës dhe
transparencës së tregjeve, në afrimin e investitorëve të huaj, në rritjen e mundësive për
diversifikim etj.
71Shoqata Shqiptare e Bankave, Revista Bankieri nr 25, Nëntor 2017
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
72
Tregu mbi Banak (OTC72)
Është forma e organizimit për tregun me pakicë të titujve qeveritarë. Ky treg nën rregullimin
dhe mbikëqyrjen e AMF - së konsiston në tregtimet midis bankave dhe investitorëve. Si
pasojë e numrit tepër të kufizuar të instrumentave investuese, aktiviteti në tregun dytësor
vijon të jetë tepër i ulët, pasi investuesit në tregun parësor të letrave me vlerë qeveritare
priren t’i mbajnë ato deri në fund të afatit të maturimit të tyre.
Në grafikët në vijim paraqiten investimet e investitorëve individualë në bono thesari dhe
obligacione qeveritare për një periudhë 7- vjeçare.
Grafiku 2.13. Investimet e individëve në Bono Thesari (në miliardë lekë)
Burimi: AMF
Ilustrimi: Autori
Grafiku 2.14 Investimet e individëve në Obligacione Qeveritare (në miliardë lekë)
Burimi: AMF
Ilustrimi: Autori
72 Over The Counter
0.00
5.00
10.00
15.00
20.00
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
0.00
2.00
4.00
6.00
8.00
10.00
12.00
14.00
16.00
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
73
KREU 3: METODOLOGJIA
Metodologjia e kërkimit, në të cilën është bazuar ky studim, është marrë nga modeli “Onion”
i propozuar nga Saunders, Lewis dhe Thornhill (2009) dhe përmblidhet në Figurën 3.1. Ajo
përmbledh çështjet e nevojshme që kërkuesit duhet t'u përgjigjen kur kryejnë një studim në
lidhje me llojin e kërkimit, filozofinë kërkimore, qasjen, metodat e kërkimit, horizontin
kohor, si dhe teknikat e proçedurat për grumbullimin dhe analizën e të dhënave.
Figura 3.1 Metodologjia e kërkimit, modeli “Onion”
Burimi: Saunders, Lewis dhe Thornhill (2009, fq.138)
3.1 Lloji i kërkimit
Pyetjet kërkimore mund të rezultojnë në përgjigje eksploruese, shpjeguese ose përshkruese
Saunders, Lewis, Thornhill, 2009). Studimi eksplorues, është një mjet produktiv për kuptuar
çfarë po ndodh si dhe përdoret për të sqaruar një problem të pasigurt. Kërkimi përshkrues u
përgjigjet pyetjeve "kush, çfarë, ku, kur apo sa", duke synuar të prodhojë një prezantim të
saktë të personave, ngjarjeve, femoneneve ose situatave, ndërsa kërkimi shpjegues analizon
marrëdhëniet shkakësore midis variablave. Kërkimi shpjegues kërkon të dhëna për të testuar
Përshkrues,
Eksplorues
Objektivizëm,
Pozitivizëm,
Interpretivizëm
Ontologjik,
Epistemologjik
Deduktive
Metoda të përziera
Ndërseksional
Mbledhja dhe analiza e të dhënave
Tip i kërkimit
Filozofia
Supozimet
Qasja
Teknikat dhe Proçedurat
Horizonti kohor
Metodat
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
74
një ose disa teori. Për të realizuar këtë, përcaktojmë që në fillim teoritë për marrëdhënien
midis variablave, të cilat duam të testojmë. Është i nevojshëm rishikimi i literaturës,
diskutimi i detajuar i ideve dhe konceptimi i saktë i kërkimit para hartimit të pyetësorit
(Saunders, Lewis, Thornhill, 2008). Meqë studimi përpiqet të kuptojë dhe shpjegojë sjelljen e
investitorëve me qëllim identifikimin e faktorëve që ndikojnë sjelljen e tyre dhe të
marrëdhënies midis tyre, ai mund të konsiderohet si një kombinim i studimit eksplorues,
përshkrues dhe shpjegues.
3.2 Filozofia dhe supozimet e kërkimit
Kërkimi është zhvilluar duke u bazuar në një bazë relativisht të gjerë teorike gërshetuar me
vëzhgimin e fenomeneve dhe mbledhjen e të dhënave. Filozofia kërkimore ndihmon të
qartësojë formën e studimit, qasjen, si dhe grumbullimin dhe analizën e të dhënave
(Blumberg, Cooper dhe Schindler, 2005). Kur diskutohet rreth filozofisë kërkimore, tre
aspekte kryesore që duhet të merren parasysh janë (1) ontologjia, (2) epistemologjia dhe (3)
aksiologjika. Ndërkohë që ontologjia studion natyrën e realitetit, epistemologjia i referohet
asaj çka përbën njohuri të pranueshme, ndërsa aksiologjika ka të bëjë me rolin e vlerave
(Collis dhe Hussey, 2009).
3.2.1 Supozimi Ontologjik
Studimi karakterizohet nga qasja objektive në lidhje me aspektin ontologjik. Objektivizmi
pohon se realiteti social është i panjohur, i jashtëm për studiuesin, duke qenë i pavarur nga
mendja e tij. Fenomenet shoqërore dhe kuptimet e tyre ekzistojnë pavarësisht nga
pjesëmarrësit socialë (Bryman dhe Bell, 2007). Meqë qëllimi është të zbulohen faktorët që
ndikojnë qëndrimet dhe vendimet e investitorëve të cilët janë “jashtë” studiuesit, objektivizmi
është më i përshtatshëm se subjektivizmi. Subjektivizmi pohon se qeniet sociale janë
fleksibël, çka lind nevojën për të studiuar kuptimet subjektive që motivojnë njerëzit, për të
kuptuar sjelljet e tyre dhe atë çfarë ndodh pas sjelljes së tyre (Saunders e të tjerë, 2009).
Brenda këtij studimi, të gjithë faktorët që ndikojnë vendimet e investitorëve konsiderohen si të
mirëqenë që ekzistojnë jashtë studiuesit dhe qëllimi është t'i studiojmë ato.
3.2.2 Supozimi Epistemologjik
Epistemologjia pasqyron proçedurën që duhet të ndërmerret dhe parimet që duhet të drejtojnë
studimin e realitetit nga dy pikëpamje të kundërta: pozitivizmi dhe interpretivizmi.
Pozitivizmi përdor metodat e shkencave të natyrës në studimin e realitetit shoqëror (Bryman
dhe Bell, 2007). Sipas pikëpamjes së shkencave, pozitivizmi thekson se realiteti ekziston në
mënyrë objektive. Saunders e të tjerë (2009), theksojnë se vetëm duke zbatuar metodat
shkencore të testimit të hipotezave të ngritura mbi teoritë ekzistuese, mund të njohim më mirë
qeniet shoqërore. Studiuesi duhet të jetë asnjanës ndaj objektit të studimit, me fjalë të tjera,
studiuesi as nuk ndikon dhe as nuk ndikohet nga subjekti i kërkimit. Për këto arsye, studimi
favorizon pozitivizmin. Të gjitha supozimet dhe pyetjet e përdorura në intervista, bazohen në
teoritë dhe kërkimet ekzistuese. Më vonë, arrihet në konkluzione për pyetjet kërkimore
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
75
nëpërmjet grumbullimit dhe analizimit të të dhënave, çka përputhet me atë çka sugjeron
pozitivizmi.
Kryhen intervista gjysmë të strukturuara për të njohur më thellë sjelljen e investitorit, çka
lidhet me interpretivizmin në mënyrën e të kuptuarit të botës sociale nga pikëpamja e vetë
pjesëmarrësve të saj.
3.3 Qasja e kërkimit
Përgjithësisht, teoria ndërtohet dhe testohet në bazë të dy qasjeve të ndryshme: induksionit
dhe deduksionit. Kur përdoret qasja deduktive, kërkuesit fillojnë nga teoritë ekzistuese dhe
lidhjet logjike të koncepteve dhe vazhdojnë të kërkojnë për të dhëna empirike. Nga ana tjetër,
në qasjen induktive, teoria zhvillohet nga vëzhgimi i realitetit empirik dhe studiuesit nxjerrin
përfundime për teorinë që nxiti kërkimin (Bryman dhe Bell, 2007, fq.11).
Qëllimi nuk është të ndërtojmë teori nga gjetjet tona, por të eksplorojmë faktorët e sjelljes që
ndikojnë vendimmarrjen e investitorëve, të cilat tashmë njihet nga literatura që ekzistojnë.
Për këtë, mendojmë se qasja deduktive është zgjedhja e duhur. Studimi fillon me rishikimin e
teorive të financës së sjelljes për të dhënë kontekstin teorik si dhe gjetjet empirike të
studimeve të mëparshme, nga të cilat propozohen modeli i kërkimit dhe pyetjet kërkimore të
cilat do të testohen përmes mbledhjes dhe analizës së të dhënave. Në vijim, janë përgatitur
pyetjet e përdorura në intervista të cilat do të shërbejnë si të dhëna parësore. Pyetjet
kërkimore dhe struktura e pyetjeve të përdorura në pyetësor dhe në intervista ndërtohen në
bazë të teorive dhe studimeve ekzistuese. Krahasimi midis rezultateve të studimit dhe teorive
ekzistuese bëhet: (1) për të zbuluar fenomenet tashmë të trajtuara në teori, (2) për të
identifikuar më mire faktorët dhe (3) për të përcaktuar lidhjet midis tyre.
Qasja deduktive zakonisht lidhet me studimet sasiore, të cilat përfshijnë mbledhjen sasiore
ose të matshme të të dhënave cilësore dhe analizën e metodave statistikore. Nga ana tjetër,
qasja induktive është proçesi i paraqitjes së përfundimeve të përgjithshme nga dukuri të
veçanta. Qëllimi i saj është të krijojë teori dhe zakonisht lidhet me metodat cilësore dhe
interpretuese (Bryman dhe Bell, 2007).
3.4 Matja e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen investuese
Në vijim po paraqesim një përmbledhje të literaturës mbi studimet për matjen e faktorëve
psikologjikë, që ndikojnë sjelljen e investitorit, ku pjesa dërrmuese e literaturës së studiuar në
këtë punim, studion praninë dhe mat ndikimin e faktorëve psikologjikë mbi vendimmarrjen e
investitorit në aksione, nëpërmjet grumbullimit të të dhënave primare vetëm mbi perceptimet
e investitorëve të nxjerra në pah me anë të pyetjeve të pyetësorëve drejtuar atyre.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
76
Tabela 3.1 Përmbledhje e literaturës mbi mënyrën e studimit të ndikimit të faktorëve psikologjike
mbi vendimmarrjen investuese
Autori Gjetja Të dhënat Instrumenti Metoda Analiza statistikore
Luong dhe Thi Thu Tha (2011)
Heuristika, Perspektiva, Turma dhe Tregu, ndikojnë vendimmarrjen e investitorit në Vietnam
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore Analizë Përshkruese, Analizë Faktoriale, testi Chronbach Alpha
Intervistë gjysmë e strukturuar
Cilësore
Subash (2012)
Investitorët e rinj në Indi ndikohen më tepër se ata me përvojë nga tendenca Gabim i Lojtarit, Ankorimi dhe Retrospektiva.
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore
Analizë Diskriminuese, Metoda e Pikëzimit të Ponderuar, testi hi-katror, testi i multikolinearitetit
Chitra dhe Yayashree (2014)
Tendenca e Heuristikën e përfaqësimit dhe Besimit të tepruar janë përcaktues të rëndësishëm të vendimmarrjes investuese në Indi
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore
Analizë Përshkruese, Analizë Faktoriale, ANOVA
Prosad (2014)
Besimi i tepruar, Optimizmi, Bashkimi me Turmën, Efekti i Çlirimit ndikojnë tregun e aksioneve dhe vendimmarrjen e investitorëve në Indi.
Sekondare
Tregues të tregut të aksioneve
Sasiore
Regresion Linear, Regresion i Serive Kohore, Teknika Kernel e Vlerësimit të Çmimit, GARCH
Primare
Pyetësor i strukturuar
Chronbach Alpha, Hi-Katror, t-Test
Prosad, Kapoor, Sengupta (2014)
Besimi i tepruar, Optimizmi, Turma, Efekti i Çlirimit ndikojnë vendimmarrjen investuese në Indi. Tendencat varen nga karakteristikat demografike të investitorit.
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore
Testi Chronbach Alpha, Hi-Katror, t-Test, Funksioni Diskriminant,
Ananstasia dhe Suwitro (2015)
Investitorët e shtëpive në Indonezi i konsiderojnë më të rëndësishëm emocionet dhe faktorët psikologjikë sesa kur qëllimi për blerjen e një shtëpie është jetesa në të.
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore
Testi Chronbach Alpha, Analizë Diskriminante,
Bakar dhe Chui Yi (2016)
Besimi i tepruar dhe disponueshmëria ndikojnë vendimmarrjen si dhe varen nga gjinia e investitorit në Malajzi.
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore
Analizë regresioni e shumëfishtë
Sarwar (2016)
Vendimmarrja investuese në Pakistan ndikohet më tepër nga faktorë psikologjikë sesa ekonomikë
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore
Analizë përshkruese, Faktoriale, Regresioni, Multikolineariteti, t-Test, ANOVA
Kubilay dhe Bayrakdaroglu (2016)
Personaliteti i investitorit në Turqi ndikon tendencat psikologjike si dhe tolerancën ndaj riskut që ata shfaqin.
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore
Analizë Hi-Katror, Analizë Regresioni Logjistik
Rasheed, Rafique,Zahid, Akhtar (2017)
Heuristika e përfaqësimit dhe Disponueshmëria ndikojnë vendimmarrjen e investitorit në Pakistan
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore
Modeli i ekuacionit të strukturuar, Regresion i thjeshte linear
Descak, (2017)
Optimizmi, vetëbesimi i tepruar, ankorimi dhe turma ndikojnë vendimet për të investuar në tregun kroat të pasurive të paluajtshme. Mosha ndikon masën e ndikimit të këtyre tendencave.
Primare
Pyetësor i strukturuar
Sasiore
Testi Chronbach Alpha, Multikolineariteti, ANOVA, Analizë përshkruese
Burimi:Përpunim i Autorit
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
77
3.5 Metodat e kërkimit
Strategjia e kërkimit mund të përkufizohet si udhëzim për kryerjen praktike të studimit. Në
varësi të nivelit të njohurive ekzistuese, të burimeve të disponueshme, të bazës filozofike,
studiuesit mund të përdorin analiza sasiore ose cilësore.
Studimi kryhet bazuar në metoda të ndryshme, me fokus në strategjinë sasiore gërshetuar në
aspekte të veçanta me strategjinë cilësore të kërkimit. E para na lejon të analizojmë rezultatin
duke përdorur metoda statistikore. Ajo përdoret si sinonim për çdo teknikë të mbledhjes së të
dhënave (siç është një pyetësor) ose proçedurë të analizës së të dhënave (siç janë grafikët ose
statistikat) që përdor të dhëna numerike. Nga ana tjetër, metoda cilësore përdoret si sinonim
për çdo teknikë të mbledhjes së të dhënave (si një intervistë) ose proçedurë e analizës së të
dhënave, që përdor të dhëna jo numerike.
Në zgjedhjen e metodave të kërkimit përdoret ose një teknikë e vetme e mbledhjes së të
dhënave dhe proçedura përkatëse e analizës (metoda mono), ose përdoret më shumë se një
teknikë për grumbullimin e të dhënave dhe proçedurat e analizës (metoda e shumëfishtë). Kjo
e fundit përdoret më shumë në kërkimet brenda fushës së ekonomisë (Curran dhe Blackburn,
2001), ku një studim i vetëm kërkimor mund të përdorë teknika dhe proçedura sasiore dhe
cilësore të kombinuara si dhe përdor të dhëna primare dhe sekondare. Qasja e metodave të
përziera nënkupton që të dyja teknikat e mbledhjes së të dhënave (sasiore dhe cilësore), si dhe
proçedurat e analizës përdoren në një model të vetëm kërkimi. Tashakkori dhe Teddlie (2003)
argumentojnë se kjo metodë është e dobishme, nëse ofron mundësi më të mira për t'ju
përgjigjur pyetjeve kërkimore, si dhe nëse lejon të vlerësohet më mirë shkalla e
besueshmërisë së gjetjeve dhe përfundimet e nxjerra prej tyre.
Strategjia sasiore. Studimi sasior shpesh përfshin objektivizmin, pozitivizmin dhe qasjen
deduktive (Collis dhe Hussey, 2009), pra është tërësisht në përputhje me qasjet ontologjike
dhe epistemologjike të përshkruara më lart.
Qëllimi kryesor është studimi i elementëve që ndikojnë vendimet investuese, i cili mund të
kryhet në mënyrë efektive duke bërë kërkim sasior pasi ky i fundit arrin të identifikojë dhe
përshkruajë variablat për të vendosur një lidhje mes tyre (Garner, Wagner dhe Kawulich,
2009). Strategjia sasiore na lejon të analizojmë rezultatin duke përdorur metoda statistikore
me ndihmën e programeve të posaçëm.
Strategjia cilësore. Duke u përqendruar në numra dhe statistika, studimi sasior deri diku
humb aftësinë për të dalluar individët nga institucionet, duke u konsideruar paksa
sipërfaqësor pasi nuk mund të lidhë drejtpërdrejt jetën me kërkimin (Bryman dhe Bell, 2007).
Për këtë arsye, që rezultati të kuptohet sa më mirë, përveç metodës sasiore, përdoret edhe ajo
cilësore. Pas grumbullimit të rezultateve nga pyetësorët, studimi përmbyllet me intervistimin
e ekspertëve, çka mund të konsiderohet si metodë cilësore, me qëllim marrjen e informacionit
më të thellë përmes fjalëve të cilat kanë shërbyer për të interpretuar dhe kuptuar më tepër
rreth sjelljes së investitorëve dhe shkaqeve në thelb të vendimeve të tyre.
Të dyja metodat, si ajo sasiore dhe ashtu dhe ajo cilësore kanë avantazhet dhe disavantazhet e
tyre.
Për të përfituar nga përparësitë dhe për të minimizuar disavantazhet, zgjedhim metoda
mikse. Sipas Bryman dhe Bell (2007), kur përdoren metoda të përziera, hulumtuesit
mund të fillojnë ose me metodën sasiore ose me atë cilësore. Metoda cilësore mund
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
78
të caktojë pyetje kërkimore, të cilat më tej mund të shqyrtohen me metoda sasiore
ose anasjellas; është metoda sasiore ajo që pregatit terrenin për metodën cilësore
(Bryman dhe Bell, 2007). Në rastin e këtij studimi, në përpjekje për t’u dhënë
përgjigje pyetjeve kërkimore, meqë ato ndërtohen në bazë të teorive të sjelljes
financiare:
e para që përdoret është metoda sasiore
më pas, për të analizuar me thellë rezultatin, përdoret metoda cilësore.
Meqë financa e sjelljes është fushë e ndërlikuar, është e nevojshme përfshirja e specialistit
financiar për të dhënë shpjegime më të detajuara për rezultatet e punimit.
3.6 Teknikat dhe proçedurat
Horizonti kohor i objektit të studimit është ndër-seksional, pasi studimi paraqet një
"fotografi" të marrë mbi faktorët e sjelljes me ndikim në vendimmarrjen e investitorit në një
kohë të caktuar në Shqipëri. Të dhënat primare dhe ato sekondare për këtë studim janë marrë
gjatë periudhës 2016-2018.
Në funksion të arritjes së qëllimeve të këtij studimi, kampioni i investitorëve, objekt i
studimit, do të përbëhet nga investitorë të përzgjedhur në mënyrë të qëllimtë. Kjo për shkak
se nga vetë natyra, pyetësori dhe pyetjet kërkimore kërkojnë informacion për të kuptuar
ndikimin e faktorëve të tillë të cilët mund të identifikohen vetëm tek një klient i sprovuar dhe
me të ardhura mesatare dhe mbimesatare. Klientë të kësaj kategorie janë dhe më të
përgjegjshëm dhe të ndërgjegjësuar për arsyet e vërteta të investimit, për riskun që mbart
investimi dhe për atë çka ata presin nga investimi. Në këtë kontekst janë përzgjedhur klientë
me të ardhura mesatare si dhe klientët e ashtuquajtur “Premium73” të bankës Raiffeissen, të
cilët përveçse në depozita kursimi, kanë investuar të paktën edhe në një nga alternativat
investuese të mëposhtme: bono thesari, obligacione qeveritare, fonde investimi, fond
pensioni. Janë zgjedhur klientët e kësaj banke pasi përveç depozitave dhe titujve qeveritarë,
të cilat ofrohen si alternativa investuese nga çdo bankë e nivelit të dytë në vend, kjo bankë
ofron investimin në tre lloje të ndryshme Fonde Investimesh të cilat zënë pjesën dërrmuese të
këtij tregu.
Në bashkëpunim me stafin përkatës në bankë, duke patur databazën e klientëve të kësaj
banke, u bë përzgjdhja e klientëve të regjistruar në databazë me qëllim që të marrin zgjedhjen
tonë nga këta klientë.
Natyra e kësaj zgjedhjeje të fokusuar vetëm në një institucion nuk dëmton qëllimin e studimit
për shkak se këta klientë përfaqësojnë natyrën vërtetë të investitorit individual shqiptar i cili
është nën ndikimin jo vetëm të faktorëve të tregut por dhe atyre të sjelljes. Gjithashtu
përzgjedhja e vetëm një institucioni si “Raiffeisen PRESTIGE” përfaqëson “de facto” tregun
për shkak të peshës së lartë që ky fond zë në tregun financiar shqiptar dhe respektivisht në
tregun e fondeve të investimit. Fondi Raiffeisen PRESTIGE me total aktivesh prej 52
miliardë lekë (rreth 480 milion dollarë) dhe një total investimi prej 47 miliardë lekë zë rreth
80% të tregut të aktiveve dhe investimeve, siç dhe tregohet në grafikun e mëposhtëm. Bazuar
73 Klientë Premium konsiderohen të gjithë klientët që kanë kursime në bankën Raiffeisen në vlera të barabarta ose më të larta se € 50,000 ose të ardhura të paktën € 600 në muaj.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
79
edhe në kufizimin e mësipërm (çka rekomandohet edhe nga literatura), gjykojmë që madhësia
e zgjedhjes të jetë relativisht e lartë, natyrisht në kontekstin e përmasave të intervistimit dhe
komunitetit të investitorëve që ekzistojnë në Shqipëri. Në parim, sa më e madhe madhësia e
kampionit, aq më i besueshëm rezultati (Saunders e të tjerë, 2009, fq.219).
Grafiku 3.1 Vlera e aseteve neto të fondeve të investimeve në Shqipëri (Qershor 2018)
Burimi: Raporti statistikor, tregu i sipërmarrjeve të investimeve kolektive, 30.06.2018
Kampioni ynë përbëhet nga 180 investitorë të cilët plotësojnë kriteret e paravendosura. Nëse
për grumbullimin e të dhënave do të përdorej teknika e pyetësorëve të vetëadministruar, do të
nevojitej shpërndarja e një numri më të lartë pyetësorësh (konkretisht 377 të tillë), por meqë
përdoret intervista e strukturuar, norma e përgjigjes është gati dyfish më e lartë74 (është
intervistuesi ai që asiston në plotësimin e pyetësorit). Në rastin tonë, nevojiten rreth gjysma e
pyetësorëve që do të përdoreshin në rastin e pyetësorëve të vetëadministruar.
Figura 3.2 Llogaritja e madhësisë së kampionit me anë të Programit Raosoft.
Burimi: Programi Raosoft
74 Saunders, Lewis dhe Thornhill (2008)
Raiffeisen PRESTIGJ
79.32%
Raiffeisen EURO18.61%
Credins PREMIUM
1.96%
WVP Top Invest0.12%
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
80
Gjithashtu, ne kryem edhe një provë pilot dhe nga përpunimi i të dhënave për variacionin e
variablit të të ardhurave na rezultoi që numri i të intervistuarve duhet të ishte po i kësaj
madhësie. Detaje për provën pilot jepen në nënçështjen përkatëse në vijim.
Përsa i përket rregullave rreth numrit të variablave për analizën faktoriale, duhet thënë se ato
janë shumë të ndryshme nga rregullat për analizat regresive, pasi në analizën faktoriale është
mëse normale që të ketë më shumë variabla (pyetjet e pyetësorit) sesa raste. Si rrjedhim,
numri i rasteve prej 180, është plotësisht i justifikueshëm.
3.7 Matja e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen investuese
Siç dhe u qartësua më sipër, kampioni i zgjedhjes do të jetë jo rastësor, pra i qëllimshëm.
Teknika e përdorur përzgjedh një grup të caktuar individësh me qëllimin për të siguruar të
dhëna specifike, në mënyrë që kampioni të jetë sa më përfaqësues për popullatën, duke qenë
se studimi merr në shqyrtim një sërë variablash. Kjo teknikë lejon kërkuesin të përdorë
gjykimin e tij për të zgjedhur fillimisht kampionin duke u dhënë më pas mundësi të barabartë
të gjithë elementëve për t’u përzgjedhur. Në këtë mënyrë edhe zgjedhja do të jetë më efiçente
lidhur me përgjigjet e dhëna, për t’iu përgjigjur pyetjeve kërkimore dhe për të plotësuar
objektivat e studimit.
Në rastin tonë, të intervistuarit i përkasin grupit të investitorëve, pra njerëz që kursejnë dhe
kanë kapacitet investues në segmente të ndryshme financiare. Specifikisht kriteret 75 për
zgjedhjen e kampionit janë:
(1) I intervistuari duhet të jetë shtetas shqiptar.
(2) Të ardhurat familjare të tij të jenë mesatare apo të larta
(3) I intervistuari duhet të ketë investuar minimalisht në një nga alternativat investuese:
tituj qeveritarë, Fond Pensioni, Fond Investimesh.
(4) I intervistuari duhet të zotërojë një nivel të mjaftueshëm njohurish financiare si
rezultat i arsimimit apo përvojës së tij me investimet.
3.8 Realizimi i intervistimeve
Siç dhe paraqitet në paragrafët e mësipërm, ky studim do të mbledhë të dhëna parësore
nëpërmjet intervistimeve direkte me investitorët e synuar. Të kushtëzuar nga karakteristika e
pyetësorit dhe më së shumti nga nevoja që elemente të tij mund të kërkojnë sqarim që të
kuptohen nga të intervistuarit, çdo pyetësor është plotësuar nga intervistuesi me synimin që të
përfaqësojë sa më mirë vlerësimin dhe qëndrimin e të intervistuarit, sa më larg përgjigjeve të
nxituara apo të pakuptuara drejt. Ky proçes është realizuar edhe duke pasur në konsideratë
faktin që faktorë të caktuar që ndikojnë vendimmarrjen e investitorit kërkojnë një analizë të
veçantë. Në kushtet e nevojës për të pasur përkrah mendimet dhe qëndrimet e investitorëve
me natyrë të përgjithshme dhe në të nëjtën kohë edhe mendimet dhe qëndrimet e
përfaqësuesve të institucioneve të cilët ofrojnë mundësi investimi apo mbikqyrin proçesin,
janë hartuar dy kategori intervistash: të strukturuara dhe të pastrukturuara.
75 Përshtatur nga punimi i Prosad, Kapoor, Sengupta (2014), www.emeraldinsight.com/1755-4179.htm
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
81
3.8.1 Intervistat e strukturuara
Pyetësorët e vetë-administruar zakonisht plotësohen nga të anketuarit. Pyetësorë të tillë
administrohen dhe dërgohen tek të anketuarit elektronikisht, të cilët pas përfundimit të
plotësimit i kthejnë ato me postë ose i dorëzojnë dorazi.
Figura 3.3 Metodat e shpërndarjes së pyetësorëve
Burimi: Saunders, Lewis dhe Thornhill (2008)
Përgjigjet për pyetësorët e administruar nga intervistuesit realizohen nga intervistuesi në bazë
të përgjigjeve të secilit të intervistuar. Intervistat e strukturuara i referohen atyre pyetësorëve,
ku intervistuesit i takojnë fizikisht të anketuarit dhe i bëjnë pyetjet ballë për ballë. Këto
dallojnë nga intervistat gjysmë të strukturuara dhe të pastrukturuara, pasi ka një program të
caktuar pyetjesh, nga të cilat intervistuesi nuk duhet të devijojë.
Tabela 3.2 Dallimet midis pyetësorit të vetëadministruar dhe intervistës së strukturuar
Atributi
Pyetësor i vetëadministruar Dorëzim në dorë
Pyetësor i administruar nga intervistuesi
Intervistë e strukturuar
Besimi se është përgjigjur personi i duhur
I ulët I lartë
Ndikueshmëria në përgjigjen e të anketuarit
Mund të ndikohet nga konsultimi me të tjerët
Mund të ndikohet nga konsultimi me intervistuesin
Norma e përgjigjes Rreth 30% Varion, 50-70%
Llojet e pyetjeve Të mbyllura, jo shumë komplekse
Të hapura dhe të mbyllura, më të komplikuara
Koha për mbledhjen e të dhënave
Varet nga madhësia e mostrës, numri i intervistueve në terren, etj.
Varet nga madhësia e mostrës, numri i intervistueve në terren, etj. Kohë më e gjatë, për të njëjtën madhësi mostre
Roli i intervistuesit në terren
Rrit pjesëmarrjen e të anketuarve
Përmirëson pjesëmarrjen të anketuarve, duke i udhëzuar ata
Burimi:Saunders, Lewis, Thornhill (2009)
Pyetësori
I vetëadministruar
Internet Postë Dorëzim në dorë
I administruar nga intervistuesi
Me telefonIntervistë e strukturuar
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
82
Edhe nëse një pyetësor i drejtohet me postë një drejtuesi të një kompanie me emër, nuk ka
asnjë mënyrë për të vërtetuar që menaxheri të jetë i anketuari. Ndihmësi i menaxherit ose
çdokush tjetër mund ta plotësojë atë. Pyetësorët e administruar nga intervistuesit, mundësojnë
të sigurohemi se i anketuari është ai që synohet të pyetet, çka rrit shkallën e besueshmërisë së
të dhënave. Të anketuarit në pyetësorët e vetë-administruar, mund të diskutojnë përgjigjet e
tyre me të tjerët, duke ndikuar kështu në përgjigjen e tyre, ndërsa në anketimin ballë për ballë
përgjigjet janë të menjëherëshme dhe jepen përgjigje bazuar vetëm në njohuritë dhe vendimet
e marra nga i anketuari, i pandikuar nga të tjerët.
Pjesë e këtij materiali është një pyetësor i cili përmban 93 pyetje të ndara në 5 seksione bazë.
Pyetësori u ndërtua bazuar në disa modele të ngjashme të studimeve të bëra në vende të tjera
dhe u pasurua dhe u ndryshua bazuar në kushtet konkrete të vendit tonë. Pjesa më e madhe e
pyetjeve janë për të dhëna bazike dhe fillojnë nga gjeneralitetet e të intervistuarit dhe
vazhdojnë deri tek elementë specifikë të sjelljes. Ato prekin vetëm në elementë të caktuar të
sjelljes çka e bën relativisht të lehtë për t’u kuptuar dhe për të marrë përgjigje në një kohë të
shkurtër për çdo të intervistuar.
Në mënyrë më të detajuar pyetësori përbëhet nga 5 pjesët e mëposhtme:
Pjesa e parë: Faktorët Demografikë, përbëhet nga 7 pyetje të cilat mbledhin të dhëna për të
njohur të intervistuarin. Konkretisht në këtë pjesë mblidhen të dhëna për moshën, gjininë,
arsimin, punësimin, nivelin e perceptuar të njohurive financiare dhe të ardhurat. Këto të
dhëna shërbejnë si një pikënisje e njohjes së natyrës së investitorit që po intervistohet si dhe
në krijimin e një profili demografik të tij. Teoria dhe praktika kanë dëshmuar se
vendimmarrja e investitorit është e ndryshme për faktorë të ndryshëm demografikë.
Në vend që të matin në mënyrë të drejtpërdrejtë nivelin e njohurive financiare, disa autorë
mbështeten në vetë-matjen e njohurive financiare sepse niveli i perceptuar mund të ketë rolin
e vetë parashikues (Kramer, M. M., 2012). Njerëzit mund të mos jenë të aftë të vlerësojnë
njohuritë e tyre reale financiare dhe mund të bazojnë vendimet e tyre në atë që ata mendojnë
se dinë. Nëse ata mendojnë se dinë më shumë sesa dinë në të vërtetë, njerëzit shfaqin një
tendencë vetëbesimi të tepruar. Hung e të tjerë (2009) konstatojnë se vetëvlerësimi i nivelit të
njohurive financiare parashikon më mirë sjelljet financiare sesa matja e njohurive financiare.
Pjesa e dytë: Vendimmarrja investuese, përbëhet nga 4 pyetje bazë. Në pyetjen e parë hetohet
për llojin e investimeve financiare që investitori zotëron, për kohëzgjatjen dhe vlerën e
investimit, për sigurinë e perceptuar për investimin e kryer, për kënaqësinë e perceptuar nga
investimin në aktiv financiar etj. Pyetjet në vijim kërkojnë për burimin e financimit të
përdorur për investimin e kryer si dhe për krahasueshmërinë e vështirësisë midis blerjes dhe
shitjes së një aktivi financiar. Ndërsa për të kuptuar nivelin e perceptuar të performancës nga
investimi në lidhje me llojin e aktivit të zgjedhur, shumën e parave të investuara, apo llojin e
transaksionit të kryer, janë drejtuar pyetje me 5 shkallë Likert. E njëjta shkallë Likert përdoret
edhe për të pyetur për sigurinë e perceptuar nga investitori për lloje të ndryshme të aktiveve
financiare ku ai ka investuar.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
83
Pjesa e tretë: Faktorët Psikologjikë, përmban pohime të bazuar në skenarë që lidhen me
situata hipotetike për vendimmarrjen. Skenarët janë ndërtuar në mënyrë të tillë që përgjigjet e
investitorëve të reflektojnë tendencat psikologjike që ata shfaqin gjatë vendimmarrjes në
situatat e dhëna si dhe ndërtimi i tyre bazohet mbi punime të ndryshme në literaturë për
Financën e Sjelljes. Çdo pyetje synon të mbledhë një vlerësim në terma sasiore (renditës) me
vlerësime të shkallës Likert nga 1 (aspak dakord) deri në 5 (plotësisht dakord). Seksioni
përbëhet nga 26 pyetje dhe ndahet në tre pjesë A, B, C në përputhje me tre teoritë ose
kategorizohen sipas 9 faktorëve psikologjikë të trajtuar në literaturë, respektivisht të koduar
si më poshtë:
Tabela 3.3 Struktura e faktorëve të sjelljes me pyetjet përkatëse të pyetësorit
Kategoria Faktori psikologjik Pyetja
Heuristika
Heuristika e përfaqësimit A1, A2, A3 Vetëbesimi i tepruar A4, A5, A6, A7
Ankorimi A8, A9
Shansi i lojtarit A10, A11, A12
Disponueshmëria A13, A14, A15
Perspektiva Mospëlqim i humbjeve B1, B2
Kundërshtia ndaj Pendimit B3, B4
Llogarimbajtja mendore B5, B6
Bashkimi me Turmën C1, C2, C3, C4, C5
15 pyetje për faktorët me bazë teorinë e Heuristikës
6 pyetje për faktorët me bazë teorinë e Perpektivës
5 pyetje për të studiuar tendencën e bashkimit me turmën.
Pjesa e katërt: Shkalla e Tolerancës së Riskut, mbledh të dhëna nëpërmjet 12 pyetjeve të
mbyllura, të cilat në thelb synojnë të zbulojnë mënyrën se si investitori e njeh vetveten dhe
se si kjo ndikon në vendimmarrjen e tij investuese. Si shkallë matëse për të përcaktuar
Tolerancën ndaj Riskut do të përdoret testi Grable dhe Lytton. Testi ka 15 vite që përdoret
gjerësisht. Këshilluesit financiarë e përdorin si matës për të kuptuar qëndrimin e klientëve të
tyre ndaj riskut me qëllim shpërndarjen sa më efektive të aktiveve të klientit. Individët e
përdorin shkallën për të kuptuar gatishmërinë e tyre për të ndërmarrë risk financiar dhe për të
analizuar preferencat e tyre ndaj riskut (Kuzniak e të tjerë, 2015).
Pjesa e pestë: Shkalla e matjes së Personalitetit, synon të mbledhë një vlerësim në terma
sasiorë (renditës) me vlerësime nga 1 deri në 5 ne lidhje me 44 aspekte të veçanta të
personalitetit të njeriut përfaqësuar nga 44 pyetje specifike për çdo aspekt. Të dhënat e
mbledhura nga ky seksion japin një informacion të rëndësishëm për natyrën dhe llojet e
personalitetit të investitorëve shqiptarë si dhe ndikimin e tyre në vendimet investuese. Si
shkallë matëse për të përcaktuar Tiparet e Personalitetit, do të përdoret testi Big Five i
Personalitetit.
Është më i rëndësishëm lloji dhe formulimi i pyetjeve sesa renditja sipas të cilës ato do të
shfaqen në pyetësor. Formulimi i qartë i pyetjeve duke përdorur terma të njohur nga të
anketuarit, mund të përmirësojnë vlefshmërinë e pyetësorit.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
84
Pyetjet që kemi drejtuar janë kryesisht të mbyllura dhe gjysëm të hapura. Pyetjet e mbyllura
(ndryshe pyetje me zgjedhje të detyruara, de Vaus, 2002), ofrojnë një numër përgjigjesh
alternative, nga të cilat i anketuari është udhëzuar të zgjedhë, çka realizon përgjigje të
shpejta, pasi nuk kërkojnë shkrimin e përgjigjeve. Kemi përdorur llojet e mëposhtme të
pyetjeve të mbyllura:
• Pyetje listë, ku të anketuarit i ofrohet një listë alternativash ku secila prej të cilave
mund të zgjidhet; (seksioni i vendimmarrjes investuese përbëhet nga pyetje të tilla).
• Pyetje kategorike, ku vetëm një përgjigje mund të zgjidhet nga një grup i caktuar
kategorish; (seksioni i Tolerancës ndaj Riskut përmban pyetje të tilla)
• Pyetje vlerësimi, në të cilat përdoret një shkallë vlerësimi për të regjistruar
përgjigjet; përdoren shpesh për të mbledhur të dhëna për opinione. Nuk duhet të
ngatërrohen me Shkallët Matëse, të cilat janë një grup koherent pyetjesh që
konsiderohen si tregues të një konstrukti apo koncepti (Saunders e të tjerë 2009).
Pyetjet e vlerësimit më së shpeshti përdorin shkallën e vlerësimit të stilit të Likert në
të cilën vlerësohet se sa fuqimisht ai/ajo pajtohet/nuk pajtohet me një pohim/seri
pohimesh, zakonisht në një shkallë vlerësimi katër, pesë, gjashtë ose shtatë pikë.
Përgjigjet e mundshme për pyetjet e vlerësimit duhet të paraqiten në vijë të drejtë.
Seksioni i faktorëve psikologjikë përbëhet vetëm nga pyetje të tilla.
• Pyetje matricë, ku përgjigjet në dy ose më shumë pyetje mund të regjistrohen duke
përdorur të njëjtën rrjetë, duke mundësuar regjistrimin e përgjigjeve në dy ose më
shumë pyetje të ngjashme në të njëjtën kohë. Përgjigja e përshtatshme për secilën
pyetje, më pas regjistrohet në qelizën ku rreshti dhe kolona janë përmbushur. Edhe
pse përdorimi i një matrice kursen hapësirë, (Saunders e të tjerë 2009) sugjerojnë që
të anketuarit mund të kenë vështirësi në kuptimin e këtyre projektimeve dhe se ato
janë pengesë për përgjigjen. Seksioni i llojit të personalitetit të investitorit përmban
pyetje të tilla.
• Pyetje sasiore, për të cilën përgjigja është një numër (mosha)
Në tërësi, mund të pritet që intervistimi të japë informacione të rëndësishme. Aq sa janë të
rëndësishme të dhënat që do të mblidhen, po aq është edhe përjashtimi i mundshëm i
intervistave të deformuara si dhe përpunimi i të dhënave të mbledhura.
Testimi pilot dhe vlerësimi i vlefshmërisë
Para përdorimit të pyetësorit duhet të bëhet testimi pilot. Qëllimi është të përsosë pyetësorin
në mënyrë që të anketuarit të mos kenë probleme në përgjigjen ndaj pyetjeve dhe të mos ketë
probleme në regjistrimin e të dhënave. Analiza paraprake duke përdorur të dhënat e testimit
pilot mund të ndërmerren për të siguruar që të dhënat e mbledhura do të mundësojnë t'u
përgjigjen pyetjeve kërkimore. Numri minimal për një test pilot është 10 (Fink 2003).
Në rastin tonë përpara se pyetësori t’i shpërndahej të gjithë kampionit tonë, ai u konsultua me
drejtuesin e punimit dhe disa persona të zgjedhur me njohuri dhe përvojë në investimet
financiare. Mbasi mori formën draft pyetësori u testua përmes provës pilot ku në total u testua
në 10 investitorë të cilët ndihmuan në korrigjimet e mundshme si dhe për të kuptuar për
çështjet që duhen pasur parasysh gjatë intervistimit dhe interpretimit të rezultateve të
pyetësorit.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
85
Vërejtjet dhe sugjerimet që dolën nga këto konsultime si dhe prova pilot u pasqyruan në
pyetësorin draft të ndërtuar dhe në këtë mënyrë u konkludua në pyetësorin final i cili u përdor
në vrojtimin që u krye në terren.
3.8.2 Intervistat gjysmë të strukturuara
Intervistat e strukturuara mbledhin të dhëna në kategori të paracaktuara dhe për faktorë të
paramenduar. Por këto nuk përfaqësojnë të gjithë faktorët e mundshëm të sjelljes me ndikim
në vendimet investuese. Është e pamundur të paramendohen dhe studiohen të gjithë faktorët
në të gjithë kampionin e intervistimit. Për këtë arsye, me qëllim mbledhjen e të dhënave
jashtë pyetjeve standard të intervistave të strukturuara, të dhëna të cilat kanë ndikim në
vendimet investuese, janë planifikuar të organizohen intervistimet e pastrukturuara. Në fokus
të këtyre intervistave do të jenë përfaqësues dhe specialistë të institucioneve pjesë e proçesit
investues si drejtues të fondeve të investimeve dhe bankave të nivelit të dytë.
Intervistat gjysmë të strukturuara mund të përdoren për të eksploruar dhe shpjeguar çështjet
që kanë dalë nga përdorimi i një pyetësori (Tashakkori dhe Teddlie 1998). Autorët theksojnë
se si mund të përdoren intervista gjysmë të strukturuara ose të detajuara, si pjesë e
hulumtimit të metodave të përziera, si një mjet për të shpjeguar gjetjet nga pyetësorët
(Bryman 2006). Në tërësinë e tyre, të dhënat e intervistimeve të strukturuara dhe të
pastrukturuara plotësojnë njëra tjetrën dhe në analizën e të dhënave nuk shihen si të ndara.
Për fenomenet të cilat nuk mund të shpjegohen siç duhet nga përpunimi i të dhënave të
intervistave të strukturuara, do të përdoren të dhënat e intervistave të pastrukturuara si një
gërshetim i cili do t’i japë kuptim pikave të vështira të analizës së të dhënave.
Probleme të cilësisë së intervistave gjysmë të strukturuara
o Përgatitje e kujdesshme e intervistuesit, duhet të ketë njohuri për temën e hulumtimit
o Sigurimi i të intervistuarve me një listë të çështjeve të intervistimit para ngjarjes, kur
kjo është e mundur.
o Gjuha e përdorur të jetë e kuptueshme.
o Vend i përshtatshëm për të intervistuarit ku ata të ndihen rehat dhe ku intervista nuk
ka gjasa të shqetësohet.
o Pyetjet duhet të shmangin shumë koncepte teorike ose zhargon, meqenëse kuptimi i
këtyre termave nga studiuesi mund të ndryshojë nga ai i të intervistuarve. Aty ku
duhet të përdoren koncepte teorike ose terminologji specifike, do të duhet të
sigurohemi që bashkë me të intervistuarit të kuptojmë njësoj (Saunders, Lewis dhe
Thornhill, 2008)
Hapat e ndjekur gjatë strategjisë cilësore
Pas kontaktimit me specialistin e fushës së tregjeve financiare, i vendosëm atij në dispozicion
elektronikisht rezultatet e gjetjeve nga analiza jonë statistikore për faktorët psikologjikë.
Gjithashtu, meqë rezultatet përmbajnë emërtime të koncepteve teorike të një terminologjie
specifike, që të sigurohemi që i intervistuari të kuptojë njësoj me intervistuesin si dhe për të
shmangur keqkuptimin e termave, i kemi dërguar specialistit një përmbledhje të literaturës
mbi faktorët psikologjikë, pjesë të punimit. Kjo bëhet me qëllim për të ndihmuar në
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
86
përgatitjen e intervistuesit duke marrë njohuri për temën e studimit. Në vijim, specialisti na
ka caktuar një takim gjatë të cilit kryhet intervista gjysëm e strukturuar.
3.8.3 Metoda e përpunimit të të dhënave
Intervista e strukturuar është zgjidhja më e mirë për të pasur të dhëna të standardizuara, të
cilat mund të përpunohen dhe analizohen lehtë. Analiza statistikore përshkruese, analiza e
regresionit të shumëfishtë dhe korrelacioni do të kryhen duke përdorur Programin Statistikor
R. Testi Cronbach Alpha do të përdoret për të testuar qëndrueshmërinë e besueshmërisë së
matjeve, (për variablat në Seksionin III- të dhe atë të V-të në pyetësor), të cilët janë variabla
të vazhdueshëm të matjes Likert me 5 shkallë. Metoda sasiore përdoret për identifikimin dhe
përshkrimin e variablave me qëllim kuptimin e marrëdhënies midis tyre (Garner, Wagner dhe
Kawulich, 2009, fq.62), çka është e përshtatshme për qëllimin tonë kryesor: identifikimi i
faktorëve që ndikojnë vendimet e investitorëve si dhe i lidhjes midis tyre. Nga ana tjetër,
duke u fokusuar në shifra dhe statistika, metodat sasiore konsiderohen sipërfaqësore si dhe
humbasin aftësinë të lidhin drejtpërdrejt sjelljen me studimin (Bryman dhe Bell, 2007,
fq.175).
Për të analizuar më mirë rezultatin, kemi përfshirë në studim edhe intervista gjysëm të
strukturuara me specialistë të tregut të fondeve të investimeve për të kuptuar më shumë për
sjelljet dhe vendimet e investitorëve në këto tregje.
3.9 Hartimi i matjeve dhe pyetësorit
Pyetësori ka pesë seksione: Seksioni i parë lidhet me faktorët demografikë si (gjinia, vendbanimi, mosha, të ardhurat, arsimi, punësimi, perceptimi për nivelin e zotëruar të njohurive financiare). Seksioni i dytë përfshin pyetje për vendimmarrjen investuese (llojet e investimeve, vlera e tyre, kohëzgjatja në investim, burimi i financimit, siguria e perceptuar për investimin e kryer etj.). Seksioni i tretë përfshin pohime për tendencat psikologjike dhe perceptimet e investitorëve për tregun, ku përdorim shkallën Likert. Në rastin e faktorëve psikologjikë, të intervistuarve u është paraqitur një seksion (seksioni III, Aneks A), i përbërë nga 26 pyetje, të klasifikuara sipas teorive të financës së sjelljes në tre grupe: Heuristika, Perspektiva dhe Turma. Secila pyetje në fakt është një situatë që tregon vendimmarrje, gjatë të cilës i anketuari mund të shfaqë paragjykim/tendencë psikologjike ose jo, çka do të matet me shkallën Likert nga 1-5, ku sa më i madh numri që qarkohet nga i intervistuari, aq më e theksuar është tendenca psikologjike që ai shfaq gjatë vendimit që merr në situatën e dhënë. Seksioni i katërt përfshin pyetje për përcaktimin e shkallës së tolerancës ndaj riskut. Shkalla përbëhet nga 12 pyetje, ku secila pyetje përmban katër alternativa, të cilat nga e para drejt së katërtës tregojnë një qëndrim në rritje të tolerancës ndaj riskut. Seksioni i fundit ka të bëjë me përcaktimin e llojit të personalitetit të investitorit duke paraqitur 44 pohime me 5 shkallë Likert ku secili tregon një tipar të karakterit. Për secilin invesitor do të rezultojë një lloj personaliteti i caktuar, ndërsa për të gjithë rezultatet e kampionit do të studiohet rëndësia e këtij variabli në vendimmarrje si dhe a është ky variabël i korreluar me variablat e tjerë të sjelljes të marrë nën studim.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
87
3.10 Përpunimi dhe analiza e të dhënave
Përpunimi i të dhënave të mbledhura për këtë studim do të realizohet në funksion të pyetjeve
kërkimore të ngritura që në fillim të këtij punimi. Në mënyrë të strukturuar pyetjet (P) dhe
nënpyetjet kërkimore janë renditur më poshtë.
P1: A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual për investime në
aktivë financiarë në Shqipëri?
P1-a: A ndikojnë faktorët psikologjikë vendimmarrjen e investitorit individual për
investime në aktivë financiarë në Shqipëri?
P1-b: A ndikojnë faktorët demografikë vendimmarrjen e investitorit individual për
investime në aktivë financiarë në Shqipëri?
P1-c: A ndikon toleranca ndaj riskut vendimmarrjen e investitorit individual për
investime në aktivë financiarë në Shqipëri?
P1-d: A ndikon lloji i personalitetit të investitorit individual në vendimmarrjen e tij
për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?
P2: A korrelohen faktorët e sjelljes, përcaktues të vendimmarrjes së investitorit individual
për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?
P2-a: A janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar
me njëri-tjetrin?
P2-b: A janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar
me njëri-tjetrin
P2-c: A janë toleranca ndaj riskut dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar
me njëri-tjetrin?
P2-d: A janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar
me njëri-tjetrin?
Për t’i dhënë përgjigje këtyre pyetjeve dhe nënpyetjeve për secilën pyetje kërkimore do të
përdoret statistika përshkruese, testi i besueshmërisë Cronbach-Alpha, analiza eksploruese
faktoriale, analizë regresioni dhe analizë korrelacioni.
Statistika përshkruese përdoret për të përshkruar variablat e çdo seksioni të pyetësorit.
Në nënpyetjen e parë P1-a, analizohen faktorët psikologjikë të cilët janë përcaktues të
rëndësishëm të vendimmarrjes së investitorit individual për investime në aktivë financiarë në
Shqipëri. Variablat i nënshtrohen analizës së faktorit eksplorues dhe më pas testit të
besueshmërisë Cronbach – Alpha. Variablat që ngelen në fund të këtyre analizave përdoren
për analizën inferenciale. Kjo analizë na ndihmon për të gjetur përgjigje përsa i përket
rëndësisë së faktorit psikologjik në vendimmarrjen e investitorit individual shqiptar në aktivë
financiarë.
Analiza Eksploruese Faktoriale: metodë statistikore e cila synon të përcaktojë strukturën bazë të një matrice të dhënash me shumë variabla. Qëllimi është evidentimi i një grupi dimensionesh bazë, të quajtur faktorë, nëpërmjet studimit të strukturës së korrelacionit midis variablave. Në këtë mënyrë variablat bëhen pjesë e grupimeve homogjene me karakteristika të ngjashme, (faktorëve), (O'Brien, 2007).
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
88
Për të kryer analizën EFA, duhet të instalojmë në programin kompjuterik R, paketat `psych` dhe `GPArotation`. Fillimisht duhet të konfirmojmë numrin e faktorëve që do të përdorim për analizën tonë. Kjo mund të kryhet me anë të metodave të ndryshme si: ‘Eigenvalue’ apo `Parallel Analysis`. Përdorim konkretisht funksionin `fa.parallel`, pjesë e paketës `Psych` për të kryer analizën ‘parallel’. Kryejmë në vijim analizën e faktorëve duke ndjekur këtë rezultat. Marrim në konsideratë për analizën të mëtejshme vetem faktorët me vlera të përafërta me 0,3 (Revelle, 2018). Në studim aplikohen kriteret e mëposhtme të analizës eksploruese të faktorëve:
- Treguesi RMSR (root mean square of residuals) duhet të jetë rreth vlerës zero. - Vlera e treguesit RMSEA (root mean square error of approximation) duhet të jetë më
e ulët se 0.05, për një përshtatje të mire të modelit. - Treguesi Tucker-Lewis (TLI) duhet të jetë më e lartë se vlera limit 0.9.
Testi Cronbach-Alpha: Një pyetësor i vlefshëm do të thotë që të dhënat e mbledhura janë të qëndrueshme dhe koherente. Foddy, (1994) diskuton vlefshmërinë dhe besueshmërinë në kuadrin e pyetjeve dhe përgjigjeve që bëjnë sens. Në veçanti, ai thekson se "pyetja duhet të kuptohet nga i anketuari në mënyrën e synuar nga kërkuesi dhe përgjigja e dhënë nga i anketuari, duhet të kuptohet nga hulumtuesi në mënyrën e synuar nga i anketuari". Testi ndihmon për të vlerësuar besueshmërinë e përgjigjeve të pjesëmarrësve ndaj matjeve si dhe përdoret zakonisht në studime të shkencave të sjelljes për të testuar besueshmërinë e qëndrueshmërisë së brendshme të matjeve, të cilat janë në formatin e variablave të vazhdueshëm (Liu, Wu, Zumbo, 2010). Si i tillë, meqë kërkimi është për financën e sjelljes, si dhe meqë kemi përdorur matjet me 5 shkallë Likert për faktorët psikologjikë dhe llojin e personalitetit, (përkatësisht, seksionet III dhe V në pyetësor), testi konsiderohet mëse i përshtatshëm për studimin tonë. Në punim, testi Cronbach Alpha do të realizohet me anë të Software R, për të testuar besueshmërinë e matjeve të përfshira në faktorët e formuar pas analizës eksploruese faktoriale. Vlera mbi 0.6 e testit Cronbach Alpha është e pranueshme për t’u siguruar që matjet janë të besueshme (Field, Miles, Field, 2012; Kline, 1999). Kriteret për treguesit statistikorë me anë të programit statistikor R: Së pari, duhet të kemi një vlerë të alfës së përgjithshme mbi 0,6. Së dyti, duhet të vërtetojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha76’ të jenë më ulta se vlera e alfës të përgjithshme. Së fundmi, duhet të kemi vlera të ‘r.drop77’ më të larta se 0,3 (afërsisht). Pyetjet janë konvertuar sipas udhëzimeve të literaturës, (Field, Miles, Field, 2012; Kline, 1999) dhe më pas është kryer analiza e mëposhtme. Në rast se përgjigjet nuk ndjekin trendin e karakteristikës përkatëse, programi statistikor R kryen në mënyrë automatike konvertimin e variablit. Statistika përshkruese: përdoret për të përshkruar nivelin e ndikimit të variablave
psikologjikë në vendimmarrjen investuese të individëve.
Analiza e regresionit do të përdoret për t’i dhënë përgjigje nënpyetjes së dytë, të tretë dhe të
katërt të pyetjes së parë kërkimore, të lidhura me faktorët demografikë, toleranca ndaj riskut
dhe lloji i personalitetit të investitorit.
Në këtë pjesë të punimit përpiqemi të identifikojmë ndikimin e faktorëve të tjerë të sjelljes si
ata demografikë, toleranca ndaj riskut dhe personaliteti (pasi kemi dhënë më sipër përgjigje
76Vlera e ‘Cronbach’s α’ 77Korrelacioni midis variablit dhe totalit të përgjigjeve ‘i korrigjuar’ sipas vetë variablit. Vlerat e ulta (afërsisht më pak se 0,3) tregojnë se variabli përkatës nuk është i korreluar mjaftueshëm me vlerësimin total.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
89
për faktorët psikologjikë), në vendimmarrjen investuese duke i dhënë kështu plotësisht
përgjigje pyetjes së parë kërkimore.
Analiza e korrelacionit do të përdoret për t’i dhënë përgjigje nënpyetjeve të pyetjes së dytë
kërkimore P2.
Në analizë do të përdoren teste të ndryshëm statistikorë, pjesë e analizës faktoriale ose në një këndvështrim më të përgjthshëm, statistikës inferenciale për ndikimin e faktorëve demografikë, tolerancës ndaj riskut dhe llojit të personalitetit të investitorit në vendimmarrjen e tij. Variablat cilësorë, të cilët përbëhen nga përgjigje me një shkallë të qartë rritëse, sipas kontekstit të caktuar, janë ri-koduar me anë të shifrave nga 1 në C, ku C është numri total i përgjigjeve të mundshme. Teknikat e modelimit statistikor do të përshtaten gjithashtu sipas llojit të variablave (sasior diskret në këtë rast). Për të analizuar lidhjen midis variablave zbatojmë konceptet e regresionit dhe korrelacionit. Korrelacioni nuk është tregues i drejtimit të ndikimit nga njëri variabël te tjetri. Për të treguar këtë ndikim është i nevojshëm vlerësimi i një modeli statistikor, me një variabël të varur dhe një ose disa variabla të pavarur. Kovarianca është pozitive nëse lidhja midis dy variablave është e drejtë dhe anasjelltas. Në rast se nuk kemi një lidhje konstante midis variablave, kovarianca përkatëse është zero. Problemi në këtë rast qëndron tek vlerat e pakufizuara që mund të marrë kovarianca, në boshtin e numrave realë. Ne e standartizojmë këtë tregues më qëllim që të kryejmë një interpretim më intuitiv. Koeficienti i korrelacionit r, sipas Pearson mund të variojë nga -1 në 1 dhe distanca nga zero tregon fortësinë e tij. Një vlerë e barabartë me 1 tregon se ne mund të parashikojmë një variabël nga variabli tjetër. Në rastin tonë, vlerësimi i treguesit do të shoqërohet gjithashtu me vlerësimin e një testi statistikor me ‘hipotezë zero: koeficienti i vërtetë i korrelacionit është i barabartë me zero’. Pra, kjo hipotezë shërben për të konfirmuar, jo vetëm vlerën, por edhe rëndësinë statistikore të koeficientit të korrelacionit në çdo rast. Nëse p-value i testit statistikor është më i madh se vlera standarte e paracaktuar (zakonisht alpha=5% ose 10%), atëherë pranojmë hipotezën zero, pra koeficienti i korrelacionit nuk është i rëndësishëm statistikisht ose nuk ka lidhje të provuar midis dy variablave. Nëse p-value i testit statistikor është më i vogël se vlera standarte e paracaktuar (alpha=5% ose 10%), atëherë refuzojmë hipotezën zero, pra koeficienti i korrelacionit është i rëndësishëm statistikisht, ka lidhje të provuar midis dy variablave, pozitive ose negative, sipas rastit. Teknika e vlerësimit e zbatuar është GLM (Generalized Linear Model), një klasë e gjerë modelesh që përfshin regresion dhe analizë variance (Agresti, 2003), jo vetëm për variablat e vazhdueshëm por edhe për ata kategorikë. Kemi tre komponentë në këto lloj modelesh:
o Komponenti rastësor o Komponenti sistematik o Komponenti lidhës
Komponenti rastësor lidhet me shpërndarjen probabilitare të variablit të varur Y. Në
vëzhgojmë variabla të pavarur rastësor Y1, Y2, . . ., YN të cilët mund të kenë shpërndarje
normale, Bernuliane ose Puasoniane. Në rastin e komponentit sistematik, variablat rastësorë
Yi, I = 1, 2, . . ., N, kanë vlera të pritura µi, I = 1, 2, . . ., N.Komponenti sistematik përfshin
variablat shpjegues x1,x2 , · · · , xk siparashikues linear: 0 + 1 x1 +2 x2 + · · · + k xk.
Komponenti i tretë përfshin lidhjen midis komponentëve sistematikë dhe rastësorë.
Konkretisht tregon sesi mesatarja E(Y) lidhet me variablat shpjegues me anë të një funksioni
g(µ).
Në kreun pasardhës do të paraqiten detajet për shtjellimin e pyetjeve kërkimore në lidhje me
mënyrën e analizës së të dhënave si dhe interpretimin e tyre.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
90
Kreu IV: ANALIZA STATISTIKORE DHE REZULTATET E KËRKIMIT
4.1 Statistikat përshkruese
Në nënçështjet në vijim paraqiten gjetjet e analizës statistikore përshkruese për secilin prej seksioneve të pyetësorit e konkretisht për informacionin demografik, për faktorët psikologjikë, për shkallën e tolerancës së riskut, për vendimmarrjen investuese në aktiv financiar si dhe për shkallën e matjes së personalitetit. 4.1.1 Statistikat përshkruese për informacionin demografik
Në kampionin tonë78 janë përfshirë79 44 femra dhe 136 meshkuj, respektivisht rreth 24% dhe
76% e totalit. Rreth 71% e të intervistuarve jeton në Tiranë, ndërsa pjesa tjetër jeton kryesisht
në qytete të tjera të vendit, por edhe jashtë tij. Nga 180 individë investitorë të intervistuar,
145 janë më arsim të lartë, 14 me arsim pasuniversitar dhe 21 me arsim të mesëm, e shprehur
në përqindje respektivisht rreth 81%, 8% dhe 11% e totalit. Përsa i përket të ardhurave, 85%
e të intervistuarve shprehen se i klasifikojnë të ardhurat e familjes së tyre si mesatare, 13% si
të larta dhe 1.3% si të ulëta. Në lidhje me nivelin e njohurive financiare që ata mendojnë se
zotërojnë, 144 investitorë mendojnë se i përkasin një niveli mesatar njohurish financiare, 33 e
kategorizojnë veten në nivel të lartë të njohurive, dhe vetëm 3 investitorë shprehen se niveli i
njohurive të tyre në lidhje me financat është i ulët. Rreth 17% e të intervistuarve janë të
punësuar në sektor ekonomik, 36% në sektor joekonomik, 34.5% të vetëpunësuar, dhe 5.6%
dhe 6.7% përkatësisht të papunë dhe pensionistë.
Vijojmë analizën me moshën 80 e investitorëve, një variabël sasior për të cilin mund të
llogaritim statistika përshkruese dhe të ndërtojmë grafikë tipikë për të dhëna sasiore, si
histogrami dhe ‘boxplot’-i. Në analizën e statistikave përshkruese kryesore për variablin e
moshës të të intervistuarve, përfshihet minimumi dhe maksimumi i variablit, kuartili i parë81,
kuartili i dytë82 (ose mediana), kuartili i tretë83, mesatarja kampionate, shuma (sum) e të
gjitha vlerave të variablit, gabimi standard i mesatares (nevojitet për llogaritjen e intervalit të
78Shih Aneks C, Tabela C1.1 79 Zgjedhja është bërë në përputhje me raportin e gjinisë së klientëve investitorë me të ardhura të mesme e të larta të bankës Raiffeissen, prej nga është marrë kampioni ynë. Sipas informacionit të marrë nga specialistët e bankingut që manaxhojnë klientët me të ardhura të mesme e të larta të degëve të ndryshme të kësaj banke, ekziston një raport gati 3-fish më i lartë i klientëve meshkuj ndaj atyre femra të kësaj kategorie të ardhurash. 80Shih Aneks C, Tabela C 1.2 81Kuartili i parë është vlera ose vëzhgimi që lë 25% të të dhënave të renditura majtas dhe 75% djathtas. 82Mediana (ose mesorja) është vlera ose vëzhgimi që lë 50% të të dhënave të renditura majtas dhe 50% djathtas. Mediana quhet gjithashtu ‘mesatare pozicioni’ dhe në rast se ndryshon mjaftueshëm nga mesatarja, të dhënat paraqesin asimetri në shpërndarje. Në rast se mediana është e barabartë me mesataren, shpërndarja e të dhënave është simetrike, pra vëzhgimet janë të baraslarguara nga mesatarja. 83Kuartili i tretë është vlera ose vëzhgimi që lë 75% të të dhënave të renditura majtas dhe 25% djathtas.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
91
besimit për mesataren), intervali i besimit84 për mesataren (‘LCL Mean’ dhe ‘UCL Mean’),
varianca dhe devijimi standard (Stdev)85, indeksi i asimetrisë86 dhe indeksi i kurtozit87.
Mesatarja e moshës të të intervistuarve rezulton rreth 53, minimumi dhe maksimumi
përkatës janë 25 dhe 65.
Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 46 dhe 60. Mediana rezulton 55, një
vlerë më e madhe se mesatarja, shenjë e një asimetrie të lehtë negative (ose majtas) në
shpërndarje.
Limitet inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për mesataren janë
respektivisht, 51,6 dhe 54,3.
Indeksi i asimetrisë është negativ, pra kemi një asimetri negative (të lehtë) në
shpërndarje.
Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja nuk është
normale.
‘Boxplot 88 ’-i dhe histogrami 89 i variablit të moshës konfirmojnë rezultatet e
mësipërme: asimetri të moderuar në shpërndarjen përkatëse90.
84Një interval besimi (për mesataren) 95% përmban me probabilitet 95% mesataren e vërtetë ose mesataren e popullatës. Shpërndarja normale standard quhet gjithashtu shpërndarja Z. Në rastin e intervalit të besimit 95%, z = 1.96. Në rast se numri i vëzhgimeve është mjaftueshëm i madh, formula e intervalit të besimit për mesataren
jepet nga: n
zx c
, ku
_
X është mesatarja kampionare, është devijimi standart (i popullatës) dhe n është
madhësia e kampionit. Në shumë raste, devijimi standard i popullatës është i panjohur. Kur madhësia e kampionit është e mjaftueshme (n ≥ 30), mund të zëvendësojmë σ me devijimin standard të kampionit (s). Në këtë rast kemi:
n
szx c
85Varianca dhe devijimi standard janë masat më të përdorura për vlerësimin e ndryshueshmërisë së të dhënave.
Varianca njihet me simbolin 2, ndërsa devijimi standard njihet me simbolin . Kemi: 2
X X dhe
2
2
1 1
1 1n n
X i ii i
X Xn n
Në rastet e vlerësimit kampionar kemi:
1
)( 2
2
N
XXss .
86 Indeksi i asimetrisë (skewness) quhet ndryshe moment i tretë i mesatares. Formula përkatëse është:
N
x
3
3
.Formula përkatëse kampionare është:
3
321
xxnn
nk
Formulat përkatëse për llogaritjen praktike të indeksit janë:
3233 23
1 Nxx
N
,
323
3 2321
xnxxxnn
nk . Nëse ky indeks është zero,
atëherë kemi një shpërndarje simetrike të variablit përkatës, nëse është më i madh se 0, atëherë kemi asimetri pozitive dhe anasjelltas.
87 Formula e kurtozit për popullatën është:
42234
4
4 3641
xxxNN
x
dhe për kampionin:
2
4342
4
131
321 n
sn
n
xxn
nnn
nk .
Në rast se indeksi i kurtozit është afërsisht vlerës 3, atëherë kemi të bëjmë me një shpërndarje simetrike (pra mund të kemi shpërndarje normale të variablit përkatës). Vlera të ndryshme, statistikisht nga 3 tregojnë asimetri të variablit. 88 ‘Boxplot-i’, i njohur gjithashtu si ‘box-and-whisker plot’, është një prej grafikëve më të përdorur për paraqitjen e të dhënave sasiore. Grafiku ndërtohet nga këto statistika: minimumi i vëzhgimeve, kuartili i parë, mediana, kuartili i tretë dhe maksimumi përkatës.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
92
4.1.2 Statistikat përshkruese për Faktorët Psikologjikë
Në vijim paraqiten statistikat91 dhe grafikët për variablat Heuristika, Perspektiva, Turma të
krijuar nga mesataret e pyetjeve përkatëse, në bazë të logjikës së të dhënave të shkallës
Likert.
Rezultatet për variablin ‘Heuristika’: Mesatarja rezulton rreth vlerës 3, minimumi dhe
maksimumi përkatës janë afërsisht 2 dhe 4. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht
2,9 dhe 3,3. Mediana rezulton afërsisht 3, një vlerë e barabartë me mesataren, shenjë e
simetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i besimit për mesataren
janë respektivisht, 3 dhe 3,1. Indeksi i asimetrisë është lehtësisht negativ, pra mund të kemi
një asimetri të lehtë në shpërndarje, edhe pse mediana dhe mesatarja treguan të kundërtën.
Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është
normale. ‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë me përafërsi rezultatet e
mësipërme: simetri në shpërndarjen përkatëse (prani e pak vlerave ekstreme).
Rezultatet për variablin ‘Perspektiva’: Mesatarja rezulton rreth vlerës 3,7, minimumi dhe
maksimumi përkatës janë afërsisht 2,2 dhe 4,7. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë
respektivisht 3,3 dhe 4. Mediana rezulton afërsisht 3,7, një vlerë e barabartë (afërsisht) me
mesataren, shenjë e simetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i
besimit për mesataren janë respektivisht, 3,6 dhe 3,8. Indeksi i asimetrisë është lehtësisht
negativ, pra mund të kemi një asimetri të lehtë në shpërndarje, edhe pse mediana dhe
mesatarja nuk e treguan këtë fakt. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra
shpërndarja jonë nuk është normale. ‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë
rezultatet e mësipërme: simetri në shpërndarjen përkatëse.
Rezultatet për variablin ‘Turma’: Mesatarja rezulton rreth vlerës 3,3, minimumi dhe
maksimumi përkatës janë afërsisht 1,4 dhe 5. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë
respektivisht 2,4 dhe 4,2. Mediana rezulton afërsisht 3,2, një vlerë e përafërt me mesataren,
shenjë e simetrisë së moderuar në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i
besimit për mesataren janë respektivisht, 3,1 dhe 3,4. Indeksi i asimetrisë është lehtësisht
negativ, pra mund të kemi një asimetri të lehtë në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është
dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale. ‘Boxplot’-i dhe
histogrami i variablit konfirmojnë simetri në shpërndarjen përkatëse.
4.1.3 Statistikat përshkruese për Shkallën e Tolerancës së Riskut
Shkalla përbëhet nga 12 pyetje, ku secila pyetje përmban katër alternativa, të cilat nga e para
drejt së katërtës tregojnë një qëndrim në rritje të tolerancës ndaj riskut. Nga vëzhgimi i
89Histogrami përmban të dhëna sasiore në kolonat përkatëse për çdo kategori. Nëse boxploti ose histogrami është simetrik, atëherë shpërndarja përkatëse është simetrike dhe anasjelltas. Këta grafikë mund të përdoren gjithashtu për të krahasuar vlerat e variablave të ndryshëm. 90Shih Aneks C, Grafiku C 1.1 Mosha 91Shih Aneks C, Tabela C 1.3 Faktorët Psikologjikë
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
93
frekuencave të thjeshta dhe përqindjeve (Shih Aneks C, Tabela C 1.4: Shkalla e Tolerancës së
Riskut), për secilën nga pyetjet, vihet re se pjesa dominuese e të intervistuarve, kanë zgjedhur
dy alternativat e para të çdo pyetjeje, duke shprehur kështu tolerancë të ulët ndaj riskut.
4.1.4 Statistika përshkruese për vendimmarrjen investuese në aktiv financiar92
Rezultatet për variablin ‘lloji i investimit: Ndër alternativat investuese të listuara93 në këtë
seksion të pyetësorit, investitorët kanë zgjedhur llojet e aktiveve financiare ku ata kanë
investuar dhe rezulton se pjesa më e madhe e të intervistuarve zotërojnë investime në fond
investimi në Lekë e duke vazhduar në rend zbritës në depozita, fond investimi në Euro,
obligacione qeveritare, bono thesari.
Rezultatet për variablin ‘koha e investimit’: Mesatarja e variablit ‘koha e investimit’ në llojet
e mësipërme të aktiveve, rezulton rreth vlerës 3.8, minimumi dhe maksimumi përkatës janë
0,08 dhe 10. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 2 dhe 5. Mediana rezulton 4,
një vlerë disi më e lartë se mesatarja, shenjë e asimetrisë së lehtë në shpërndarje. Limitet
inferiore dhe superiore të intervali i besimit për mesataren janë respektivisht, 3.6 dhe 4.1.
Indeksi i asimetrisë është lehtësisht pozitiv, pra mund të kemi një asimetri të lehtë në
shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk
është normale. ‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë një asimetri të lehtë në
shpërndarjen e variablit (Shih Aneks C, Grafiku C 1.2: Koha e investimit).
Rezultatet për variablin ‘Vlera e investimit’: Pyetjes ‘Sa është vlera e investimit tuaj?’, rreth
36% investitorëve iu përgjigj se kjo vlerë është më e vogël se 1mil, 27% 1mil - 3mil,
ndërkohë që vlerat mbi këto intervaleve përkatësisht 3mil - 5mil, dhe më shumë se 5 mil, janë
investuar nga pjesa tjetër e investitorëve thuajse në mënyrë të barabartë.
Rezultatet për variablin ‘Siguria e perceptuar për aktivin e investuar’: Mesatarja rezulton
rreth vlerës 3,5, minimumi dhe maksimumi përkatës janë afërsisht 3 dhe 5. Kuartili i parë dhe
i tretë rezultojnë respektivisht 3 dhe 4. Mediana rezulton 3, një vlerë e ndryshme me
mesataren, shenjë e asimetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i
besimit për mesataren janë respektivisht, 3.4 dhe 3.6. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra
mund të kemi një asimetri në shpërndarje, siç treguan mediana dhe mesatarja. Indeksi i
‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale.
‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë rezultatet e mësipërme: asimetri e theksuar
në shpërndarjen përkatëse (Shih Aneks C, Grafiku C 1.3: Siguria e perceptuar për aktivin e
investuar).
Rezultatet për variablin ‘Burimi i financimit për investimin tuaj në aktiv financiar’: Rreth
85% e të intervistuarve deklarojnë se kanë përdorur kursimet e tyre për të investuar në aktivet
92Shih Aneks xx, tabela xx 5: Vendimmarrja Investuese 93Shih Aneks A, Vendimmarrja Investuese
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
94
financiare ndërsa pjesa e mbetur e të intervistuarve pohojnë se kanë përdorur të ardhurat e
përfituara nga investime të tjera që ata zotërojnë ose kanë pasur zotëruar.
Rezultatet për variablin ‘Cili vendim është më i vështirë për t’u marrë: të blesh apo të
shesësh?’: Pjesa dërrmuese e investitorëve mendojnë se është më e vështirë të marrësh
vendimin për të shitur një aktiv që e zotëron sesa për të blerë apo për të investuar në një aktiv
financiar.
Rezultatet për variablin ‘Kënaqësia për llojin e zgjedhur të investimit’: Mesatarja rezulton
rreth vlerës 3.6, minimumi dhe maksimumi përkatës janë afërsisht 3 dhe 5. Kuartili i parë dhe
i tretë rezultojnë respektivisht 3 dhe 4. Mediana rezulton afërsisht 4, një vlerë e ndryshme nga
mesatarja, shenjë e asimetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i
besimit për mesataren janë respektivisht, 3,5 dhe 3,7. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra
kemi një asimetri në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra
shpërndarja jonë nuk është normale. ‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë
rezultatet e mësipërme: asimetri e theksuar në shpërndarjen përkatëse (Shih Grafikun C 1.6:
Sa i kënaqur jeni nga lloji i investimit?).
Rezultatet për variablin ‘Kënaqësia për kohën e mbajtjes së investimit’: Mesatarja rezulton
rreth vlerës 3.7, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 3 dhe 5. Kuartili i parë dhe i tretë
rezultojnë respektivisht 3 dhe 4. Mediana rezulton 4, një vlerë e ndryshme nga mesatarja,
shenjë e asimetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për
mesataren janë respektivisht, 3.6 dhe 3.8. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra kemi një
asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra
shpërndarja jonë nuk është normale. ‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë
rezultatet e mësipërme: asimetri e theksuar në shpërndarjen përkatëse (Shih Grafikun C 1.7:
Sa i kënaqur jeni nga koha e mbajtjes së investimit?).
Rezultatet për variablin ‘Kënaqësia për shumën e investuar në aktiv’: Mesatarja rezulton
rreth vlerës 3.6, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 3 dhe 5. Kuartili i parë dhe i tretë
rezultojnë respektivisht 3 dhe 4. Mediana rezulton 4, një vlerë e ndryshme nga mesatarja,
shenjë e asimetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe superiore të intervali i besimit për
mesataren janë respektivisht, 3.6 dhe 3.7. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra kemi një
asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra
shpërndarja jonë nuk është normale. ‘Boxplot’-i dhe histogrami i variablit konfirmojnë
rezultatet e mësipërme: asimetri e theksuar në shpërndarjen përkatëse (Shih Aneks C, Grafiku
C1.8: Sa i kënaqur jeni nga shuma e investuar?).
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
95
4.1.5 Statistika përshkruese dhe grafikët për Shkallën e Matjes së Personalitetit94
Variablat e mëposhtëm janë ndërtuar si mesatare e ponderuar e variablave përkatës.
E – Ekstraversioni: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36
A – Gatishmëria: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42
C – Përgjegjshmëria: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R
N – Neuroticizmi: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39
O95 – Hapja ndaj përvojës: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44
Rezultatet për variablat: E, A, C, N, O.
‘Ekstraversioni - e’: Mesatarja rezulton rreth 3, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 2.1
dhe 4.4. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 2.4 dhe 3.6. Mediana rezulton 2.75,
një vlerë më e ulët se mesatarja, shenjë e një asimetrie të lehtë në shpërndarje. Limitet
inferiore dhe superiore të intervali i besimit për mesataren janë respektivisht, 2.9 dhe 3.1.
Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra mund të kemi asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi
i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale.
‘Gatishmëria - a’: Mesatarja rezulton rreth 3.1, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 2.1
dhe 4.6. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 2.3 dhe 3.8. Mediana rezulton 3.1,
një vlerë e përafërt me mesataren, shenjë e simetrisë në shpërndarje. Limitet inferiore dhe
superiore të intervali i besimit për mesataren janë respektivisht 3 dhe 3.2. Indeksi i asimetrisë
është pozitiv, pra mund të kemi një asimetri të lehtë në shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është
dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale.
‘Përgjegjshmëria - c’: Mesatarja rezulton rreth 3.2; minimumi dhe maksimumi përkatës janë
2.2 dhe 4.6. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 3 dhe 3.7. Mediana rezulton 3,
një vlerë më e ulët se mesatarja, shenjë e një asimetrie të lehtë në shpërndarje. Limitet
inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për mesataren janë respektivisht, 3.1 dhe 3.3.
Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra mund të kemi asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi
i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk është normale.
‘Neuroticizmi’ - n: Mesatarja rezulton rreth 3.3, minimumi dhe maksimumi përkatës janë 1.6
dhe 4.5. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 2.75 dhe 4.25. Mediana rezulton 3,
një vlerë më e ulët se mesatarja, shenjë e një asimetrie të lehtë në shpërndarje. Limitet
inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për mesataren janë respektivisht, 3.2 dhe 3.4.
Indeksi i asimetrisë është lehtësisht pozitiv, pra mund të kemi asimetri të lehtë pozitive në
94 John, Donahue, e të tjerë, (1991); John, Naumann, e të tjerë (2008). (Për kodimin dhe shkallën e matjes së personalitetit, shih udhëzimet në Aneks D) 95 E – Extraversion A – Avalibility C – Consciousness N – Neuroticism O – Openess to experiences
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
96
shpërndarje. Indeksi i ‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja jonë nuk
është normale.
‘Hapja ndaj përvojës - o’: Mesatarja rezulton rreth 3.1, minimumi dhe maksimumi përkatës
janë 2.1 dhe 4.5. Kuartili i parë dhe i tretë rezultojnë respektivisht 3 dhe 3.2. Mediana
rezulton 3, një vlerë më e ulët se mesatarja, shenjë e një asimetrie të lehtë në shpërndarje.
Limitet inferiore dhe superiore të intervalit të besimit për mesataren janë respektivisht, 3.1
dhe 3.2. Indeksi i asimetrisë është pozitiv, pra kemi asimetri pozitive në shpërndarje. Indeksi i
‘kurtozit’ është dukshëm i ndryshëm nga tre, pra shpërndarja nuk është normale.
Në grafikun e mëposhtëm kemi paraqitur ‘boxplot’-ët për 5 variablat e këtij seksioni.
Vërejmë vlera disi më të larta për variablin ‘Neuroticizmi - n’; variablat ‘Përgjegjshmëria -
c’, ‘Neuroticizmi - n’ dhe ‘Hapja ndaj përvojës - o’ paraqesin asimetri të theksuar pasi
grafikët përkatës janë gjithashtu asimetrikë. Variablat e tjerë paraqesin asimetri të moderuar.
Figura 4.1 ‘Boxplot’-ët për 5 variablat e shkallës së e matjes së personalitetit
Në grafikun e mëposhtëm kemi paraqitur histogramat për 5 variablat e këtij seksioni.
Konfirmojmë rezultatet e mësipërme.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
97
Figura 4.2 Histogramat për 5 variablat e shkallës së e matjes së personalitetit
e a c n o
4.2 Pyetjet kërkimore
Në studim do të përpiqemi të përpiqemi t‘u japim përgjigje dy pyetjeve kërkimore të punimit
dhe respektivisht secilës prej nënpyetjeve kërkimore sipas përkatësisë së mëposhtme.
1. Me pyetjen e parë kërkimore “A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e
investitorit individual për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?” lidhen
nënpyetjet 1, 2, 3 dhe 4.
2. Me pyetjen e dytë kërkimore “A lidhen këta faktorë të sjelljes me njëri – tjetrin?”
lidhen nënpyetjet 5, 6, 7 dhe 8.
4.2.1 A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual në Shqipëri?
4.2.1.1 A ndikojnë faktorët psikologjikë vendimmarrjen e investitorit individual për investime në
aktivë financiarë në Shqipëri?
Statistika përshkruese do të përdoret për të përshkruar nivelin e ndikimit të variablave
psikologjikë në vendimmarrjen investuese të individëve. Por objekt përshkrimi bëhen vetëm
variablat që ngelen pas analizës faktoriale eksploruese dhe testit të besueshmërisë Cronbach –
Alpha (Luong, Thu Ha, 2011). Këto teste ndihmojnë për të kuptuar rëndësinë e faktorit
psikologjik në vendimmarrjen e investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.
HAPI I: Analiza Faktoriale Metodë statistikore e cila synon të përcaktojë strukturën bazë të një matrice të dhënash me shumë variabla. Qëllimi është të evidentojmë një grup dimensionesh bazë, të
Histogram of e
e
Fre
quency
2.0 2.5 3.0 3.5 4.0
010
20
30
40
50
60
70
Histogram of a
a
Fre
quency
2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5
010
20
30
40
50
Histogram of c
c
Fre
quency
2.5 3.0 3.5 4.0 4.5
010
20
30
40
50
60
Histogram of n
n
Fre
quency
1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5
010
20
30
40
50
60
70
Histogram of o
o
Fre
quency
2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5
020
40
60
80
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
98
quajtur faktorë, nëpërmjet studimit të strukturës së korrelacionit midis variablave (Ghauri dhe Gronhaug, 2010). Sipas analizës faktoriale eksploruese, variablat bëhen pjesë e grupimeve homogjene me karakteristika të ngjashme, (faktorëve), (O'Brien, 2007). Analiza bazohet në një numër të madh variablash duke synuar t’i përmbledhë ata në një numër më të vogël faktorësh për t’iu nënshtruar më pas analizave të mëtejshme statistikore. Për të gjykuar nëse të dhënat janë të përshtatshme për t’iu nënshtruar kësaj analize, duhet të fokusohemi në madhësinë e zgjedhjes si dhe në fortësinë e lidhjes midis variablave. Një kampion me madhësi 150 raste mjafton për t’iu nënshtruar kësaj analize (Tabachnick dhe Fidell, 2007). Të njëjtët autorë sugjerojnë një ngarkesë faktoriale më të madhe se 0.3. Ngarkesa faktoriale përcaktohet si korrelacion i secilit element me faktorin të cilit i përket. Në rastin tonë faktorët janë nëntë, respektivisht: heuristika e përfaqësimit, vetëbesimi i lartë, ankorimi, gabimi i lojtarit, disponueshmëria, kundërshtia ndaj humbjes, kundërshtia ndaj ndjenjës së pendimit, kontabiliteti mendor, turma. Përgjigjet përkatëse për këta nëntë faktorë janë në total 26. I kodojmë konkretisht si: A1, A2, A3, A4, A5, A6, A7, A8, A9, A10, A11, A12, A13, A14, A15, B1, B2, B3, B4, B5, B6, C1, C2, C3, C4, C5. Për të kryer analizën eksploruese faktoriale, duhet të instalojmë në programin kompjuterik R, paketat `psych`[1] dhe `GPArotation`[2]. Fillimisht duhet të konfirmojmë numrin e faktorëve që do të përdorim për analizën tonë. Kjo mund të kryhet me anë të metodave të ndryshme si: ‘eigenvalue’ apo `Parallel Analysis`. Përdorim konkretisht funksionin `fa.parallel`, pjesë e paketës `Psych` për të kryer analizën ‘parallel’. Ky funksion bën të mundur përcaktimin e numrit të saktë të përbërësve ose faktorëve. Me anë të metodës `Parallel Analysis’, krahasojmë grupin e faktorëve të të dhënave të vëzhguara me një matricë të gjeneruar nga të dhëna rastësore, e cila ka të njëjtat përmasa me matricën e vlerësuar fillestare. Kjo proçedurë mund të kryhet për të dhëna të vazhdueshme, dikotomike dhe politomike, si dhe mund të përdoren korrelacionet ‘Pearson’, ‘tetrachoric’ dhe ‘polychoric’ (Revelle dhe Rocklin, 1979; Revelle, 2017). Rezultati përkatës sugjeron një numër faktorësh të barabartë me 9[3]: MR1, MR2, MR3, MR4, MR5, MR6, MR7, MR8 dhe MR9 të gjeneruar nga programi, korrespondojnë me faktorët tanë fillestarë të sugjeruar nga literatura përkatëse (Kahneman dhe Tversky, 1974; Waweru e të tjerë, 2008) sipas pritshmërive fillestare. Pas përcaktimit të numrit të faktorëve, për t’i interpretuar, paraprakisht kryhet rrotullimi i cili tregon se cilat variabla ‘grupohen’ së bashku. Teknika më e përdorur për këtë është Direct Oblimin (Tabachnick dhe Fidell, 2007). Programi gjeneron grupimet sipas tabelës 4.1. Kryejmë tashmë analizën e faktorëve duke ndjekur këtë rezultat. Marrim në konsideratë për analizën e mëtejshme vetëm faktorët me vlera më të mëdha se 0.3. Nga tabela e rezultateve vërejmë që vlerat e ‘ngarkesave’ janë në çdo rast më të larta se vlera 0,3. Pra, kjo do të vijojë të jetë struktura jonë e pyetjeve. Në tabelë konfirmojmë gjithashtu vlefshmërinë e modelit: treguesi RMSR (root mean square of residuals) rezulton 0.02, një vlerë e pranueshme pasi duhet të jetë rreth vlerës zero. Vlera e treguesit RMSEA (root mean square error of approximation) është 0.001, pra kemi një përshtatje të mire të modelit pasi është më e ulët se 0.05. Treguesi Tucker-Lewis (TLI) është 0.907, një vlerë e pranueshme pasi është më e lartë se vlera limit 0.9 (Revelle 2017). Si përfundim, mund të themi që analiza faktoriale e përdorur testoi dhe konfirmoi në mënyrë statistikore klasifikimin e pyetjeve[4]në 9 faktorë psikologjikë, të cilën ne e kishim kryer paraprakisht duke u bazuar mbi literaturën dhe punimet e studiuesve të financës së sjelljes mbi këta faktorë, çka shpjegon edhe përputhjen midis strukturës fillestare të pyetjeve dhe asaj pas analizës faktoriale.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
99
Tabela 4.1 Rezultatet e analizës faktoriale për 9 faktorët me anë të sofware-it R
Standardized loadings (pattern matrix) based upon correlation matrix MR1 MR2 MR3 MR4 MR5 MR6 MR7 MR8 MR9 A1 0.47 A2 0.63 A3 0.48 A4 0.71 A5 0.51 A6 0.63 A7 0.74 A8 0.87 A9 0.47 A10 0.69 A11 0.73 A12 0.84 A13 0.67 A14 0.57 A15 0.53 B1 0.54 B2 0.89 B3 0.46 B4 0.77 B5 0.85 B6 0.90 C1 0.66 C2 0.52 C3 0.87 C4 0.66 C5 0.62 Tucker-Lewis Index of factoring reliability = 0.907 The root mean square of the residuals (RMSR) is 0.02 RMSEA index = 0.001 and the 90 % confidence intervals are 0 0.07 BIC=-150.64 Fit based upon off diagonal values = 0.91
Pas analizës faktoriale e cila konfirmoi vlerën logjike të klasifikimit të variablave (pyetjeve),
sipas nëntë faktorëve psikologjikë (heuristika e përfaqësimit A1, A2, A3; vetëbesim i tepruar
A4, A5, A6, A; ankorimi A8, A9; gabimi i lojtarit A10, A11, A12; disponueshmëria A13,
A14, A15; kundërshtar humbjesh B1, B2; kundërshtar i ndjenjës së pendimit B3, B4;
llogarimbajtja mendore B5, B6; turma C1, C2, C3, C4, C5), vazhdojmë analizën me testin
Chronbach alpha për këta faktorë.
Në fund, analiza pasohet me llogaritjen e mesatares dhe devijimit standard për çdo faktor që mbetet pas testit Chronbach alpha, me qëllim përcaktimin e masës së rëndësisë dhe ndikimit të këtyre faktorëve psikologjikë në vendimmarrje (Thi Thu Tha, 2011).
HAPI II: Testi Cronbach alpha
Në vijim sqarojmë interpretimin e ‘outputit’ të llogaritjes të ‘Cronbach’s α’ me anë të
programit statistikor R.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
100
Kriteret për treguesit statistikorë:
Raw_alpha’: vlera e ‘Cronbach’s α’, ku vlerat më të mëdha se 0,6 ose 0,7 tregojnë
besueshmëri të lartë (Field, Miles, Field, 2012; Kline, 1999).
‘std.alpha’: kjo vlerë është zakonisht e ngjashme me ‘raw_alpha’, pra mund të
bazohemi te vlera e parë.
‘G6’: Lambda e Guttman-it (llogaritet nga korrelacioni i shumëfishtë).
‘average_r’: korrelacion mesatar ndërmjet variablave (përdoret për të llogaritur
‘std.alpha’).
‘mean’: mesatarja e mesatareve të të gjithë individëve
‘sd’: devijimi standard përkatës.
Në pjesën e quajtur ‘Reliability if an item is dropped’, jepet besueshmëria në rast se do të
eliminohej variabli përkatës. Nëse vlera e alfës rezulton në ndonjë rast më e lartë se vlera e
alfës së përgjithshme, atëherë variabli që lidhet me të duhet të eliminohet. Kolonat e tjera
përfshijnë statistika të tjera në rast se nuk konsiderohet variabli përkatës.
Në seksionin ‘Item statistics’ kemi:
‘raw.r’: korrelacioni midis variablit dhe totalit të përgjigjeve.
‘r.drop’: korrelacioni midis variablit dhe totalit të përgjigjeve ‘i korrigjuar’ sipas vetë
variablit. Vlerat e ulta (afërsisht më pak se 0,3) tregojnë se variabli përkatës nuk është
i korreluar mjaftueshëm me vlerësimin total.
Pra, në këtë pjesë të analizës, përqendrohemi në disa rezultate të tabelës, me qëllim
eliminimin e variablave (pyetjeve) të seksionit nga analiza e mëtejshme.
Së pari duhet të kemi një vlerë të alfës së përgjithshme mbi 0.6.
Së dyti, duhet të vërtetojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës
‘Reliability if an item is dropped’, të jenë më ulta se vlera e alfës të përgjithshme.
Së fundmi, duhet të kemi vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0.3 (afërsisht) te pjesa e
tabelës ‘Item statistics’.
Pyetjet janë konvertuar sipas udhëzimeve të literaturës, (Field, Miles, Field, 2012; Kline,
1999) dhe më pas është kryer analiza e mëposhtme. Në rast se përgjigjet nuk ndjekin trendin
e karakteristikës përkatëse, programi statistikor R kryen në mënyrë automatike konvertimin e
variablit. Më poshtë kemi paraqitur ‘outputi-n’ e llogaritjes të ‘Cronbach - α’ me anë të
programit statistikor R për variablat: heuristika e përfaqësimit, vetëbesimi i tepruar, ankorimi,
gabimi i lojtarit, disponueshmëria, mospëlqimi i humbjes; kundërshtia ndaj ndjenjës së
pendimit, llogarimbajtja mendore, turma.
‘Heuristika e përfaqësimit’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.70.
Duhet të vërtetojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if
an item is dropped’, të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme.
Variabli A3 nuk e plotëson këtë kusht. Duhet të kemi vlera të ‘r.drop’ më të larta se
0.3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item statistics’. Shohim që në këtë rast variablat e
plotësojnë kushtin.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
101
Tabela 4.2 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Heuristika e përfaqësimit”
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.7 0.7 0.67 0.44 2.4 0.039 2.8 0.64 0.48 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.62 0.7 0.78 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A1 0.36 0.36 0.22 0.22 0.56 0.095 NA 0.22 A2 0.65 0.65 0.48 0.48 1.86 0.052 NA 0.48 A3 0.76 0.77 0.62 0.62 3.26 0.035 NA 0.62 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A1 180 0.88 0.88 0.83 0.70 2.8 0.82 A2 180 0.75 0.77 0.63 0.48 2.9 0.75 A3 180 0.74 0.72 0.49 0.40 2.6 0.85
Llogaritim përsëri ‘Cronbach’s α’ dhe madhësitë e tjera duke mos përfshirë variablin A2.
Vërejmë që në këtë rast të gjithë kushtet plotësohen.
Tabela 4.3 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Heuristika e përfaqësimit” pa përfshirjen e variablit A3
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r
0.76 0.77 0.62 0.62 3.3 0.035 2.8 0.7 0.62
lower alpha upper 95% confidence boundaries
0.7 0.76 0.83
Reliability if an item is dropped:
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r
A1 0.62 0.62 0.38 0.62 0.56 NA 0.62 0.62
A2 0.38 0.62 25 0.61 1.85 NA 0.38 0.62
Item statistics
n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd
A1 180 0.91 0.9 0.71 0.62 2.8 0.82
A2 180 0.89 0.9 0.71 0.62 2.9 0.75
‘Vetëbesim i tepruar’: Sipas kritereve të përcaktuar më sipër:
Duhet të kemi një vlerë të alfës së përgjithshme mbi 0.6. Në këtë rast kjo vlerë është 0.79.
Duhet të vërtetojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an
item is dropped’, të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme.
Variabli A6 nuk e plotëson këtë kusht.
Duhet të kemi vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0.3 te pjesa e tabelës ‘Item statistics’.
Shohim që në këtë rast variablat e plotësojnë kushtin.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
102
Tabela 4.4 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Vetëbesim i tepruar”
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.79 0.78 0.76 0.47 3.6 0.024 3 0.6 0.5 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.74 0.79 0.84 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A4 0.70 0.70 0.66 0.44 2.3 0.036 0.04335 0.40 A5 0.67 0.66 0.61 0.39 2.0 0.039 0.04164 0.31 A6 0.83 0.84 0.77 0.63 5.1 0.021 0.00095 0.63 A7 0.70 0.70 0.63 0.43 2.3 0.037 0.02244 0.40 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A4 180 0.83 0.81 0.73 0.66 3.0 0.82 A5 180 0.86 0.85 0.81 0.72 3.1 0.77 A6 180 0.57 0.63 0.41 0.36 3.0 0.60 A7 180 0.84 0.82 0.76 0.67 3.1 0.84
Llogaritim përsëri ‘Cronbach’s α’ dhe madhësitë e tjera duke mos përfshirë variablin A6.
Vërejmë që në këtë rast të gjithë kushtet plotësohen.
Tabela 4.5 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Vetëbesim i tepruar” pa përfshirë variablin A6
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r
0.83 0.84 0.77 0.63 5.1 0.021 3.1 0.7 0.63
lower alpha upper 95% confidence boundaries
0.79 0.83 0.88
Reliability if an item is dropped:
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r
A4 0.79 0.80 0.66 0.66 3.9 0.031 NA 0.66
A5 0.77 0.77 0.63 0.63 3.4 0.034 NA 0.63
A7 0.75 0.75 0.60 0.60 3.0 0.037 NA 0.60
Item statistics
n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd
A4 180 0.86 0.86 0.73 0.67 3.0 0.82
A5 180 0.86 0.87 0.76 0.70 3.1 0.77
A7 180 0.88 0.88 0.79 0.72 3.1 0.84
‘Ankorimi’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.26. Ky variabël nuk
mund të përdoret për analizë të mëtejshme.
Tabela 4.6 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Ankorimi”
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.26 0.26 0.15 0.15 0.34 0.11 3.3 0.5 0.15 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.04 0.26 0.47 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A8 0.146 0.15 0.021 0.15 NA NA 0.146 0.15 A9 0.021 0.15 NA NA NA NA 0.021 0.15 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A8 180 0.76 0.76 0.29 0.15 3.3 0.66 A9 180 0.75 0.76 0.29 0.15 3.3 0.65
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
103
‘Gabimi i lojtarit’: Sipas rregullat të sipërpërmendura, vlera e alfës së përgjithshme
duhet të jetë mbi 0.6. Meqë vlera e saj në këtë rast është 0.46, ky variabël nuk mund të
përdoret për analizë të mëtejshme.
Tabela 4.7 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Gabimi i lojtarit”
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.46 0.45 0.39 0.22 0.83 0.07 3.4 0.51 0.12 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.32 0.46 0.59 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A10 0.21 0.21 0.12 0.12 0.26 0.118 NA 0.12 A11 0.21 0.21 0.12 0.12 0.27 0.117 NA 0.12 A12 0.58 0.59 0.41 0.41 1.41 0.062 NA 0.41 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A10 180 0.74 0.74 0.55 0.37 3.4 0.72 A11 180 0.76 0.74 0.55 0.36 3.4 0.79 A12 180 0.58 0.60 0.20 0.14 3.3 0.71
‘Disponueshmëria’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.69. Të gjitha
vlerat e ‘raw_alpha’ janë më ulëta se vlera e alfës të përgjithshme. Vlerat e ‘r.drop’
janë më të larta se 0.3. Meqë variablat i plotësojnë kushtet, të gjitha këto pyetje mund
të përdoren për analizë të mëtejshme.
Tabela 4.8 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Disponueshmëria”
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.69 0.69 0.6 0.43 2.3 0.04 3 0.64 0.42 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.62 0.69 0.77 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r A13 0.65 0.65 0.48 0.48 1.8 0.052 NA 0.48 A14 0.57 0.57 0.39 0.39 1.3 0.065 NA 0.39 A15 0.59 0.59 0.42 0.42 1.4 0.061 NA 0.42 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd A13 180 0.77 0.77 0.56 0.47 2.9 0.83 A14 180 0.80 0.80 0.65 0.54 2.9 0.80 A15 180 0.79 0.79 0.63 0.52 3.1 0.81
‘Mospëlqimi i humbjes’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.71, më e
madhe se 0.6. Të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ janë më ulta se vlera e alfës të
përgjithshme. Vlerat e ‘r.drop’ janë më të larta se 0.3. Shohim që edhe në këtë rast
variablat e plotësojnë kushtin. Të gjithë këto pyetje mund të përdoren për analizën e
mëtejshme.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
104
Tabela 4.9 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Mospëlqimi i humbjes”
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.71 0.71 0.55 0.55 2.4 0.044 4 0.69 0.55 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.62 0.71 0.79 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r B1 0.55 0.55 0.3 0.55 NA NA 0.55 0.55 B2 0.30 0.55 0.31 0.44 NA NA 0.30 0.55 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd B1 180 0.88 0.88 0.65 0.55 4 0.78 B2 180 0.88 0.88 0.65 0.55 4 0.79
‘Kundërshtia ndaj ndjenjës së pendimit’: Meqë vlera e alfës së përgjithshme në këtë
rast është 0,53, më e vogël se 0.6, këto pyetje nuk mund të përdoren për analizë të
mëtejshme.
Tabela 4.10 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Kundërshtia ndaj ndjenjës së pendimit”
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r
0.53 0.53 0.36 0.36 1.1 0.069 3.3 0.67 0.36
lower alpha upper 95% confidence boundaries
0.4 0.53 0.67
Reliability if an item is dropped:
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r
B3 0.36 0.36 0.13 0.36 NA NA 0.36 0.36
B4 0.13 0.36 NA NA NA NA 0.13 0.36
Item statistics
n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd
B3 180 0.83 0.83 0.5 0.36 3.1 0.83
B4 180 0.82 0.83 0.5 0.36 3.4 0.80
‘Llogarimbajtja mendore’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.72, më e
madhe se 0.6. Kriteri i dytë, që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ të jenë më ulta se vlera e
alfës të përgjithshme plotësohet. Së fundmi, edhe vlerat e ‘r.drop’ janë më të larta se
0.3 duke u plotësuar kështu edhe kushti i tretë dhe duke krijuar mundësinë që këto
pyetje të mund të përdoren më tej në analizë.
Tabela 4.11 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Llogarimbajtja mendore”
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.72 0.72 0.56 0.56 2.6 0.042 3.8 0.87 0.56 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.63 0.72 0.8 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r B5 0.56 0.56 0.32 0.56 NA NA 0.56 0.56 B6 0.32 0.56 0.33 0.54 NA NA 0.32 0.56 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd B5 180 0.90 0.88 0.66 0.56 3.7 1.05 B6 180 0.87 0.88 0.66 0.56 3.9 0.91
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
105
‘Turma’: Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0.92. Kjo vlerë është
dukshëm më e lartë se vlera standard 0.6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të vërtetojmë
që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të
përgjithshme. Variablat e plotësojnë këtë kusht. Vlerat e ‘r.drop’ duhet të jenë më të
larta (afërsisht) se 0.3. Shohim që edhe në këtë rast variablat (pyetjet) e plotësojnë
kushtin, pra mund t’i përdorim ato për t’iu përgjigjur pyetjeve kërkimore.
Tabela 4.12 Rezultatet sipas testit Cronbach alpha për faktorin “Turma”
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.92 0.92 0.91 0.69 11 0.0099 3.3 0.92 0.68 lower alpha upper 95% confidence boundaries 0.9 0.92 0.94 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r C1 0.9 0.9 0.88 0.70 9.2 0.012 0.0017 0.70 C2 0.9 0.9 0.87 0.68 8.7 0.013 0.0020 0.67 C3 0.9 0.9 0.87 0.69 8.8 0.012 0.0022 0.67 C4 0.9 0.9 0.88 0.69 9.1 0.012 0.0028 0.68 C5 0.9 0.9 0.88 0.68 8.6 0.013 0.0028 0.66 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd C1 180 0.85 0.86 0.81 0.77 3.1 1.0 C2 180 0.87 0.87 0.84 0.80 3.4 1.0 C3 180 0.87 0.87 0.83 0.79 3.3 1.1 C4 180 0.86 0.86 0.81 0.78 3.2 1.1 C5 180 0.88 0.88 0.84 0.80 3.3 1.1
Figura 4.3 Rezultatet e testit Cronbach – Alpha: PËRMBLEDHJE
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
106
HAPI III: Llogaritja e mesatares dhe devijimit standard
Variablat që ngelën pas analizës faktoriale eksploruese dhe testit të besueshmërisë Cronbach
– Alpha, do t’i nënshtrohen llogaritjes së mesatares dhe devijimit standard. Statistikat do të
përdoren për të përcaktuar nivelin e ndikimit të variablave psikologjikë në vendimmarrjen
investuese të individëve.
Duke llogaritur mesataren e secilit variabël që tashmë ka arritur të rezistojë nga testet e
mëparshme, përcaktojmë masën e ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen
investuese të individëve në Shqipëri. Meqë kemi përdorur 5 shkallët Likert, vlerat mesatare të
variablave do të përcaktojnë masën e ndikimit nëpërmjet kritereve të mëposhtëme (Luong,
Thu Ha, 2011):
o Vlerat mesatare më të vogla se 2 tregojnë se ndikimi i variablit është shumë i dobët.
o Vlerat mesatare ≥ 2 dhe ndjeshëm më të vogla se 3 tregojnë se ndikimi i variablit
është relativisht i dobët.
o Vlerat mesatare lehtësisht më të vogla dhe lehtësisht më të mëdha se vlera 3, tregojnë
se ndikimi i variablit është i moderuar.
o Vlerat mesatare ndjeshëm më të mëdha se 3 e lehtësisht më të vogla se 4, tregojnë se
ndikimi i variablit është relativisht i fortë.
o Vlerat mesatare nga 4 në 5, tregon se ndikimi i variablit është shumë i fortë.
Tabela 4.13 Mesatarja për Heuristikën, Perspektivën dhe Turmën.
Statistika
HEURISTIKA PERSPEKTIVA TURMA
Përfaqësim
Vetëbesim
i tepruar
Disponueshmëri
Mospëlqi
m
humbje
Llogarim
bajtja
mendore
Turma
A1 A2 A4 A5 A7 A13 A14 A15 B1 B2 B5 B6 C1 C2 C3 C4 C5
Mesatarja96
2.85 3.06 2.97 4.01 3.93 3.28
Devijimi
Standard 0.81 0.78 0.81 0.83 0.97 1.05
4.2.1.2 A ndikojnë faktorët e sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual për investime në
aktivë financiarë në Shqipëri?
Në këtë pjesë të punimit përpiqemi të gjejmë përgjigje për nënpyetjet e shtruara më parë me
anë të testeve të ndryshëm statistikorë, pjesë e analizës faktoriale ose në një këndvështrim më
të përgjithshëm, statistikës inferenciale për ndikimin e faktorëve demografikë, tolerancës ndaj
riskut dhe llojit të personalitetit të investitorit në vendimmarrjen e tij. Variablat cilësorë, të
96Mesatarja e faktorit llogaritet si mesatare e thjeshtë e mesatareve të secilës pyetje
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
107
cilët përbëhen nga përgjigje me një shkallë të qartë rritëse, sipas kontekstit të caktuar, janë ri-
koduar me anë të shifrave nga 1 në C, ku C është numri total i përgjigjeve të mundshme.
Teknikat e modelimit statistikor do të përshtaten gjithashtu sipas llojit të variablave (sasior
diskret në këtë rast).
Në tabelën e mëposhtme është paraqitur emërtimi i variablave, i dobishëm për analizën
inferenciale. Variabli ‘risk_tol’ përkufizohet si mesatare e ponderuar e pyetjeve të seksionit
përkatës.
Tabela 4.14 Emërtimi i variablave në funksion të analizës inferenciale.
seksioni 1: "gjinia" "mosha" "arsimi" "ardhurat" "njohuria"
seksioni 2: "koha" "vlera" "siguria" "k_lloji" "k_mbajtja" "k_shuma"
seksioni 3: " heuristika e përfaqësimit" " vetëbesimi" "disponueshmëria" " kundërshtia ndaj riskut"
"llogarimbajtje mendore" "turma"
seksioni 4: "risk_tol”
seksioni 5: "e" "a" "c" "n" "o"
Për të analizuar lidhjen midis variablave në këtë pjesë të punimit, zbatojmë konceptet e
regresionit dhe korrelacionit. Korrelacioni nuk është tregues i drejtimit të ndikimit nga njëri
variabël te tjetri. Për të treguar këtë ndikim është i nevojshëm vlerësimi i një modeli
statistikor, me një variabël të varur dhe një ose disa variabla të pavarur. Për të përkufizuar
korrelacionin sipas Pearson (një nga versionet standard të implementuar edhe në programin
R), duhet të përkufizojmë fillimisht kovariancën midis dy variablave, x dhe y.
n
yyxx
yxi
n
ii ))((
),cov( 1
Kujtojmë gjithashtu formulën përkatëse për variancën:
n
xx
S
n
ii
x
2
12
)(
Kovarianca është pozitive nëse lidhja midis dy variablave është e drejtë dhe anasjelltas. Në
rast se nuk kemi një lidhje konstante midis variablave, kovarianca përkatëse është zero.
Problemi në këtë rast qëndron tek vlerat e pakufizuara që mund të marrë kovarianca, në
boshtin e numrave realë. Ne e standardizojmë këtë tregues më qëllim që të kryejmë një
interpretim më intuitiv. Koefiçienti i korrelacionit r, sipas Pearson, jepet nga:
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
108
yx
i
n
ii
xysns
yyxx
r
))((1
ose
yx
xyss
yxr
),cov(
→ n
ZZ
r
n
iyx
xy
ii 1
*
Ky koefiçient mund të variojë nga -1 në 1 dhe distanca nga zero tregon fortësinë e tij. Një
vlerë e barabartë me 1 tregon se ne mund të parashikojmë një variabël nga një tjetër. Në
rastin tonë, vlerësimi i treguesit do të shoqërohet gjithashtu me vlerësimin e një testi
statistikor me ‘hipotezë zero: koefiçienti i vërtetë i korrelacionit është i barabartë me zero’.
Pra, kjo hipotezë shërben për të konfirmuar, jo vetëm vlerën, por edhe rëndësinë statistikore
të koefiçientit të korrelacionit në çdo rast. Nëse p-value i testit statistikor është më i madh se
vlera standarde e paracaktuar (zakonisht alpha = 5% ose 10%), atëherë pranojmë hipotezën
zero, pra koefiçienti i korrelacionit nuk është i rëndësishëm statistikisht ose nuk ka lidhje të
provuar midis dy variablave. Nëse p-value i testit statistikor është më i vogël se vlera
standarde e paracaktuar (alpha = 5% ose 10%), atëherë refuzojmë hipotezën zero, pra
koefiçienti i korrelacionit është i rëndësishëm statistikisht, ka lidhje të provuar midis dy
variablave, pozitive ose negative, sipas rastit.
Teknika e vlerësimit e zbatuar në këtë pjesë të punimit është GLM97, një klasë e gjerë
modelesh që përfshin regresion dhe analizë variance (Agresti, 2003), jo vetëm për variablat e
vazhdueshëm por edhe për ata kategorikë. Kemi tre komponentë në këto lloj modelesh:
Komponenti rastësor
Komponenti sistematik
Komponenti lidhës
Komponenti rastësor lidhet me shpërndarjen probabilitare të variablit të varur Y. Ne
vëzhgojmë variabla të pavarur rastësorë Y1, Y2, . . ., YN të cilët mund të kenë shpërndarje
normale, Bernuliane ose Puasoniane. Në rastin e komponentit sistematik, variablat rastësorë
Yi, I = 1, 2, . . ., N, kanë vlera të pritura µi, I = 1, 2, . . ., N. Komponenti sistematik përfshin
variablat shpjegues x1,x2 , · · · , xk si parashikues linear: 0 + 1 x1 +2 x2 + · · · + k xk.
Komponenti i tretë përfshin lidhjen midis komponentëve sistematikë dhe rastësorë.
Konkretisht tregon sesi mesatarja E(Y) lidhet me variablat shpjegues me anë të një funksioni
g(µ). Kemi:
g(µ) = 0 + 1 x1 +2 x2 + · · · + k xk.
97 Generalized Linear Model
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
109
A. “A ndikojnë faktorët demografikë vendimmarrjen e investitorit individual për
investime në aktivë financiarë në Shqipëri?”
Vlerësojmë disa modele statistikorë, me variabla të varur të ndryshëm, respektivisht koha,
vlera dhe siguria e perceptuar mbi investimin në aktiv financiar, ndërsa variablat e pavarur
përfshijnë gjininë, moshën, arsimin, të ardhurat dhe njohurinë (variablat në seksionin e parë
të pyetësorit98).
Nga përpunimi me programin statistikor R, në tabelën e mëposhtme paraqesim rezultatet e
modelit me variabël të varur sigurinë e perceptuar mbi investimin në aktiv financiar dhe
variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria. Gjinia është variabël
‘dummy’, i barabartë me 1 nëse individi është mashkull dhe zero anasjelltas. Përqendrohemi
tek kolona e fundit tek pjesa e koefiçientëve në tabelë (Pr(>|t|), që korrespondon me p-value-n
e koefiçientit përkatës. Në rast se kjo vlerë është më e ulët se vlera standard e alfës (5% ose
10%) atëherë parametri përkatës është i rëndësishëm statistikisht. Në rastin tonë, vërejmë se
mosha dhe arsimi rezultojnë të rëndësishëm statistikisht (marrim nivelin e alfës 10%) dhe
ndikojnë përkatësisht negativisht dhe pozitivisht te variabli i ‘sigurisë’. Pra, me rritjen e
moshës ulet siguria e perceptuar mbi investimin në aktiv financiar dhe e anasjellta vlen për
arsimin. Në rastet e variablave të tjerë nuk provohet ndikim në variablin e varur sepse p-value
në këto raste është më i lartë se 10%.
Tabela 4.15 Rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria
> fit <- glm(siguria~gjinia+mosha+arsimi+ardhurat+njohuria) > summary(fit) Call: glm(formula = siguria ~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -1.0109 -0.5324 -0.3757 0.5221 1.6129 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 5.063485 0.616425 8.214 4.67e-14 *** gjinia 0.084687 0.136693 0.620 0.5364 mosha -0.018165 0.007208 -2.520 0.0126 * arsimi 0.227069 0.128403 1.768 0.0787 . ardhurat 0.120887 0.154177 0.784 0.4341 njohuria -0.183987 0.147264 -1.249 0.2132 Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Null deviance: 89.911 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 84.132 on 174 degrees of freedom AIC: 387.92 Number of Fisher Scoring iterations: 2
Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe
variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria. Përqendrohemi përsëri tek
p-value e koefiçienteve përkatës. Vërejmë se gjinia, të ardhurat dhe njohuria rezultojnë të
rëndësishëm statistikisht (marrim nivelin e alfës 10%). Konkretisht, në rast se individi është
mashkull, do të investojë më tepër. Të ardhurat dhe njohuria ndikojnë pozitivisht te vlera e
investimit, sipas pritshmërive fillestare.
98Shih Aneks A, seksioni I
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
110
Tabela 4.16 Rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria
> fit <- glm(vlera~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) > summary(fit) Call: glm(formula = vlera ~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -22.215 -3.229 1.234 4.493 13.673 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 66.0328 4.2247 15.630 < 2e-1699 *** gjinia 8.6639 1.2993 6.668 3.31e-10 *** mosha -0.1126 0.5296 -0.213 0.8319 arsimi 2.1126 1.3419 1.574 0.1172 ardhurat 2.8296 1.6167 1.750 0.0818 njohuria 8.0794 1.4224 5.680 5.56e-08 *** Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Null deviance: 14318.3 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 9303.3 on 174 degrees of freedom AIC: 1234.9 Number of Fisher Scoring iterations: 2
Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur koha dhe
variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria. Përqendrohemi tek p-
value e koefiçienteve përkatës. Vërejmë se të ardhurat dhe njohuria rezultojnë të rëndësishëm
statistikisht (marrim nivelin e alfës 5%). Konkretisht, me rritjen e të ardhurave dhe njohurive,
do të investohet për një kohë më të gjatë, për shkak të shenjës pozitive në këto dy parametra.
Tabela 4.17 Rezultatet e modelit me variabël të varur koha dhe variabla të pavarur: gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe njohuria
> fit <- glm(koha~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) > summary(fit) Call: glm(formula = koha ~ gjinia + mosha + arsimi + ardhurat + njohuria) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -1.38445 -0.01872 0.08474 0.12380 0.95995 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 0.428938 0.366000 1.172 0.242815 gjinia -0.065246 0.081518 -0.800 0.424579 mosha -0.016574 0.029685 -0.558 0.577340 arsimi 0.006647 0.004223 1.574 0.117241 ardhurat 0.289242 0.088818 3.257 0.001356 ** njohuria 0.304513 0.083751 3.636 0.000365 *** Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 Null deviance: 34.728 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 29.274 on 174 degrees of freedom AIC: 197.89 Number of Fisher Scoring iterations: 2
99 Në këtë rast p-value = 0
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
111
Nga analiza e mësipërme rezulton se vendimmarrja varet nga faktorët demografikë, duke
marrë kështu përgjigje edhe nënpyetja e dytë kërkimore.
B. “A ndikojnë toleranca ndaj riskut vendimmarrjen e investitorit individual për
investime në aktivë financiarë në Shqipëri?”
Përkufizojmë variablin ‘risk_tol’, të llogaritur si mesatare e ponderuar e pyetjeve të seksionit
4 të pyetësorit, të kodifikuar si variabël sasior me shkallë rritëse, sipas shkallës së tolerancës
ndaj riskut. Sa më e lartë vlera e risk_tol aq më tepër është i prirur ndaj riskut një individ. Ky
pohim bazohet te drejtimi i pyetjeve në seksionin përkatës në pyetësor. Vlerësojmë
koefiçientet e korrelacionit sipas Pearson (duke vlerësuar testin e rëndësisë statistikore
gjithashtu) midis variablit të përkufizuar më sipër dhe secilit prej variablave të
vendimmarrjes: koha, vlera, siguria, k_lloji, k_mbajtja, k_shuma. Në tabelën e mëposhtme
janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo rast te vlera dhe shenja e
koefiçientit dhe te p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij. Konsiderojmë një alfë të
paracaktuar të barabartë me 10%. Vërejmë lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme
midis ‘risk_tol’ dhe variablave: koha, vlera. Në rastet e tjerë nuk provohet lidhja simetrike
midis variablave të testuar.
Tabela 4.18 Rezultatet e modelit në lidhje me tolerancën ndaj riskut > cor.test(risk_tol, koha) Pearson's product-moment correlation data: risk_tol and koha t = 2.0882, df = 178, p-value = 0.0382 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.008565733 0.294243585 sample estimates: cor 0.1546353
> cor.test(risk_tol, siguria) Pearson's product-moment correlation data: risk_tol and siguria t = 0.4406, df = 178, p-value = 0.66 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.1138063 0.1784084 sample estimates: cor 0.03300638
> cor.test(risk_tol, vlera) Pearson's product-moment correlation data: risk_tol and vlera t = 1.7883, df = 178, p-value = 0.07544 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.0136821 0.2737905 sample estimates: cor 0.1328471
Nga analiza rezulton se toleranca ndaj riskut e investitorit ndikon vendimmarrjen
investuese në aspektin e kohës së mbajtjes së investimit dhe vlerës së investuar në aktiv
financiar.
C. A ndikon lloji i personalitetit të investitorit individual në vendimmarrjen e tij për
investime në aktivë financiarë në Shqipëri?
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
112
Para se të fillojmë të studiojmë lidhjen midis llojit të personalitetit të investitorit individual
dhe vendimmarrjes së tij investuese, kryejmë testin e besueshmërisë për shkallën e matjes së
personalitetit. Variablat e marrë në konsideratë nuk përfshijnë pyetjet e eliminuara në bazë të
analizës së besueshmërisë Chronbach alpha, (Luong P., Thu Ha D., 2011). Vetëm pyetjet që
do të mbeten pas testit Cronbach Alpha, do të qëndrojnë për t’iu nënshtruar analizës së
mëtejshme për përcaktimin e rëndësisë së personalitetit në vendimmarrje.
C.1 Testi i besueshmërisë Cronbach alpha për Shkallën e Matjes së Personalitetit
‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Ekstraversion’.
Përqendrohemi te rregullat e sqaruar më sipër: vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është
0,88. Kjo vlerë është dukshëm më e lartë se vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet
të kontrollojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is
dropped’, të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme. Të gjitha variablat
e plotësojnë këtë kusht, me përjashtim të pyetjes ‘P21’ (vlera përkatëse është 0,90). Duhet të
kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item
statistics’. Shohim që edhe në këtë rast pyetja ‘P21’ nuk e plotëson kushtin.
Tabela 4.19 Ekstraversion: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.88 0.88 0.93 0.48 7.5 0.013 3 0.72 0.52 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P1 0.86 0.86 0.92 0.48 6.4 0.015 0.060 0.49 P6 0.85 0.86 0.90 0.46 6.0 0.016 0.057 0.49 P11 0.85 0.85 0.89 0.45 5.6 0.016 0.049 0.49 P16 0.86 0.86 0.90 0.47 6.1 0.015 0.050 0.51 P21 0.90 0.91 0.93 0.58 9.7 0.011 0.015 0.57 P26 0.87 0.87 0.92 0.50 7.0 0.015 0.039 0.52 P31 0.86 0.86 0.90 0.47 6.2 0.015 0.046 0.49 P36 0.86 0.86 0.91 0.47 6.2 0.015 0.057 0.51 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P1 180 0.76 0.76 0.70 0.68 2.8 0.89 P6 180 0.84 0.82 0.81 0.76 2.0 1.06 P11 180 0.86 0.87 0.89 0.81 3.6 0.89 P16 180 0.79 0.80 0.80 0.72 3.6 0.96 P21 180 0.39 0.40 0.32 0.24 2.9 0.92 P26 180 0.69 0.68 0.65 0.60 3.7 0.80 P31 180 0.81 0.79 0.78 0.71 2.4 1.27 P36 180 0.79 0.79 0.76 0.71 3.5 0.89
Pra, kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjen ‘P21’ dhe duke përfshirë gjithë pyetjet e
tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kushtet janë të plotësuara. Vijojmë analizën me pyetjet
e tjera të seksionit.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
113
Tabela 4.20 Ekstraversion duke eliminuar pyetjen P21
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.9 0.91 0.93 0.58 9.7 0.011 3.1 0.78 0.57 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P1 0.89 0.90 0.93 0.60 8.8 0.012 0.019 0.57 P6 0.89 0.89 0.92 0.58 8.2 0.013 0.017 0.57 P11 0.88 0.88 0.89 0.56 7.5 0.013 0.011 0.56 P16 0.89 0.89 0.90 0.58 8.1 0.012 0.012 0.57 P26 0.89 0.90 0.92 0.60 9.0 0.012 0.013 0.57 P31 0.89 0.89 0.90 0.57 7.9 0.013 0.016 0.56 P36 0.89 0.90 0.92 0.59 8.6 0.012 0.015 0.56 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P1 180 0.75 0.76 0.69 0.67 2.8 0.89 P6 180 0.82 0.81 0.78 0.74 2.0 1.06 P11 180 0.85 0.86 0.87 0.80 3.6 0.89 P16 180 0.80 0.81 0.81 0.72 3.6 0.96 P26 180 0.75 0.75 0.70 0.67 3.7 0.80 P31 180 0.85 0.83 0.81 0.76 2.4 1.27 P36 180 0.77 0.78 0.74 0.69 3.5 0.89
‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Gatishmëria’
Përqendrohemi përsëri te rregullat: vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0,84. Kjo
vlerë është dukshëm më e lartë se vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të
kontrollojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is
dropped’, të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme. Të gjitha variablat
e plotësojnë këtë kusht, me përjashtim të pyetjes ‘P37’ (vlera përkatëse është 0,85). Duhet të
kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item
statistics’. Shohim që edhe në këtë rast pyetja ‘P37’ nuk e plotëson kushtin.
Tabela 4.21 Gatishmëria: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.84 0.84 0.92 0.37 5.3 0.017 3.1 0.66 0.42 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P2 0.79 0.80 0.90 0.34 4.0 0.023 0.068 0.39 P7 0.80 0.80 0.89 0.33 3.9 0.021 0.078 0.34 P12 0.81 0.82 0.90 0.36 4.5 0.020 0.066 0.43 P17 0.84 0.83 0.91 0.38 5.0 0.016 0.070 0.45 P22 0.84 0.83 0.91 0.38 4.9 0.017 0.068 0.45 P27 0.83 0.83 0.91 0.38 4.9 0.018 0.075 0.39 P32 0.84 0.84 0.91 0.39 5.1 0.017 0.069 0.42 P37 0.85 0.86 0.93 0.43 6.1 0.016 0.059 0.47 P42 0.79 0.80 0.90 0.33 3.9 0.022 0.071 0.39 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P2 180 0.86 0.82 0.82 0.79 2.5 1.30 P7 180 0.84 0.85 0.84 0.78 3.6 0.91 P12 180 0.77 0.69 0.69 0.65 2.4 1.32 P17 180 0.49 0.59 0.56 0.39 3.2 0.76 P22 180 0.49 0.60 0.58 0.40 3.2 0.67 P27 180 0.67 0.62 0.56 0.53 2.3 1.21 P32 180 0.51 0.57 0.53 0.41 3.5 0.76 P37 180 0.39 0.37 0.28 0.25 3.0 0.93 P42 180 0.88 0.86 0.85 0.83 4.0 0.90
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
114
Pra, kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjen ‘P37’ dhe duke përfshirë gjithë pyetjet e
tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kushtet janë të plotësuara. Vijojmë analizën me pyetjet
e tjera të seksionit.
Tabela 4.22 Gatishmëria duke eliminuar pyetjen P37
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.85 0.86 0.93 0.43 6.1 0.016 3.1 0.71 0.47 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P2 0.80 0.82 0.90 0.40 4.7 0.022 0.057 0.47 P7 0.82 0.82 0.90 0.40 4.7 0.019 0.069 0.45 P12 0.83 0.84 0.91 0.43 5.3 0.019 0.051 0.48 P17 0.85 0.85 0.92 0.46 5.9 0.015 0.054 0.48 P22 0.85 0.85 0.91 0.45 5.7 0.015 0.055 0.48 P27 0.85 0.86 0.93 0.47 6.2 0.016 0.053 0.50 P32 0.85 0.85 0.91 0.45 5.7 0.016 0.067 0.50 P42 0.81 0.82 0.90 0.39 4.4 0.021 0.062 0.45 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P2 180 0.88 0.83 0.83 0.81 2.5 1.30 P7 180 0.81 0.82 0.81 0.75 3.6 0.91 P12 180 0.79 0.71 0.70 0.67 2.4 1.32 P17 180 0.51 0.61 0.58 0.40 3.2 0.76 P22 180 0.52 0.64 0.61 0.43 3.2 0.67 P27 180 0.62 0.56 0.48 0.46 2.3 1.21 P32 180 0.58 0.64 0.60 0.48 3.5 0.76 P42 180 0.89 0.87 0.86 0.85 4.0 0.90
‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Përgjegjshmëria’.
Sipas kritereve: vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0,87. Kjo vlerë është dukshëm
më e lartë se vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të kontrollojmë që të gjitha
vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is dropped’, të jenë më ulta
(ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme. Të gjitha variablat e plotësojnë këtë kusht,
me përjashtim të pyetjeve ‘P23’ dhe ‘P38’ (vlerat përkatëse janë 0,88 në të dy rastet). Duhet
të kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item
statistics’. Shohim që në këtë rast pyetjet e plotësojnë kushtin sepse të gjitha vlerat janë më të
larta se 0,3.
Tabela 4.23 Përgjegjshmëria: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.87 0.87 0.94 0.44 7 0.015 3.2 0.61 0.37 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P3 0.85 0.85 0.92 0.41 5.5 0.018 0.069 0.33 P8 0.86 0.87 0.92 0.45 6.5 0.016 0.060 0.39 P13 0.85 0.85 0.92 0.41 5.5 0.017 0.067 0.35 P18 0.86 0.86 0.92 0.44 6.2 0.016 0.065 0.36 P23 0.88 0.88 0.95 0.49 7.5 0.015 0.072 0.40 P28 0.85 0.85 0.92 0.41 5.6 0.017 0.066 0.37 P33 0.85 0.85 0.92 0.42 5.7 0.017 0.066 0.37 P38 0.88 0.88 0.94 0.48 7.3 0.014 0.058 0.37 P43 0.86 0.86 0.92 0.44 6.2 0.016 0.063 0.38
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
115
Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P3 180 0.82 0.83 0.83 0.76 3.5 0.80 P8 180 0.70 0.65 0.65 0.59 2.8 0.92 P13 180 0.81 0.84 0.83 0.75 3.4 0.81 P18 180 0.74 0.70 0.69 0.64 2.7 1.03 P23 180 0.46 0.49 0.38 0.36 3.1 0.63 P28 180 0.80 0.82 0.81 0.73 3.4 0.81 P33 180 0.77 0.79 0.78 0.69 3.5 0.85 P38 180 0.50 0.53 0.46 0.38 3.4 0.79 P43 180 0.75 0.71 0.71 0.65 2.8 1.03
Pra, kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjet ‘P23’ dhe ‘P38’ dhe duke përfshirë
gjithë pyetjet e tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kushtet janë të plotësuara. Vijojmë
analizën me pyetjet e tjera të seksionit.
Tabela 4.24 Përgjegjshmëria duke eliminuar pyetjet ‘P23’ dhe ‘P38’
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.89 0.89 0.95 0.54 8.2 0.014 3.2 0.69 0.4 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P3 0.87 0.87 0.94 0.52 6.5 0.017 0.068 0.36 P8 0.87 0.88 0.94 0.56 7.6 0.016 0.054 0.41 P13 0.87 0.87 0.94 0.53 6.8 0.016 0.063 0.40 P18 0.87 0.88 0.95 0.55 7.4 0.016 0.064 0.40 P28 0.87 0.87 0.94 0.54 6.9 0.016 0.060 0.40 P33 0.87 0.87 0.94 0.54 7.0 0.016 0.058 0.40 P43 0.87 0.88 0.93 0.55 7.2 0.016 0.059 0.41 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P3 180 0.81 0.84 0.82 0.74 3.5 0.80 P8 180 0.76 0.72 0.71 0.66 2.8 0.92 P13 180 0.78 0.80 0.78 0.69 3.4 0.81 P18 180 0.78 0.75 0.72 0.68 2.7 1.03 P28 180 0.76 0.79 0.77 0.67 3.4 0.81 P33 180 0.75 0.78 0.76 0.66 3.5 0.85 P43 180 0.80 0.76 0.76 0.70 2.8 1.03
‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Neuroticizmi’.
Vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0,91. Kjo vlerë është dukshëm më e lartë se
vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të kontrollojmë që të gjitha vlerat e
‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is dropped’, të jenë më ulta (ose të
barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme. Të gjitha variablat e plotësojnë këtë kusht, me
përjashtim të pyetjeve ‘P9’, ‘P24’ dhe ‘P34’ (vlerat përkatëse janë më të larta se 0,88). Duhet
të kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item
statistics’. Shohim që në këtë rast pyetjet e plotësojnë kushtin sepse të gjitha vlerat janë më të
larta se 0,3.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
116
Tabela 4.25 Neuroticizmi: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.91 0.9 0.93 0.52 8.6 0.0071 3.3 0.82 0.41 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P4 0.88 0.86 0.90 0.47 6.2 0.0102 0.072 0.37 P9 0.92 0.90 0.93 0.56 9.0 0.0066 0.089 0.40 P14 0.88 0.86 0.90 0.47 6.2 0.0102 0.071 0.37 P19 0.89 0.87 0.90 0.48 6.6 0.0092 0.074 0.40 P24 0.93 0.92 0.94 0.61 11.0 0.0063 0.071 0.58 P29 0.89 0.87 0.91 0.49 6.6 0.0091 0.086 0.37 P34 0.92 0.91 0.94 0.60 10.5 0.0067 0.078 0.58 P39 0.88 0.86 0.90 0.47 6.2 0.0096 0.079 0.32 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P4 180 0.95 0.93 0.95 0.93 3.5 1.24 P9 180 0.61 0.61 0.56 0.51 2.6 0.92 P14 180 0.96 0.94 0.96 0.94 3.6 1.23 P19 180 0.90 0.88 0.90 0.86 3.7 1.06 P24 180 0.39 0.45 0.32 0.30 2.8 0.66 P29 180 0.89 0.88 0.87 0.84 3.7 1.30 P34 180 0.42 0.48 0.37 0.34 2.8 0.58 P39 180 0.93 0.93 0.94 0.91 3.7 1.13
Pra, kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjet ‘P9’, ‘P24’ dhe ‘P34’ dhe duke përfshirë
të gjitha pyetjet e tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kushtet janë të plotësuara. Vijojmë
analizën me pyetjet e tjera të seksionit.
Tabela 4.26 Neuroticizmi duke eliminuar pyetjet ‘P9’, ‘P24’ dhe ‘P34’
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.97 0.97 0.97 0.86 31 0.0039 3.6 1.1 0.89 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P4 0.95 0.95 0.95 0.84 21 0.0061 0.00565 0.85 P14 0.95 0.96 0.95 0.84 21 0.0059 0.00510 0.86 P19 0.96 0.96 0.95 0.86 25 0.0050 0.00332 0.86 P29 0.97 0.98 0.97 0.91 40 0.0030 0.00037 0.91 P39 0.96 0.96 0.96 0.86 24 0.0052 0.00644 0.88 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P4 180 0.97 0.97 0.97 0.95 3.5 1.2 P14 180 0.97 0.97 0.97 0.95 3.6 1.2 P19 180 0.94 0.94 0.94 0.91 3.7 1.1 P29 180 0.89 0.88 0.84 0.82 3.7 1.3 P39 180 0.94 0.95 0.93 0.91 3.7 1.1
‘Outputi’ i llogaritjes së ‘Cronbach’s α’ për variablin ‘Hapja ndaj përvojës’.
Përqendrohemi përsëri te rregullat: vlera e alfës së përgjithshme në këtë rast është 0,86. Kjo
vlerë është dukshëm më e lartë se vlera standard 0,6, pra ky kusht plotësohet. Duhet të
kontrollojmë që të gjitha vlerat e ‘raw_alpha’ në pjesën e tabelës ‘Reliability if an item is
dropped’, të jenë më ulta (ose të barabarta) se vlera e alfës të përgjithshme. Të gjitha variablat
e plotësojnë këtë kusht, me përjashtim të pyetjes ‘P41’ (vlera është 0,87, pra më e lartë).
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
117
Duhet të kemi gjithashtu vlera të ‘r.drop’ më të larta se 0,3 (afërsisht) te pjesa e tabelës ‘Item
statistics’. Vërejmë probleme me pyetjet ‘P41’ dhe ‘P35’.
Tabela 4.27 ‘Hapja ndaj përvojës’: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r
0.86 0.86 0.9 0.37 6 0.015 3.1 0.42 0.39
Reliability if an item is dropped:
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r
P5 0.82 0.82 0.87 0.34 4.6 0.019 0.064 0.32
P10 0.84 0.84 0.88 0.37 5.2 0.017 0. 059 0.36
P15 0.82 0.82 0.87 0.33 4.5 0.020 0.062 0.32
P20 0.84 0.84 0.89 0.37 5.3 0.017 0.082 0.32
P25 0.82 0.82 0.88 0.34 4.7 0.019 0.070 0.34
P30 0.86 0.86 0.90 0.41 6.2 0.015 0.076 0.46
P35 0.88 0.87 0.90 0.42 6.6 0.012 0.071 0.46
P40 0.83 0.83 0.89 0.36 5.0 0.018 0.064 0.34
P41 0.87 0.88 0.91 0.44 7.2 0.015 0.057 0.46
P44 0.83 0.83 0.88 0.35 4.9 0.018 0.070 0.32
Item statistics
n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd
P5 180 0.84 0.84 0.86 0.79 3.2 0.63
P10 180 0.70 0.70 0.69 0.62 3.1 0.60
P15 180 0.88 0.89 0.91 0.83 3.2 0.67
P20 180 0.70 0.67 0.62 0.59 3.4 0.73
P25 180 0.83 0.83 0.82 0.76 3.1 0.70
P30 180 0.43 0.47 0.41 0.34 3.0 0.43
P35 180 0.45 0.40 0.31 0.26 3.0 0.87
P40 180 0.75 0.74 0.73 0.67 3.1 0.63
P41 180 0.24 0.28 0.17 0.15 3.1 0.43
P44 180 0.76 0.78 0.76 0.69 3.1 0.56
Kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjet ‘P41’ dhe ‘P35’ dhe duke përfshirë të gjitha
pyetjet e tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, kemi përsëri probleme pasi kontrollojmë
kushtet e zakonshme. Pyetjet që nuk plotësojnë kushtin janë ‘P20’ dhe ‘P30’.
Tabela 4.28 ‘Hapja ndaj përvojës’ duke eliminuar pyetjet ‘P41’ dhe ‘P35’
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.9 0.9 0.92 0.52 8.7 0.011 3.2 0.48 0.55 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P5 0.88 0.87 0.89 0.49 6.8 0.0132 0.041 0.51 P10 0.89 0.88 0.90 0.52 7.6 0.0121 0.036 0.51 P15 0.87 0.87 0.89 0.48 6.4 0.0141 0.040 0.51 P20 0.91 0.90 0.92 0.56 8.9 0.0097 0.047 0.65 P25 0.88 0.88 0.90 0.50 7.1 0.0130 0.046 0.49 P30 0.91 0.92 0.92 0.61 10.9 0.0100 0.016 0.65 P40 0.88 0.88 0.90 0.51 7.4 0.0125 0.041 0.51 P44 0.88 0.88 0.90 0.50 7.1 0.0123 0.051 0.51
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
118
Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P5 180 0.87 0.87 0.87 0.82 3.2 0.63 P10 180 0.78 0.77 0.76 0.71 3.1 0.60 P15 180 0.91 0.91 0.92 0.87 3.2 0.67 P20 180 0.66 0.64 0.55 0.53 3.4 0.73 P25 180 0.84 0.83 0.81 0.77 3.1 0.70 P30 180 0.42 0.46 0.38 0.32 3.0 0.43 P40 180 0.81 0.80 0.77 0.74 3.1 0.63 P44 180 0.81 0.82 0.79 0.75 3.1 0.56
Kryejmë përsëri analizën duke eliminuar pyetjet që nuk plotësojnë kushtet: ‘P20’ dhe ‘P30’
dhe duke përfshirë pyetjet e tjera, sipas përkufizimit. Në këtë rast, nuk kemi probleme me
plotësimin e kushteve të zakonshme.
Tabela 4.29 Hapja ndaj përvojës duke eliminuar pyetjet që nuk plotësojnë kushtet: ‘P20’ dhe ‘P30’
raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N ase mean sd median_r 0.93 0.93 0.93 0.68 13 0.0085 3.1 0.54 0.67 Reliability if an item is dropped: raw_alpha std.alpha G6(smc) average_r S/N alpha se var.r med.r P5 0.90 0.91 0.90 0.66 9.6 0.0110 0.0045 0.67 P10 0.91 0.91 0.91 0.68 10.7 0.0099 0.0064 0.67 P15 0.90 0.90 0.89 0.65 9.1 0.0117 0.0035 0.66 P25 0.92 0.92 0.91 0.68 10.9 0.0097 0.0064 0.68 P40 0.92 0.92 0.91 0.69 10.9 0.0099 0.0068 0.66 P44 0.92 0.92 0.92 0.70 11.7 0.0094 0.0058 0.70 Item statistics n raw.r std.r r.cor r.drop mean sd P5 180 0.89 0.89 0.88 0.84 3.2 0.63 P10 180 0.84 0.84 0.81 0.77 3.1 0.60 P15 180 0.92 0.91 0.91 0.87 3.2 0.67 P25 180 0.85 0.84 0.80 0.76 3.1 0.70 P40 180 0.84 0.84 0.79 0.76 3.1 0.63 P44 180 0.80 0.81 0.74 0.72 3.1 0.56
C.2 A ndikon lloji i personalitetit të investitorit individual në vendimmarrjen e tij
për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?
Në përfundim të testit të besueshmërisë, punimi vijon të përpiqet të gjejë përgjigje për pyetjet
kërkimore duke mos përfshirë pyetjet/variablat që nuk plotësojnë kushtet e konsistencës të
lidhura me analizën e ‘Cronbach’s α’ (Field, Miles, Field, 2012; Kline, 1999).
Në vijim, vlerësojmë disa modele statistikorë, me variabla të varur të ndryshëm, respektivisht
koha, vlera dhe siguria, ndërsa variablat e pavarur përfshijnë: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’
(variablat e përkufizuar në seksionin e pestë të pyetësorit).
Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur kohën dhe
variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. Përqendrohemi përsëri tek kolona e fundit tek
pjesa e koefiçientëve në tabelë (Pr(>|t|)) që korrespondon me p-value-n e koefiçientit
përkatës. Në rast se kjo vlerë është më e ulët se vlera standard e alfës (5% ose 10%) atëherë
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
119
parametri përkatës është i rëndësishëm statistikisht. Në rastin tonë, vërejmë se asnjë prej
variablave të pavarur nuk ndikon tek variabli ynë i varur.
Tabela 4.30 Rezultatet e modelit me variabël të varur kohën dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’.
> fit <- glm(koha~e+a+c+n+o) > summary(fit) Call: glm(formula = koha ~ e + a + c + n + o) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -4.2574 -1.5834 0.7196 1.6018 5.9656 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 3.9977 4.0995 0.975 0.331 e 0.1687 0.5726 0.295 0.769 a 0.1469 0.5668 0.259 0.796 c 0.1206 0.4057 0.297 0.767 n 0.1919 0.4465 0.430 0.668 o -0.6481 0.4082 -1.588 0.114 (Dispersion parameter for gaussian family taken to be 4.515286) Null deviance: 802.25 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 785.66 on 174 degrees of freedom AIC: 790.06 Number of Fisher Scoring iterations: 2
Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe
variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. Përqendrohemi tek kolona e fundit tek pjesa e
koefiçienteve në tabelë (Pr(>|t|)) që korrespondon me p-value-n e koefiçientit përkatës. Në
rast se kjo vlerë është më e ulët se vlera standard e alfës (5% ose 10%) atëherë parametri
përkatës është i rëndësishëm statistikisht. Vërejmë se parametrat e variablave ‘e’, ‘c’ dhe ‘n’
janë të rëndësishëm statistikisht dhe ndërsa variabli ‘e’ ndikon pozitivisht, ata c’ dhe ‘n’
ndikojnë negativisht te variabli i varur.
Tabela 4.31 Rezultatet e modelit me variabël të varur vlerën dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’.
> fit <- glm(vlera~e+a+c+n+o) > summary(fit) Call: glm(formula = vlera ~ e + a + c + n + o) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -2.1073 -0.5821 -0.2929 0.7600 1.8686 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 6.75820 1.96710 3.436 0.000739 *** e 0.53744 0.27473 1.956 0.052040 a 0.04675 0.27199 0.172 0.863732 c -0.60583 0.19469 -3.112 0.002174 ** n -0.46883 0.21423 -2.188 0.029971 * o 0.29620 0.19587 1.512 0.132299 Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 (Dispersion parameter for gaussian family taken to be 1.039604) Null deviance: 198.33 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 180.89 on 174 degrees of freedom AIC: 525.71 Number of Fisher Scoring iterations: 2
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
120
Në tabelën e mëposhtme kemi paraqitur rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe
variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’. Vërejmë se parametrat e variablave ‘o’ dhe ‘n’
janë të rëndësishëm statistikisht dhe ndikojnë respektivisht, pozitivisht dhe negativisht te
variabël i varur: “siguria e perceptuar për investimin e kryer”.
Tabela 4.32 Rezultatet e modelit me variabël të varur sigurinë dhe variabla të pavarur: ‘e’, ‘a’, ‘c’, ‘n’ dhe ‘o’
> fit <- glm(siguria~e+a+c+n+o) > summary(fit) Call: glm(formula = siguria ~ e + a + c + n + o) Deviance Residuals: Min 1Q Median 3Q Max -1.1759 -0.4378 -0.2883 0.5622 1.7011 Coefficients: Estimate Std. Error t value Pr(>|t|) (Intercept) 2.4496 1.2821 1.911 0.05769 . e 0.0186 0.1791 0.104 0.91739 a 0.1957 0.1396 1.402 0.16277 c -0.1284 0.1269 -1.012 0.31294 n -0.2895 0.1277 -2.268 0.02455 * o 0.5426 0.1773 3.061 0.00256 ** Signif. codes: 0 ‘***’ 0.001 ‘**’ 0.01 ‘*’ 0.05 ‘.’ 0.1 ‘ ’ 1 (Dispersion parameter for gaussian family taken to be 0.4416158) Null deviance: 89.911 on 179 degrees of freedom Residual deviance: 76.841 on 174 degrees of freedom AIC: 371.6 Number of Fisher Scoring iterations: 2
Nga analiza rezulton se lloji i personalitetit të investitorit ndikon vendimmarrjen investuese
në aspektin e vlerës së investimit dhe sigurisë së perceptuar për investimin në aktiv
financiar.
Konkluzion: Nga përfundimet e nxjerra nga analizat dhe testet e mësipërme statistikore për
të katërta nënpyetjet kërkimore të trajtuara deri më tani, konkludojnë se faktorët e sjelljes
(psikologjikë, demografikë, toleranca ndaj riskut dhe lloji i personalitetit) ndikojnë
vendimmarrjen investuese të investitorit individual në Shqipëri, duke i dhënë kështu
përgjigje pyetjes së parë kërkimore të punimit.
4.3 A ndikohen faktorët e sjelljes nga njëri – tjetri?
Për t’i dhënë përgjigje pyetjes së dytë kërkimore të këtij studimi “A korrelohen faktorët e
sjelljes, përcaktues të vendimmarrjes së investitorit individual për investime në aktivë
financiarë në Shqipëri me njëri-tjetrin?”, është e nevojshme të analizojmë detajet e
mëposhtme të shtruara në formën e nënpyetjeve kërkimore.
4.3.1 A janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të investitorit të korreluar me njëri-tjetrin?
Vlerësojmë koefiçientët e korrelacionit sipas Pearson (duke vlerësuar testin e rëndësisë
statistikore gjithashtu) midis faktorëve psikologjikë dhe llojit të personalitetit. Në tabelën e
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
121
mëposhtme janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo rast te shenja e
koefiçientit dhe te p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij. Konsiderojmë një alfë të
paracaktuar të barabartë me 10%.
Vërejmë lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave:
Vetëbesim i tepruar dhe ‘e’ (ekstraversion)
Vetëbesim i tepruar dhe ‘o’ (“hapja ndaj përvojave të reja”)
Turma dhe ‘n’(neuroticizmi)
Mospëlqim i humbjeve dhe ‘n’ (neuroticizmi)
Vërejmë lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave:
Vetëbesim i tepruar dhe ‘n’(neuroticizmi)
Turma dhe ‘o’ (“hapja ndaj përvojave të reja”)
Në rastet e tjerë nuk provohet lidhja simetrike midis variablave të testuar.
Tabela 4.33 Vlerat e korrelacionit të faktorëve psikologjikë me llojin e personalitetit të investitorit. > cor.test(vetëbesim i tepruar, e) Pearson's product-moment correlation data: vetëbesim i tepruar and e t = 4.4756, df = 178, p-value = 1.356e-05 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.1801629 0.4436699 sample estimates: cor 0.3180453
> cor.test(vetëbesim i tepruar,o) Pearson's product-moment correlation data: llogarimbajtja mendore and o t = 3.093, df = 178, p-value = 0.002301 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.08229915 0.36020857 sample estimates: cor 0.2258439
> cor.test(turma,n) Pearson's product-moment correlation data: turma and n t = 1.7306, df = 178, p-value = 0.08526 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.01796852 0.26981972 sample estimates: cor 0.1286329
> cor.test(vetëbesim i tepruar,n) Pearson's product-moment correlation data: vetëbesim i tepruar and n t = -2.3475, df = 178, p-value = 0.02 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.31165535 -0.02773085 sample estimates: cor -0.1732913
> cor.test(turma,o) Pearson's product-moment correlation data: turma and o t = -1.6819, df = 178, p-value = 0.09433 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.26646523 0.02158147 sample estimates: cor -0.1250767
> cor.test(mospëlqim i humbjeve,n) Pearson’s product-moment correlation data: mospëlqim i humbjeve and n t = 3.5432, df = 178, p-value = 0.0005049 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.1147194 0.3883593 sample estimates: cor 0.2566759
Nga analiza e mësipërme vihet qartësisht re se faktorët psikologjikë janë të korreluar me
llojin e personalitetit të investitorit.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
122
4.3.2 A janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar
me njëri-tjetrin?
Vlerësojmë koefiçientët e korrelacionit sipas Pearson (duke vlerësuar testin e rëndësisë
statistikore gjithashtu) midis faktorëve psikologjikë (seksioni 3) dhe variablit të përkufizuar
‘risk_tol’. Në tabelën e mëposhtme janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo
rast te vlera dhe shenja e koefiçientit dhe të p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij.
Konsiderojmë një alfë të paracaktuar të barabartë me 10%.
Vërejmë lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis faktorëve psikologjikë
‘bashkimi me turmën’ dhe ‘mospëlqimi i humbjes’ me tolerancën ndaj riskut. Lidhja nuk
është e rëndësishme statistikisht midis variablave të tjerë dhe risk_tol.
Tabela 4.34 Vlerat e korrelacionit të faktorëve psikologjikë me tolerancën ndaj riskut të investitorit > cor.test(bashkimi me turmën,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: heuristika e përfaqësimit and risk_tol t = -8.5475, df = 178, p-value = 5.568e-15 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.4268658 0.6355650 sample estimates: cor -0.5394487
> cor.test(disponueshmëria,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: disponueshmëria and risk_tol t = -0.41917, df = 178, p-value = 0.6756 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.1768535 0.1153908 sample estimates: cor -0.03140249
> cor.test(mospëlqim i humbjeve, risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: mospëlqim i humbjeve and risk_tol t = -1.8461, df = 178, p-value = 0.06654 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.277757135 0.009389493 sample estimates: cor -0.1370621
Nga analiza e mësipërme vihet re se faktori psikologjik korrelohet me tolerancën ndaj riskut
të investitorit.
4.3.3 A janë toleranca e investitorit ndaj riskut dhe lloji i personalitetit të tij të korreluar me
njëri-tjetrin?
Vlerësojmë koefiçientët e korrelacionit sipas Pearson (duke vlerësuar testin e rëndësisë
statistikore gjithashtu) midis llojit të personalitetit (seksioni 5) dhe variablit të përkufizuar
‘risk_tol’. Në tabelën e mëposhtme janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
123
rast te vlera dhe shenja e koefiçientit dhe te p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij.
Konsiderojmë një alfë të paracaktuar të barabartë me 10%.
Lidhja rezulton negative midis variablave n dhe risk_tol. Vërejmë lidhje pozitive dhe
statistikisht të rëndësishme midis variablave:
‘e’ dhe risk_tol
‘a’ dhe risk_tol
‘o’ dhe risk_tol
Tabela 4.35 Vlerat e korrelacionit të tolerancës së investitorit ndaj riskut dhe lloji i personalitetit
> cor.test(e,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: e and risk_tol t = 12.083, df = 178, p-value < 2.2e-16 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.5821609 0.7444397 sample estimates: cor 0.6712667
> cor.test(a,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: a and risk_tol t = 8.7248, df = 178, p-value = 1.867e-15 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.4359448 0.6421670 sample estimates: cor 0.5473101
> cor.test(n,risk_tol)
Pearson's product-moment correlation data: n and risk_tol t = -9.2841, df = 178, p-value < 2.2e-16 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.6621327 -0.4636588 sample estimates: cor -0.5711864
> cor.test(c,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: c and risk_tol t = 0.55678, df = 178, p-value = 0.5784 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.1052086 0.1868203 sample estimates: cor 0.04169634
> cor.test(o,risk_tol) Pearson's product-moment correlation
data: o and risk_tol t = 6.2071, df = 178, p-value = 3.691e-09 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.2936779 0.5350730 sample estimates: cor 0.4218221
Nga analiza e mësipërme vihet re se lloji i personalitetit korrelohet me tolerancën ndaj
riskut të investitorit.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
124
4.3.4 A janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj riskut të korreluar
me njëri-tjetrin?
Fillimisht analizojmë lidhjen midis gjinisë së individëve dhe variablit risk_tol, i përkufizuar
më sipër. Më poshtë kemi vlerësuar testin Welch, me qëllim krahasimin e dy mesatareve të
variablit risk_tol për dy grupet tanë, meshkuj dhe femra. Hipoteza zero e këtij testi është:
diferenca e vërtetë në mesatare është e barabartë me zero. Pra, në rastin tonë kjo do të thotë
që nuk ka ndryshime (mesatarisht) në pritjen ndaj riskut midis meshkujve dhe femrave.
Në tabelën e mëposhtme paraqitet hipoteza alternative e këtij testi (e cila gjenerohet nga
programi R), e cila tregon se kemi prirje të ndryshme ndaj riskut sipas gjinisë. Përqëndrohemi
te p-value, i cili është i barabartë me 0,0001245, një vlerë dukshëm më e ulët se çdo vlerë
standart e paracaktuar e alfës (1%, 5% ose 10%).
Kjo do të thotë që refuzojmë hipotezën zero dhe pranojmë hipotezën alternative: ekzistojnë
diferenca (në mesatare) në prirjen ndaj riskut midis meshkujve dhe femrave. Siç mund të
vërehet nga pjesa e fundit tabelës së mëposhtme, mesataret e variablit risk_tol rezultojnë
afërsisht 2,3 për femrat dhe 2,7 për meshkujt, pra meshkujt kanë (mesatarisht) një tolerancë
më të lartë ndaj riskut.
Tabela 4.36 Testi Welch i krahasimit të dy mesatareve të variablit risk_tol për dy grupet, meshkuj dhe femra
> t.test(meshkuj, femra)
Welch Two Sample t-test
data: meshkuj and femra
t = 4.0745, df = 66.994, p-value = 0.0001245
alternative hypothesis: true difference in means is not equal to 0
95 percent confidence interval:
0.2046529 0.5977090
sample estimates:
mean of x mean of y
2.723708 2.322527
Vlerësojmë koefiçientët e korrelacionit sipas Pearson (duke vlerësuar testin e rëndësisë
statistikore gjithashtu) midis faktorëve demografikë dhe variablit të përkufizuar ‘risk_tol’. Në
tabelën e mëposhtme janë paraqitur rezultatet përkatëse. Përqendrohemi në çdo rast te vlera
dhe shenja e koefiçientit dhe e p-value që lidhet me rëndësinë statistikore të tij. Konsiderojmë
një alfë të paracaktuar të barabartë me 10%.
Vërejmë lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave mosha dhe risk_tol,
pra me rritjen e moshës ulet toleranca ndaj riskut. Nga ana tjetër, vërejmë lidhje pozitive dhe
statistikisht të rëndësishme midis variablave: të ardhurat dhe risk_tol, njohuria dhe risk_tol.
Pra me rritjen e të ardhurave dhe njohurisë, rritet toleranca ndaj riskut.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
125
Tabela 4.37 Vlerat e korrelacionit të faktorëve demografikë me tolerancën ndaj riskut > cor.test(mosha,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: mosha and risk_tol t = -7.8638, df = 178, p-value = 3.454e-13 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.6088211 -0.3905139 sample estimates: cor -0.5077742
> cor.test(arsimi,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: arsimi and risk_tol t = 0.75392, df = 178, p-value = 0.4519 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: -0.09059247 0.20102289 sample estimates: cor 0.05641841
> cor.test(ardhurat,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: ardhurat and risk_tol t = 5.9069, df = 178, p-value = 1.732e-08 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.2748515 0.5202949 sample estimates: cor 0.4048399
> cor.test(njohuria,risk_tol) Pearson's product-moment correlation data: njohuria and risk_tol t = 5.6462, df = 178, p-value = 6.378e-08 alternative hypothesis: true correlation is not equal to 0 95 percent confidence interval: 0.2581944 0.5070959 sample estimates: cor 0.3897394
Nga analiza e mësipërme vihet re se faktorët demografikë janë të korreluar me tolerancën e
investitorit ndaj riskut.
Konkluzion: Nga përfundimet e nxjerra nga analizat dhe testet e mësipërme statistikore për
nënpyetjet kërkimore të trajtuara në seksionin 4.3, konkludojmë se faktorët e sjelljes
përcaktues të vendimmarrjes investuese të investitorit individual në Shqipëri, janë të
korreluar me njëri-tjetrin, duke i dhënë kështu përgjigje pyetjes së dytë kërkimore të punimit
se ata ndikohen nga njëri -tjetri.
4.4. Konkluzione paraprake
Në vijim, rezultatet e analizës sasiore të mësipërme janë përmbledhur për t’u sintetizuar në
disa përfundime të lidhura me pyetjet dhe nënpyetjet kërkimore të këtij studimi. Këto
rezultate janë paraqitur në dy kategori rezultatesh të ndara për secilën pyetje kërkimore.
Kategoria e parë e rezultateve lidhet me identifikimin e faktorëve të sjelljes financiare dhe
kategoria e dytë me korrelacionin midis tyre.
4.4.1 Konkluzione lidhur me faktorët e sjelljes
4.4.1.1 Faktorët demografikë
Statistika përshkruese – Faktorët Demografikë
Pjesa më e madhe e të intervistuarve janë meshkuj në raportin 3:1. Kjo gjykohet se
përfaqëson në një masë të madhe dhe popullatën. Në lidhje me vendbanimin e të
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
126
intervistuarve, targeti ynë konsiston kryesisht në investitorë që kanë investuar në aktivë
financiarë në Tiranë (Tabela C 1.1, Aneks C), por jo domosdoshmërisht të gjithë jetojnë në
të. Një përqindje e caktuar janë shqiptarë që jetojnë jashtë vendit100 dhe kursimet e tyre i
investojnë në depozita kryesisht afatgjata në valutë, letra me vlerë qeveritare apo Fonde
Investimesh, për shkak të normave më të larta të interesit që ato ofrojnë krahasimisht me
investimet homologe në shtetet e huaja ku jetojnë101.
Meqë zgjedhja është e qëllimshme dhe kriteret e përzgjedhjes janë përcaktuar qysh në fillim
të metodologjisë, pjesa dominante, rreth mbi 80% e kampionit (Tabela C 1.1, Aneks C),
karakterizohet nga nivel i lartë arsimimi, të ardhurash dhe perceptimi për njohuritë financiare
të zotëruara.
Përsa i përket punësimit, (Tabela C 1.1, Aneks C), pjesa më e madhe e të intervistuarve janë
përkatësisht të punësuar në sektor joekonomik dhe të vetëpunësuar gati në pesha të njëjta me
rreth 35% të totalit, ndërsa rreth 17% janë të punësuar në sektor ekonomik. Sidoqoftë rreth
12% e kampionit ndahet midis atyre me status të ‘papunë’ dhe ‘pensionistë’. Këta të fundit
përveç mundësisë që kanë për të investuar të ardhurat e tyre modeste, zakonisht investojnë
kursimet e fëmijëve në emër të tyre, fenomen ky jo rrallë i ndeshur në vendin tonë.
Mosha minimale e investitorëve të intervistuar është 25 vjeç dhe ajo maksimale 65 vjeç, me
moshë mesatare 53 vjeç. Siç vihet re ka një asimetri në shpërndarje, asimetri e cila shpjegohet
me faktin që të paktë janë të rinjtë që kanë arritur të kursejnë dhe aq më tepër të investojnë në
aktivë financiarë në Shqipëri. Kjo lidhet me ciklin e jetës pasi individët me moshë më të
madhe kanë arritur një farë maturiteti edhe si investitorë, kanë mundur të kursejnë gjatë jetës,
si dhe zotërojnë një përvojë të caktuar financiare.
Interpretimi – Faktorët demografikë
“A ndikojnë faktorët demografikë vendimmarrjen e investitorit individual për
investime në aktivë financiarë në Shqipëri?”
Pas vlerësimit të disa modeleve statistikorë, me variabla të varur (koha, vlera dhe siguria e
perceptuar për investimin në aktiv) dhe të pavarur (gjinia, mosha, arsimi, të ardhurat dhe
niveli i njohurive të zotëruara), konkludohen këto lidhje të rëndësishme:
- Mosha dhe arsimi rezultojnë të rëndësishëm statistikisht dhe ndikojnë përkatësisht
negativisht dhe pozitivisht te variabli i sigurisë. Pra, me rritjen e moshës ulet siguria e
perceptuar për investimin në aktiv dhe e kundërta për nivelin e arsimit.
- Gjinia, të ardhurat dhe njohuria rezultojnë të rëndësishëm statistikisht dhe ndikojnë te
vlera e investimit, sipas pritshmërive fillestare. Konkretisht, në rast se individi është
mashkull, do të investojë në vlera më të mëdha, çka mbështetet edhe nga literatura se
femrat tregohen më të kujdesshme në lidhje me vlerën e investuar në aktiv. Sa më të
larta të ardhurat, aq më e madhe vlera ku vendoset të investohet. Sa më i lartë niveli i
njohurive që individi percepton se ka, aq më shumë i prirur është ai të investojë në
aktive me vlerë më të madhe.
100 Kjo e ndikuar edhe nga fakti që periudha e plotësimit të pyetësorëve ishte Qershor – Gusht, periudhë kur një pjesë e mirë e emigrantëve kthehen në Shqipëri. 101 Sipas informacionit të marrë nga oficerë të bankës Raiffeissen, kontakt: email: [email protected], Premium Banking Officer Distrikti Jug-Perëndimor
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
127
- Të ardhurat dhe njohuria rezultojnë të rëndësishëm statistikisht dhe ndikojnë
pozitivisht te koha e investimit. Konkretisht, me rritjen e të ardhurave dhe njohurive,
do të investohet për një kohë më të gjatë, për shkak të shenjës pozitive në këto dy
parametra.
Nga analiza rezulton se vendimmarrja investuese individuale në aktiv financiar varet nga
faktorët demografikë.
4.4.1.2 Faktorët psikologjikë
Statistika përshkruese – Faktorët Psikologjikë
Nga analiza statistikore përshkruese (Tabela C 1.3, Aneks C), evidentohet se mesatarja e
variablit ‘Heuristika’ është 3, me vlera minimale dhe maksimale përkatësisht 2 dhe 4;
mesatarja e variablit ‘Perspektiva’ është 3.7 me vlera minimale dhe maksimale përkatësisht
2.2 dhe 4.7; mesatarja e variablit ‘Turma’ është 3.3 me vlera minimale dhe maksimale
përkatësisht 1.4 dhe 5. Nga sa më sipër, kuptohet se në të tre variablat investitorët kanë
shfaqur prirje/tendenca psikologjike në situatat e dhëna, por këto tendenca kanë qenë më të
forta në rastin faktorëve të grupimit ‘Perspektiva’.
Interpretimi i faktorëve psikologjikë
Në përpjekje për të gjetur përgjigje në studim për pyetjen kërkimore: ‘A ndikojnë faktorët e
sjelljes vendimmarrjen e investitorit individual për investime në aktivë financiarë në
Shqipëri?’ zhvilluam teste të shumta statistikore të cilave iu nënshtruan variablat me qëllim
evidentimin e saktë të faktorëve të rëndësishëm.
Konkretisht puna filloi me nënpyetjen e parë kërkimore ‘A ndikojnë faktorët psikologjikë
vendimmarrjen e investitorit individual për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?’ e cila
kërkon një trajtim më specifik duke e konsideruar edhe faktorin kyç midis të gjithë faktorëve
të sjelljes të përfshirë në studim.
Për vetë faktin që ne po përpiqemi të masim tendencat psikologjike vetëm nga perceptimet e
të anketuarve për situatat që u paraqiten atyre në pyetësor, analiza është delikate dhe duhet të
jetë e kujdesshme. Konkretisht ajo që bëjmë është një analizë e posaçme statistikore dhe më
pas një interpretim cilësor të rezultateve të kësaj analize sasiore nga njohës të mirë të tregut
financiar dhe investitorëve të këtij tregu në vend.
Analiza sasiore konsiston në hapat e mëposhtëm:
1. Analiza eksploruese financiare
2. Testi i besueshmërisë Chronbach –Alpha
3. Statistika përshkruese
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
128
HAPI 1: ‘Analiza eksploruese faktoriale’ konfirmon që pyetjet që u kemi drejtuar
investitorëve të anketuar janë ndërtuar në mënyrë logjike, ku 26 pyetje/situata grupohen sipas
9 faktorëve psikologjikë të sugjeruar nga literatura. Secila pyetje duhet të jetë e korreluar me
faktorin të cilit i përket, me një vlerë të ngarkesës faktoriale të përafërt ose më të madhe se
0.3, çka vërtetohet për çdo rast.
HAPI 2: Testi i besueshmërisë Chronbach –Alpha
Pyetjet/variablat i nënshtrohen testit të besueshmërisë me qëllim që të evidentohen ato pyetje
për të cilat nuk jepen përgjigje koherente. Ata faktorë që nuk plotësojnë kriteret që kërkon kjo
lloj analize, nuk tregojnë besueshmëri dhe eliminohen nga analiza e mëtejshme. Faktorët që i
plotësojnë këto kritere, rezulton se ndikojnë vendimmarrjen, por për të gjykuar për nivelin
apo masën e këtij ndikimi, duhet të kalojmë në hapin e tretë. Konkretisht janë eliminuar tre
faktorë dhe kanë ngelur vetëm gjashtë të tillë nga 9 që kishim përfshirë në pyetësor.
HAPI 3: Llogaritja e mesatares dhe devijimit standard
Kësaj analize i nënshtrohen 6 faktorët e mbetur ku analizojmë mesataret e tyre meqë përdoren
5 shkallët Likert. Në një segment vlerash nga 1 në 5, mesataret e përllogaritura për fakorët
psikologjikë që ndikojnë sjelljen e investitorit shqiptar gjatë vendimmarrjes për investime në
aktive financiare, variojnë nga vlera minimale 2.85 deri në vlerën maksimale 4.01, çka
nënkupton se masa e ndikimit luhatet duke u rritur nga mesatare drejt të fuqishmes.
Rezultatet e nënpyetjes së parë kërkimore janë renditur në vijim.
1. Faktori psikologjik ‘Heuristika e përfaqësimit’ ka ndikim të moderuar mbi
vendimmarrjen e investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.
2. Faktori psikologjik ‘Vetëbesimi i tepruar’ ka ndikim të moderuar mbi vendimmarrjen
e investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.
3. Faktori psikologjik ‘Disponueshmëria’ ka ndikim të moderuar mbi vendimmarrjen e
investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.
4. Faktori psikologjik ‘Mospëlqimi i humbjeve’ ka ndikim të fortë mbi vendimmarrjen e
investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.
5. Faktori psikologjik ‘Llogarimbajtja mendore’ ka ndikim të fortë mbi vendimmarrjen e
investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.
6. Faktori psikologjik ‘Bashkimi me turmën’ ka ndikim të moderuar mbi vendimmarrjen
e investitorit individual shqiptar në aktivë financiarë.
Rezultatet tregojnë se faktorët psikologjikë ndikojnë vendimmarrjen e investitorit individual
për investime në aktivë financiarë në Shqipëri.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
129
Interpretimi cilësor
Ishte në fakt e pritshme që vlerësimet e ekspertëve lidhur me situatën në tregun financiar
shqiptar dhe vlerësimet tona lidhur me sjelljen e investitorit individual të ishin të ngjashme.
Nga përzgjedhja e bërë për këtë studim, kjo ngjashmëri në vlerësime rezultoi e lartë. Për këtë
arsye si referencë ndaj vlerësimeve të tyre është përzgjedhur të paraqitet një intervistë në
vijim, ku janë shfaqur rezultatet e intervistës me një ndër ekspertët102 e fushës, e cila është
përfaqësuese e rezultateteve të mbledhura nga intervistimet e tjera të pastrukturuara. Kjo
zgjedhje është bërë qëllimisht pasi i intervistuari zotëron një përvojë disavjeçare financiare si
dhe ekspertizë më të plotë në fushën e tregjeve financiare në vend, krahasuar me të
intervistuarit e tjerë.
Përmbledhje e interpretimit të intervistës me specialistin e tregjeve financiare
I intervistuari bashkohet me gjetjen se ‘Përfaqësimi’ ndikon vendimmarrjen e individit
investitor shqiptar, madje mendon se ndikimi mund të jetë edhe më shumë se i moderuar, çka
e argumenton duke iu referuar sjelljes së investitorëve shqiptarë ndaj Fondeve të Investimeve:
ata priren t’i bashkohen fondit kur çmimi i kuotës vazhdon të rritet, pasi ndihen optimistë për
vazhdueshmërinë e rritjes së saj, por tremben dhe tërheqin fondet e tyre kur çmimi i kuotës
pëson rënie si pasojë e luhatjeve afatshkurtra të tij.
Lidhur me gjetjen mbi tendencën e vetëbesimit të tepruar, specialisti beson se investuesi i
thjeshtë shqiptar priret të ketë një vetëbesim të tepruar, pikërisht për shkak të nivelit të ulët të
kulturës financiare që e karakterizon atë.
Përsa i përket ndikimit të moderuar të ‘Disponueshmërisë’, specialisti i referohet panikut
bankar të vitit 2002, ku një rol të fuqishëm në krijimin e tij luajti pritshmëria psikologjike që
ishte krijuar ndër masa, se një ngjarje e ngjashme me atë të skemave piramidale mund të
ripërsëritej duke mos bërë gjë tjetër veçse duke krijuar dhe agravuar më tepër situatën.
Ndërsa për gjetjen lidhur me tendencën ‘Mospëlqim i humbjeve’ ai thekson ndikimin e lehtë
nga luhatshmëritë afatshkurtra duke reaguar me tërheqjen para kohe të investitorit shqiptar
nga investimi duke humbur kështu mundësinë për përfitim nga kthimet afatgjata dhe nga
diversifikimi në tregun e Fondeve të Investimeve.
Specialisti gjykon se “llogaria e mendjes” është ndër faktorët më të fortë psikologjikë, që i
detyron shumë investues të bëjnë zgjedhje të këqija ose të mos dalin në kohë nga investimet e
gabuara si pasojë e moskrijimit të një tablloje të plotë për investime të ndryshme në
portofolin e investitorit, duke mbështetur kështu rezultatin tonë mbi “llogarimbajtjen
mendore”.
Përveç faktit që bashkohet plotësisht me konkluzionin që faktori ‘Bashkimi me turmën’
ndikon vendimmarrjen e individit investitor shqiptar, specialisti mendon që ky faktor duhet të
ndikojë edhe më fort mbi investuesin shqiptar. “Rasti i skemave piramidale, tërheqjes masive
102Prof Assoc. Dr. Elvin Meka ka një eksperiencë mbi 16 vjeçare në fushën e tregjeve financiare, letrave me vlerë dhe bankave në Shqipëri. Gjatë karrierës së tij profesionale ka punuar pranë disa institucioneve si: Banka e Shqipërisë, Bursa e Tiranës sh.a. (Drejtor i Përgjithshëm), Shoqata Shqiptare e Bankave – AAB (Sekretar i Përgjithshëm) dhe Banka Emporiki – Shqipëri (Drejtor Financiar-CFO). Aktualisht është anëtar i bordit editorial të Revistës shkencore “ECONOMICUS”, si dhe kryeredaktor i Revistës “BANKIERI”
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
130
të depozitave në vitin 2008 dhe rikthimi i tyre në Mars 2009 pas miratimit të ndryshimeve
ligjore për sigurimin e depozitave, tregon më së miri këtë ndikim”, - argumenton ai.
Rezultatet e nënpyetjes së parë kërkimore i japin përgjigje pyetjes së parë kërkimore përsa i
përket vetëm ndikimit të faktorëve psikologjikë në vendimmarrje. Për ndikimin e faktorëve të
tjerë të sjelljes, janë shtruar nënpyetje të tjera kërkimore.
4.4.1.3 Shkalla e tolerancës ndaj riskut
Statistika përshkruese – Shkalla e Tolerancës së Riskut
Rezultatet e analizës tregojnë se investitorët në aktivë financiarë në Shqipëri shfaqin nivel të
ulët të tolerancës ndaj riskut duke preferuar fokusimin drejt formave relativisht të sigurta të
investimit shoqëruar me kthime relativisht të ulëta (Aneks C, Tabela C 1.4).
Interpretimi i Shkallës së Tolerancës ndaj riskut
Rezultatet për analizën e shkallës së tolerancës ndaj riskut merren nga rezultatet e nënpyetjes
së tretë kërkimore “A ndikon toleranca ndaj riskut vendimmarrjen e investitorit individual për
investime në aktivë financiarë në Shqipëri?”. Nga analiza statistikore e rezultateve
grumbulluar nga kjo nënpyetje arrijmë në konkluzionet se:
- Investitorët e anketuar në kampion të cilët nuk kanë shprehur tolerancë të ulët ndaj
riskut, kanë investuar në obligacione qeveritare 7 vjeçare si dhe kanë qëndruar në
fonde investimi qysh prej hapjes së tyre në vitin 2012.
- Vërejmë lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme midis tolerancës ndaj riskut të
investitorit dhe vlerës së investimit në aktiv financiar. Vlera e investimit varet nga
toleranca ndaj riskut, sa më e lartë toleranca ndaj riskut, aq më tepër është i gatshëm
investitori të investojë një vlerë më të lartë në aktivë financiarë. Konkretisht
investitorët e anketuar në kampion që nuk kanë shprehur tolerancë të ulët ndaj riskut,
kanë investuar vlera më të larta në aktivet financiare që ata aktualisht disponojnë.
Nga analiza rezulton se toleranca ndaj riskut e investitorit ndikon vendimmarrjen
investuese individuale në aktiv financiar.
4.4.1.4 Vendimmarrja investuese në aktiv financiar
Statistika përshkruese – Vendimmarrja investuese në aktiv financiar
Pjesa më e madhe e të intervistuarve janë pjesëmarrës të Fondit të Investimeve Raiffeisen
Prestigj në Lekë, por përveç investimit në këtë Fond, ata mund të zotërojnë edhe të tjerë
aktivë financiarë. Në rend zbritës investimet e kampionit tonë përbëhen nga kuotat në Fond
Investimi në Lekë, depozita me afat, fond investimi në Euro, obligacione qeveritare, bono
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
131
thesari (Shih Aneks C, Tabela C 1.5: Vendimmarrja Investuese). Koha e investimit në këto
aktive varion nga një vit deri në dhjetë vjet, me mesatare rreth 4 vjet (Shih Aneks C, Tabela C
1.6), ndërsa pjesa më e madhe e investitorëve (rreth 36%) kanë investuar më pak se 1 milion
L në secilin lloj investimi që kanë pranuar se kanë kryer, 27% nga 1mil - 3mil dhe përqindja
e mbetur e ndarë në mënyrë të barabartë kanë investuar në vlerën 3mil - 5 mil dhe më shumë
se 5 milionë L (Shih Aneks C, Tabela C 1.5: Vendimmarrja Investuese). Në lidhje me
rrezikun që ata perceptojnë për aktivet ku kanë investuar, vlera të tilla të përgjigjeve të
shkallës Likert si mesatarja 3,5, minimumi dhe maksimumi përkatësisht afërsisht 3 dhe 5,
(Shih Aneks C, Tabela C 1.7: Siguria e perceptuar për aktivin e investuar), tregojnë se ata
ndihen relativisht të sigurt dhe nuk i konsiderojnë të rrezikshme aktivet financiare që
zotërojnë, kjo sepse realisht aktivet financiare që ofrohen në vend, kanë shkallë të ulët risku.
4.4.1.5. Shkalla e Matjes së Personalitetit
Statistika përshkruese për Shkallën e Matjes së Personalitetit
Në vijim kemi paraqitur një përmbledhje të ‘boxplot’-eve për 5 llojet e personaliteteve.
Vërejmë vlera më të larta për variablin ‘Neuroticizmi - n’, pasuar nga ‘Gatishmëria’ – a;
‘Ekstraversioni’ – e; ‘Përgjegjshmëria’ – c dhe në fund vlerat më të ulëta për ‘Hapjen ndaj
Përvojës’ – o.
Vlerat tregojnë se pjesa më e madhe e të anketuarve karakterizohen nga lloji i parë i
personalitetit (me tipar kryesor paqëndrueshmërinë emocionale) dhe shumë më pak nga ai i
fundit (njerëz mendjehapur e të mprehtë). Pjesa tjetër e investitorëve të anketuar është e
shpërndarë më njëtrajtësisht midis llojeve të tjera të personalitetit.
Figura 4.4 Boxplot’- et për llojet e personaliteteve
Interpretimi për Shkallën e Matjes së Personalitetit
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
132
Konkluzionet lidhur me Shkallën e Matjes së Personalitetit merren nga interpretimi i të
dhënave të nënpyetjes së katërt kërkimore “A ndikon lloji i personalitetit të investitorit
individual në vendimmarrjen e tij për investime në aktivë financiarë në Shqipëri?”. Para
studimit të lidhjes midis llojit të personalitetit të investitorit individual dhe vendimmarrjes së
tij investuese, kryem testin e besueshmërisë për shkallën e matjes së personalitetit. Nga testi
rezultoi se nga 44 pyetje të përfshira në pyetësor të grupuara sipas 5 llojeve të personalitetit,
ngelën vetëm 33 të tilla të cilat u përfshinë më tej në analizën e ndikimit të 5 llojeve të
personalitetit të investitorit në vendimmarrjen e tij për të investuar në aktive financiare në
Shqipëri. Analiza konsistoi në vlerësimin e disa modeleve statistikorë për të evidentuar
ndonjë lidhje të mundshme midis variablave të vendimmarrjes si variabla të varur dhe atyre të
personalitetit, si të pavarur. Nga analiza rezultoi:
- Llojet e personalitetit: ekstravers, i përgjegjshëm, neurotik, ndikojnë vlerën e
investuar në aktiv. Konkretisht, investitori ‘ekstravers’ për shkak të tipareve të tilla si
entuziazmi, vetëkontrolli i ulët etj., mund të jetë më tepër i prirur për investuar në
vlera më të larta, ndryshe nga investitori ‘i përgjegjshëm’ apo ai ‘neurotik’.
- Llojet ‘hapja ndaj përvojave të reja’ dhe ai ‘neurotik’ të personalitetit ndikojnë nivelin
e sigurisë që investitorët perceptojnë për aktivin ku kanë investuar. Konkretisht,
investitori i llojit të parë ndihet më i sigurt për investimin e kryer, ndërsa ndodh e
kundërta me investitorin e llojit të personalitetit ‘neurotik’.
Nga analiza rezulton se lloji i personalitetit të investitorit ndikon vendimmarrjen
investuese individuale në aktiv financiar.
4.4.2 Konkluzione lidhur me korrelacionin e faktorëve të sjelljes
Për të arritur në konkluzione lidhur me shkallën e korrelimit të secilit faktor sjelljeje duhet t’i
japim përgjigje secilës prej nënpyetjeve (nga nënpyetja 5 deri në nënpyetjen 8) të pyetjes së
dytë kërkimore duke përdorur rezultatet e analizës së korrelacionit të të dhënave të pyetësorit.
Nga kjo analizë rezultojnë këto interpretime për secilën nënpyetje
4.4.2.1 Nënpyetja e pestë kërkimore: A janë faktorët psikologjikë dhe lloji i personalitetit të
investitorit të korreluar me njëri-tjetrin?
Pas kryerjes së testeve të rëndësisë statistikore midis faktorëve psikologjikë dhe llojit të
personalitetit rezulton:
Lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave:
Vetëbesim i tepruar dhe ‘ekstraversion’
Vetëbesim i tepruar dhe ‘hapja ndaj përvojave të reja’
Turma dhe ‘neuroticizmi’
Mospëlqimi i humbjeve dhe ‘neuroticizmi’
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
133
Lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis variablave:
Vetëbesim i tepruar dhe ‘neuroticizmi’
Turma dhe ‘hapja ndaj përvojave të reja’
Investitorët e anketuar që janë kategorizuar me llojin ekstravers të personalitetit, shfaqin më
tepër tendencën psikologjikë të vetëbesimit të tepruar. E njëjta gjë ndodh edhe për llojin e
personalitetit ‘hapja ndaj përvojave të reja’. Investitorët e llojit neurotik shfaqin në mënyrë
më të theksuar tendencën e mospëlqimit të humbjeve e sidomos atë të bashkimit me turmën,
për shkak të pasigurisë që i karakterizon ndërkohë nuk shfaq aspak vetëbesim të tepruar.
Edhe investitorët me llojin e personalitetit “hapja ndaj përvojave të reja”, nuk bien pre e
tendencës së bashkimit me turmën, bazuar në besimin në njohuritë dhe aftësitë e tyre
personale.
Konkluzion: Faktorët psikologjikë që rezultuan të rëndësishëm në vendimmarrje, janë të
korreluar me llojin e personalitetit të investitorit.
4.4.2.2 Nënpyetja e gjashtë kërkimore: A janë faktorët psikologjikë dhe toleranca e investitorit
ndaj riskut të korreluar me njëri-tjetrin?
- Lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis faktorit psikologjik ‘bashkimi
me turmën’ me tolerancën ndaj riskut.
- Lidhje negative dhe statistikisht të rëndësishme midis faktorit psikologjik
‘mospëlqimi i humbjes’ me tolerancën ndaj riskut.
Njerëzit me tolerancë të ulët ndaj riskut, kanë tendencën të ndjekin veprimet e pjesës më të
madhe të investitorëve dhe të mos dalin kundra rrymës. Gjithashtu, investitorët jo tolerantë
ndaj riskut shfaqin dukshëm tendencën e mospëlqimit të humbjeve.
Konkluzion: Faktorët psikologjikë që rezultuan të rëndësishëm në vendimmarrje, korrelohen
me tolerancën ndaj riskut të investitorit.
4.4.2.3 Nënpyetja e shtatë kërkimore: A janë toleranca e investitorit ndaj riskut dhe lloji i
personalitetit të tij të korreluar me njëri-tjetrin?
- Lidhje negative midis llojit ‘neurotik’ të personalitetit dhe tolerancës ndaj riskut.
- Lidhje pozitive dhe statistikisht të rëndësishme midis llojeve ‘ekstraversion’, ‘hapja
ndaj përvojës’ dhe ‘gatishmëria’ të personalitetit me tolerancën ndaj riskut.
Investitorët me llojin ‘neurotik’ të personalitetit shfaqin tolerancë të ulët ndaj riskut, ndërsa
ata me llojet ‘ekstraversion’, ‘hapja ndaj përvojës’ dhe ‘gatishmëria’ të personalitetit janë të
prirur të mbajnë qëndrim më tolerant ndaj riskut.
Konkluzion: Lloji i personalitetit korrelohet me tolerancën ndaj riskut të investitorit.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
134
4.4.2.4. Nënpyetja e tetë kërkimore: A janë faktorët demografikë dhe toleranca e investitorit ndaj
riskut të korreluar me njëri-tjetrin?
- Ekzistojnë diferenca në prirjen ndaj riskut midis meshkujve dhe femrave, ku meshkujt
shfaqin një tolerancë më të lartë ndaj riskut, pra gjinia lidhet me tolerancën ndaj
riskut.
- Lidhje negative dhe statistikisht e rëndësishme midis faktorit demografik ‘mosha’ dhe
tolerancës ndaj riskut, pra me rritjen e moshës ulet toleranca ndaj riskut.
- Lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme midis faktorit demografik: ‘të ardhurat’
dhe tolerancës ndaj riskut,
- Lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme midis faktorit demografik ‘niveli i
perceptuar i njohurive dhe toleranca ndaj riskut
- Sa më i lartë niveli i të ardhurave dhe njohurive, aq më e lartë toleranca ndaj riskut.
Faktorët demografikë janë të korreluar me tolerancën e investitorit ndaj riskut.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
135
Kreu 5 - Konkluzione dhe rekomandime
Bazuar në literaturën e punimit, analizën e rezultateve të të dhënave të grumbulluara nga
pyetësorët si dhe komentet e vlerësimet e specialistëve të intervistuar nëpërmjet intervistës së
pastrukturuar, janë nxjerrë disa konkluzione përfundimtare për këtë studim të ndjekur nga
rekomandime të cilat sjellin përfitime nga zbatimi i tyre dhe janë plotësisht të realizueshme
në tregun financiar shqiptar.
5.1 Konkluzione
Nga interpretimi i rezultateve të të dhënave primare dhe sekondare të këtij punimi gërshetuar
me shfletimin e thelluar të literaturës janë nxjerrë konkluzionet e mëposhtme.
1. Ekziston një literaturë e zgjeruar e dekadave të fundit në lidhje me studimin e faktorëve të
sjelljes financiare. Kjo literaturë përmbledh autorë individualë, institucione kombëtare dhe
ndërkombëtare të cilat i studiojnë këta faktorë në drejtim të funksionimit sa më efiçent të
tregjeve financiare në vendet e tyre. Përkundrejt kësaj, në Shqipëri nuk ka akoma një interes
të tillë. Ekziston një numër tepër i vogël studimesh të thelluara në këtë fushë si dhe botimesh
në rang revistash dhe raportesh institucionale, të cilët në fakt vetëm sa i përmendin pjesërisht
faktorët e sjelljes financiare të investitorëve në Shqipëri. Natyrisht që nuk do të duhej të pritej
një nivel studimi në të njëjtin nivel me ato vende me tregje financiare të zhvilluara e të
konsoliduara si dhe në të njëjtën kohë me një shtresë investitorësh me kulturën e duhur
financiare dhe traditë investimi në aktivët financiarë. Por, duke ditur se tregu financiar
shqiptar është në proçesin e formimit, në kushtet kur një bursë e letrave me vlerë dështoi së
funksionuari dhe është hapur një e re, si dhe në kushtet e një tregu të ndërmjetësve financiarë
jobankarë akoma të paformuar, mungesa e studimeve në këtë drejtim përfaqëson një
mundësi të pashfrytëzuar e cila do të ishte me kontribut në proçesin e zgjerimit të tregjeve
financiare në Shqipëri.
2. Pjesa dërrmuese e investitorëve në aktivë financiarë në Shqipëri përbëhet nga
kryefamiljarët meshkuj. Kjo situatë është rrjedhojë e traditës dhe formës së organizimit të
familjes shqiptare dhe mënyrës së ndarjes së roleve brenda saj. Në familjet shqiptare, femrat
janë më pak të përfshira në vendimmarrjen e përditshme financiare të familjeve të tyre103.
Edhe pse vendi ka pësuar ndryshim të vazhdueshëm në lidhje me barazinë gjinore, zakonisht
në familjet shqiptare vendimmarrja anon nga kryefamiljari, ose të paktën aktivet e familjes
investohen në emër të tij104.
103 Revista Monitor (2014), http://www.monitor.al/shqiptaret-i-mbajne-parate-ne-buxhete-familjare/ 104Pjesa më e madhe e kampionit të intervistuar përbëhet nga meshkuj me një raport mashkull-femër 3:1
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
136
3. Siç dhe normalisht pritej, mosha, arsimi, të ardhurat, gjinia, përvoja në investime janë
identifikuar si faktorë me ndikim në vendimmarrjen e investitorit shqiptar. Sa më e re
mosha dhe sa më i lartë niveli i arsimit, aq më e lartë është siguria e perceptuar e investitorit
në aktivin ku investohet. Vlera e aktivit të zgjedhur për t’u blerë është më e lartë, sa më të
larta të jenë të ardhurat e investitorit dhe përvoja e tij në tregun e letrave me vlerë.
4. Rezultatet dhe analiza e tyre tregojnë se faktorët psikologjikë ndikojnë vendimmarrjen e
investitorit individual për investime në aktivë financiarë në Shqipëri. Masa e ndikimit të
këtyre faktorëve varion nga mesatar në të fuqishëm në vendimet për investimet financiare të
investitorëve shqiptarë.
a) Nisur nga rezultatet e analizës për ndikimin e faktorëve psikologjikë, mund të arrihet
në përfundimin se ndonëse historia ka treguar (si në rastin e firmave piramidale) se
ndikimi i tendencës psikologjike të bashkimit me turmën (edhe pse i pastudiuar), ka
qenë i fortë në vendimmarrje, situata aktuale tregon një nivel tjetër maturie të
investitorëve. Edhe pse në një stad krejt tjetër të sistemit financiar shqiptar, tregu
financiar i pazhvilluar në vend dhe niveli shumë i ulët i edukimit financiar individual,
bën që investitorët të ndjekin veprimet e njëri-tjetrit, duke besuar se të tjerët mund të
kenë më tepër informacion duke mos bërë një analizë të thellë të situates.
b) Zakonisht investitorët e zakonshëm në tregun financiar në Shqipëri shfaqin tendencën
e një vetëbesimi relativisht të lartë. Natyrisht që këto rezultate ndikohen ndjeshëm
dhe nga fakti se investitorët e intervistuar dhe përgjithësisht të gjithë ata që aktualisht
blejnë investime financiare në Shqipëri janë investitorë me të ardhura të mesme dhe të
larta, me njohuri të perceptuara për veten të një niveli mbimesatar mbi investimet dhe
financat, çka jo domosdoshmërisht tregon një nivel të lartë të edukimit financiar.
c) Ndikuar nga tendenca psikologjike e ‘heuristikës së përfaqësimit’, investitorët në
Shqipëri kanë prirjen t’i bashkohen fondit të investimit kur çmimi i kuotës vazhdon të
rritet, pasi ndihen optimistë për vazhdueshmërinë e rritjes së saj, por tremben dhe
tërheqin fondet e tyre kur çmimi i kuotës pëson rënie, si pasojë e luhatjeve
afatshkurtra të tij.
d) Shqiptarët shfaqin fuqishëm tendencën psikologjike të ‘mospëlqimit të humbjes’.
Specifikisht, në tregun e Fondeve të Investimeve vihet re ndikimi i lehtë nga
luhatshmëritë afatshkurtra duke reaguar me tërheqjen para kohe të investitorit shqiptar
nga investimi (çka rekomandohet fort të mos bëhet në Prospektet e këtyre Fondeve).
Ky konkluzion bazohet jo vetëm në të dhënat e institucioneve dhe gjykimet e
specialistëve të intervistuar por dhe nga përgjigjet e investitorëve të anketuar. Marrja
e vendimeve të ardhshme investuese bazuar në humbjet afatshkurtra të pësuara më
parë, mund të kufizojë shanset për të kryer investime të mira, për të gëzuar frytet e një
investimi afatgjatë apo pë të përfituar nga diversifikimi.
e) Rasti i krizës së depozitave në vitin 2002, tregoi se pritshmëritë e krijuara tek
investitorët nga kriza e mëparshme e skemave piramidale ndikuan fuqishëm në
krijimin e krizës pasardhëse, pra prani të theksuar të tendencës psikologjike të
‘disponueshmërisë’. Edhe analiza emiprike e punimit tregoi praninë e ndikimit të
kësaj tendence psikologjike, por në ndikim më të moderuar, ndoshta për faktin që
kriza e fundit financiare globale e vitit 2008 nuk pati pasoja të ndjeshme në vendin
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
137
tonë. Krijimi i pritshmërive për ndodhjen e një ngjarjeje të ardhshme nisur nga ngjarje
të shkuara të përjetuara më parë apo të freskëta nga zhurma mediatike, nuk bëjnë gjë
tjetër veçse shtrembërojnë risqet reale duke zmadhuar fiktivisht psikologjikisht
shanset që kjo ngjarje të ndodhë.
f) ‘Llogarimbajtja mendore’: individët investitorë në Shqipëri nuk arrijnë ta konceptojnë
tërësinë e investimeve të tyre si një të tërë, por si llogari të veçanta e të pavarura nga
njëra tjetra, duke mos marrë në konsideratë lidhjet e mundshme të investimeve me
njëri – tjetrin. Një vështrim i plotë dhe gjithëpërfshirës mbi portofolin e tij, mund të
rrisë cilësinë e vendimmarrjes që ai ndërmerr.
5. Ashtu siç dhe pritej, në Shqipëri ekziston një qëndrim jotolerant ndaj riskut financiar.
Kjo ndodh për disa motive të identifikuara:
a. Investitorët shqiptarë, nga njëra anë, janë mësuar me investime relativisht të
sigurta, siç është depozitimi në bankë apo blerja e bonove të thesarit.
b. Nga ana tjetër, janë ‘ndëshkuar’ dikur nga dëshira për fitime të larta dhe të
shpejta si pasojë e tolerancës së lartë (të pavetëdijshme) ndaj riskut siç ndodhi
gjatë firmave piramidale, ndëshkim i cili la shenjë afatgjatë në memorie.
c. Një dështim tjetër në investime kanë qenë dhe bonot e privatizimit vlera e të
cilave ra deri në 3%105. Imazhi negativ që sollën në treg këto bono ishte aq i
fortë saqë akoma dhe sot gjen kursimtarë që shohin me risk investimin në
bono thesari pasi i ngatërrojnë me bonot e privatizimit. Ky mund të
identifikohet dhe si një faktor me ndikim në nivelin relativisht të ulët të
pjesëmarrjes së investitorëve individualë në ankandet e bonove të thesarit.
Ky qëndrim i investitorëve shqiptarë ndaj riskut u faktua nga pjesa dominuese e të
intervistuarve të cilët shprehën qartësisht tolerancë të ulët ndaj riskut. Edhe pse kampioni ynë
përbëhet nga investitorë që plotësojnë kritere të caktuara që mund të mos përmbushen nga një
pjesë e mirë e individëve në vend jashtë kampionit, përsëri ata tregohen të kujdesshëm për të
mos rrezikuar tepër pasi investitori shqiptar është një investitor i mësuar të investojë kryesisht
në aktive tradicionale.
Niveli i tolerancës ndaj riskut përcakton kohën dhe vlerën e investimit. Në lidhje me këto dy
variabla është konkluduar se :
o Ekziston një lidhje pozitive dhe statistikisht e rëndësishme midis tolerancës ndaj
riskut të investitorit shqiptar dhe kohës së investimit në aktiv financiar. Koha e
investimit varet nga toleranca ndaj riskut, sa më e lartë toleranca ndaj riskut, aq
më tepër është i gatshëm investitori të investojë në aktivë financiarë me afat më të
gjatë maturimi.
o Ekziston një lidhje pozitive midis tolerancës ndaj riskut të investitorit dhe vlerës
së investimit në aktiv financiar. Sa më e lartë toleranca ndaj riskut e investitorit aq
më e lartë është vlera e investimit që ai është i gatshëm të ndërmarrë.
105 Revista Monitor (2015), http://www.monitor.al/shtyrja-e-afateve-te-perdorimit-vlera-e-bonove-te-privatizimit-shkon-7/
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
138
6. Investitorët në Shqipëri përgjithësisht shprehen të kënaqur nga investimet e kryera dhe
preferojnë të mos heqin dorë prej tyre. Vendimmarrja e tyre investuese është e kufizuar në
pak alternativa, fonde investimesh, tituj qeveritarë ose depozita, si dhe me një dinamikë
relativisht të ulët ndryshimi. Ata mendojnë se është më e vështirë të marrësh vendimin për të
shitur një aktiv që e zotëron, sesa për të marrë vendimin për të investuar në një aktiv
financiar. Kjo mund të shpjegohet me faktin që individi është më subjektiv në lidhje me
shitjen e një aktivi që zotëron, ndoshta për shkak të lidhjes që krijohet midis tij dhe aktivit.
Gjithashtu kjo shpjegohet dhe me faktin se investitorët në Shqipëri aktualisht janë të kënaqur
me investimet e tyre të cilat duhet thënë se të paktën deri më tani u kanë siguruar fitime të
moderuara me pak risk të marrë përsipër.
7. Në tregun financiar shqiptar investitorët përdorin kursimet për të blerë aktive financiarë.
Rreth 85% e investitorëve të intervistuar deklarojnë se kanë përdorur kursimet e tyre për të
investuar në aktivet financiare ndërsa pjesa e mbetur se kanë përdorur të ardhurat e përfituara
nga investime të tjera që ata zotërojnë ose që kanë pasur zotëruar106. Pjesa dërrmuese e
investitorëve përdorin kryesisht kursimet dhe thuajse aspak huanë për financimin e
investimeve të tyre në letra me vlerë.
8. Një ndër elementët që kreditorët, specifikisht bankat, analizojnë kur duhet të financojnë një
individ, është personaliteti (karakteri) i tij. Në të njëjtën mënyrë karakteri është faktor dhe kur
individi është huadhënës. Lloji i personalitetit të investitorit ndikon vendimmarrjen
investuese individuale në aktiv financiar. Konkretisht, investitori ‘ekstravers’ për shkak të
tipareve të tilla si entuziazmi, vetëkontrolli i ulët etj., mund të jetë më tepër i prirur për
investuar në vlera më të larta, ndërkohë që llojet e personalitetit ‘hapja ndaj përvojave të reja’
dhe ai ‘neurotik’, ndikojnë nivelin e sigurisë që investitorët perceptojnë për aktivin ku kanë
investuar. Konkretisht, investitori i llojit të parë ndihet më i sigurt për investimin e kryer,
ndërsa ndodh e kundërta me investitorin e llojit ‘neurotik’.
9. Dhe së fundmi, në mënyrë të përmbledhur mund të themi se përgjigjet për të dyja pyetjet
kërkimore kanë qenë pozitive. Nga përpunimi i të dhënave të mbledhura për qëllim të këtij
studimi, del qartë se faktorët e sjelljes me natyrë psikologjike, demografike, të lidhura me
personalitetin dhe qëndrimin ndaj riskut, kanë ndikim mbi vendimmarrjen e investitorit
financiar në Shqipëri. Në të njëjtën kohë këto faktorë janë të korreluar me njëri tjetrin.
5.2 Rekomandime
Së pari, sistemi financiar shqiptar është një sektor i ri në ekonomi dhe akoma i pastrukturuar
në mënyrë të plotë. Përveç sistemit bankar i cili ka një nivel relativisht të mjaftueshëm
zhvillimi, sektorët e tjerë ofrojnë pak alternativa investimi. Përveç një numri shkaqesh që
lidhen me faktorë ekonomikë, ekzistojnë edhe arsye të lidhura me faktorë njerëzorë. Pikërisht
për këto kategori faktorësh duhet punuar nga ana e studiuesve dhe institucioneve me qëllim
identifikimin e tyre dhe shfrytëzimin e rezultateve të studimit në funksion të përmirësimit të
106 Të dhënat gjenden tek Aneks C, Tabela C 1.5: Vendimmarrja Investuese.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
139
tregjeve financiare. Nevojiten studime të thelluara në lidhje me këta faktorë dhe specifikisht
faktorët e sjelljes financiare. Këto studime duhen pasuar më tej me hapa konkretë të
informimit dhe sensibilizimit publik për avantazhet, përfitimet dhe risqet e investimeve në
aktivë financiarë. Kjo padyshim që do të ndikonte pozitivisht në zgjerimin e tregut financiar
shqiptar dhe njëkohësisht në një funksionim efiçent të tij. Përveç kësaj, studimi i financës së
sjelljes në Shqipëri duhet të mbështetet edhe prej mundësimit të njohjes me fushën nëpërmjet
përfshirjes së saj në programet mësimore të institucioneve të arsimit të lartë.
Së dyti, njohja sa më mirë e vetvetes nga çdo individ (pse jo edhe nëpërmjet informacionit që
ofron ky studim), ndërgjegjësimi për llojin e personalitetit që karakterizon çdo investitor,
njohja e nivelit të riskut që ai mund të tolerojë, por mbi të gjitha njohja me tendencat
psikologjike të cilat shfaqen në mënyrë të pandërgjegjshme gjatë proçesit vendimmarrës,
bëjnë që të mund të veprohet me një shkallë më të lartë logjike dhe racionaliteti. Duke marrë
parasysh edhe lidhjet që ekzistojnë midis këtyre faktorëve të sjelljes, njohja dhe manaxhimi i
njërit faktor, ndikon në manaxhimin më të mirë edhe të faktorëve të tjerë gjatë sjelljes
individuale. Në këtë drejtim, në mënyrë që të përmirësohet cilësia e vendimmarrjes së
investitorëve shqiptarë nën perspektivën e një tregu financiar që do të zgjerohet në madhësi
dhe instrumente, nevojitet një nivel i ri ndërgjegjësimi dhe edukimi financiar. Në këtë
kontekst, rritja e nivelit të edukimit financiar duhet të shndërrohet në objektiv të politikave
qeverisëse, të aktivitetit të institucioneve financiare mbikëqyrëse, që në bashkëpunim me
universitetet të mund të nxisin edukimin financiar sidomos tek të rinjtë. Kjo mund të ndikojë
në bërjen e zgjedhjeve më objektive, argumentuar nga niveli i njohurive dhe jo nga instinktet,
ndjenjat apo intuita.
Së treti, tashmë është fakt i provuar nga vëzhgime dhe studime të ndryshme në lidhje me
nivelin e ulët të investitorëve femra në tregun financiar shqiptar. Kjo në fakt është një situatë
që ndeshet dhe në vende me ekonomi tregu të zhvilluar dhe tregje financiare të konsoliduara.
Por nevojitet që të ketë përpjekje për ndryshim në këtë drejtim. Përfshirja e femrave në
vendimmarrjen financiare të investitorit dhe rritja e numrit të femrave në tregun e
investimeve financiare përveç ndikimit në rritjen e barazisë gjinore, do të sillte një ndikim
pozitiv në nivelin e riskut të tregut. Është provuar nga studime të ndryshme se femrat mbartin
më pak risk dhe tregojnë më tepër kujdes në zgjedhjen e investimeve. Penetrimi i
investitorëve të kujdesshëm është një nevojë për tregun financiar shqiptar dhe ekonominë
shqiptare e cila ka pësuar goditje të rënda edhe pse me një historik të shkurtër. Në lidhje me
këtë nevojitet që institucionet mbikëqyrëse të tregjeve financiare në Shqipëri, respektivisht
Banka e Shqipërisë dhe Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare, të hartojnë programe
sensibilizimi dhe stimulimi që do të synojnë rritjen e shkallës së pjesëmarrjes së femrave në
investimet financiare në Shqipëri.
Së katërti, ngjarjet që kanë ndodhur në ekonominë shqiptare dhe specifikisht në sistemin
financiar shqiptar, mbartin gjurmë të tyre tek investitorët aktualë të tregjeve financiare. Kjo
bën që ata të jenë të kujdesshëm dhe relativisht pak aktivë në treg duke mos dhënë shtysë për
zgjerim të tregut. Në këtë drejtim, duke qenë në kushtet e një situate ku po zhvillohet tregu i
fondeve të investimeve dhe sapo është hapur një bursë private e letrave me vlerë, nevojitet
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
140
rritja e pjesëmarrjes së kursimtarëve më të ardhura të mesme dhe të larta në blerjen e aktivëve
financiarë të fondeve dhe atyre që mund të hidhen për shitje në bursë. Për këtë nevojitet që jo
vetëm institucionet mbikëqyrëse, BSH dhe AMF, por dhe aktorët e interesuar të investohen
në uljen e riskut të perceptuar nga ana e investitorëve në Shqipëri duke ndërmarrë fushata të
herëpasherëshme informimi në lidhje me investimin financiar, përfitimet dhe risqet reale që
vijnë prej tij. Në të njëjtën kohë, nevojitet të zgjerohet gama e aktivëve financiarë në mënyrë
që të plotësojnë më mirë kërkesat e investitorit shqiptar me synim tërheqjen e një pjesë
gjithnjë e më të madhe kursimtarësh të mesëm dhe të mëdhenj.
Së pesti, drejtuesit e institucioneve financiare duhet të njohin mjaft mirë parimet e financës së
sjelljes pasi vetëm duke njohur psikologjinë e klientëve të tyre, ata mund t’u ofrojnë atyre
produkte të reja financiare, alternativa investuese apo këshillim financiar për portofolin e
investimeve, të personalizuar sipas profilit demografik, psikologjik apo të riskut të individit
investitor. Jo vetëm kaq, por edhe vetë këta drejtues janë të ndikueshëm nga faktorët e
sjelljes, edhe pse në nivel më të ulët, për shkak të shkallës më të lartë të edukimit financiar
dhe të sofistikimit të tyre.
Së fundmi, rëndësia e faktorëve psikologjikë në vendimmarrjen e investitorit individual në
Shqipëri duhet marrë në konsideratë sa herë që ndërtohen programe dhe politika në lidhje me
zhvillimin e formave të investimit apo dhe zhvillimin strukturor të tregjeve financiare në
Shqipëri. Duhet të jenë institucionet mbikëqyrëse në radhë të parë, institucionet qeverisëse, e
më tej operatorët e tregut, ata që duhet të promovojnë përfitimet që ka tregu dhe operatorët e
tij nëse njohin më mirë faktorët që ndikojnë në vendimmarrjen e investitorit, ku faktorët e
sjelljes, siç u pa nga ky studim, janë të një peshe që nuk mund të mos konsiderohen.
Vetë kabineti qeveritar duhet të këshillohet nga specialistë të fushës së Ekonomisë së Sjelljes
(ashtu si ndodh rëndom në vendet e zhvilluara), pasi çdo reformë e ndërmarrë, në fund të
fundit u serviret qytetarëve të vendit dhe mënyra sesi ata do e presin atë, varet nga fakti sesa
mirë hartuesit e reformave njohin psikologjinë, llojin e personalitetit apo qëndrimin ndaj
riskut të këtyre individëve.
5.3 Çështje për studim të mëtejshëm
Ky studim është ndër të paktët e kësaj fushe në nivel doktoral në Shqipëri dhe si i tillë ka
pasur vështirësitë e veta për të dalë në rekomandime të dobishme dhe të sigurta për
mundësinë e realizimit. Financa e sjelljes gjen aplikime në çdo fushë të jetës dhe në
këndvështrimin e investimeve, ajo është e përshtatshme për t’u studiuar në të gjitha llojet e
tregjeve dhe në të gjitha kategoritë e investitorëve.
Ndikimi i faktorëve të sjelljes financiare në vendimmarrje mund të studiohet jo vetëm tek
investitori individual (i cili merr vendime investuese për llogari të tij), por edhe tek ai
institucional, (i cili merr vendime investuese për llogari të palëve të treta). Edhe investitorët
institucionalë preken nga faktorët e sjelljes gjatë vendimmarrjes së tyre dhe studimi i ndikimit
të këtyre faktorëve mund të jetë me vlerë të studiohet tek vendimmarrësit huadhënës në
tregun e kreditit, tek manaxherët në tregun e sigurimeve apo të institucioneve të tjera
financiare.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
141
I njëjti objekt studimi si ai i punimit tonë mund të studiohet edhe në tregun e pasurive të
paluajtshme, gjatë vendimmarrjes së investitorit për të investuar në tregun e këtij lloji aktivi.
Në mënyrë ideale tema do të studiohej në tregun e bursës si një nga format ideale të
eksplorimit të faktorëve të sjelljes, ku për shkak të vendimeve të shpeshta që investitori merr
për të blerë apo shitur aksione, dalin në pah më qartësisht faktorët e sjelljes prej të cilëve ata
ndikohen. Prania e faktorëve të sjelljes dhe më specifikisht e tendencave për të gabuar si
pasojë e shfaqjes së faktorëve psikologjikë, mund të identifikohet nga studimi i treguesve të
tregut financiar duke marrë për bazë seritë kohore të çmimeve të letrave me vlerë në periudha
afatgjata. Kjo kuptohet kërkon një nivel të caktuar zhvillimi të tregut të kapitaleve në vend në
mënyrë që të bëhet i mundur sigurimi i të dhënave çka do të krijonte mundësinë për
përdorimin e teknikave më të avancuara që lidhen me modele të tjerë financiarë (modele të
studimit të volatilitetit, ARCH, GARCH, etj.,).
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
142
REFERENCA
Artikuj: Agnew, Julie. (2006). Do Behavioral Biases Vary Across Individuals? Evidence From Individual Level 401(k) Data. Journal of Financial and Quantitative Analysis. 41. 939-962. 10.1017/S0022109000002702. Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/46543199_Do_Behavioral_Biases_Vary_Across_Individuals_Evidence_From_Individual_Level_401k_Data Anastasia N., Suwitro A. (2015) “Rational and Irrational Factors Underlying Property Buying Behavior”. Journal of Economics and Behavioral Studies Vol. 7, No. 2, fq. 183-191, Gjendet në: http://repository.petra.ac.id/17069/1/Publikasi1_00017_2084.pdf Anderson, A., Henker, J., and Owen, S. (2005). “Limit Order Trading Behavior and Individual Investor Performance”. The Journal of Behavioral Finance, 6 (2), 71–89. Gjendet në: https://research.bond.edu.au/en/publications/limit-order-trading-behavior-and-individual-investor-performance Awais M., Laber F., Rasheed N., Khursheed A (2016) “Impact of Financial Literacy and Investment Experience
on Risk Tolerance and Investment Decisions: Empirical Evidence from Pakistan”. International Journal of
Economics and Financial Issues, 2016, 6(1), 73-79. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/a.pdf
Baker K., Ricciardi V. (2014) “How Biases Affect Investor Behavior”. The European Financial Review February - March 2014. Gjendet në: http://www.smallake.kr/wp-content/uploads/2016/07/SSRN-id2457425.pdf Baker K., Haslem J., 1973, “Information Needs of Individual Investor” Journal of Accountancy, pp. 64-69, November 1973 Gjendet në: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2211204 B., Odean T. (2001) “Boys will be boys: Gender, Overconfidence and Common Stock Investment”. Quarterly Journal of Economics. Gjendet në: http://faculty.haas.berkeley.edu/odean/papers%20current%20versions/boyswillbeboys.pdf Barberis N., Thaler R. (2003) “A Survey on Behavioral Finance”. Handbook of the Economics of Finance, Edited by G.M. Constantinides, M. Harris and R. Stulz. Gjendet në: http://faculty.som.yale.edu/nicholasbarberis/ch18_6.pdf Barberis N, Shleifer A., Vishny R. (1998) “A model of Investor Sentiment”. Journal of Financial Economics 49 (1998) 307—343. Gjendet në: http://faculty.som.yale.edu/nicholasbarberis/bsv_jnl.pdf Barberis N. (2013) “Thirty Years of Prospect Theory in Economics: A Review and Assessment". Journal of Economic Perspectives—Volume 27, Number 1— Fq. 173–196. Gjendet në: http://faculty.som.yale.edu/nicholasbarberis/jep_2013.pdf Bashir, T., Nazish, A., Arslan, A. B., Aaqiba, J., & Ayesha, T. (2013b). Are Behavioral Biases Influenced By Demographic Characteristic & Personality Traits? Evidence From Pakistan. European Scientific Journal, 9(29), 277-293. Bhavani G., Shetty K. (May, 2017) “Impact of Demographics and Perceptions of Investors on Investment Avenues”. Accounting and Finance Research Vol. 6, No. 2; 2017. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/11566-39883-1-PB.pdf Bernuolli D., (1954) “Exposition of a New Theory on the Measurement of Risk”. Econometrica, Vol. 22, No. 1, fq. 23-36. Gjendet në: https://engineering.purdue.edu/~ipollak/ece302/FALL09/notes/Bernoulli_1738.pdf
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
143
Bloomfield R., Libby* R., Nelson M., 1999. Confidence and the welfare of less-informed investors Accounting,
Organizations and Society 24 (1999) 623±647 Gjendet në:
https://pdfs.semanticscholar.org/3f6e/ffa85bbefb9946b3a71603476818bd9c9a02.pdf
Borghans L., e të tjerë (2008) “The Economics and Psychology of Personality Traits”. The Journal of Human
Resources. Gjendet në: http://jenni.uchicago.edu/papers/Borghans_Duckworth_etal_2008_JHR_v43_n4.pdf
Bruce B., (2016) “Behavioral Biases and Fixed-Income Investing”. Brandes Institute https://www.brandes.com/docs/default-source/brandes-institute/brandes-institute-behavioral-biases-and-fixed-income Bryman, A. (2006). Integrating quantitative and qualitative research: how is it done?. Qualitative research, 6(1), 97-113. Gjendet në: http://razak.utm.my/uzairiah/wp-content/uploads/sites/195/2016/11/Qualitative-Research-2006-Bryman-97-113.pdf Byrne, A., & Brooks, M. (2008) “Behavioral Finance: Theories and Evidence”. The Research Foundation of CFA Institute Literature Review.Gjendet në: https://www.cfapubs.org/doi/pdf/10.2470/rflr.v3.n1.1 Camere C., Lovallo D. (1999) “Overconfidence and excess entry: an experimental approach”. The American Economic Review, Vol 89, No. 1 Gjendet në: http://www.its.caltech.edu/~camerer/AER_Overconfidence.pdf Cani Sh., Haderi S., (2002) ”Sistemi Financiar Shqiptar Në Tranzicion: Progres Apo Brishtësi?” Konferenca III Kombëtare “Banka E Shqipërisë Në Dekadën E Dytë Të Tranzicionit, Gjendet në: https://www.bankofalbania.org/rc/doc/Banka_e_Shqiperise_ne_dekaden_e_dyte_te_tranzicionit_Konferenca_III_Kombetare_2155_1_6482.pdf Chen et al (2007), “Trading Performance, Disposition Effect, Overconfidence, Representativeness Bias, and
Experience of Emerging Market Investors”, Journal of Behavioral Decision Making. Gjendet në:
https://www.researchgate.net/publication/227604982_Trading_Performance_Disposition_Effect_Overconfidenc
e_Representativeness_Bias_and_Experience_of_Emerging_Market_Investors
Christelis, D., Georgarakos, D. and Haliassos, M. (2013). “Differences in Portfolios Across Countries: Economic Environment or Household Characteristics?”, The Review of Economics and Statistics. Gjendet në: https://www.mitpressjournals.org/doi/10.1162/REST_a_00260 Croson, Rachel, and Uri Gneezy. 2009. "Gender Differences in Preferences." Journal of Economic Literature, 47 (2): 448-74.DOI: 10.1257/jel.47.2.448
Dabrowski M., Myachenkova Y. (2018) “The Western Balkans on the road to the European Union”. Policy Contribution Issue n˚04. Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/323337262_The_Western_Balkans_on_the_road_to_the_European_Union Daniel, Hirschleifer, Subrahmanyam (1999), “Investor Psychology and Security Market Under and Overreactions. The journal of Finance. VOL LIII. Gjendet në: http://www.kentdaniel.net/papers/published/jf98.pdf Das S., Jain R. (2014) “A study on the influence of demographical variables on the factors of investment”. International Journal of Research in Humanities, Arts and Literature(IMPACT: IJRHAL) 2321-8878; ISSN (P): 2347-4564 Vol. 2, Issue 6, Jun 2014, 97-102. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/--1403335546-13.%20Humanities-A%20Study%20on%20the%20Influence%20of%20Demographic%20Variables-Saugat%20Das.pdf DeBondt, W. (1998) A Portrait of the Individual Investor. European Economic Review. Gjendet në: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0014292198000099 De Bondt W., Muradoglu G., Shefrin H., Staikouras S. (2008) “Behavioral Finance: Quo Vadis?”. Journal of Applied Finance — Fall/Winter 2008. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/SSRN-id2698614.pdf
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
144
De Bondt W., Thaler R. (1985) “Does the Stock Market Overreact”. The Journal of Finance, Vol. 40, No. 3. Gjendet në: http://efinance.org.cn/cn/fm/Does%20the%20Stock%20Market%20Overreact.pdf De Bondt, Thaler R. (1985) “Does the Stock Market Overreact?”. The Journal of Finance, Vol. 40, No. 3. Gjendet në: http://breesefine7110.tulane.edu/wp-content/uploads/sites/110/2015/10/Debondt-and-Thaler.pdf De Groot A., & Raaij V. (2008). “The role of mental budgeting in healthy financial behavior: A survey among self-employed entrepreneurs”. Tilburg University. Gjendet në: http://ageconsearch.umn.edu/record/250215/files/Apstract_2016_vol10_2-3_02.pdf
De Long J. (1990) “Noise Trader Risk in Financial Markets” The Journal of Political Economy, Vol. 98, No. 4, fq. 703-738. Gjendet në: https://ms.mcmaster.ca/~grasselli/DeLongShleiferSummersWaldmann90.pdf Dervishaj, B. (2018, August 20). Psychological Biases, Main Factors of Financial Behaviour - A Literature
Review. Retrieved from http://journals.euser.org/index.php/ejnm/article/view/3674/3575
Descak I., (2017) The role of behavioral economics in the real estate market: Example of Croatia Master Thesis,
University of Vienna. Gjendet në:
https://www.modul.ac.at/index.php?eID=dumpFile&t=f&f=9383&token=8a26e07bc3dadcf3b7d72271952757aa
5fc255c6
Durand, Newby, Tant dhe Treepongkaruna, (2013), Overconfidence, Overreaction And Personality. Review of Behavioral Finance, Volume 5, Issue 2 Gjendet në: https://www.emeraldinsight.com/doi/full/10.1108/Rbf-07-2012-0011
Durand, Newby, Sanghani (2008) “An intimate portrait of the individual investor”. Journal of Behavioral Finance Volume 9, 2008 - Issue 4. Gjendet në: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/15427560802341020 Emmons W., Noeth B. dhe Boshara R (2015) “The Demographics of Wealth”. Essay No. 1: Race, Ethnicity
and Wealth, February 2015. Gjendet në: https://www.stlouisfed.org/~/media/Files/PDFs/HFS/essays/HFS-
Essay-1-2015-Race-Ethnicity-and-Wealth.pdf
Falk, A., Becker A., Dohmen T., Enke B., Huffman D., Sunde U., (2015) “The Nature and Predictive Power of Preferences: Global Evidence”. IZA Discussion Paper No. 9504, Gjendet në: http://ftp.iza.org/dp9504.pdf Fama E., French K. (2012) "Size, value, and momentum in international stock returns". Journal of Financial Economics 105 (2012) 457–472. Gjendet në: https://pdfs.semanticscholar.org/5c62/607c2b862a52e1d1303c352bff63542d4cf9.pdf Fama E. (1970) “Efficient Capital Markets: A Review of Theory and Empirical Work”. The Journal of Finance Vol. 25, No. 2. Gjendet në: http://efinance.org.cn/cn/fm/Efficient%20Capital%20Markets%20A%20Review%20of%20Theory%20and%20Empirical%20Work.pdf Fama E. (2013) “Two Pillars of Asset Pricing”. Prize Lecture, December 8, 2013. Gjendet në: https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2013/fama-lecture.pdf Fama E., French K. (1996) “Multifactor Explanations of Asset Pricing Anomalies”. The Journal of Finance, Vol. 51, No. 1 (Mar., 1996), fq. 55-84. Gjendet në: http://schwert.ssb.rochester.edu/f533/ff_jf_96.pdf Filbeck, G., Ricciardi, V., Evensky, H. R., Fan, S. Z., Holzhauer, H. M., & Spieler, A. (2017). Behavioral finance: A panel discussion. Journal of Behavioral and Experimental Finance, 15, 52-58. https://doi.org/10.1016/j.jbef.2017.07.008 Fisher K., Statman M. 1997, “Advice from Mutual Fund Companies” InvestmentThe Journal of Portfolio Management. Gjendet në: http://jpm.iijournals.com/content/24/1/9
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
145
Floyd, Frank J. and Widaman, Keith. F (1995) Factor analysis in the development and refinement of clinical assessment instruments. Psychological Assessment, 7(3):286-299, 1995.
Fromlet H. (2001), “Behavioral Finance -Theory and Practical Application”, Business Economics, Vol. 36, No.
3. Gjendet në: https://www.jstor.org/stable/23488166?seq=1#page_scan_tab_contents
Ganic, M., Mamuti A. (2018) “Developments, Trends and Features of Financial Integration in the Western Balkan Region-Crosscountry Comparisons”. Int. Journal of Management Economics and Business, ICAFR 16 Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/311481794_DEVELOPMENTS_TRENDS_AND_FEATURES_OF_FINANCIAL_INTEGRATION_IN_THE_WESTERN_BALKAN_REGION-_CROSSCOUNTRY_COMPARISONS Garner, M., Wagner, C., & Kawulich, B. (2011). Teaching Research Methods in the Social Sciences, (Eds.), Journal of Community Practice, 19:3, 332-334, DOI: 10.1080/10705422.2011.595366 Geetha N., Ramesh M., (2012), A study on relevance of demographic factors in investment decisions, Perspectives of Innovation in Economics and Business (PIEB), 2012, vol. 10, issue 1 Gjendet në: https://econpapers.repec.org/article/pdcjrpieb/v_3a10_3ay_3a2012_3ai_3a1_3ap_3a14-27.htm Glaser M.,Nöth M., Weber M, 2010 “Behavioral Finance”, Blackwell Handbook of Judgment and Decision Making, Universität Mannheim Germany. Gjendet në: https://ub-madoc.bib.uni-mannheim.de/281/1/weber_publications02.pdf Goodfellow C., Bohl M. T., Gebka B. 2009. "Together we invest? Individual and institutional investors' trading behaviour in Poland," International Review of Financial Analysis, Elsevier, vol. 18(4). Gjendet në: https://ideas.repec.org/a/eee/finana/v18y2009i4p212-221.html Grabova P. (2013), “Ndikimi i kulturës dhe emocioneve në sjelljen dhe vendimmarrjen financiare të individit” , Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës, Gjendet në: http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2013/12/Doktoratura-Perseta-Grabova-Fakulteti-Ekonomik-Departamenti-i-Finances.pdf Grable, J. E. & Lytton, R. H. (1998). Investor risk tolerance: testing the efficacy of demographics as differentiating and classifying factors, Financial Counseling and planning, 9 (1), 61-73. Gjendet në: http://static.arnaudsylvain.fr/2017/03/Grable-Lyton-1999-Financial- Risk-revisited.pdf Grable, J. E. & Lytton, R. H. (1999). Financial risk tolerance revisited: the development of a risk assessment instrument. Financial Services Review 8 (1999) 163-181. Gjendet në: http://u.osu.edu/hanna.1/financial-counseling-and-planning-9-2/grable98/ Grinblatt M., Kelohajru M (2001) “What Makes Investors Trade”. The Journal of Finance Vol. LVI, No. 2, April 2001. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/what_makes_investors_trade.pdf
Hinz, McCarthy dhe Turner (1997), "Are Women Conservative Investors? Gender Differences in Participant Directed Pension Investments," Pension Research Council Working Papers 96-17, Wharton School Pension Research Council, University of Pennsylvania. Gjendet në: https://ideas.repec.org/p/wop/pennpr/96-17.html
Hogan R. dhe Hogan J. (1998) “Personality measurement and employment decisions”. American Psychologist
Association, May 1996. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/Personality_Measurement_and
_Employment_Decisions_Q.pdf
Horn, John (1965) A rationale and test for the number of factors in factor analysis. Psychometrika, 30, 179-185.
Horvath P, Zuckerman M. (1993). “Sensation seeking, risk appraisal, and risky behavior. Personality and Individual Differences”. Elsevier, Volume 14, Issue 1, fq. 41-52. Gjendet në: https://doi.org/10.1016/0191-8869(93)90173-Z
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
146
Humphreys, Lloyd G. and Montanelli, Richard G. (1975), An investigation of the parallel analysis criterion for determining the number of common factors. Multivariate Behavioral Research, 10, 193-205.
Hung A., Parker A., Yoong J. (2009), “Defining and Measuring Financial Literacy” RAND Roybal Center for Financial Decision Making. Gjendet në: https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/working_papers/2009/RAND_WR708.pdf Hurst E., Luoh M., Stafford F. (1998), “Wealth Dynamics of American Families: 1984-19941 Gjendet në: http://faculty.chicagobooth.edu/erik.hurst/research/Brookings_final.pdf Jagannathan R., Kocherlakota N. (1996) Why Should Older People Invest Less in Stocks Than Younger People? Federal Reserve Bank of Minneapolis Quarterly Review vol 20, no. 3 ISSN 0271-5287 Gjendet në: https://www.minneapolisfed.org/research/qr/qr2032.pdf Jamshidinavid, B., Chavoshani, M., & Amiri, S. (2012, August). “The Impact of Demographic and Psychological Characteristics on the Investment Prejudices in Tehran Stock”. European Journal of Business and Social Sciences, 1(5), 41 – 53 Gjendet në: http://ejbss.com/Data/Sites/1/augustissue/ejbss-12-1133-theimpactofdemographic.pdf Jarvis C. (2000), The Rise and Fall of the Pyramid Schemes in Albania, The International Monetary Fund, Volume 47, Number 1, Gjendet në: https://www.imf.org/external/pubs/ft/wp/1999/wp9998.pdf Jianakoplos N. dhe Bernasek A. (2006) “Financial risk taking by age and birth cohort” Southern Economic
Journal, 981-1001, 2006.
John, O. P., Donahue, E. M., & Kentle, R. L. (1991). The Big Five Inventory--Versions 4a and 54. Berkeley, CA: University of California, Berkeley, Institute of Personality and Social Research. Gjendet në: https://www.ocf.berkeley.edu/~johnlab/bfi.htm John, O. P., Naumann, L. P., & Soto, C. J. (2008). Paradigm shift to the integrative Big Five trait taxonomy: History, measurement, and conceptual issues. Gjendet në: http://psycnet.apa.org/record/2008-11667-004 Johnson S. (2002) “The nature of cognitive development”. TRENDS in Cognitive Sciences Vol.7 No.3 March 2003. Gjendet në: https://pdfs.semanticscholar.org/a1c5/383c3f354436b143c6eb4052b8ec79cf8a8b.pdf Johnson, Eric J. and Goldstein, Daniel G., (2003) “Do Defaults Save Lives: Science, Vol. 302, pp. 1338-1339, 2003. Gjendet në: http://www.dangoldstein.com/papers/DefaultsScience.pdf
Kahneman D. (2002) “Judgment, Decision, and Rationality”. Annual Meeting Focus: The Decade of Behavior Lecture, Rutgers University 2002. Gjendet në: https://pdfs.semanticscholar.org/47b0/312fb97a83e3f9bb639f3309e960e5037664.pdf Kahneman D., Tversky A. (1974) “Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases.” Science, New Series, Vol. 185, No. 4157, fq. 1124-1131. Gjendet në: http://people.hss.caltech.edu/~camerer/Ec101/JudgementUncertainty.pdf Kahneman D., Tversky A. (1979) “Econometrica - Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk”. The Econometric Society, Econometrica, Vol. 47, No. 2, fq.. 263-292. Gjendet në: https://www.nssl.noaa.gov/users/brooks/public_html/feda/papers/KahnemanTversky1979prospecttheory.pdf Kahneman D., Slovic P., & Tversky A., (1982) “Judgment under uncertainty: Heuristics and biases”. Cambridge University Press 978-0-521-28414-1 Gjendet në: http://assets.cambridge.org/97805212/84141/frontmatter/9780521284141_frontmatter.pdf Kahenman D. (2002) “Maps of Bounded Rationality: A Perspective On Intuitive Judgment And Choice”. Princeton University, Department of Psychology, Princeton, NJ, USA. Gjendet në: https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2002/kahnemann-lecture.pdf
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
147
Kahneman D., Frederick Sh. (2005), “A Model of Heuristic Judgment “ , The Cambridge handbook of thinking and reasoning Gjendet në:https://pdfs.semanticscholar.org/853c/2304f0b6455f27677023e19ffc30dc6ca683.pdf Kanadhasan M. 2015 Risk Appetite and Attitudes of Retail Investors with Special reference to Capital Market,
The Management Accountant 41 (6), 448-454 Gjendet në:
https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1820862
Katarachia A., Konstantinidis A. (2013) “Financial Education and decision-Making Process”, Procedia
Economics and Finance, Volume 9, 2014, Pages 142-152 Gjendet në:
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S221256711400015X
Katarachia A., Konstantinidis A. (2015) “Irrational Behavior And Mental Accounting”. 7th International Conference, EBEEC 2015 - “The Economies of Balkan and Eastern Europe Countries in the Changed World”, Eastern Macedonia and Thrace Institute of Technology. Gjendet në: http://ebeec.teikav.edu.gr/ebeec2015/documents/proceedings_2015.pdf Kaustia M., Alho E., Puttonen V., 2008 How Much Does Expertise Reduce Behavioral Biases? The Case of Anchoring Effects in Stock Return Estimates, Financial Management, Vol. 37, No. 3, pp. 391-411 Gjendet në: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1066641 Kim J., Gutter M., Spangler T. (2017) “Review of Family Financial Decision Making: Suggestions for Future Research and Implications for Financial Education”. Journal of Financial Counseling and Planning, Volume 28, Number 2, 2017, 253–267. Gjendet në: https://files.eric.ed.gov/fulltext/EJ1162037.pdf Kubilay B., Bayrakdaroglu A. (2016) “An Empirical Research on Investor Biases in Financial Decision-Making, Financial Risk Tolerance and Financial Personality”. International Journal of Financial Research Vol. 7, No. 2. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/9284-31029-1-SM.pdf Kim K., Nofsinger J. (2008) “Behavioral finance in Asia”. Pacific-Basin Finance Journal 16(1):1-7, Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/222013542_Behavioral_finance_in_Asia Kim K., Nofsinger J. (2003) “The Behavior of Japanese Individual Investors During Bull and Bear Markets”. The Journal of Behavioral Finance, Vol. 8, No. 3, 1–16, 2007. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/JBeFproof.pdf
Kowert, P., & Margaret, G. H. (2013). Who Takes Risks? Daring and Caution in Foreign Policy Making. The Journal of Conflict Resolution, 41, 611-637. http://dx.doi.org/10.1177/0022002797041005001 Kramer, M.. (2012) “Individual investor behavior and financial advice”. Groningen: University of Groningen, SOM research school. Gjendet në: https://www.rug.nl/research/portal/files/2426507/PHD_THESIS_MARC_KRAMER_FINAL_V_1.pdf Kule Dh., Hadëri S., MACROECONOMIC CONSOLIDATION : ACHIEVEMENTS AND CHALLENGES, Banka e Shqipërisë, Gjendet në: https://www.bankofalbania.org/rc/doc/dhorikule_ang_127_1_12960.pdf Kuzniak S., Rabbani A., Heo W., Grable J. (2015), “The Grable and Lytton risk-tolerance scale: A 15-year retrospective”, Financial Services Review 24(2):177-192 Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/279259718_The_Grable_and_Lytton_risk-tolerance_scale_A_15-year_retrospective Levišauskaitė K.,Kartašova J. (2012) “The impact of individual investor’s occupation and investment experience on their decisions to invest” Business Systems & economics, Vol 2, No 2 (2012). Gjendet në: https://www3.mruni.eu/ojs/business-systems-and-economics/article/view/275
Levin J. (2006) “Choice under Uncertainty”. Stanford University. Gjendet në: https://web.stanford.edu/~jdlevin/Econ%20202/Uncertainty.pdf Lin, H. W. (2011). Elucidating the influence of demographics and psychological traits on investment biases. World Academy of Science, Engineering and Technology International Journal of Economics and Management
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
148
Engineering Vol:5, No:5, Gjendet në: https://waset.org/publications/13900/elucidating-the-influence-of-demographics-and-psychological-traits-on-investment-biases Liu Y., Wu A., Zumbo B, 2010 “The Impact of Outliers on Cronbach's Coefficient Alpha Estimate of Reliability: Ordinal/Rating Scale Item Responses”, Educational and Psychological Measurement Gjendet në: http://epm.sagepub.com/content/70/1/5 Lopes, L. "Between Hope and Fear: The Psychology of Risk." Advances in Experimental Social Psychology. 20 (1987) Gjendet në: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0065260108604165 Lowies A. (2012) “The role of behavioral aspects in investment decision-making”. Faculty of Economic and Management Sciences, University of Pretoria, Gjendet në: https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/31804/Lowies_Role%282012%29.pdf?sequence=3&isAllowed=y Luong P., Ha D. (2011), Behavioral factors influencing individual investors’ decision-making and performance, A survey at the Ho Chi Minh Stock Exchange, Umeå School of Business. Gjendet në: https://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:423263/FULLTEXT02.pdf Malkiel B. (2003),“The Efficient Market Hypothesis and Its Critics”, Journal of Economic Perspectives—Volume 17, Number 1, Gjendet në: https://eml.berkeley.edu/~craine/EconH195/Fall_14/webpage/Malkiel_Efficient%20Mkts.pdf Marimon, Spear and Shyam Sunder (1993). “Expectations and learning under alternative monetary regimes: An
experimental approach”. Economic Theory 9 Springer-Verlag 1994, Volume 4, Issue 1, pp 131–162. Gjendet
në: https://link.springer.com/article/10.1007/BF01211121
Markowitz H. (1952) “Modern Portfolio Theory”. The Journal of Finance, Vol. 7, No. 1. fq. 77-91. Gjendet në: http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/31146/13/13_chapter5.pdf Markowitz H. (1991) “Foundations of Portfolio Theory”. The Journal of Finance, VOL XLVI, No. 2. Gjendet
në: https://doi.org/10.1111/j.1540-6261.1991.tb02669.x
Mayfield C., Perdue* G., Wooten K., “Investment management and personality type”, Gjendet në: Financial Services Review 17 (2008) 219 –236, https://pdfs.semanticscholar.org/2c18/68a18175c115fa44b9a33811eb0b337c4e39.pdf McCrae, R. R., & Costa Jr., P. T. (1997). Personality Trait Structure as a Human Universal. American Psychologist, 52, 509-516. Gjendet në: http://dx.doi.org/10.1037/0003-066X.52.5.509 McCrae R.,Costa P.(2009) “The five-factor theory of personality”. National Institute on Aging, 2009. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/FFMFFTandInterpersonalPsychology%20(1).pdf Mojgan, S., & Ali, M. (2011). Examining the effect of earnings per share and cash dividends per share on
investor decision making in Tehran stock exchange from the capital market participants’ view. American
Journal of Scientific Research, 36, 99-106.
Myers and McCaulley (1985) “An Examination of the Relationship between Personality Type and Cognitive
Style”. Creativity Research Journal, Vol. 15, No. 4, 343–354, 2003. Gjendet në:
http://www.cpsb.com/research/articles/problem-solving-style/Relationship-Type-Style.pdf
Neumann J., Morgenstern O. (1944) “Theory of Games and Economic Behavior”. Gjendet në: https://pdfs.semanticscholar.org/0375/379194a6f34b818962ea947bff153adf621c.pdf Northcraft G., Neale M. (1987) “Experts, Amateurs, and Real Estate: An Anchoring-and Adjustment Perspective on Property Pricing Decisions”. Gjendet në: http://web.missouri.edu/segerti/capstone/northcraft_neale.pdf
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
149
O'Brien, R. (2007), “ A Caution Regarding Rules of Thumb for Variance Inflation Factors” Quality and
Quantity 41(5):673-690. Gjendet në:
https://www.researchgate.net/publication/226005307_A_Caution_Regarding_Rules_of_Thumb_for_Variance_I
nflation_Factors
Odean, T. 1999. "Do Investors Trade Too Much?" American Economic Review, 89 (5): 1279-1298. Gjendet në: https://www.aeaweb.org/articles?id=10.1257/aer.89.5.1279 Odean T., Gervais S. (2001) “Learning to Be Overconfident”. The Review of Financial Studies, Volume 14, Issue 1. Gjendet në: https://academic.oup.com/rfs/article-abstract/14/1/1/1586886 Odean T. (1998) “Volume, volatility, price and profit when all traders are above average”, The Journal of Finance, VOL LIII, No 6. Gjendet në: http://faculty.haas.berkeley.edu/odean/papers%20current%20versions/vvfq.pdf Oberlechner T., Osler C. (2004) “OVERCONFIDENCE IN CURRENCY MARKETS”. Gjendet në: http://people.brandeis.edu/~cosler/documents/Overconfidence.pdf Oege D., (2017), "Bank Run Psychology," Journal of Economic Behavior & Organization, Elsevier, vol. 144 (C). Gjendet në: https://ideas.repec.org/a/eee/jeborg/v144y2017icp87-96.html Oracha P., 2015 BEHAVIORAL FACTORS AND INVESTMENT DECISIONS BY TRADERS IN KIBUYE MARKET, KISUMU TOWN, KENYA. Gjendet në: http://erepository.uonbi.ac.ke/bitstream/handle/11295/93340/Ojwang'_Behavioral%20factors%20and%20investment%20decisions.pdf?sequence=3 Palsson, A. M. (1996). “Does the degree of risk aversion vary with household characteristics”. Journal of Economic Psychology, 17, 771–787 Pan C., Statman M. (2012) “Questionnaires of Risk Tolerance, Regret, Overconfidence, and Other Investor Propensities”. Journal of Investment Consulting, Vol. 13, No. 1, 54-63, 2012. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/QuestionnaireJIC.pdf
Peters E., Levin I., (2008) Dissecting the risky-choice framing effect: Numeracy as an individual-difference
factor in weighting risky and riskless options, Judgment and Decision Making, Vol. 3, No. 6, August 2008, pp.
435–448.
Paul J., Jonson Z., (2014) “Behavioral Finance and the Bond Market”. ICON Advisers, Inc. May 7, 2014. Gjendet në: file:///C:/Users/user/Downloads/behavioral-finance-and-the-bond-market.pdf Pompian M., Longo J. (2004) “A New Paradigm for Practical Application of Behavioral Finance: Creating Investment Programs Based on Personality Type and Gender to Produce Better Investment Outcomes”. The Journal of Wealth Managemen, Gjendet në: http://www.knightsbridgesearch.com/site/downloads/5.pdf Pompian, M. (2011). Introduction to the practical application of behavioral finance. In M. M.Pompian, Behavioral Finance and Wealth Management: How to build optimal portfolios that account for investor biases (pp. 3-9). New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. Pompian M. (2012) “Behavioral Finance and Investor Types”. CFA Institute Publications,2012.Gjendet në: https://www.cfapubs.org/doi/pdf/10.2469/pwmn.v2012.n1.5 Powell M. & Ansic D. (1997) “Gender differences in risk behaviour in financial decision-making: An
experimental analysis”. Journal of Economic Psychology, volume 8, issue 6.
Prosad J,. Kapoor S., Sengupta J, (2015),"Behavioral biases of Indian investors: a survey of Delhi-NCR region", Qualitative Research in Financial Markets, Vol. 7 Iss 3 fq. 230 - 263 Gjendet në: http://dx.doi.org/10.1108/QRFM-04-2014-0012
Revelle, William and Rocklin, Tom (1979) Very simple structure - alternative procedure for estimating the optimal number of interpretable factors. Multivariate Behavioral Research, 14(4):403-414.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
150
Revelle, w. (2018) psych: procedures for personality and Psychological Research, Northwestern University, Evanston, Illinois, USA, https://CRAN.R-project.org/package=psych Version = 1.8.4. Gjendet në: https://cran.r-project.org/web/packages/psych/citation.html Ricciardi V., Simon H. (2000) “What is Behavioral Finance”. Business, Education & Technology Journal, VOL 2”. Gjendet në: http://www.smallake.kr/wp-content/uploads/2016/07/SSRN-id256754.pdf Ritter, J. R. (2003) “Behavioral Finance”. Pacific-Basin Finance Journal, 11(4), 429-437.(2003, September). Gjendet në: http://dl4a.org/uploads/pdf/behavioral%20finance.pdf Roszkowski M. dhe Davey G. (2010), “Risk Perception and Risk Tolerance Changes Attributable to the 2008
Economic Crisis: A Subtle but Critical Difference “, Journal of Financial Service Professionals. Gjendet në
https://www.researchgate.net/publication/228898367_Risk_Perception_and_Risk_Tolerance_Changes_Attribut
able_to_the_2008_Economic_Crisis_A_Subtle_but_Critical_Difference
Sadi, R (2011) “Behavioral Finance: The Explanation of Investors’ Personality and Perceptual Biases Effects on Financial Decisions”, International Journal of Economics and Finance, Vol. 3, No. 5; October 2011, Gjendet në: file:///C:/Users/user/Downloads/12337-37020-1-SM.pdf Salzman D., Zwinkels R. (2013) “Behavioural Real Estate”. Journal of Real Estate Literature, Forthcoming, 4 Jul 2013. Gjendet në: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2289214
Samuelson W., Zeckhauser R., 1988, “Status Quo Bias in Decision Making”, Journal of Risk and Uncertainty, 1988, vol. 1, issue 1, 7-59. Gjendet në: https://econpapers.repec.org/article/kapjrisku/v_3a1_3ay_3a1988_3ai_3a1_3ap_3a7-59.htm
Sarwar A., Afaf G. (2016) “A comparison between psychological and economic factors affecting individual investor’s decision-making behavior”, Cogent Business & Management, 3: Gjendet në: https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/23311975.2016.1232907?needAccess=true S. Schaefer, Peter & C. Williams, Cristina & Goodie, Adam & Campbell, W. Keith. (2004). Overconfidence and the Big Five. Journal of Research in Personality. 38. 473-480. 10.1016/j.jrp.2003.09.010. Gjendet në: ghttps://www.researchgate.net/publication/223006497_Overconfidence_and_the_Big_Five Shafi M. (2014), “Determinants Influencing Individual Investor Behavior In Stock Market: A Cross Country Research Survey”, Arabian Journal of Business and Management Review (Nigerian Chapter) Vol. 2, No. 1, 2014. Gjendet në: http://arabianjbmr.com/pdfs/NG_VOL_2_1/7.pdf Shahollari L., (2013), Kriza financiare, rënia ekonomike, pasojat sociale dhe roli i shtetit: analiza dhe shkrime: 2009-2013, ISBN: 9789928041906
Shefrin H., Statman M. (2000) , “Behavioral Portfolio Theory” Journal of Financial and Quantitative Analysis 35(02):127-151 Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/227406288_Behavioral_Portfolio_Theory
Shefrin H. (2000) “Behavioral Portfolio Theory”. The Journal of Financial and Quantitative Analysis, Vol. 35, No. 2. Gjendet në: https://www.jstor.org/stable/2676187?seq=1#page_scan_tab_contents Shefrin H. (2002) “Behavioral decision making, forecasting, game theory, and role-play”. International Journal of Forecasting, Gjendet në: http://forecastingprinciples.com/files/pdf/Shefrin%202002.pdf Sheqeri S., 2013 “Tronditjet e Sistemit Bankar Shqiptar dhe Politikat e Bankës së Shqipërisë.”, Material diskutimi, Nr. 2(13) 03 Shiller R. (2003) “From Efficient Markets Theory to Behavioral Finance”. The Journal of Economic Perspectives, Vol. 17, No. 1. (Winter, 2003), fq. 83-104. Gjendet në: https://people.hss.caltech.edu/~camerer/Ec101/EffMktsThryBehFin_Shiller_Win03.pdf
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
151
Shleifer A. (2000) “Are Markets Efficient?” The Wall Street Journal Interactive Edition Gjendet në: http://econ.rutgers.edu/paczkows/market/shleiferonefficientmarkets.pdf Simon H. (1955) “A Behavioral Model of Rational Choice”. The Quarterly Journal of Economics, Vol. 69, No. 1. fq. 99-118. Gjendet në: https://www.uzh.ch/cmsssl/suz/dam/jcr:ffffffff-fad3-547b-ffff-fffff0bf4572/10.18-simon-55.pdf Simon H. (1978) “Rational Decision-Making in Business Organizations”. The American Economic Review, Vol. 69, No. 4, fq. 493-513. Gjendet në: https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/1978/simon-lecture.pdf Simon H. (1991) “Organizations and Markets”. The Journal of Economic Perspectives, Vol. 5, No. 2. Gjendet në: http://people.ds.cam.ac.uk/mb65/mst-ir/documents/simon-1991.pdf Simonsohn, U., Karlsson, N., Loewenstein, G. & Ariely, D. (2008). The tree of experience in the forest of information: Overweighting experienced relative to observed information. Games and Economic Behavior, 62, 263-286. Slovic P., Lichtensteln S. (1971), “Comparison of Bayesian and regression approaches to the study of information processing in judgment”. Oregon Research Institute, OR. Gjendet në: http://garfield.library.upenn.edu/classics1980/A1980JX53800001.pdf Soane E., Chmiel N., (2005) “Are risk preferences consistent? The influence of decision domain and personality”. Personality and Individual Differences, Volume 38, Issue 8. Gjendet në: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0191886904003575 Stanovich K., West R. (2000) “Individual differences in reasoning: Implications for the rationality debate”. Behavioral and Brain Sciences, 23, 645–726. Gjendet në: http://psy2.ucsd.edu/~mckenzie/StanovichBBS.pdf Statman M. (1999) “Behaviorial Finance: Past Battles and Future Engagements”. Association for Investment Management and Research, December 1999. Gjendet në: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.201.9920&rep=rep1&type=pdf Sunden A., Surette B. (1998), "Gender Differences in the Allocation of Assets in Retirement Savings Plans," American Economic Review, American Economic Association, vol. 88(2), pages 207-211, May. Gjendet në: https://ideas.repec.org/a/aea/aecrev/v88y1998i2p207-11.html Suman, Warne, P. (2012). Investment behavior of individual investor in stock market. International Journal of Research in Finance & Marketing, 2, 2231–5985. Gjendet në: http://euroasiapub.org/wp-content/uploads/2016/09/21-13.pdf Tabachnick, B. G., & Fidell, L. S. (2007). Using Multivariate Statistics (5th ed.). New York: Allyn and Bacon. Thaler R.(1985). "Mental Accounting and Consumer Choice”. INFORMS, Marketing Science, Vol. 4, No. 3 fq. 199-214. Gjendet në: http://bear.warrington.ufl.edu/brenner/mar7588/Papers/thaler-mktsci1985.pdf Thaler R. (1999) "Mental Accounting Matters, Journal of Behavioral Decision Making”.Journal of Behavioral Decision Making: 183~206. Gjendet në:http://faculty.chicagobooth.edu/richard.thaler/research/pdf/mentalaccounting.pdf Thaler R. (2017) “Integrating Economics with Psychology”. The Royal Swedish Academy of Sciences, The Committee for the Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel Gjendet në: https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/2017/advanced-economicsciences2017.pdf Thaler R. (1985) “Mental Accounting and Consumer Choice”. Marketing Science, Vol. 4, No. 3 (Summer, 1985), fq. 199-214.Gjendet në: http://bear.warrington.ufl.edu/brenner/mar7588/Papers/thaler-mktsci1985.pdf
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
152
Treynor L. (1962), Sharpe W. (1964), Lintner J. (1965) “CAPM model”. Journal of Economic Perspectives—Volume 18, Number 3 — fq. 3–24. Gjendet në: http://www1.american.edu/academic.depts/ksb/finance_realestate/mrobe/Library/capm_Perold_JEP04.pdf Tversky A., Kahneman D. (1973) “Availability: A Heuristic for Judging Frequency and Probability”. Cognitive Psychology, Volume 5, Issue 2, fq. 207-232. Gjendet në: https://msu.edu/~ema/803/Ch11-JDM/2/TverskyKahneman73.pdf Tversky A., Kahneman D. (1974) “Judgment under Uncertainty: Heuristics and Biases”Science, New Series, Vol. 185, No. 4157.Gjendet në: http://psiexp.ss.uci.edu/research/teaching/Tversky_Kahneman_1974.pdf Kahneman D. and A. Tversky, “Prospect theory: an analysis of decision under risk,” Econometrica, 47(2), 263-291 (1979). Gjendet në: http://www.its.caltech.edu/~camerer/Ec101/ProspectTheory.pdf Tversky A., Kahneman D. (1981) “The Framing of Decisions and the Psychology of Choice”. SCIENCE, VOL. 211. Gjendet në: https://www.uzh.ch/cmsssl/suz/dam/jcr:ffffffff-fad3-547b-ffff- ffffe54d58af/10.18_kahneman_tversky_81.pdf Waweru, N., Munyoki, E., Uliana, E. (2008). “The effects of behavioral factors in investment decision-making: A survey of institutional investors operating at the Nairobi Stock Exchange-International Journal of Business and Emerging Markets”. Int. J. Accounting, Auditing and Performance Evaluation, Vol. 7, No. 4, 2011. Gjendet në: file:///C:/Users/Administrator/Downloads/IJAAPE070404Published2011.pdf Wang X. T., Kruger D., Wilke A., (2009), “Life history variables and risk-taking propensity”, Evolution and Human Behavior 30 (2009) 77–84. Gjendet në: http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.334.9494&rep=rep1&type=pdf Ko Wang, Yuqing Zhou, Su Han Chan, K. W. Chau 1999 “Over-Confidence and Cycles in Real Estate Markets: Cases in Hong Kong and Asia” INTERNATIONAL REAL ESTATE REVIEW 2000 Vol. 3 No. 1: pp. 93 - 108 https://www.um.edu.mo/fba/irer/papers/past/vol3_pdf/093-108HK-2000.pdf Yates F., Lee J., Bush J., “General Knowledge Overconfidence: Cross-National Variations, Response Style, and Reality”, Organizational Behavior and Human Decision Processes Vol. 70, No. 2, May, pp. 87–94, 1997 ARTICLE NO. OB972696. Gjendet në: http://race.martinsewell.com/YatesLeeBush1997.pdf Zaidi F., Tauni M. (2012) “Influence of Investor’s Personality Traits and Demographics on Overconfidence Bias”. Institute of Interdisciplinary Business Research 730, VOL 4, No 6. Gjendet në: http://journal-archieves24.webs.com/730-746.pdf Zoto O., Kruja I., Xhakoni E. (2015), “Paniku bankar dhe ndikimi i tij në likuiditetin e sistemit bankar”. Economicus nr 13/ Gjendet në: http://www.uet.edu.al/economicus/images/economicus_13.pdf
Libra: Agresti, A. (2003). Categorical data analysis (Vol. 482). John Wiley & Sons.) Gjendet në: https://mathdept.iut.ac.ir/sites/mathdept.iut.ac.ir/files/AGRESTI.PDF Bailard T., Biehl D., dhe Kaiser R (1986) “Personal Money Management”, 5th edition, Science Research
Associates, Chicago.
Blumberg, B., Cooper, D.R. and Schindler, P.S. (2005) Business Research Methods. McGraw Hill, Berkshire,
770.
Bryman A., Bell E. 2007, Business Research Method, January 2007, Edition: 2nd , Publisher: Oxford University
Press. Gjendet në: https://www.researchgate.net/publication/270820225_Business_Research_Method
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
153
Collis J., Hussey R. 2009, Business Research: A Practical Guide for Undergraduate and Postgraduate Students, Macmillan International Higher Education, Feb 9, 2009, Gjendet në: https://books.google.al/books/about/Business_Research.html?id=er4cBQAAQBAJ&redir_esc=y De Vaus, D.A. (2002). Surveys in social research. (5th Ed.). St Leonards, NSW: Allen & Unwin. Dash (2001), “Tulipomania” Broadway Books. Gjendet në: https://www.penguinrandomhouse.com/books/36938/tulipomania-by-mike-dash/9780609807651/ Field, A., Miles, J., & Field, Z. (2012). Discovering statistics with R. Sage Publications Ltd. Gjendet në: http://martinschweinberger.de/docs/materials/Field%20Miles%20Field%202012%20Discovering%20statistics%20with%20R.pdf Fink, L. Dee. 2003. Creating Significant Learning Experiences: An Integrated Approach to. Designing College Courses. San Francisco Foddy, W.H. (1994) Constructing Questions for Interviews and Questionnaires: Theory and Practice in Social Research. New Edition, Cambridge University Press, Cambridge, UK. Graham B. (2003) Intelligent investor, Revised Edition, Harper Business Essentials, PerfectBound™ Gjendet në: https://www.e-reading.club/bookreader.php/133361/The_Intelligent_Investor.pdf John, O. P, Robins R. W., Pervin L. A. Handbook of personality: Theory and research (pp. 114-158). New York, NY: Guilford Press. Gjendet në: https://www.ocf.berkeley.edu/~johnlab/bigfive.htm Kline, P. (1999). The handbook of psychological testing (2nd ed.). London: Routledge. Gjendet në: https://trove.nla.gov.au/work/16090733?selectedversion=NBD24011439 Kahneman D. (2011) “Thinking Fast and Slow”. Gjendet në: http://codolc.com/books/Thinking,_Fast_and_Slow.pdf MacKay C., (1841) “Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds” gjendet në: https://vantagepointtrading.com/wp-content/uploads/2010/05/Charles_Mackay-Extraordinary_Popular_Delusions_and_the_Madness_of_Crowds.pdf Pompian M. (2012) “Behavioral Finance and Investor Types: Managing Behavior to Make Better Decisions”. Gjendet në: https://www.wiley.com/enca/Behavioral+Finance+and+Investor+Types%3A+Managing+Behavior+to+Make+Better+Investment+Decisions-p-9781118235607 Saunders M., LewisP., ThornhillA. (2008), “Research methods for business students fifth edition, Gjendet në: https://eclass.teicrete.gr/modules/document/file.php/DLH105/Research%20Methods%20for%20Business%20Students%2C%205th%20Edition.pdf Stoianovich T. (1994) “Balkan Worlds: The First and Last Europe.” Sources and Studies in World History. Gjendet në: https://www.goodreads.com/book/show/3935083-balkan-worlds Shiller R. (2015), Irrational Exuberance, fq. 85-91. Gjendet në: http://www.library.fa.ru/files/Shiller2.pdf Tashakkori, A., Teddlie, C. (1998). Mixed Methodology: Combining Qualitative and Quantitative Approaches (Vol. 46). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
Velicer, Wayne. (1976) Determining the number of components from the matrix of partial correlations. Psychometrika, 41(3):321-327, 1976.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
154
Raporte: European Report (2016)“Behavioural Insights Applied to Policy”.JRC Science Hub,European Union, 2016. Gjendet në: http://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/JRC100146/kjna27726enn_new.pdf International Bank for Reconstruction and Development (2015) “MIND, SOCIETY, AND BEHAVIOR”. Gjendet në: http://www.worldbank.org/content/dam/Worldbank/Publications/WDR/WDR%202015/WDR-2015-Full-Report.pdf Raporti i Stabilitetit Financiar, 6M1-2018, Banka e Shqipërisë. Gjendet në: https://www.bankofalbania.org/Botime/Botime_Periodike/Raporti_i_Stabilitetit_Financiar/ Raporti vjetor 2017, AMF. Gjendet në: http://amf.gov.al/pdf/publikime2/raport/RaportiVjetor2017_2.pdf Raporti statistikor Qershor 2018, BSH. Gjendet në: https://www.bankofalbania.org/Botime/Botimet_sipas_viteve/Raporti_Statistikor-qershor_18.html Raport Muaji Shtator 2018, Fondi Raiffeisen Prestigj. Gjendet në: https://www.raiffeisen-invest.al/documents/10197/16716/Raport+newsletter+FPrestigj+30.9.2017.pdf/9488f2c8-145c-40bf-95e1-f7a261f80dc3 Raport Muaji Shtator 2018, Fondi Raiffeisen Invest. Gjendet në: https://www.raiffeisen-invest.al/documents/10197/16800/Raport+mujor+Fondi+Pension+30.09.2018.pdf/d3e828aa-6cb3-4778-b1a3-b966d55f54c7 THE WORLD BANK (2017) “Western Balkans Need Faster Growth to Catch Up with European Union”, The
World Bank Group, Press Release No: 2018/ECA/45, Vienna. Gjendet në:
https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2017/11/30/western-balkans-need-faster-growth-to-catch-up-
with-european-union-says-world-bank
Website: Autoriteti i Mbikqyrjes Financiare http://amf.gov.al/statistika.asp?id=5&s=2&r=2 Banka e Shqipërisë https://www.bankofalbania.org/ Bursa shqiptare e titujve https://www.alse.al/ Revista Monitor http://www.monitor.al/ Shoqata shqiptare e bankave http://aab.al
Burime ‘web’ mbi programin kompjuterik R dhe paketat/komandat përkatëse: https://www.r-project.org/ https://www.rstudio.com/ https://r-posts.com/ http://promptcloud.com/ www.rdocumentation.org
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
155
ANEKSE
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
ANEKS A: PYETËSOR
SEKSIONI I – TË DHËNA DEMOGRAFIKE 1. Gjinia:
a. Mashkull b. Femër 2. Vendbanimi: ____________________ 3. Mosha: ________
4.Arsimi:
a. I mesëm b.I larte c. Pasuniversitar5.Punësimi:
a. I punësuar në sektor ekonomik b. I punësuar në sektor joekonomik
c. I vetëpunësuar d. I papunë e. Pensionist
6. Të ardhurat e familjes suaj i kategorizoni si: a. Te ulëta b. Mesatare c. Të larta 7. Niveli i njohurive financiare që mendoni se keni është në nivel:
a. I ulët b. Mesatar c. I lartë SEKSIONI II – VENDIMMARRJA INVESTUESE NË AKTIV FINANCIAR
1. Llojet e aktiveve financiare ku keni investuar:
Lloji i investimit (aktivit financiar)
Koha e investimit (muaj/vite)
Vlera e investimit a.< 1.000.000 L b.1mil - 3mil c.3mil - 5 mil d. > 5 milion L
Nga 1-5, ku 1-aspak i sigurt dhe 5- plotësisht i sigurt, sa të sigurt ndiheni për investimin tuaj?
a. Depozitë kursimi 1 2 3 4 5 b. Bono thesari 1 2 3 4 5
c.Obligacione qeveritare 1 2 3 4 5 d. Fond Pensioni 1 2 3 4 5 e. Fond investimi Prestigj (L) 1 2 3 4 5 f. Fond investimi Invest (€) 1 2 3 4 5 g. Fond investimi Vizion 1 2 3 4 5 2.Cilin lloj burimi financimi keni perdorur për investimin tuaj në aktiv financiar: a. Kursimet tuaja b. Kredi bankare c.Të ardhura nga investime të tjera që zotëroni d.Tjetër burim (specifiko)________ 3. Cili vendim mendoni se është më i vështirë për t’u marrë?
a. te blesh nje aktiv financiar b. te shesesh nje aktiv financiar c. nuk e di d. njesoj
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
4.Nga 1-5, ku 1-aspak dhe 5- plotësisht, sa i kënaqur jeni me vendimet investuese që keni marrë, në lidhje me:
Zgjedhjen e llojit te aktivit financiar 1 2 3 4 5
Kohen e mbajtjes se aktivit 1 2 3 4 5
Shumën e parave të investuara 1 2 3 4 5
SEKSIONI III – FAKTORËT PSIKOLOGJIKË Më poshtë jepen disa situata hipotetike në formën e pohimeve. Ju lutem shkruani një numër nga 1-5 pranë secilit pohim për të treguar shkallën në të cilën jeni dakord ose jo me të, ku:
1- Nuk pajtohem aspak , 2- Nuk pajtohem, 3- Nuk jam i sigurt, 4- Pajtohem, 5- Pajtohem Plotësisht
A:
HE
UR
IST
IKA
1.Para se të kryej një investim, marr në konsideratë ecurinë e shkuar të tij. 1 2 3 4 5
2. Kryej një investim të caktuar sepse ky lloj ka qenë i suksesshëm kohët e fundit, dhe përpiqem të shmang atë lloj investimi që së fundmi ka pasur ecuri të dobët.
1 2 3 4 5
3. Benit i pëlqen opera dhe në kohëne lirë i pëlqen të vizitojë galeri artesh. Fëmijë, luante gjithmonë shah me familjarët dhe miqtë e tij. Nëse duhet të hamendësoj për profesionin e tij, mendoj që ka më shumë gjasa që Beni të luajë në një orkestër simfonike sesa të jetë një tregtar.
1 2 3 4 5
4. Kam njohuri të mira për tregun shqiptar 1 2 3 4 5
5. Kam besim në aftësitë e mia për të investuar dhe realizuar një normë fitimi më të lartë se të tjerët
1 2 3 4 5
6. Mendoj se performanca e investimeve të mia do të jetë më e mirë se ajo e tregut. 1 2 3 4 5
7. Nëse investimi im i shkuar doli me sukses, kjo është në sajë të njohurive dhe aftësive të mia.
1 2 3 4 5
8. Për të vlerësuar një pasuri të paluajtshme të cilën dua tablej, i referohem çmimit të kërkuar nga shitësi.
1 2 3 4 5
9.Kam ndërmend të shes investimin tim menjëherë sapo çmimi i tij i cili ka rënë tepër, të arrijë të jetë sërish të paktën sa çmimi i tij i blerjes.
1 2 3 4 5
10. Nëse një monedhë hidhet 6 herë radhazi, ka më shumë gjasa që rezultati të jetëKPKPPK sesa KKKKPP ku K-kokë, P- pilë.
1 2 3 4 5
11. Luaj me një makineri të lojrave të fatit. Pas çdo humbjeje, shpresoj se do t'i afrohem më tepër radhës që kjo makineri të më bëjë fitues.
1 2 3 4 5
12. Meqë deri ne kete moment sot kanë lindur 5 foshnje të seksit femër, mendoj se foshnja e radhës do të jetë djalë
1 2 3 4 5
13. Për shkak të përplasjes së dy avionëve muajin e shkuar, tani përpiqem të shmang udhëtimet me avion.
1 2 3 4 5
14. Informacioni që servirin analistët si dhe diskutimet e tyre në media të ndryshme, shërbejnë si burim i rëndësishëm referimi, për vendimet e mia investuese.
1 2 3 4 5
15. Preferoj të kryej një investim në Shqipëri dhe jo jashtë saj, sepse për të kam më tepër informacion në dispozicion.
1 2 3 4 5
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
B:
PE
RS
EP
KT
IVA
1.Sa më shumë fitim të realizoj nga investimet e mia, aq më i guximshëm bëhem për të ndërmarrë më tepër risk në investimet e mia të ardhshme.
1 2 3 4 5
2.Pas një investimi me humbje, tregohem më i kujdesshëm dhe ndërmarr më pak risk në investimet e mia të ardhshme.
1 2 3 4 5
Kam blerë një apartament me qëllim të fitoj nga rishitja e tij. 3.Situata 1): Çmimi bie. Nuk e shes apartamentin: Nëse çmimi vazhdon të bjerë, do të pendohem që nuk e shita më shpejt. 4.Situata 2): Çmimi rritet. E shes apartamentin: Nëse çmimi vazhdon të rritet, do të pendohem që u nxitova për ta shitur.
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
5. Në portofol kam me vete 50.000 L nga kursimet e mia dhe me një pjesë të tyre vendos të shkoj të luaj në lojëra fati ku fitoj 30.000 L. Vendos menjëherë të provoj fatin për herë të dytë. Nuk rrezikoj më kursimet e mia pasi i kam fituar me mundim, por më mirë mendoj të provoj të luaj me paratë e sapofituara në lojën e fatit.
1 2 3 4 5
6. Kur paguaj me kartë krediti ose debiti, hezitoj më pak dhe jam më i gatshëm të paguaj më tepër, sesa kur paguaj me lekë në dorë.
1 2 3 4 5
C:
TU
RM
A
1. Ju keni shumë pak njohuri për një investim të caktuar (psh. investimi në Fond Privat Pensioni) dhe jeni të pasigurt për ta kryer atë. Kursimtarë të tjerë fillojnë të investojnë në të. Tashmë mendoni dhe ju të investoni në Fond Privat Pensioni.
1 2 3 4 5
2. Kursimtarë të tjerë janë duke investuar pjesën më të madhe të parave të tyre në një investim të caktuar, psh në pasuri të patundshme. Tashmë mendoni dhe ju të veproni si ata.
1 2 3 4 5
3. Kursimtarë të tjerë janë duke tërhequr papritur depozitat e tyre nëpër banka. Tashmë mendoni dhe ju të veproni si ata.
1 2 3 4 5
4. Zhgënjimi im pas humbjes së parave nga një investim, zvogëlohet pak nëse dhe të tjerët përjetojnë të njëjtën humbje.
1 2 3 4 5
5. Do të ndihesha jashtëzakonisht i zhgënjyer nëse miqtë e mi duke imituar veprimet e të tjerëve po realizojnë fitime, ndërsa unë jam duke humbur pasi nuk po ndjek trendin.
1 2 3 4 5
SEKSIONI IV – SHKALLA E TOLERANCëS NDAJ RISKUT 1. Në përgjithësi si do ta përshkruanit veten? a. Një shmangës i vërtetë risku b. I kujdesshëm c. I gatshëm për të marrë rreziqe pas përfundimit të hetimeve të duhura d. Një lojtar i vërtetë 2. Merrni pjesë në një lojë televizive dhe mund të zgjidhni një nga rastet si vijon. Cilin do të merrnit? a. 1.000.000 L kesh b. Një shans 50% për të fituar 5.000.000 L
c. Një shans 25% për të fituar 10.000.000 L d. Një shans 5% për të fituar 100.000.000 L
3. Sapo keni mbaruar së kursyeri për pushime që bëhen vetëm"një herë në jetë". Tre javë përpara se të planifikoni të largoheni, ju humbisni punën tuaj. Ju do të: a.Anuloni pushimet b. Bëni pushime shumë modeste c. Shkoni sipas planit, duke arsyetuar se keni nevojë për kohë për t'u përgatitur për një kërkim pune d. Zgjasni pushimet tuaja, sepse ky mund të jetë shansi juaj i fundit për të bërë pushime të tilla. 4. Kur mendoni për fjalën "risk", cila nga fjalët e mëposhtme vjen në mendje së pari? a. humbje b. pasiguri
c. mundësi d. emocion
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
5. Duke pasur parasysh kthimet më të mira dhe më të këqija të katër alternativave të investimit më poshtë, cilën nga situatat më poshtë do të preferonit? a. 200.000 L fitim në rastin më të mirë; L 0 fitim / humbje në rastin më të keq b. 800.000 L fitim në rastin më të mirë; 200.000 L humbje në rastin më të keq c. 2.600.000 L fitim në rastin më të mirë; 800.000 L humbje në rastin më të keq d. 4.800.000 L fitim në rastin më të mirë; 2.400.000 L humbje në rastin më të keq 6. Përveç çdo gjëje që zotëroni, ju japin dhe 1.000 .000 L. Pas kësaj, ju kërkohet të zgjidhni midis: a. Një fitimi të sigurt prej 500.000 L b. 50% mundësi për të fituar 1.000.000 L dhe 50% mundësi për të fituar asgjë. 7. Përveç çdo gjëje që zotëroni, ju japin 2.000 .000 L. Pas kësaj, ju kërkohet të zgjidhni midis: a. Një humbjeje të sigurt prej 500.000 L b. 50% mundësi për të humbur 1.000 .000 L dhe 50% mundësi për të humbur asgjë 8. Nëse duhet të investoni 20 milionë L, cilën nga zgjidhjet e mëposhtme të investimit do të gjeni më tërheqëse? a. 60% në investime me rrezik të ulët, 30% në investime me rrezik të mesëm, 10% në investime me rrezik të lartë b. 30% në investime me rrezik të ulët, 40% në investime me rrezik të mesëm, 30% në investime me rrezik të lartë c. 10% në investime me rrezik të ulët, 40% në investime me rrezik të mesëm, 50% në investime me rrezik të lartë 9. Nëse papritur do të përfitonit 20 milionë lekë të cilat duhet t’i investoni, cilat nga alternativat do të zgjidhnit: a. Investim në Depozitë bankare në llogari kursimi b. Investim në Fond Investimi c. Investim në bursë në aksione 10. Ekspertët parashikojnë që vlera e pasurive të paluajtshme do të rritet ndërsa normat e interesit të depozitave do të bien. Gjithashtu ata thonë që depozitat janë një investim më i sigurt. Ju keni investuar kursimet tuaja në depozita kursimi. Si do të vepronit: a. Do të vazhdoja të mbaja kursimet në depozitë b. Do të tërhiqja gjysmat e kursimeve nga depozita dhe pjesën tjetër do ta investoja në pasuri të paluajtshme c. Do të tërhiqja kursimet nga depozita dhe do t’i investoja të gjitha në pasuri të paluajtshme d. Do të tërhiqja kursimet nga depozita, do merrja edhe para borxh dhe do i investoja të gjitha në pasuri të paluajtshme 11. Supozojmë se ju lënë një trashëgimi prej 100 milionë lekë ku specifikohet se duhet t’i investoni këto para të GJITHA në NJË prej alternativave të mëposhtme. Cilën prej tyre do të zgjidhnit? a. depozitë në një llogari kursimi b. Investim në Fond Investimi c. Investim në bursë në aksione 12. Miku juaj i besuar po përpiqet të tërheqë investitorë për të financuar një sipërmarrje në të cilën ai ka goxha përvojë. Nëse projekti realizohet me sukses, ju mund të fitoni 50 deri në 100- fish të parave të investuara. Nëse jo, paratë e investuara shkojnë dëm. Miku juaj vlerëson se probabiliteti për sukses është vetëm 20%. Sa para do të ishit të gatshëm të investonit në një projekt të tillë? a.Asgjë b. Pagën e një muaji c. Pagën e 3 muajve d. Pagën e 6 muajve
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
SEKSIONI V – SHKALLA E MATJES SË PERSONALITETIT Ne vijim paraqiten disa karakteristika që mund ose nuk mund t’i përshtaten karakterit tuaj. Ju lutemi shkruani një numër pranë secilit pohim për të treguar shkallën në të cilën jeni dakord ose jo me të. JAM DIKUSH QË ... 1.Aspak
dakord 2.Nuk jam dakord
3.Nuk jam i sigurt
4.Dakord 5.Plotesisht dakord
1. Flet shumë 1 2 3 4 5 2. Ka tendencë për të gjetur fajin tek të tjerët 1 2 3 4 5 3. E bën punën të saktë 1 2 3 4 5 4. Është pesimist 1 2 3 4 5 5. Është origjinal, ka ide të reja 1 2 3 4 5 6. Është i rezervuar 1 2 3 4 5 7. Është i dobishëm dhe joegoist me të tjerët 1 2 3 4 5 8. Mund të jetë disi i pakujdesshëm 1 2 3 4 5 9. Është i relaksuar, e manaxhon mirë stresin. 1 2 3 4 5 10. Është kurioz për shumë gjëra të ndryshme 1 2 3 4 5 11. Është plot energji 1 2 3 4 5 12. Fillon grindjet me të tjerët 1 2 3 4 5 13. Është një punëtor i besueshëm 1 2 3 4 5 14. Mund të tensionohet lehtë 1 2 3 4 5 15. Është i mprehtë, një mendimtar i thellë 1 2 3 4 5 16. Gjeneron shumë entuziazëm 1 2 3 4 5 17. Ka një natyrë që fal lehtë 1 2 3 4 5 18. Ka prirje për të qenë i ç’rregullt 1 2 3 4 5 19. Shqetësohet tepër 1 2 3 4 5 20. Ka një imagjinatë aktive 1 2 3 4 5 21. Ka tendencë të jetë i qetë 1 2 3 4 5 22. Në përgjithësi ka besim te njerëzit 1 2 3 4 5 23. Ka tendencë të jetë dembel 1 2 3 4 5 24. Është emocionalisht i qëndrueshëm, nuk mërzitet lehtë
1 2 3 4 5
25. Është krijues 1 2 3 4 5 26. Ka një personalitet të sigurt 1 2 3 4 5 27. Mund të jetë i ftohtë dhe i përmbajtur 1 2 3 4 5 28. Këmbëngulës deri në përfundimin e detyrës 1 2 3 4 5 29. Mund të jetë me humor të luhatshëm 1 2 3 4 5 30. Vlerëson përvojat artistike, estetike 1 2 3 4 5 31. Ndonjëherë është i turpshëm, i kontraktuar 1 2 3 4 5 32. Është i vëmendshëm dhe i sjellshëm pothuajse me të gjithë
1 2 3 4 5
33. I bën gjërat me efikasitet 1 2 3 4 5 34. Ruan gjakftohtësinë në situata të tensionuara 1 2 3 4 5 35. Preferon punën rutinë 1 2 3 4 5 36. I pëlqen të dalë, është i shoqërueshëm 1 2 3 4 5 37. Ndonjëherë është i vrazhdë me të tjerët 1 2 3 4 5 38. Bën plane dhe i zbaton ato 1 2 3 4 5 39. Nervozohet lehtësisht 1 2 3 4 5 40. I pëlqen të reflektojë, të luajë me idetë 1 2 3 4 5 41. Nuk i intereson arti 1 2 3 4 5 42. I pëlqen të bashkëpunojë me të tjerët 1 2 3 4 5 43. Shpërqendrohet kollaj 1 2 3 4 5 44. Ka shije te hollë ne art, muzikë, letërsi 1 2 3 4 5
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
ANEKS B. Komandat e përdorura në programin statistikor R.
B.1. Komandat për statistikat përshkruese të variablave cilësorë dhe sasiorë B.1.1 Faktorët Demografikë > table(Gjinia) > sort(prop.table(table(Gjinia))*100,decreasing=T) > table(Vendbanimi) > sort(prop.table(table(Vendbanimi))*100,decreasing=T) > basicStats(Mosha) > table(Arsimi) > sort(prop.table(table(Arsimi))*100,decreasing=T) > table(Te_ardhurat) > sort(prop.table(table(Te_ardhurat))*100,decreasing=T) > table(Niveli_i_perceptuar_i_njohurive) > sort(prop.table(table(Niveli_i_perceptuar_i_njohurive))*100,decreasing=T) B.1.2 Vendimmarrja Investuese në Aktiv Financiar > table(lloji) > sort(prop.table(table(lloji))*100,decreasing=T) > basicStats(koha) > sort(prop.table(table(vlera))*100,decreasing=T) > basicStats(siguria) > table(burimi) > sort(prop.table(table(burimi))*100,decreasing=T) > table(blej_shes) > sort(prop.table(table(blej_shes))*100,decreasing=T) > basicStats(k_lloji) > basicStats( k_mbajtjes) > basicStats(k_shuma) B.1.3 Faktorët Psikologjikë > basicStats(Heuristika) > basicStats(Perspektiva) > basicStats(Turma) B.1.4 Shkalla e Tolerancës së Riskut > table(T1) > sort(prop.table(table(T1))*100,decreasing=T) > table(T2) > sort(prop.table(table(T2))*100,decreasing=T) > table(3) > sort(prop.table(table(T3))*100,decreasing=T) > table(T4) > sort(prop.table(table(T4))*100,decreasing=T) > table(T5) > sort(prop.table(table(T6))*100,decreasing=T) > table(T7) > sort(prop.table(table(T7))*100,decreasing=T) > table(T8) > sort(prop.table(table(T8))*100,decreasing=T)
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
> table(T9) > sort(prop.table(table(T9))*100,decreasing=T) > table(T10) > sort(prop.table(table(T10))*100,decreasing=T) > table(T11) > sort(prop.table(table(T11))*100,decreasing=T) > table(T12) > sort(prop.table(table(T12))*100,decreasing=T) B.1.5 Shkalla e Matjes së Personalitetit Më poshtë kemi renditur pyetjet sipas karakteristikës përkatëse, si dhe komandat e nevojshme për analizën përshkruese.
Extraversion: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36 Agreeableness: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42 Conscientiousness: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R Neuroticism: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39 Openness: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44
> basicStats(e) > basicStats(a) > basicStats(c) > basicStats(n) > basicStats(o) B.2 Komandat për kryerjen e Analizës Faktoriale Eksploruese për faktorët psikologjikë
install.packages('psych')
install.packages('GPArotation')
parallel <- fa.parallel(data, fm = 'minres', fa = 'fa')
threefactor <- fa(y,nfactors = 3,rotate = "oblimin",fm="minres") print(threefactor)
print(threefactor$loadings,cutoff = 0.5)
B.3. Komandat e nevojshme për kryerjen e analizës sé besueshmërisë ‘Cronbach’s Alpha’ B.3.1 Analiza e besueshmërisë për faktorët psikologjikë > psych::alpha(y[,1:3],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, 1:3], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,4:7],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, 4:7], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(4,5,7)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(4, 5, 7)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(8,9)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(8, 9)], check.keys = TRUE)
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
> psych::alpha(y[,10:12],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, 10:12], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(10,12)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(10, 12)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,13:15],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, 13:15], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(16,17)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(16, 17)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(18,19)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(18, 19)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,c(20,21)],check.keys=TRUE) Call: psych::alpha(x = y[, c(20, 21)], check.keys = TRUE) > psych::alpha(y[,22:26],check.keys=TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, 22:26], check.keys = TRUE) B.3.2. Analiza e besueshmërisë për shkallën e matjes së personalitetit > psych::alpha(y[,c(1,6,11,16,21,26,31,36)],check.keys=TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(1, 6, 11, 16, 21, 26, 31, 36)], check.keys = TRUE)
> psych::alpha(y[,c(1,6,11,16,26,31,36)],check.keys=TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(1, 6, 11, 16, 26, 31, 36)], check.keys = TRUE)
> psych::alpha(y[,c(2,7,12,17,22,27,32,37,42)],check.keys=TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(2, 7, 12, 17, 22, 27, 32, 37, 42)], check.keys = TRUE)
> psych::alpha(y[,c(2,7,12,17,22,27,32,42)],check.keys=TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(2, 7, 12, 17, 22, 27, 32, 42)], check.keys = TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(3, 8, 13, 18, 23, 28, 33, 38, 43)], check.keys = TRUE)
> psych::alpha(y[,c(3,8,13,18,28,33,43)],check.keys=TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(3, 8, 13, 18, 28, 33, 43)], check.keys = TRUE)
> psych::alpha(y[,c(4,9,14,19,24,29,34,39)],check.keys=TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(4, 9, 14, 19, 24, 29, 34, 39)], check.keys = TRUE)
> psych::alpha(y[,c(4,14,19,29,39)],check.keys=TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(4, 14, 19, 29, 39)], check.keys = TRUE)
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
> psych::alpha(y[,c(5,10,15,20,25,30,35,40,41,44)],check.keys=TRUE)
> psych::alpha(y[,c(5,10,15,20,25,30,40,44)],check.keys=TRUE)
> psych::alpha(y[,c(5,10,15,25,40,44)],check.keys=TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(5, 10, 15, 25, 40, 44)], check.keys = TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(5, 10, 15, 20, 25, 30, 40, 44)], check.keys = TRUE)
Call: psych::alpha(x = y[, c(5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 41, 44)],
check.keys = TRUE)
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
30
40
50
60
Boxplot of Mosha Histogram of Mosha
Mosha
Fre
que
ncy
30 40 50 60
01
020
30
40
50
60
ANEKS C. Testet Statistikorë të variablave
C.1 Statistikat përshkruese e variablave
Seksioni I: Faktorët Demografikë
Tabela C 1.1:
Variabli Demografik Frekuencat e thjeshta Përqindjet
Gjinia Femër 44 24.4 Mashkull 136 75.6
Vendbanimi
Tiranë 128 71.1 Vlorë 24 13.3 Emigrant 28 15.5
Arsimi
I mesëm 21 80.6 I lartë 145 11.7 Pasuniversitar 14 7.8
Të ardhurat
Të ulëta 3 1.3 Mesatare 153 85 Të larta 24 13.3
Niveli i perceptuar i njohurive
I ulët 3 1.7 Mesatar 144 80 I lartë 33 18.3
Punësimi
Sektor ekonomik 31 17.2 Sektor joekonomik
65 36
I vetëpunësuar 62 34.5
I papunë 10 5.6
Pensionist 12 6.7
Tabela C 1.2: Mosha Grafiku C 1.1: Mosha
> basicStats(Mosha) nobs 180.0000 Minimum 25.00000 Maximum 65.00000 1. Quartile 46.00000 3. Quartile 60.00000 Mean 52.938889 Median 55.00000 Sum 9529.000 SE Mean 0.666628 LCL Mean 51.623429 UCL Mean 54.254349 Variance 79.990658 Stdev 8.9437500 Skewness -0.867202 Kurtosis 0.0065950
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
Seksioni II: Faktorët Psikologjikë Tabela C 1. 3:Faktorët Psikologjikë Statistikat përshkruese
Faktorët Psikologjikë Heuristika Perspektiva Turma >basicStats(heuristika) >basicStats(Perspektiva) >basicStats(Turma)
nobs 180.0000 180.0000 180.0000 Minimum 2.066667 2.166667 1.400000 Maximum 4.066667 4.666667 5.000000 1. Quartile 2.866667 3.333333 2.400000 3. Quartile 3.266667 4.000000 4.200000 Mean 3.075926 3.688889 3.277222 Median 3.066667 3.666667 3.200000 Sum 553.6667 664.0000 589.9000 SE Mean 0.022602 0.034327 0.068895 LCL Mean 3.031325 3.621151 3.141272 UCL Mean 3.120527 3.756627 3.413173 Variance 0.091956 0.212104 0.854367 Stdev 0.303242 0.460548 0.924320 Skewness -0.180319 -0.398410 -0.003815 Kurtosis 0.754220 -0.298946 -1.138056
Grafiku C 1.2: Heuristika
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
Boxplot of Heuristika Histogram of Heuristika
Heuristika
Fre
qu
en
cy
2.0 3.0 4.0
010
20
30
40
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
Grafiku C 1.3: Perspektiva
Grafiku C 1.4: Turma
2.5
3.0
3.5
4.0
4.5
Boxplot of Perspektiva Histogram of Perspektiva
Perspektiva
Fre
qu
en
cy
2.0 3.0 4.0
01
02
03
04
0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
Boxplot of Turma Histogram of Turma
Turma
Fre
qu
ency
1 2 3 4 5
01
02
03
0
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
Seksioni IV - Shkalla e Tolerancës së Riskut Tabela C 1.4: Shkalla e Tolerancës së Riskut Frekuencat e thjeshta Përqindjet Pyetja a b c d a b C D 1 73 68 33 6 40.5556 37.7778 18.3333 3.3333 2 66 71 34 9 39.4444 36.6667 18.8889 5.0000 3 78 60 33 9 43.3333 33.3333 18.3333 5.0000 4 63 69 41 7 38.3333 35.0000 22.7778 3.8889 5 76 58 32 14 42.2222 32.2222 17.7778 7.7778 6 59 60 40 21 33.3333 32.7778 22.2222 11.667 7 68 56 45 11 37.7778 31.1111 25.0000 6.1111 8 64 59 34 23 35.5556 32.7778 18.8889 12.778 9 68 61 38 13 37.7778 33.8889 21.1111 7.2222 10 77 58 34 11 42.7778 32.2222 18.8889 6.1111 11 65 64 30 21 36.1111 35.5556 16.6667 11.667 12 70 62 33 15 38.889 34.444 18.3333 8.3333 Seksioni II – Vendimmarrja Investuese Tabela C 1.5: Vendimmarrja Investuese
Variabli Frekuencat e thjeshta
Përqindjet
Lloji i investimit në aktiv financiar
Depozitë kursimi 68 27.09163 Bono thesari 10 3.98406 Obligacione qeveritare 14 5.57768 Fond Pensioni 6 2.39044 Fond investimi Prestigj (L) 100 39.84064 Fond investimi Invest (€) 42 16.73307
Fond investimi Vizion 11 4.38247
Vlera e investimit të aktivit
financiar
< 1 mil L 91 36.32479 1mil - 3mil 70 27.77778 3mil - 5 mil 45 17.94872 > 5 milion L 45 17.94872
Burimi i financimit për
investimin në aktiv financiar.
Kursimet tuaja 200 84.74576 Kredi bankare 36 15.25424 Të ardhura nga investime të tjera që zotëroni
0 0
Tjetër burim (specifiko)____ 0 0
Cili vendim është më i vështirë për t’u marrë: të
blesh apo të shesësh?
Te blesh nje aktiv financiar 15 26.694915 Te shesesh nje aktiv financiar 158 66.949153 Nuk e di 63 6.355932 Njesoj 0 0
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
176
Tabela C 1.6: Koha e investimit > basicStats(koha) nobs 251.000000 NAs 18.000000 Minimum 0.080000 Maximum 10.000000 1. Quartile 2.000000 3. Quartile 5.000000 Mean 3.808498 Median 4.000000 Sum 887.380000 SE Mean 0.130085 LCL Mean 3.552200 UCL Mean 4.064796 Variance 3.942826 Stdev 1.985655 Skewness 0.084248 Kurtosis -0.684940
Grafiku C 1.5: Koha e investimit
Tabela C 1.7: Siguria e perceptuar për aktivin e investuar > basicStats(siguria) nobs 251.000000 NAs 28.000000 Minimum 3.000000 Maximum 5.000000 1. Quartile 3.000000 3. Quartile 4.000000 Mean 3.511211 Median 3.000000 Sum 783.000000 SE Mean 0.045329 LCL Mean 3.421880 UCL Mean 3.600541 Variance 0.458207 Stdev 0.676910 Skewness 0.957158 Kurtosis -0.311130
Grafiku C 1.6: Siguria e perceptuar për aktivin e investuar
02
46
81
0
Boxplot of koha Histogram of koha
koha
Fre
qu
en
cy
0 2 4 6 8 10
01
02
03
04
05
0
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
Boxplot of siguria Histogram of siguria
siguria
Fre
qu
ency
3.0 3.5 4.0 4.5 5.0
02
04
06
080
10
01
20
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
170
Tabela C 1.8: Sa i kënaqur jeni? Statistikat përshkruese
Sa i kënaqur jeni? Për llojin e zgjedhur të investimit
Për kohën e mbajtjes së investimit
Për shumën e investuar në aktiv
> basicStats(k_lloji) >basicStats(k_mbajtjes) >basicStats(k_shuma) nobs 251.000000 251.000000 251.000000 NAs 15.000000 15.000000 18.000000 Minimum 3.000000 3.000000 3.000000 Maximum 5.000000 5.000000 5.000000 1. Quartile 3.000000 3.000000 3.000000 3. Quartile 4.000000 4.000000 4.000000 Mean 3.627119 3.669492 3.656652 Median 4.000000 4.000000 4.000000 Sum 856.000000 866.000000 852.000000 SE Mean 0.041861 0.044174 0.043552 LCL Mean 3.544647 3.582464 3.570844 UCL Mean 3.709590 3.756519 3.742460 Variance 0.413559 0.460512 0.441949 Stdev 0.643086 0.678610 0.664793 Skewness 0.525014 0.512849 0.511910 Kurtosis -0.683294 -0.796976 -0.750643
Grafiku C 1.7: Sa i kënaqur jeni nga lloji i investimit? Grafiku C 1.8: Sa i kënaqur jeni nga koha e mbajtjes së investimit?
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
171
Grafiku C 1.9: Sa i kënaqur jeni nga shuma e investuar?
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
Boxplot of k_lloji Histogram of k_lloji
k_lloji
Fre
que
ncy
3.0 3.5 4.0 4.5 5.0
020
40
60
80
10
0
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
Boxplot of k_mbajtja Histogram of k_mbajtja
k_mbajtja
Fre
qu
en
cy
3.0 3.5 4.0 4.5 5.0
02
04
06
08
01
00
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
Boxplot of k_shuma Histogram of k_shuma
k_shuma
Fre
qu
ency
3.0 3.5 4.0 4.5 5.0
020
40
60
80
100
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
172
ANEKS D Intervistë gjysëm e strukturuar me specialistin e tregjeve financiare, Zotin Elvin Meka.
1. Faktori psikologjik ‘Heuristika e përfaqësimit’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual
shqiptar në aktivë financiarë në nivel të moderuar.
EM:
Bashkohem me konkluzionin se ‘Heuristika e përfaqësimit’ ndikon vendimmarrjen e individit
investitor shqiptar, madje mendoj se ndikimi i tij mund të jetë edhe më shumë se i moderuar.
Niveli “I moderuar” i takon kryesisht grupeve që kanë një nivel të edukimit financiar mbi
mesataren. Mjafton të shohim sjelljen e investitorëve shqiptarë ndaj Fondeve të Investimeve: ata
kanë prirjen t’i bashkohen fondit kur çmimi i kuotës vazhdon të rritet, pasi ndihen optimistë për
vazhdueshmërinë e rritjes së saj, por tremben dhe tërheqin fondet e tyre kur çmimi i kuotës
pëson rënie si pasojë e luhatjeve afatshkurtra të tij.
2. Faktori psikologjik ‘Vetëbesimi i tepruar’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual
shqiptar në aktivë financiarë në nivel të moderuar.
EM:
Kjo gjetje, për vetë nivelin modest të edukimit dhe kulturës financiare të publikut shqiptar, të bën
pështypje. Personalisht besoj se investuesi i thjeshtë shqiptar priret të ketë një vetëbesim të
tepruar, pikërisht për shkak të këtij niveli të kulturës financiare. Normalisht një investitor i
sofistikuar e shfaq më pak këtë tendencë për shkak të objektivitetit që buron nga niveli më i lartë
i njohurive dhe përvojës me investimet, çka nuk është rasti i investitorit tonë individual.
3. Faktori psikologjik ‘Disponueshmëria’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual shqiptar
në aktivë financiarë në nivel të moderuar.
EM:
Besoj se kjo gjetje është brenda pritshmërive për investuesin shqiptar. Në kontekstin shqiptar,
mund të përmendim rastin e panikut bankar në vitin 2002, ku një rol të fuqishëm në krijimin e tij
luajti pritshmëria psikologjike që ishte krijuar ndër masa, se një ngjarje e ngjashme me atë të
skemave piramidale e cila kishte lënë gjurmë të thella tek ta, mund të ripërsëritej duke mos bërë
gjë tjetër veçse duke krijuar dhe agravuar më tepër situatën.
4. Faktori psikologjik ‘‘Mospëlqimi humbjeve’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual
shqiptar në aktivë financiarë në nivel të lartë.
EM:
Kjo gjetje është e saktë, pasi në filozofinë e investimit në përgjithësi, investuesi i thjeshtë, ose jo i
sofistikuar, është përgjithësisht kundërshtues rreziku. Midis alternativave investuese aktuale në
vend, në tregun e Fondeve të Investimeve vihet re tipikisht ndikimi i lehtë nga luhatshmëritë
afatshkurtra duke reaguar me tërheqjen para kohe të investitorit shqiptar nga investimi (çka
rekomandohet fort të mos bëhet nga Prospektet e këtyre Fondeve) duke humbur kështu
mundësinë për përfitim nga kthimet afatgjata dhe nga diversifikimi.
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
173
5. Faktori psikologjik ‘Llogarimbajtja mendore’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual
shqiptar në aktivë financiarë në nivel të lartë.
EM:
Edhe kjo gjetje është e saktë, pasi “llogaria e mendjes” është ndër faktorët më të fortë
psikologjikë, që i detyron shumë investues të bëjnë zgjedhje të këqija ose të mos dalin në kohë
nga investimet e gabuara si pasojë e moskrijimit të një tablloje të plotë për investime të
ndryshme në portofolin e investitorit.
6. Faktori psikologjik ‘Bashkimi me turmën’ ndikon vendimmarrjen e investitorit individual
shqiptar në aktivë financiarë në nivel të të moderuar.
EM:
Ashtu si në rastin e konkluzionit mbi ‘Heuristikën e përfaqësimit’, përveç faktit që bashkohem
plotësisht me konkluzionin që faktori ‘Bashkimi me turmën’ ndikon vendimmarrjen e individit
investitor shqiptar, mendoj që ky faktor duhet të ndikojë fort mbi investuesin shqiptar. Në
përgjithësi në gjithë botën ndikon fort, ose mbi nivelin e moderuar. Rasti i skemave piramidale,
tërheqjes masive të depozitave në vitin 2008 dhe rikthimi i tyre në Mars 2009 pas miratimit të
ndryshimeve ligjore për sigurimin e depozitave tregon më së miri këtë ndikim.
ANEKS E Udhëzime për matjen e shkallës së personalitetit (John, O. P, Robins R. W., Pervin L. A. Handbook of personality) To score the BFI, you’ll first need to reverse-score all negatively-keyed items: Extraversion: 6, 21, 31 Agreeableness: 2, 12, 27, 37 Conscientiousness: 8, 18, 23, 43 Neuroticism: 9, 24, 34 Openness: 35, 41 To recode these items, you should subtract your score for all reverse-scored items from 6. For example, if you gave yourself a 5, compute 6 minus 5 and your recoded score is 1. That is, a score of 1 becomes 5, 2 becomes 4, 3 remains 3, 4 becomes 2, and 5 becomes 1. Next, you will create scale scores by averaging the following items for each B5 domain (where R indicates using the reverse-scored item). Extraversion: 1, 6R 11, 16, 21R, 26, 31R, 36 Agreeableness: 2R, 7, 12R, 17, 22, 27R, 32, 37R, 42 Conscientiousness: 3, 8R, 13, 18R, 23R, 28, 33, 38, 43R Neuroticism: 4, 9R, 14, 19, 24R, 29, 34R, 39 Openness: 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35R, 40, 41R, 44
Ndikimi i sjelljes financiare në vendimmarrjen e investitorit individual
174
SYNTAX *** REVERSED ITEMS RECODE bfi2 bfi6 bfi8 bfi9 bfi12 bfi18 bfi21 bfi23 bfi24 bfi27 bfi31 bfi34 bfi35 bfi37 bfi41 bfi43 (1=5) (2=4) (3=3) (4=2) (5=1) INTO bfi2r bfi6r bfi8r bfi9r bfi12r bfi18r bfi21r bfi23r bfi24r bfi27r bfi31r bfi34r bfi35r bfi37r bfi41r bfi43r. EXECUTE . *** SCALE SCORES COMPUTE bfie = mean(bfi1,bfi6r,bfi11,bfi16,bfi21r,bfi26,bfi31r,bfi36) . VARIABLE LABELS bfie 'BFI Extraversion scale score. EXECUTE . COMPUTE bfia = mean(bfi2r,bfi7,bfi12r,bfi17,bfi22,bfi27r,bfi32,bfi37r,bfi42) . VARIABLE LABELS bfia 'BFI Agreeableness scale score' . EXECUTE . COMPUTE bfic = mean(bfi3,bfi8r,bfi13,bfi18r,bfi23r,bfi28,bfi33,bfi38,bfi43r) . VARIABLE LABELS bfic 'BFI Conscientiousness scale score' . EXECUTE . COMPUTE bfin = mean(bfi4,bfi9r,bfi14,bfi19,bfi24r,bfi29,bfi34r,bfi39) . VARIABLE LABELS bfin 'BFI Neuroticism scale score' . EXECUTE . COMPUTE bfio = mean(bfi5,bfi10,bfi15,bfi20,bfi25,bfi30,bfi35r,bfi40,bfi41r,bfi44) . VARIABLE LABELS bfio 'BFI Openness scale score' . EXECUTE .