TRKYEDE BARAJ YAPIMININ ALT-HAVZA ETKLERSuriye ve Irakta incelemeler yapan Gerekleri Aratrma Heyetinin Raporu Mays 2002

ngilizceden eviren: Emin Soanc

lisu Baraj Kampanyas (lisu Dam Campaign) Krt nsan Haklar Projesi (Kurdish Human Rights Project) Kedeki Ev (The Corner House)

NDEKLERTeekkr nsz BRNC BLM: Tarihe ve alma Alan KNC BLM: Tartmal Sular Dicle ve FratBarajlar ve Anlamazlklar Su ktlnn Ekonomi Politii Dicle ve Frat zerindeki Barajlar ve Anlamazlklar GAP GAP : Suriye ve Irakn Kayglar GAP ve Kyda lkeler Arasnda Son Zamanlardaki Gerginlikler Mzakere Giriimleri 10 13 15 18 24 30 34 3 4

7

(Akan Su Miktarnda Azalma-Su Kirliliinde Art- Trkiyenin Blgesel htiraslar)

NC BLM: Ortak Akarsulara likin Kurallar Uluslararas Hukuk ve En yi UygulamaUluslararas Szlemeler ve Snr Aan Su Yollar Uluslararas Finans Kurumlar: Finansmanda Snrlayc Standartlar Mterek Suyollar zerindeki Baraj Projeleri Hakknda En yi Uygulama Ynergeleri 36 43 46

DRDNC BLM: Heyetin SaptamalarZarar Verildiinin Kant stiare zm Olasl Mzakerelerin Geniletilmesi 50 53 63 65

EREVELER:Dicle ve Frat Havzalar Plnlanan ve Tamamlanan Barajlar GAPn Politikadaki Yeri 17 20 21

1

-

lisu Barajnn Muhtemel Alt-Havza Etkileri Aznlklarn Haklar Iraktaki Alt-Havza Etkileri Uluslararas m, Snr Aan m: Bir Kelimenin Yaratt Fark

31 40 52 58

EKLER: Ek I: Friends of the Earth (Yeryznn Dostlar) tarafndan Nisan 2000de hazrlatlanHukuk Etd

Ek II: Dnya Barajlar Komisyonunun Bar, Kalknma ve Gvenlik inAkarsularn Paylamna likin nerileri

Ek III: Uluslararas Hukukta Sularn Taksimi: Irak Dileri Bakanl ve Irak SulamaBakanl, 1999

Ek IV: Uluslararas Suyollarn Tama Dnda Amalarla Kullanm Hukukuna likinSzleme

2

TEEKKRHeyet, kendisine yardmc olan aada ad geenlere teekkrlerini sunar: Suriye Arap Cumhuriyeti Sulama Bakan, Sayn Mohammed Radwan Martini; Suriye Arap Cumhuriyeti Sulama Bakanl Uluslararas Su Brosu Bakan Sayn Dr. Abdul Aziz Al Masri; Suriye Arap Cumhuriyeti Dileri Bakan Yardmcs Sayn Waleed Mualim; Suriye Arap Cumhuriyeti evre Bakanl, evre Ynetim Mdrl Mdr Sayn Yahia Awaidah; Suriye Arap Cumhuriyeti evre Bakan Sayn Adnan Khsan; Britanyann am Bykelilii Ticaret Memuru Sayn Amin Sabbagh; Irak Cumhuriyeti Sulama Bakan Yardmcs Sayn Dr. Ali Farhan; Irak Cumhuriyeti Sulama Bakanlndan Hidrolojist Dr.Waleed; Irak Cumhuriyeti Sulama Bakan Sayn Dr. Amer Suleiman; Irak Cumhuriyeti Dleri Bakanl Hukuk Blm Bakan Sayn Fahmi Al Qasiy; Sayn Irak Cumhuriyeti Dleri Bakanl Su Blm Bakan Dr. Saad Al Samarrai.

3

NSZBu rapor, 2002 yl Ocak ve ubat aylarnda Suriye ve Irak ziyaret eden kiilik Gerekleri Aratrma Heyetinin saptamalarn iermektedir. Bu heyet, geni apl Gneydou Anadaolu Projesinin bir paras olarak nerilen lusu Barajnn, alt havzada kalan lkelerde ortaya kan yansmalarn incelemek zere oluturuldu. Heyet her ne kadar heyet blgesel eko-sistemi ile blgesel su politikalarn etkilemesi balamnda, zellikle Trkiyenin baraj politikalarnn yneliini saptamay ykmlenmise de, Heyet, lisu ve GAPn lke iinde yaratt olgularn da bilincindeydi. Bu projelerin tartmal Krt blgelerinde gerekletiriliyor olmas bir tesadf sonucu ortaya kmamtr. GAPn ana hedeflerinden birinin de blgedeki Krt ounluun Trk kltr iinde asimile edilmesi olduu oktandr Trk yetkililerce kabul edilmi bir olgudur. Krt sosyal dokusunu paralayp atmaya ynelik asimilasyon abalar yalnzca barajlarn neden olduu gler ve alt st olularla deil ama ayn zamanda ky imhalar, yargsz infazlar ve akla kavuturulmam kayplar da kapsayan bir erevede yrtlmektedir. Trk hkmetinin proje ile ilgili resm yaynlar, GAPn blgedeki toplumsal ve kltrel yapy arpc bir ekilde deitirmeye niyet etmi olduunu aka ifade etmektedir. Bu niyet uzun zamandan beri vardr. rnein, zamann Cumhurbakan Turgut zal tarafndan zamann Babakan Sleyman Demirele gnderilen ve 1993 ylnda basna szan bir notta Gneydounun nasl ele alnacana ilikin neriler sralanmaktayd. zal, en alkantl yrelerin boaltlmasn, ana yollarn gnn 24 saati silahl gzetim altnda tutulmasn, 40 ile 50 bin kiilik etkin bir zel gcn terristleri izleyip, onlara saldrmasn, Batda nceden belirlenmi yerleim yerlerine toplumun btn katmanlarn ierecek planl ve dengeli bir g provakasyonunun gerekletirilmesini nermekteydi. stelik ayn zamanda, o sralarda Trk devleti ile kyasya bir silahl atma iinde olan PKKy desteklemekten alkoymak iin, blgede kalacak olanlarn madd hayat artlarnn iyiletirilmesini de nermekteydi. Birbirinden farkl ama ayn zamanda birbirine parelel olan bu yaklamlar lisu ve GAPta aka ifadesini bulmakta idi. Her ne kadar bu rapor Krtlerin durumuna teetsel olarak deinse de, Krtlerin maruz kald bask, bu rapordaki bulgular asndan gz ard edilmeyecek bir arka plan sunmaktadr. Blgede mterek nehirlerin kullanm konusunda atma potansiyeli olduka yksektir. Bylesi bir atmadan kanlabilinmesinde, blgenin gelecekteki su

4

politikalarnn oluturulmasna geimleri blgedeki nehirlere bal olanlarn btnyle katlmnn salanmas hayat bir nem tamaktadr. Dicle ve Frat gibi iki en byk nehir, younlukla Krt olan blgelerden doduu iin, bylesi bir karar srecine Krtlerin aktif katlm da ayn ekilde hayat nem tar. Bu adan, 2 Austos 2002deki uyum yasalar reformlarnn otonom Krt temsiline ne lde yer vereceini izlemek ilgin olacaktr. Grld kadaryla, bu reformlar lm cezasn kaldrmakta, aalamama niyeti olmakszn devletin eletirilmesine, aznlk dillerinin retilmesine ve bu dillerde yayn yaplmasna izin vermektedir. te yandan, bu reformlar, Trk hkmetinin devletin blnmez btnlne olan inancna geni bir hareket alan sunmaya devam etmektedir. Uyum yasalarnn Trk Devletinin kendi aznlklarna kar yeni bir yaklamn m yoksa Trkiyenin Avrupa Topluluuna katlmn kolaylatracak sregelen ve esasnda kozmetik nitelikteki bir dizi deiikliin bir parasn m sunmakta olduunu bekleyip grmek gerekmektedir. Sadece, Krtler gibi lisu Baraj benzeri byk alt yap projelerinden etkilenecek olan yerel camialarla deil ama ayn zamanda bunlardan etkilenecek alt havzada kalan lkelerle istiare ve mzakereler yapma konusunda istekliliin art, beyan edilen yeni yaklamn bir gstergesi olacaktr.

Kerim Yldz Genel Direktr Haziran 2002

5

Onlara, suyun aralarnda paylatrldn haber ver. Her biri kendi ime srasnda gelsin. Kuran, Kamer Sresi, 28nci Ayet Ne Suriye ne de Irak, Trkiyenin sular stnde, Ankarann onlarn petrol stnde sahip olduundan daha fazla bir hak iddiasnda bulunabilirler. Bu bir hkmranlk meselesidir. stediimizi yapma hakkna sahibiz. Su kaynaklar Trkiyenin, petrol kaynaklar da onlarndr. Onlarn petrol kaynaklarn paylaalm ama onlar bizim su kaynaklarmz paylaamaz demiyoruz ki. Sleyman Demirel, Trkiye Babakan, 1992.1 ster sosyal, ister ekonomik, ister teknik olsun, hi bir gelime yeterli ve uygun su mevcudiyeti olmadka salanamaz. Toplumlarn ve devletlerin yaama ve gelimelerinin bu elzem unsuru srekli ve eite kullanlmadka, byk lekli sularn snrlar ap paylald blgelerde uzun sreli istikrr salamak mmkn olmaz. Havza apnda ibirlii bir zorunluluktur. Fiona Curtin, Uluslararas Yeil Ha, 2000.2 Suriye ile atma istemiyoruz ve PKK mensuplarnn lke dna atlmasnda amn oynad rol takdir ediyoruz, ancak Frat havzas Trkiyenin gelecekteki ekonomik kalknmas iin ok nemlidir... Altyap almalarnn hemen hemen %50sini tamamlam bulunuyoruz ve bu arada almalarmz sonu aamasna gelmi durumdadr ve bu projenin kanlmazlnn kabul ve sularn rasyonel kullanm konusundaki grmelere katlma armz Suriyeyi de kapsyacaktr. Biz adilce ve cmertce anlamaya hazrz, ancak, dier Trk nehirleri gibi Frat esasnda Trk halknn karlarna hizmet etmekte kullanlacandan sularn paylam eit olmayacaktr. Mesut Ylmaz, Babakan Yardmcs, ubat 2001.3

Aktaran: M. Dolatyar ve S.Gray, Water Politics in the Middle East: A Context for Conflict or CoOperation?, Macmillan Press, Londra, 2000, s.148. F. Curtin, Transboundary Impacts of Dams: Conflict Prevention Strategies aktaran P. Millington, River Basin Management: Its Role in Major Water Infrastructure Projects, Thematic Review V.3 s.112. Bu alma Dnya Barajlar Komisyonu (World Commission on Dams) iin yaplmtr. www.dams.org internet sitesinden temin edilebilir.3 2

1

Syria, Turkey and the water tension, Asharg Al-Awsat, 13 ubat 2001.

6

BRNC BLM TARHE VE ALIMA ALANIGneydou Anadolu Dicle Nehri zerinde yapm ngrlen lisu Barajnn evre ve insan haklar zerindeki etkilerinden endie duyan bireyler ve bir grup kurulu 2000 yl Nisan aynda, lisu Baraj Kampanyasn kurdular. Eer baraj yaplsayd, feci sonularn ortaya kmasna yol aabilirdi. ok geni bir alann sular altnda kalmas, zellikle 183 ky ve mezrann4 ve ululararas arkeolojik nemi olan tarih Hasankeyf kentinin sulara gmlmesi sz konusuydu. Btn bu devesa etkilere ramen, Trk hkmeti etkilenen halkla ya da onlarn temsilcileri ile grmek, uluslararas kabul grm standartlar yanstan yeniden yerleim plan hazrlamak ve barajn evre etkilerinin tatmin edici bir deerlendirmesini yapma konularnda baarzla uram bulunmaktadr.5 lisu Barajnn yalnz bana tek bir proje olmamas bir baka endie konusudur. Ksaca GAP olarak bilinen ve iddial bir proje olan Gneydou Anadolu Projesinin bir parasdr. Frat havzasnda yedi, Dicle havzasnda alt byk sulama projesinin gelitirilmesi GAP Projesi erevesinde planlanm olup, tamamlandnda elektrik retiminin yan sra 74.000 metre karelik bir alan kapsayacak ve 1.7 milyon hektarlk bir alan sulayacaktr. (Baknz: ereve: Planlanm ve Tamamlanm Barajlar ) lisu Baraj Kampanyasnn zellikle kayglandran lisu Baraj, Devlet Su leri (DS) iin bir Avrupa ve ABD irketleri konsorsiyomu tarafndan ina edilecek olup, bu konsorsiyomdaki irketler ayr ayr kendi hkmetlerinin ihracat kredi kurulularndan (KKlardan) proje iin finansal destek arayna girmilerdir. lgili lkelerdeki kamouoyu, sivil toplum rgtleri (ST) ve parlamenterlerin basks sonucu, ihracat kredi kurulular kredilerin karlmasndan nce drt artn yerine getirilmesini talep etmilerdir. Bu artlarn ikisi yetkin bir yeniden yerleim plannn hazrlanmas, Hasankeyfin korunmas konusuyla, dier iki art zellikle alt havzada yer alan ikiKudat, A., lisu Dams Resetlement Action Pln (RAP): Achieving International Best Practice - lisu Baraj Yeniden Yerleim Eylem Pln (YYEM) : Uluslararas En iyi Uygulamay Baarmak. Bu alma, yaynlanmam olup, hracaat Kredileri Acentalarna datlmtr, 16 Austos 2000. Eer u Nehir Bir Dolmakalem olsayd: lisu Baraj, lisu Baraj Kampanyas KHP, Kedeki Ev, Dnya Ekonomisi Ekoloji ve Kalknma, Pasifik evre Aratrma Kurulular temsilcilerinden oluan Gerekleri Aratrma Heyetinin 9-16 Ekim 2000deki blgeye yaptklar ziyaret sonras yaynlanan Sonu Raporu.5 4

7

devletin, Suriye ve Irakn, karlaryla balantldr. Bu artlardan biri, Trk hkmetinin baraj st havzasndaki su ileme tesislerinin su kalitesini koruyacak nitelikte olmasn salamasdr. Dier art ise, Trk hkmetinin, alt havzada yeterli ve uygun su aknn srekli olarak salanacann garantisini vermesidir. Son iki art, baraj yapmnn, bir yanda Trkiyenin, dier yanda Suriye ve Irakn yer ald suyla ilgili blgesel bir atmaya yol aabilecei konusundaki beklentinin alarm zillerini almaktayd. Trkiye bu olasln varln, lisu Barajnn alt havzada olumsuz etkileri olmayacan ileri srerek reddetmekteydi. Endie vericidir ki, lisu Baraj Kampanyas tarafndan grevlendirilen bir uzman bu olasln gerekleecei sonucuna vard.6 Friends of the Earth (Yeryznn Dostlar), 2000 Nisannda, nde gelen uluslararas hukuk uzmanlarndan, lisu Baraj ile ilgili olarak, Trkiyenin althavza devletleri ile istiarede bulunma grevi balamnda uluslararas hukuktan doan ykmllklerinin neler olduuna dair gr ald. Ortak akarsular zerindeki projeler konusunda akarsularn getii dier devletlere bildirimde bulunma grevi, ayrca, Dnya Bankas finansmannn da bir artlarndan biridir.7 Trkiyenin baraj yapm programnn alt havzadaki etkilerini ve Trkiyenin Suriye ve Irakla ne lde zl istiarelerde bulunmu olduu konusundaki bilgi ktln dikakate alarak, lisu Baraj Kampanyas Suriye ve Iraka aada belirtilen hususlar aratrmak zere bir Gerekleri Aratrma Heyeti yollamaya karar verdi: 1. Trkiyedeki barajlara ve genelde Trkiyeye- yaplan uluslararas finansal destein blgedeki su politikalarn ne lde istikrarszlatrdn deerlendirmek. 2. Bildirim, istiare ve mzakerelerde bulunma asndan Trkiye ne lde uluslararas hukuka riayet etmektedir. 3. a) Trkiyede halihazrda yaplm olan ve yaplmas planlanan barajlarn alt havzada su ak miktar zerindeki bilinen etkilerini, b) st havzadaki sulama ve sanayinin alt havzadaki su kalitesine etkilerini, ve c) halihazrda yaplm olan ve yaplmas planlanan barajlarn alt havzada tarm, kamu sal ve evre zerindeki etkilerini incelemek.A Review of the Hydrologic and Geomorphic mpacts of the Proposed lisu Dam, Kedeki Ev (The Corner House) iin hidroloji konusunda danmanlk yapan Philip Williams and Associates Ltd. tarafndan hazrlanmtr, 31 Austos 2001.7 6

Operational Policy 7.50, Projects on nternational Waterways.

8

4. Frat ve Diclenin gelecekteki ortak kullanmna ilikin olarak bu akarsularn getii lke hkmetlerinin tavr hakknda daha fazla bilgi edinmek. Suriye ve Irak 29 Ocak ve 4 ubat 2002 tarihleri arasnda ziyaret eden Heyet, Dileri ve evre konularndaki yetkilileri de dahil bu lkelerin su ileri ile ilgili hkmet temsilcileri ile dorudan doruya grmeler yapt. Tekrar tekrar yaplan ricalara ramen, Trkiye Dileri Bakanl, Heyet ile grmeyi reddetti. Etkilenen insanlarn karar srecine katlm, evre etkilerinin deerlendirilmesi ve yeniden yerleim gibi evre ve insan haklar konularnda bu devletin kalknma projelerinin uluslararas standartlara ne lde uyduunu incelemek bu zel Heyetin amac deildi. Bu sorunlar, lisu Baraj Kampanyasnn nclk ettii, daha nceki bir baka gerekleri aratrma Heyeti Trkiye8 balamnda gndemine almt ve gelecekte Suriye ve Irak balamnda gndeme alnmas sz konusu olabilir. Herhalde batan vurgulamakta fayda var: lisu Baraj Kampanyas (BK), Trkiyenin kalknmasna kar olmad gibi, Suriye ve Irakn kalknmasna da kar deildir. Tam tersine, BK, blgedeki btn halklarn dier haklarnn yan sra kendi kaderlerini tayin hakk9 ve kalknma hakkndan10 kaynaklanan, kalknma arayn kuvvetle desteklemektedir. Ancak, BK ayrca, kalknma projelerinin, evre standartlar, insan haklar ve ortak su yollar ile ilgili uluslararas hukuk kurallar da dahil uluslararas hukuka uygun olarak planlanmasn talep eder.

lisu Baraj:Bir nsan Haklar Facias n Edilirken, KHP, Londra, Kasm 1999 ve Eer u Nehir Bir Dolmakalem olsayd: lisu Baraj, lisu Baraj Kampanyas KHP, Kedeki Ev, Dnya Ekonomisi Ekoloji ve Kalknma, Pasifik evre Aratrma Kurulular temsilcilerinden oluan Gerekleri Aratrma Heyetinin 9-16 Ekim 2000deki blgeye yaptklar ziyaret sonras yaynlanan Sonu Raporu. Bu hak, Uluslararas Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi ile Uluslararas Kii Haklar ve Politik Haklar Szlemesinin 1.2 nolu ortak maddelerinde yle ifade edilmitir: Tm halklar, karlkl yarar ilkesine dayal uluslararas ekonomik ibirlii ve uluslararas hukuktan dogan herhangi bir ykmll zedelemeksizin kendi doal zenginlik ve kaynaklarn, kendi amalar iin zgrce kullanabilir. Bir halk, hibir koulda kendi geim kaynaklarndan yoksun braklamaz. 4 Aralk 1986 tarih ve 41/128 sayl karar ile Genel Kurul, BM Kalknma Hakk Deklarasyonunu benimsemitir.10

8

9

9

KNC BLM TARTIMALI SULAR: FIRAT VE DCLEByk barajlar ncesi dnemde, kimse bir nehrin saniyede 1.000m hzla akan suyunun tamamyle durmasnn mmkn olabileceini dnemezdi. Dr. Abdul Aziz Al-Masri, Suriye Uluslararas Su Brosu Bakan, 200211 BARAJLAR VE ANLAMAZLIKLAR Son 50 ylda akarsularn kontrol ve ynetimi konusunda insan topluluklarnn ve zellikle de ulusal devletlerin- etkinliinin arpc lde arttna tank olunmutur. Yap mhendislii ve beton teknolojisindeki gelimeler daha nceki kuaklarda imknsz olan byklk ve aptaki baraj yapmlarnn ve su evrim projelerinin gerekletirilmesini olas klmtr. Uluslararas Byk Barajlar Komisyonuna gre, 40.000 civarnda byk baraj dnya nehirlerinin zerinde ykselmi bulunmaktadr. Bunlarn 5.000 tanesi hari dierlerinin hepsi 1950 ylndan bu yana yaplmtr.12 Her ne kadar su gelitirme projeleri insan refahn arttrrsa da, byk barajlarn bugne kadarki sicili genelde kt olup, derin sosyal ve evre etkileri yaratmlardr. Hi de artc olmayan ekilde yeni baraj projelerine kar popler direnilerde art meydana gelmitir. Bu diren, bu alandaki i sahiplerinin, brokratlarn ve politikaclarn bu barajlarn gelecekte oynayabilecei rol yeniden deerlendirmelerinde etken olacaktr. 2000 yl Kasm aynda, hidro endstrisi ile ilgili olarak yeni bir ynergenin hazrlanmas grevi verilen ve uluslararas bir kurum olan Dnya Barajlar Komisyonu13, barajlar toplum kalknmasna nemli katklar yapmaktadr ve barajlardan elde edilen yararlarlar dikkate deer olmakla birlikte, ok fazla saydaki olayda kabul edilemezSuriye Sulama Bakanl, Uluslararas Su Brosu Bakan Dr. Abdul Aziz Al-Masri ile 30 Ocak 2002 tarihinde amda yaplan grme..12 11

Baknz: P. McCully, Silenced River: The Ecology and Poliitics of Large Dams, Zed Books, Londra, 1996,s.3. Dnya Barajlar Komisyonu (WCD), Dnya Bankas ve Dnya Koruma Birlii tarafndan byk barajlarla ilgili yerel ve uluslararas tartmalarn younlamas zerine Mays 1998de kurulmutur.

13

10

ve pek sk olarak da bu yararlar garantilemek iin, zellikle de toplumsal ve evresel balamda, g ettirilen halk, baraj alt havzasndaki toplumlar, vergi deyenler ve doal evre tarafndan gereksiz bir bedel denmitir sonucuna varmtr. 14 lke iinde ya da lkeler arasnda su ile ilgili atmalar kztrma konusunda barajlarn ve su evrim projelerinin oynamakta olduu rol ya da byle bir rol oynama tehdidini iinde barndryor olmas Dnya Barajlar Komisyonu tarafndan zellikle dile getirilen bir kaygudur. Dnya Barajlar Komisyonunun da belirttii gibi, Barajlar akarsularda ve doal kaynaklarda kkl deiimler yaratmakta, blgesel ya da ulusal seviyede ortaya kan yeniden dzenlemelerle, onlar ounlukla evresinde yaayan yerel kullanclarn kullanmndan alp yeni bir grup kullancnn hizmetine sunmaktadr.15 ok aktr ki, byk lekte bir suyun birikmesini salayarak, barajlar toplumdaki bir grubun su kaynaklar zerinde dier bir grubun zararna olarak kontrol kurmasna olanak vermektedir. Dnya Barajlar Komisyonunun belirttii gibi, bu durumlarda ounlukla, geimlerini iftilikten salayanlar, yerli gruplar, kadnlar ve etnik aznlklar kaybedenler olmakta16 ve bu insanlarn topraklarna ve sularna en dk seviyede tazminat denerek el konulmakta;17 te yandan bundan yararlananlar, toplumun daha zengin katmanlar ve byk bir ounlukla da ticar iftilikle uraanlar ve sanayiciler olmaktadr. Bu sre baraj yapmndan hemen ilk etapta dorudan etkilenenlerle snrl kalmamaktadr. Uzun vadede, byk su gelitirme projelerinin derin ve uzun vadeli etkilerinin bir ksmyla boumak ounlukla alt havzada yaayanlara ki bu da ounlukla baka bir lke olmaktadr- dmektedir. Dnya Barajlar Komisyonu bu sorunun gzden katn kabullenmektedir.18 Su taknlarna bal tarmclnn durmas; su taknlar, ekili ve ak modelinde deiikler; balk kmelenmesinin14

Dnya Barajlar Komisyonu ( WCD), Dams and Development: A new framework for decisionmaking Earthscan, Londra, 2000, sayfa xxviii. a.g.e. sayfa xxvii.

15 16

a.g.e. s.124. WCD, bu gruplar genellikle toplumun en yoksul katmanlarndan olup, bunlarn reservuar mahallinden g ettirilenler ya da geleneksel geim kaynaklarn kaybedenler iindeki oranlar toplum iindeki oranlarndan daha yksektir. demektektedir. rnein baknz: P.McCully, Silenced River: The Ecology and Poliitics of Large Dams, Zed Books, Londra, 1996; M. Colchester, Dams, Indigenous People and Ethnic Minorities WCD Thematic Review 1.2 , www.dams.org web adresinden temin edilebilir. Alt-havza etkileri byk barajlarla ilgili sadece deerlendirilmemi ve cevaplanmam sorunlar arasnda yer almakla kalmaz, ayrca, su rejimindeki deiimle balantl etkilerin nem ve yaygnln da gze batrr.18 17

11

tkenii; suyun getirip biriktirdii kum ve amurun azalmas ve su kalitesinde bozuluma sz konusu etkiler arasndadr.19 rnein, sulama iin baraj yapldnda, hatr saylr lekte kullanlan su topran sulanmasndan sonra nehre geri dnmedii iin alt-havza su ak istisnasz azalmaktadr. Dahas, dnen sular, topraktan szlp alnan tuzlar, 20 bcek zehirleri ve gbrelerle youn bir ekilde kirlenmekte, bu da, alt havzaya gelen suyun kalitesinin cidd lde bozulmasna yol amaktadr. lveten, st-havza sulamas ya da hidroelektrik retimi amacyla baraj ynetiminin alt havzaya su ak zamanlamasn cidd olarak kesintilere uratmakta ve bu da alt havzadaki iftilerinin beklenen taknlarla kendi tarmsal ihtiyalarn denkletirmelerini zorlatrmaktadr. Bunun sonucunda, alt havzada yaayanlar, sadece tarmsal sezonlarn21 kilit dnemlerinde gerekli sudan mahrum kalm olmamakta ama ayn zamanda, kirlenmenin sonucu ortaya kan zararl salk etmenlerinden dolay da madur olmaktadrlar.22 Nehir sularnn birden fazla devlet tarafndan paylald yerlerde, ayrca, nemli bir zaman dilimi boyunca su akn azaltarak veya hatta tamamen keserek-, baraj araclyla, su, st havzadaki devlet tarafndan kasten bir politik ara olarak kullanlabilir.

19 20

Dipnot 2de ad geen alma, s.113

Sulama toprak ve kayalardan doal minerallerin szlp alnmasna yol amaktadr. Topran suyunun uygunca artlmad yerlerde, bu tuzlar yzeye kmakta ve tarlalar ekilemez hale getirmektedir. Bylesine tuzlanmay engellemek iin, yksek oranda erimemi tuz ihtiva eden sulama sularnn geri dn srasnda bu atklardan arndrlmasn temin edecek uygun artma cihazlarnn kurulmas hayat nemdedir. Topraktan alnan sularn nehre aktld yerlerde, tuzlar birikmekte ve tuzlanma seviyesi ykselmektedir. ok sayda olayda, -ABDde Colorado Nehri, Avusturalyada Murray Nehri rneklerinde olduu gibi- sulama sularnn nehre boaltlmas zamanla bu sular iilmeye elverisiz hale getirmitir. rnein Nijeryada, Kainji 44.000 kiiyi dorudan doruya yerinden yurdundan etmi ama ayrca daha nceden hayvanlarn otlatp, yllk su taknlarnda suladklar topraklarnda rn yetitiren alt havzadaki yzbinlercesini de olumsuz etkilerle madur etmitir. Senegal Nehri zerindeki Manantali Baraj olaynda, resarvuarda toplanan btn sular ncelikle yerel topraklarn sulanmasnda kullanmtr. 4 yl boyunca alt havzaya hi su braklmamtr. Dnya Barajlar Komisyonuna gre, 500.000 ile 800.000 insan kendileri iin ksmen ya da tamamen hayatta kalma arac olan su taknlar ovalarnn retiminden yararlanma olanaklarn kaybetmekten dolay madur olmulardr. Baknz: Dnya Barajlar Komisyonu WCD, Dams and Development: A new framework for decision-making Earthscan, Londra, 2000, s.113 ve ayrca baknz: Resolve Inc et al., Participation, Negotiation and Conflict Management in Large Dam Projects Thematic Review V.5 Bu alma Dnya Barajlar Komisyonu (World Commission on Dams) iin yaplmtr. www.dams.org internet sitesinden temin edilebilir.22 21

12

SU KITLIININ EKONOM POLT Su ile ilgili anlamazlklar yeni olmad gibi23 (ilk yazl kaytlardan bir tanesi sulama barajndan kaynaklanan su ile ilgili anlamazla atfta bulunmaktadr), kanlamaz da deildir. Tersine, kyda devletler, tarihte, baka sorunlardan dolay anlamazlklar ortaya ktnda bile, su hayat iin son derece elzem olduundan, savamak yerine uzlama yolunu semilerdir.24 Gerekten de, tarih kaytlar suyun mutlak bir ekilde atmadan ok ibirilii iin katalizr rol oynadn gstermektedir. ster yerel seviye de ister uluslararas boyutta olsun, toplumlarn byk bir ounluu, ortak su kaynaklarnn genel yarar iin ibirlii halinde ynetilmesine ynelik gizli (ounlukla yazl olmayan) kurallar gelitirme arayanda baarl olmulardr.25 Su ile ilgili anlamazlklarn kt yerde, suyun ne kadar eit datldna bakmakszn, yerel su kaynaklarnn yerel ihtiyalar karlamakta yetersiz kalmas anlamnda, bu anlamazlklarn kk nadiren tam bir arz ktlna dayanr. Yerel olarak su mevcudiyeti gerekten snrl olabilir, ama ktlk ya da gelecekte ktlk olmas korkusu- daha ok eit olmayan g ilikilerinin rndr ve sosyal ieriklidir. 26 Avrupa Komisyonu eski bilimsel danman Ricardo Petrellann belirttii gibi, Ktlk zerinde temellenen fikirler bize gerein yalnzca yarsn sunmaktadr. Baka analizler hakl olarak etnik rekabet, rklk ve yabanc dmanl, her trden milliyeilik,

Ricardo Petrellann belirttii gibi, belki de, ngilizcedeki rival (rakip) ile rivalry (rekabet) szckleri, Latincede rmak ya da akarsu anlamna gelen rivus kelimesinden tremitir. Baknz: R.Petrella, The Water Manifesto: Arguments for a World Water Contract, Zed Books, Londra, 2001, s.35. A.Wolf, Development and Transboundary Waters: Obstacles and Opportunities, aktaran P. Millington, River Basin Management: Its Role in Major Water Infrastructure Projects, Thematic Review V.3 s.135. Bu alma Dnya Barajlar Komisyonu (World Commission on Dams) iin yaplmtr. www.dams.org adresindeki internet sitesinden temin edilebilir. Yerel seviyede, rnein, sulama tarmna baml bir ok topluluk, su kullanmnda be aa be yukar bir eitlik salayan ortak mlkiyet sistemi gelitirmilerdir. Bylesi ortak mlkiyet sistemleri byk ounlukla Gney lkelerinde yaygnsa da, sanayilemi Kuzey lkelerinde de grlmektedir. Bir ABD rnei iin baknz: W.Blomquist, Dividing the Waters: Governing Groundwater in Sourhern California ICS Press, San Fransizco, 1992. 1997de, Uluslararas Yeil Ha, WMO/UNESCO tarfndan kamuoyunu bilinlendirmek iin The Worlds Water: s There Enough? Dnyann Suyu: Yeterli mi? balkl bir belgenin yaynlandn bildirmekteydi. ok sayda bilimsel tahmine gre tamamen miktar asndan yaplan lmler nda varolan snrl kresel su stoklar bile herkes iin yeterli tatl su sunabilmekte. Dolaysyla, kresel miktar sorununun tesinde,konu, kullanm ve kalite sorunudur. Bu adan, biz yukardaki soruyu Dnyann Suyu: Kullanm ve kalite nasl salanabilir? olarak yeni bir ifade ile sunabiliriz. (Baknz: P. Samon & B.Charrier, International Freshwater Conflict: Issues and Prevention Strategies, Green Cross International, Nisan 1997, http://www.gci.ch/GreenCrossPrograms/waterrss/gcwater/study.html26 25 24

23

13

blgesel politik mcadeleler, ekonomik ve kltrel hegemonya gibi etmenlerin de altn izmektedirler.27 Aslnda, su anlamazl, ounlukla bir atma nedeni deil, zaten var olan bir gerginlii azdran ve sre ierisinde yeni gerginlikler yaratan bir atmann sonucudur.28 Yerel seviyede bile bylesi anlamazlklar hzla iddete dnebilmektedir.29 Ancak, devletler iin iine girdii yerde silahl atmalarn ortal yangn yerine evirme riski byk lde byr. Gerekten de, ortak akarsulardan su kullanan devletler arasnda sava kma olaslnn son yirmi ylda artan lde uluslararas endie konusu olduu gzlemlenmektedir. Dnyadaki 261 ortak uluslararas akarsu havzasndan ounda devletler arasnda suyun paylatrlmas ile ilgili anlamalar yaplm deildir.30 Baz olaylarda, dorudan atmalara dnmemise de, su anlamazl halihazrda ikincil derecede vahim gerginliklere31 yol amaktadr. Yakn zamanlardaki Dicle ve Frat sorunu bu balamda bir sorundur. Bu durumlarda sorun, komu devletlerle snrl kalmamakta, ayn snr paylamayan uluslar arasnda bile kendilerinin su kullanmn etkileme olaslndan dolay su gelitirme projeleri hakknda karlkl sert sz dellolar ortaya kmaktadr. Nil zerinde yaplmas planlanan barajlarla ilgili olarak sava tehditlerine varan Msr ile Etopya arasndaki anlamazlk bu balamda bir sorundur.32

27 28

Dipnot 23de ad geen alma, s.43

Arap-srail atmas bu balamda bir sorundur. atmann birincil nedeni Filistin topraklarnn hukuk d igalidir. Fakat, Stephan Libiszewski sorunu suyun ktlna balar. (Baknz: S. Libiszewski, Water Disputes n the Jordan Basn Region and their Role in the Resolution of the Arab-Israeli Conflict ENCOP Occasional paper No.13, Center for Security Policiy and Conflict Research/Swiss Peace Foundation, Zurich/Berne, August 1995. nternet versiyonu: http://www.fsk.ethz.ch/encop/13/en13.htm) rnein, Hindistanda, su kullanm anlamazl Cauvery Nehri boyunca iddet ve lmlere yol aarken, Kaliforniyada iftiler Los Angelese su tayan boru hattn havaya uurmulardr. Su ile ilikili atmalara ve snr aan sularn kullanmyla ilgili anlamalara ait veriler Oregon niversitesi Jeolojikal Bilimler Blm tarafndan kayt edilmekte olup, http://terra.geo.orst.edu/users/tfdd web adresindenden temin edilebilinir. Daha fazla bilgi iin baknz: A Wolf, The Transboundary Freshwater Disputes Database Project, Water International, International Water Resources Association, Haziran 1999 ve ayrca baknz: Dipnot 24te ad geen alma s.135 Dnya Barajlar Komisyonu ( WCD), Dams and Development: A new framework for decisionmaking Earthscan, Londra, 2000, s.251. Oregon niversitesinden A. Wolf, son 50 ylda suyla ilgili 37si iddet kullanmna dnen 507 anlamazlk kaydetmitir. Mamafih, vahim anlamazlklarn byk bir ounluunun i birlii ile sonulandrldn belirten Wolf, ayn 50 yllk dnemde 157 anlamann imzalandna ya da grldne iaret eder. Baknz: A.Wolf, Transboundary Waters Sharing Benefits : Lessons Learned Thematic Background Paper s.3.32 31 30 29

Dipnot 24te ad geen alma s.135

14

Su ile ilgili atmann nasl aa kaca su kaynaklarn kullanan taraflarn g dengelerine nemli lde baldr. Dnya Barajlar Komisyonunun u hususu srarla savunmaktadr: Snr aan akarsularla ilgili atmalar, genellikle kyda devlet ya da eyaletlerden birinin kendi otoritesini dierlerine dayatacak etkinlikte olduu g dengesizliklerinin rn olarak ortaya kar. Genellikle, st havzada yer alan devlet su kaynan kontrol etmekte olduu iin daha etkin bir konumdadr, ancak blgesel g dengesizlikleri de alt havzadaki devletlerin st havzada yer alan devletlere etkinliini dayatmasn mmkn klabilmektedir. Benzer atmalar, ayn devlet snrlar iinde akarsunun i politik hudutlar ap gittii durumlarda da ortaya kabilmektedir.33 Bu adan, btn bir su havzasnn tek bir tarafca kontroln mmkn kld iin byk barajlar atma zeminini ok nemli lde geniletmitir. Dnya Barajlar Komisyonu (WCD) danman Fiona Curtinin de belirttii gibi Komu devletler arasnda atmaya ar boyutunda deiime neden olacak lde akarsular yeniden ynlendirme, depolama veya baka ekillerde ak zelliklerini tersine evirmeyi, devletler, sadece barajlar araclyla yapabilir.. Gerekten de, Curtinin bak asna gre, akarsular barajlarla kontrol altna almak, gnmz dnyasnda, ktlk ve su kalitesi sorunlar da dahil suyla balantl atmalarn tek bana en nemli nedeni durumundadr. F.Curtin devamla der ki: Barajlar catmann dorudan doruya nedeni olarak gsterme konusundaki isteksizlik barajlarn tartmal doasnn bir baka sonucudur. En gze batc ve ykc rnek olan barajlar gibi dorudan doruya insan yapm inaatlar ne srmektense, su ktl, su basknlar, kirlenme vb. olaylar atmann nedeni olarak ne srmek daha kolaydr. Ancak, eer ortak anlatmlarla dile getirilen suyla balantl her hangi bir atma ya da muhtemel atma incelenecek olursa, sorunun pf noktasnn baraj ya da barajlar olduu grlr.34 DCLE VE FIRAT ZERNDEK BARAJLAR VE ANLAMAZLIKLAR Dicle ve Frat havzalar (aadaki ereveye baknz) sorununda, bu akarsularn getii Trkiye, Suriye ve Iraq arasndaki anlamazlklarn kzmasnda barajlarn rol oynad aktr. Bu lke de tarm ve gelecekteki kalknmalar asndan Frat ve DicleninDnya Barajlar Komisyonu ( WCD), Dams and Development: A new framework for decisionmaking Earthscan, Londra, 2000, s.251. Ayrca baknz: A. Turton, F.Curtis, R.Iyer, E. Mosart ve A. Wolf, Part 2- Transboundary River Basin: Proposed Principles and Discussion Paper Aktaran P. Millington , River Basin Management: Its Role in Major Water Infrastructure Projects, Thematic Review V.3 Bu alma Dnya Barajlar Komisyonu (World Commission on Dams) iin yaplmtr. www.dams.org adresindeki internet sitesinden temin edilebilir.34 33

Dipnot 2de ad geen alma, s.113

15

sularna gereksinim duymaktadrlar. Bu iki akarsu zerindeki dikkate deer lde byk barajlar ve sulama almalar ile ilgili mhendislik projelerinin gelitirilmesinin bu lkeler arasndaki gerginliin kayna olmas artc deildir. Her ne kadar dorudan doruya iddete bavurulmasndan kanlm ise de, her yeni baraj yapmnda ya da yapm nerildiinde husumet artmaktadr. Son olayda, bu husumet, taraflar asker birliklerin harekete geirildii sava eiine getirmi olup, var olan barajlar bombalama tehdidi yaplmtr. Alt havzadaki son devlet olan Irak, Frat zerinde nce 1914te Hindiya ve ikinci olarak da 1950lerde at-Ramadi barajlarn yaparak ilk baraj yapan devlet olmutur.35 Her ne kadar Trkiye ve Suriye 1950li yllarn ortasnda bu iki akarsunun gelitirilmesi iin fizibilite almalarna balamlarsa da, 36 1966da, Suriye Frat zerinde daha sonra alThawrah (Devrim) diye isimlendirdii Tabqa Barajnn ve Trkiye de Frat zerinde Keban Barajnn yapmna balyana kadar bu iki lke de herhangi bir byk ina almas yapmamtr. Her iki baraj da uluslararas byk tartmalarn ateleyicileri olmutur. Keban Baraj yapmnn balamas zerine Suriyenin Trkiyeyi protesto ederken, Tabqa Barajnn tamamlanmas, 1974 ve ikinci kez 197537 ylnda, Irakn Suriyeyi savala tehdit etmesine, Suriye ve Irakn asker birliklerini harekete geirip karlkl olarak snrda ynak yapmalarna yol amtr.38 Sovyetler Birlii ve Suud Arabistann arabulucuklar sonucu Suriyenin barajdan daha ok su salmay kabul etmesi zerine krizin giderilmesi mmkn olmutur. Bunu mteakip, Suriye ile Irak arasnda, Fratn Trkiye-Suriye snr getikten sonraki sularnn %58ini Irakn almasn ngren bir antlama imzalanmtr. Her iki lke arasndaki gerginlii ok byk lde azaltan bu antlama, Suriye hkmet kaynaklarnca iki lke arasnda su ile ilgili ibirlii dnemi39 olarak tanmlanan dnemi balatmtr.

J.A. Allan, The Middle East Water Question: Hydropolitics and the Global Economy, I.B.Taurus, Londra, 2000, s.72 lisu ve daha sonra GAP Projesinin paralar olan dier barajlarla ilgili planlar ilk olarak 1950lerde tartlmtr. Ayn dnemde, Suriyenin Frat alannda Rus mhendislerin hidro-elektrik gelitirme almalarna tank olunmutur. Baknz: J.A.Allann Dipnot 35te ad geen almas, s.72; Eer u Nehir Bir Dolmakalem olsayd: lisu Baraj s.34. ve, D. Altinbilek, D., "The Ilisu Dam Project" in Turkish Embassy, Water Development in Southeastern Anatolia: Essays on the Ilisu Dam and GAP", Lodon, 2000, p.31.37 38 39 36

35

Dipnot 23de ad geen alma, s.45 Dipnot 35te ad geen alma, s.73 Suriye Dileri Bakan Yardmcs Waleed Muallim ile 31 Ocak 2002 tarihinde yaplan grme..

16

EREVE FIRAT VE DCLE HAVZALARI Frat Nehri, Kebana varmadan nce bir nehir olarak ekillenene kadar Kuzey Dou Anadoludaki dalardan doan ok sayda yan kollardan kaynaklanr. Kebandan sonra gneye doru akar ve Jarablusta Suriye snrn geer. AlQaemde Iraka girmeden nce Suriye iinde Sajur ve Balikh nehirleri ile birleir. Sonunda Irakn gneyinde Dicle ile birleerek, Al-Faw yaknlarnda Basra Krfezine dklen attl-Arab Nehrini oluturur. Fratn uzunluu ve ne kadarnn bu kyda lkeler iinde olduu tartma konusudur. En yakn tarihteki rakamlar Irak hkmeti tarafndan verilmi olup, buna gre, 2.940 km uzunluundaki nehrin olan %40lk blm Trkiye, %20,5luk blm Suriye ve %39,5luk blm de Irak iindedir. Her ne kadar akalama (drenaj) alann te ikiden fazlas Trkiye dnda ise de, nehrin sularnn %93 Trkiyeden domaktadr. Ancak bazlarna gre bu oran %88, bazlarna gre ise %98tir.- Fratn akalama alann 44.000 km olduu genellikle kabul edilmektedir. Ancak, nehir boylu boyunca her bir lkeden akp getii iin, her bir devletin havzadaki pay ile ilgili ateli tartmalar yaplmaktadr. Baz yetkililer Trkiyenin %28, Suriyenin %17, Irakn %40 ve Suud Arabistann %15 pay olduunu ileri srmektedirler. Bakalar ise nehrin her bir lkedeki uzunluklarna gre belirlenmi paylardan sz etmektediler. (Yukardaki blme baknz.) Frat gibi, 1.840 km uzunluundaki Dicle de, Trkiye, Suriye ve Iraktan geer. Trkiyede gneydou boyunca yaklak 400 km akan Dicle, Suriye ile 40 km uzunda bir snr oluturur ve alt havzada Irak ilerine akar. Fratta olduu gibi Diclenin de uzunluu, akalama alan ve her bir lkenin nehirdeki pay tartma konusudur. Irak hkmetinin rakamlarna gre akalama alan 235.000 km olup, 105.750 kmlik (%45) alan Iraktadr. Corafyac Hillelin ortaya koyduu rakamlara gre Irakn havza pay %78, Trkiyeninki %20 ve Suriyeninki ise %2dir. [1] Nehrin akn yllk ve mevsimsel yksek deikenlikler karakterize etmektedir. TrkiyeSuriye snrnda yllk ortalama ak 520 m/s (16,2 milyar m). En dk ak 9.6 milyar m ile1973te, en yksek ak ise 34.3 m ile 1969 ylnda ortaya kmtr. Nisan ay ortalama ak 1433 m/s iken, en kurak Eyll aynda ak 113 m/s olmaktadr. Aa havzada, Badatta ortalama ak 1236 m/sdir. [2] Son yirmi yl iinde Trkiye ve Irak, hem Frat, hem de Dicle zerinde, bu nehirlerde ve hayatlar bu nehirlere baml durumda olan insanlarn yaaylarnda deiimlere yol aan, iddial su gelitirme projelerini uygulamaya koydular. 1980 sonlarnda Irak, 10 milyon m reservuar kapasiteli ok amal byk bir baraj olan Musul (ya da dier adyla Saddam) Barajn tamamlam ve gnmzde de Dicle zerinde 12 milton m reservuar kapasiteli bir baka byk barajn yapmn srdrmektedir. Musul Baraji, byk apl bir akalama almasyla birlikte Krfez savandan sonra yaplm olup, aa Dicle Nehrinde deiime ve esiz

17

Mezopotamya batakl eko-sisteminin yok olmasna yol amtr. Bunun sonucunda, i Araplar olarak bilinen yerli bataklk Araplar yurtlarndan edilmi olup, bu olay bir ok insan tarafndan kastl bir jenosit olarak deerlendirilmitir. [3] Trk hkmeti halihazrda GAPn paralar olarak Frat zerinde 5 byk baraj yapm olup, gnmzde Diclenin st blmn iletme arayna girmitir. Planlanan lisu Baraj ve Hidroelektrik Santral GAPn Dicle zerindeki ana parasdr. Eer ina edilecek olursa, ounlukla Krt olan 78.000 insan yerinden yurdundan edecektir. Mamafih, uluslararas protestolarn sonucu olarak, proje finansman bulmakta baarszla uramtr. lisunun, alt havzadaki Cizre Baraj ile birarada almak zere yaplmas planlanmtr. Cizre Baraj olduka deiken olan yksek akm dengelemek iin yeniden dzenleyici bir resevuar olarak faaliyet gsterecek ve suyu ynlendirerek 121.000 hektarlk kra topran sulanmasn salayacaktr. Halihazrda, ayrca GAPn paralar olarak Dicle havzasnda halen almakta ya da yapm halinde olan onbir sulama projesi vardr ki, bunlardan onu lisu st havzasndadr. st-havza projeleri yaklak 300.000 hektarlk sulama alann kaplamaktatadr ki, bu, lisuya varmadan nce nehrin su aknda nemli bir azaln ortaya kmas sonucunu douracaktr. lisu alt ve st havzalarndaki btn sulama projeleri toplam olarak yaklak 421.000 hektarlk bir alan kaplamaktadr.

KAYNAKLAR ve REFERANSLAR: [1] M. Dolatyar & T.S. Gray, Water Politics in the Middle East: A context for Conflict or CoOperation?,MacMillan Press, Basingstoke, 2000, s.121 [2] Aktaran: A Review of the Hydrologic and Geomorphic mpacts of the Proposed lisu Dam, Kedeki Ev (The Corner House) iin hidroloji konusunda danmanlk yapan Philip Williams and Associates tarafndan hazrlanmtr, 31 Austos 2001. [3] Baknz: BM Genel Kurulu 1994/203 nolu karar. Irakta insan haklarnn durumu. www.unhchr.ch adresindeki internet sitesinden temin edilebilir. Ayrca, sz edilen yerli Araplarn urad basklarla ilgili olarak da www.amarappeal.com adresindeki internet sitesine baknz.

GAP Bir tarafta Trkiyenin GAP olarak bilinen iddial Gneydou Anadolu Projesi ilgili derin kayglarn ifade eden Suriye ve Irakn, dier tarafta Trkiyenin yer ald ilikiler gerginliini muhafaza etmektedir. GAP erevesinde Trk hkmeti Frat havzasnda 14, Dicle havzasnda ise 8 barajlk bir barajlar a gelitirmeyi planlamaktadr. (Baknz: ereve - Planlanan ve Tamamlanan Barajlar). Blgesel riskler zerinde ngiliz hkmetine tavsiyelerde bulunan bir fikir retim kurumu olan

18

UK Defence Forum, Dicle ve Fratn stratejik nemini vurgulayarak bir btn halinde GAP hakknda u uyary yapmtr: Blgedeki suyla ilgili saatli bombalardan bir tanesidir. Proje henz tam potansiyeline ulamam olduu iin anlamazlk henz patlama noktasna gelmemitir. Tamamlanmasnn planlad 2010 ylnda, konuyla balantl hayati karlar bu gerilimi blgenin en tehlikeli patlamasna dntrecektir.40 1997de balatlan41, 74.000 kmlik bir alanda dokuz ili42 iine alan 32 milyon ABD Dolarlk bu proje43, imdiye kadar Trkiye tarafndan gerekletirilen en byk proje olup, kendi trnde Dnyadaki en byk projelerden de biridir.44 Tamamlandnda, bu iki nehir havzas zerinde toplam 90 baraj ve 60 santral45 yaplm olacak ve Trkiyenin toplam su potansiyelinin %28ini dzenleyecektir. 27 milyar kwslik elektirik retiminin46 yansra ihracat iin yiyecek retimi gibi tarmsal sanayi ve pein para ile satlan mahsl retimini tevik amacyla, barajlardan 1.7 milyon hektar arazinin sulanmasnda da faydalanlacaktr.47 DSI Genel Mdr Doan Altnbileke gre, proje en st seviyede ulusal ncelie sahiptir.48

40 41 42

N.Marsh, Water Wars, UK Defence Forum, s.6. Baknz: www.ukdf.org.uk/ts5.htm 1977de DS Frat ve Dicle Havzasndaki projeleri GAP olarak bilinen tek bir proje altnda toplamtr.

Bu dokuz l unlardr: Gaziantep, Diyarbakr, anlurfa, Mardin, Adyaman, Batman, Kilis, rnak ve Siirt. GAP ynetimine gre, bu rakkamn %50den fazlas baraj ve sulama tesisleri iin harcanacaktr. ubat 2000 itibaryle, yani projenin balamasndan 30 yl sonrasnda, projelendirilen toplam maliyetin %43.3 orannda finansman Trk hkmetince temin edilebilmitir. Olcay Unver, "The Southeastern Anatolia Project (GAP): An Overview" Turkish Bykelilii, Water and Development in Southeastern Anatolia: Essays on the Ilisu Dam and GAP, London, 2000, p.14-15.44 43

E. Sahan, S.Mason, A.Gilli, A.Zogg, Souteastern Anatolia Project in Turkey GAP, Swiss Federal Institute of Techonology, Zurich, 2000, s.1

Suriye yetkilileri ile yaplan grme.. Frat , Dicle ve onlarn yan kollar zerinde yaplacak prejelerin tamam bu saylrn iindedir. Daha genel olarak verilmi olan 22 baraj ve 19 santral eklindeki saylar sadece GAPtaki byk projeleri kapsamaktadr. 27 milyar kwslk hesaplama sulama iin kullanlacak su miktar dikkate alnmadan yaplmtr.. Sulama suyu hesaba alndnda bu say haliyle azalacaktr. Baknz: O. Unverin Dipnot 43te ad geen almas. GAP Blge daresi, baknz: http://ww.gap.gov.tr Aktaran: 47 E. Sahan, S.Mason, A.Gilli, A.Zogg, Souteastern Anatolia Project in Turkey GAP, Swiss Federal Institute of Techonology, Zurich48 47 46

45

D.Altnbilekinin Dipnot 36da ad geen almas.

19

EREVE

Frat ve Dicle zerinde Planlanan ve Tamamlanan BarajlarFIRAT HAVZASI: 15 Baraj (14 GAP Blgesinde)Keban Baraj GAP Barajlar 14 Baraj Karakaya Baraj ve HESP Ataturk Baraj ve HESP Birecik Baraj ve HESP Karkam Baraj ve HESP Cangazi Baraj Gomikan Baraj Koali Baraj ve HESP Snrta Baraj ve HESP Bykay Baraj ve HESP Kahta Baraj ve HESP ataltepe Baraj Hancagz Baraj Kayack Baraj Kemlin Baraj

DCLE HAVZASI: 8 Baraj ve 8 Hidroelektrik Santral Projesi (HESP)Kralkz Baraj ve HESP Dicle Baraj ve HESP Batman Baraj ve HESP Silvan Baraj ve HESP Kayseri Baraj ve HESP Garzan Baraj ve HESP Ilisu Baraj ve HESP Cizre Baraj ve HESP Kaynak: DS web sitesi (www.dsi.gov.tr/gap.htm) Not: Resmi GAP web sitesi (www.gap.gov.tr) Frat Havzas projeleri olarak yalnzca 8 Baraj listede yer almtr.

Yeni sulanm topraklar, Trkiyedeki sulanm alanlar %40 arttracaktr. 1994 yl rakamlarn esas alarak GAP yetkilileri projenin ilerde sebze retimini %49, pamuk retimini %300, arpa retimini %40 ve buday retimini de %100 arttraca tahminini yapmaktadrlar. Atatrk Baraj evresindeki blge Trkiyedeki pamuk retiminin en nemli merkezi haline dnm bulunmaktadr.49 Toplam olarak, GAPn 3,8 milyon49

O. nverin Dipnot 43te ad geen almas, s.19

20

kiiye i olana yarataca ve blgedeki kii bana yllk geliri %209 arttraca iddia edilmektedir.50 Gneydou Anadolu Projesi Blgesel Kalknma daresi (GAPBK) emsiyesi altnda toplanan ok sayda hkmet dairesi GAPn gerekletirilmesi iin almaktadr. Bugne kadar GAP iin Trkiyenin kendi z kaynaklarndan yapt 14 milyar ABD dolar yatrma ilave olarak uluslararas kurumlar ve zel sektr tarafndan da 3,5 milyar ABD dolar yatrm yaplmtr.51Planlanm su projelerinden aralarnda devasa Atatrk, Karakaya, Keban ve Birecik barajlarnn da bulunduu 12 baraj ve 6 hidroelektrik santral halihazrda ina edilmi durumdadr. Planlanm hidroelektrik santralinden %60 almakta olup Trkiyenin toplam elektrik retiminin %15ini temin etmektedir. 1999 yl Aralk ay itibaryle, planlanm sulama hedefinin %11i gerekletirilmi olup, %8 ile %10 aras da yapm halindedir.EREVE GAPIN POLTKADAK YER TOPLUMSAL, NSAN HAKLARI VE EVRE ETKLER Her ne kadar balangta yalnzca bir su gelitirme projesi olarak tasarlanm olsa da, GAP artk okul, salk merkezi, yol, konut ve turizm merkezi yapmlarn da dahil dier alt yap programlarn da kapsayacak ekilde geniletilmitir. GAP yetkililerine gre, bu projelerin GAP program iine alnmas Trkiyenin Rio ilkeleriyle uyumlu olarak srdrlebilir beer kalknma konusundaki kararlln yanstmaktadr. GAP daresi Bakan Dr. Olcay nver 2000 yl ubat aynda Londradaki bir seminerde demitir ki: Bu yaklam insan unsurunu odak noktas olarak alr. Btn fiziksel yaplar ve dier yatrmlar bu amaca hizmet eden aralardr. [1] Ancak, gerekte, GAP, tepeden inme kalknmann tipik bir rneidir. Etkilenen topluluklarla ya hi istiare yaplmam ya da ok az yaplm ve projeler herhangi bir yerel katlm olmakszn uygulamaya konmutur. Yzbinlerce insan u anda yerlerinden yurtlarndan edilmi durumdadrlar ki, bu ilem, ounlukla zorlama sonucu ve ender olarak da uygun tazminat denmek suretiyle yaplmtr. Bu insanlarn byk bir ounluu byk kentlerin gecekondularnda soluu alm olup, dzenli tam gn iten yoksun olarak ve derin bir yoksulluk iinde yaamaktadrlar. 1999 ylnda bu alandaki baarszln kabullenen Trk hkmeti, projeyi gzden geireceini beyan etmitir. [2]50 51

O. nverin Dipnot 43te ad geen almas, s.16

GAP Ynetimine gre uluslararas kurumlardan 2 milyar ABD dolar gelmi ve bir Avrupa Konsorsiyumu da Frat Nehri zerindeki bir yap-ilet-devret projesi erevesinde 1,5 milyar ABD dolara denk bir finansman salamtr.

21

GAP, ayrca byk bir evre rezaletine de neden olmutur. Sulama topraklarndaki tuzlanma ve toprak erozyonlar u anda cidd sorunlar haline gelmi bulunmaktadr. Ege niversitesinden Profesr Dr. Alaeddin Taysuna gre: u anda sulanan ve ilerde sulanacak olan 7 milyon hektarlk alan gelecekte erozyon tehlikesi ile kar karya kalacaktr. Ayrca, dk dzeyli erozyondan madur olan 5 milyon hektarlk alanda da erozyona kar tedbir alnmas gerekmektedir. [3] GAP VE KRTLER SAVA BAKA ARALARLA MI YRTLYOR? GAPn altnda yatan politik gdlere ilikin kayglar da ayrca dile getirilen hususlar arasndadr. GAP grevlilerinin ve almalar pratikte yrtenlerin, bu programn, yoksulluun giderilmesi ve ekonomik kalknma olarak da vurulmu amalarna itenlikle bal olduklarndan pek phe duyulamaz. Trkiyenin bu en yoksul blgesindeki [4] halkn byk ounluunun hayat standartlarnn ykselmesi, modern teknoloji, salk ve eitim imknlarna kavuma aray iinde olduklar da phe gtrmez. Ancak, balangcndan bu yana bu proje, Trk Devletinin uzunca bir sredir izlemekte olduu Krtleri egemen Trk toplum ve kltr iinde asimile etme politikas tarafndan bu politikann bir payandas olarak da kullanlmaktadr. Gerekten de, Trk hkmetinin resm aklamalarnda GAPn blgenin sosyal ve kltrel grnmn arpc bir biimde deitirmeyi hedefledii aka beyan edilmektedir. DS Genel Mdr unlar sylemektedir: Bizde Krt yoktur. Hepimiz Trkz. Krt halkn mesela ABDde olduu gibi bir aznlk olarak grmemekteyiz. Nereden gelmi ve kim olurlarsa olsunlar btn herkes Trk vatandadr. Srf etnik kkenlerinden tr GAP blgesindeki vatandalarn dier blgedekilerden farkl bir muamele grmesi sz konusu olamaz. Trkiyenin politikas budur. Devlet grevlisi olan bir ok Krt vardr ve bunlarn bazlar kilit mevkilerdedir. [5] Son yllarda evlerinden yurtlarndan edilen bir ok Krt iin, bu tr ifadeler fesat anlarnn almas anlamna gelmektedir. Gerekten de, bir ok evre, Trk Hkmetinin GAP, Krtleri byk kentlere g ettirtmek suretiyle blgenin demografik yapsn deiitirip, bylece blgeyi kontrol altnda tutmann bir arac olarak kulland grndedir. 1984ten 1999a kadar olan dnem Trk gvenlik gleriyle, u anda ate-kes halindeki PKK arasndaki iddetli atmalara tanklk etmitir. Birleik Krallk Savunma Formunun belirttii gibi: Balangcndan itibaren GAPn gvenlik sorunlar ile ilgili ok derin balants olmutur.

GAPn Krtlerle Trkiye arasnda keskin bir i savan yaand Trkiyenin Krt blgesinde konumlandrlmas hi de tesadf deildir. Beklenen gvenlik faydalar ikilidir. u ana kadar yoksul braklm Krtlerin gelirini arttrmak suretiyle, Ankara, yeni salanacak refahn halk hkmeti desteklemeye ynelteceini ummaktadr. Daha pragmatik bir adan ise, proje Trkiye Krdistannn corafyasnda dnm yaratacaktr. Yeni sanayiler ve iftliklerle i ie olarak gelitirilmi bir iletiim, Krtleri geleneksel da yerleim alanlarndan, hkmetin onlar ok daha

22

byk lde kontrol altnda tutabilecei planl kentsel alanlara srecektir. Projenin altnda yatan gdlerden biri de PKK gerillalarn iinde faaliyet gsterdikleri evre koullarndan mahrum brakmaktr. [6] Bu gr, Britanyann Channel 4 (Televizyonu) Haberler programnn rportaj yapt Trk askerlerince de dorulanmtr. Bu askerler, Dicle Nehri zerindeki en byk baraj olan lisuya duyduklar ilginin tamamen stratejik olduunu itiraf etmilerdir. lisunun sular ykseldiinde PKK militanlarnn daha nce kullandklar dalara ka yollar kesilmi olacaktr. [7] Ortaya karaca faydalarn arpk dalmndan ve yoksulluun yapsal nedenlerine eilmekte baarsz kalmasndan dolay GAPn iddia edilen kalknma hedefleri de kuku ile karlanmaktadr. Gerekten de, Krtlerin ve zellikle de yoksul Krtlerin bu projeden en son yararlanacak kiiler olduklar aktr. GAP yoluyla blgeye yaplan muazzam yatrma ramen, rnein, Dou ve Gneydounun sosyal altyaps Trkyede en ok ihmal edilen sosyal altyapdr. Kii bana ulusal gelir, ulusal ortalamann sadece %42sine ulamakta, ocuklarn sadece %9u ortaokulu tamamlayabilmekte olup, okur-yazarlk oran ulusal ortalamadan %27 daha dktr ve Gneydounun ulusal kalknma btesinden ald pay %10dan daha azdr. A Modern History of Kurds Krtlerin Modern Tarihi isimli kitabn yazar David McDowaln da belirttii gibi bu ihmal, uzun zamandr sre gelen ve kurumlam, ksmen Trkiyenin, Krt kimliinin btn davurumlarn ezme kararllnn bir sonucudur ve [sorunlarla] ilgilenildii ynndeki resm iddialarla elimektedir. [8] McDowall ayrca, toprakszln ok yaygn olduu blgede krsal alandaki yoksullua zm getirilecekse, kanlmaz bir gereklilik olan, hayat nemdeki toprak reformunu ele almakta GAPn baarsz kaldna iaret etmektedir. GAP planlamaclar, bunun yerine, sermaye-youn tarm kalknmasn tercih etmilerdir ki, bu bir ok deerlendirmeciye gre GAPn yoksulluun giderilmesi hedeflerinin ne denli kof olduunu gsteren bir iarettir. Bunun nedeni basittir diyen McDowal, grn yle aklar: Toprak sahipleri snf kendi kyllerinin oylarn byk oranda kontrol etmektedir, ki, bu durum, blgedeki kentlerde kendini ifade olana bulan muhalif oylar dengelemek asndan yararldr. GAP kendi ana plan erevesinden bakldnda, toprak reformunun ihmal edilmesinin anlam, ifti ailelerinden %8nin topran %50sini kontrol ederken, %41nin 5 hektarlk ya da daha az topraa sahip olmas (ki ancak geinme imkn salar) ve %38inin ise hi topra olmamas demektir. GAP bu %79a ya ok az ey sunmakta ya da hi bir ey sunmamaktadr. Bylesi koullarda, bu devasa projenin gerektirdii sermaye ya Trkiyenin baka bir yerinde yaayan giriimcilerden ya da lke dndan gelecektir. Ksacas, yerli halkn yatrm frsatlarndan yararlanmas ya da projeden yararlanmak iin eitim ve beceri kazanmas pek olas deildir.

23

laveten, kalknmann en temel unsuru olan tam bir yerel katlmn salanmas da gz ard edilmitir. Sonu olarak, Mc Dowall, yerel halkn istemedii ya da hakknda hibir bilgisi olmad bir olayn iinde kendini aresiz hissettiini sylemektedir.REFERANSLAR: [1] Ana metindeki Dipnot 43te ad geen alma, s.17 [2] Turkey set to re-examine the GAP Trkiye GAP yeniden incelemeye alyor. International Water Power ve Dam Construction, Eyll 1999. [3] GAP topra ksrlatryor, zgr Politika, 28 Nisan 2000. [4] BM Kalknma Program tarafndan 1997de yaynlanan Trkiye ile ilgili bir raporda, raportr, en yksek yoksulluk oranna Dou ve Gneydou Anadoluda rastlandn kaydetmektedir. Baknz: www.undp.org/rbec/pubs/nhdr97/summary/turkey.htm. Ayrca baknz: Ana metindeki Dipnot 43te ad geen alma, s.13-14 ve buradaki 2 nolu referansta sz edilen yaz. [5] Aktaran: UK- ECGD, (hracat Kredileri Garanti Dairesi Birleik Krallk ngiltere-) Stakeholders Attitudes to Involuntary Resettlement in the Context of the Ilisu Dam Project, Turkey Ticaret ve Sanayi Bakanl, Londra, 1999,s.25 [6] N. Marsh, Wars Downstream, UK Defence Forum, www.ukdf.org.uk/ts5.htm [7] J. Rugman, Turkish dam test Cooks ethical vow, The Observer, 8 Austos 1999 [8] D. McDowall, Ilisu. The Economik and Political Context, http://ww.ilisu.org.uk

GAP: SURYE VE IRAKIN KAYGILARI Trkiye, GAPn gelecekteki ekonomik kalknmasnda anahtar rol oynadn ileri srmektedir. Her ne kadar Suriye ve Irak zorlanarak da olsa Trkiyenin kalknma hakkna saygl olduklarn sylemekteysedeler de, her iki lke de GAPn, arpc bir lde su aknn azalmas ve su kirlenmesinin artmas da dahil, ciddi alt-havza etkilerine yol aacandan korkmaktadrlar. Her iki lke ayrca Trkiyenin GAP araclyla Dicle ve Frat sularn zerinde kuraca kontrol daha geni kapsaml blgesel hegemonya politikasnn bir paras olarak kullanmasndan korkmaktadrlar. Akn azalmas GAP barajlarnda biriktirilecek sularn ounun sulamada kullanlmas tasarlanmtr. GAP idaresine gre, GAPn paras olan barajlar toplam 1,7 milyon hektarlk araziyi sulayacaktr. 5252

O. nverin Dipnot 43te ad geen almas, s.16

24

Dicle balamnda, Suriye kaynaklarna53 gre, tamamlanrsa, Dicle zerindeki GAP projelerinin toplam 601.824 hektarlk alan sulamas planlanmtr.54 GAP yetkilileri tarafndan yaynlanan rakamlara dayanarak, Irak, Dicle zerindeki sulama projelerinin 5,8 milyar m 55 su tketeceini ve Cizrede Suriye snrn geen Diclenin akn %6656 orannda azaltarak yllk 16,7257 milyar mten 5,58 milyar me dreceini hesaplamtr. Suriyedeki yan kollardan gelen sularn katlmyla, Irak, u andakinden %47 orannda daha az miktarda su alacan hesaplamaktadr. Irak yetkililerine gre: Dicle Nehri kaynaklarnda bylesine bir azalmn Irak asndan lmcl yansmalar olacaktr. Irak nfusunun byk bir ounluu ime suyu, tarmsal ve dier gereksinimler asndan Dicle Nehrine baml durumdadr. Binlerce yldr ad geen nehir boyunca tarm yaplmakta olup, teknik almalar gstermitir ki, nehir kaynandaki 1milyar mlk bir azalma tahminen 62.500 hektar tutan ekilebilir bir alann kullanlamaz hale gelmesine yol aacaktr. u andaki nehir kaynaklarnda 11,4 milyar mlk d ngrldne gre, Irakta sudan mahrum kalan toplam tarmsal alan 696.000 hektara ulaacaktr. Ekilebilir alanlarda yukarda deinilen azaltmann sonucunda iddetlenecek lleme bir yana; bylesi bir alann kullanlamaz hale gelmesinin, tarmsal ihtiyalarndan yoksun braklm iftiler zerindeki sosyal ve ekonomik yansmalarnn yan sra tarmsal retimin btn zerinde ve varolan tarm alanlarna su salanmas bakmndan ykc sonular olacaktr.58 Irak ayrca, azalan akn Saddam Baraj ile Samara Barajnn elektirik retimi zerinde kt etkileri olaca deerlendirmesini de yapmaktadr.59 SaddamBilgiler Suriye devlet grevlileri tarafndan verilmitir. Bu grevlilerce verilen daha zgl bilgilere gre, halihazrda sulanan alan 26.312 hektar, almalarn gelimekte olduu alan 97.744 hektar, planlanan alan ise 447.768 hektardr. Baka kaynaklar daha kk rakamlar vermektedir. rnein, Daoudy, Frat projeleri iin 1.024 hektar, Dicle projeleri iin de 456.664 hektar rakamlarn vermektedir. Baknz: M. Daoudy, The Development of the Euphrates and Tigris Basin: An Assesment of Upstream Development (Turkey) on Downstream Riparians (Syria) Dnya Barajlar Komisyonuna sunulmu olup www.dams.org web adresinden temin edilebilir.55 54 53

Irak Hkmeti, Position Paper Indicating Iraqs Position on theUtilization of the Tigris River Waters, Badat, 2002. Dipnot 55te ad geen belge.

56 57

Dipnot 55te ad geen belge 9 Eyll niversitesinden nal zi 1993te bu rakam 16,2 milyar m olarak vermekte olup, Hacettepe nversitesinden hsan Ba 16,7 milyar me ykseltmektedir.58 59

Dipnot 55te ad geen belge.

2000 ylnda, haftalk Sout Al Talaba (rencinin Sesi) dergisi Irak Sulama Bakan Mohamoud Diyap Al Ahmadn u szlerini aktarmtr: Frat ve Dicle zerindeki baraj yapmlar Irak zerinde kalc zararlara neden olmu . ve Iraka gelen sularda ok byk azala yol amtr. Bylesi devasa Trk

25

Barajndaki elektrik retimindeki dn baraja gelen suyun boaltmndaki azal oranna yakn bir oran olaca beklenmekte olup, bu da, Saddam Baraj elektrik retiminin yaklak %53 orannda dmesi demektir.60 Frat aa havza akna benzer bir bamll olan Suriye, nehir akndaki azalmadan kaynakl benzer sorunlarla karlaacan tahmin etmektedir. 1966daki Keban Baraj yapmndan nce, Trkiye Frat sularnn sadece %3n sulamada kullanmaktayd.61 GAP tamamlanrsa, Trkiyedeki Frat havzasnda toplam sulanan alan 1.628.203 hektara62 ykselecektir ki, bunun iin ylda 9 ile 16.9 milyar m arasnda suya gereksinim vardr. Suriye yetkilileri Suriye snrn geerken Frat alt-havza aknn %30 il3 %60 arasnda bir oranda azalaca tahminini yapmaktadrlar.63 Gerekten, Trkiye Fratn btn getirisinin yarsn kullanmay planlamakta, dier yarsn da Suriye ve Iraka brakmaktadr. Dahas, Trkiyeden gelen su, sulamadan dnen sular olaca iin, bu yarnn da %11i dk kaliteli su olacaktr.64 Su kirliliinde art GAPn ilk planlanmasnda sulama ilemlerinden dnecek su akyla ilgili sorunlarn ok az dikkate alnd grlmektedir. (Bu almann kinci Blmndeki Barajlar ve Anlamazlklar balkl ksma baknz.) Hem Suriye hem de Irak, bu durum sonucunda, Dicle ve Fratn sularndaki tuzlanmann artacandan korkmaktadrlar. Ki, bu sorun topraka emilmemi ilalama ve gbreleme artklarnn yarataca sorunlarla birlikte ve GAP tarafndan hayata geirilecek yeni kent merkezlerinin atk sular arttrmasyla daha byyecektir. Suriye yetkililerinin Heyete syledii gibi: Su kalitesindeki bozulma, insan sal ve evre zerindeki olumsuz etkileriyle birlikte bir seri soruna yol aacaktr. Sulama sonucu kirlenmi suyun kullanm, toprakta tuzlanmay arttrmasnn, retimi azaltmasnn ve tarm alanlarn orak topraklara evirmesinin yan sra, kirliliin sulanan alanlara ve dolaysyla insanlara gemesine yol aacaktr. Su kalitesinin bozulmas, insan ve tarmsal tketim asndan suyu tamamyle kullanlmaz hale getirmese bile,projeleri Irak zor duruma sokmutur. Baknz: Iraq urges Turkey to reach water-sharing plan, Reuters,, 16 Nisan 2000.60 61 62 63 64

Dipnot 55te ad geen belge. Dipnot 1de ad geen alma, s.144 Bu rakam Suriyenin GAP analiz belgelerinden temin edilmitir. Bu bilgi Suriye devlet grevlileri tarafndan verilmitir. Bu bilgi Suriye devlet grevlileri tarafndan verilmitir.

26

kesinlikle su kullanmn azaltacaktr. Bu ise, kalite sorununu miktar sorununa dntrerek su arznda yetersizlik ortaya karacaktr.65 Tahminler deikenlikler gstermektedir, ancak, bir bamsz alma, Fratn Suriye parasnda ve yan kollarnda tarm ilalar seviyesinin %35 artaca tahminini yapmaktadr.66 Irak tarafndan yrtlen teknik almalar da ayrca Trkiyede st havzadaki sulama sonucu Diclede tuzlanmann iki misline kaca tahminini yapmaktadr.67 Irak ayrca, su kalitesindeki dmenin sonucu olarak 1,3 milyon hektarlk tarmsal alann kullanlabilir alanlarn %40 kadar-, Dicle ve Frat zerinde halihazrda varolan baraj projelerinden etkileneceini dnmektedir.68 Trkiyenin blgesel ihtiras: Sular Kontrol etmek Ayrca, Trkiyenin yapt ve yapmaya niyetlendii- barajlarn Trkiyeyi alt-havza komularn kontrol etme imknna kavuturaca konusunda da endieler bulunmaktadr. Bu trden endieler temelsiz deildir. Yllardan beri Trkiye tarafndan yaplan ok sayda aklama, Dicle ve Frat sularna ynelik Trkiyenin yaklamnn ilk gelen ilk hizmeti alr ya da bal tutan parman yalar eklinde olduu konusunda pheye yer brakmamaktadr. rnein, 1992de Trkiye Babakan Sleyman Demirel demitir ki: Ne Suriye ne de Irak, Trkiyenin sular stnde, Ankarann onlarn petrol stnde sahip olduundan daha fazla bir hak iddiasnda bulunabilirler. Bu bir hkmranlk meselesidir. stediimizi yapma hakkna sahibiz. Su kaynaklar Trkiyenin, petrol kaynaklar da onlarndr. Onlarn petrol kaynaklarn paylaalm, ama, onlar bizim su kaynaklarmz paylaamaz demiyoruz ki.69 Son yllarda Trkiyenin ses tonu, -The Economistin kelimeleriyle sylenecek olursa- tam kavgaclktan maksatl bir belirsizlie doru bir lde yumuamtr.70 Yine de, Dicle ve Fratn kullanmnda ibirlii laflarna ramen, hl uzlamaz bir dil kullanlmaktadr. 2001 ubat aynda Arap gazetesi Asharg Al-Awsata Turkiyenin nehrin st yakasnda yapmaya niyetlendii seri barajlarla ilgili deerlendirme yaparken, Babakan Yardmcs Mesut Ylmaz demitir ki: Suriye ile atma istemiyoruz ve PKK mensuplarnn lke dna atlmasnda amn oynad rol takdir ediyoruz, ancak Frat havzas Trkiyenin gelecekteki ekonomik kalknmas iin ok nemlidir...65 66

Bu bilgi Suriye devlet grevlileri tarafndan verilmitir.

J. Kolars ve W.A. Mitchell, The Euphrates River and Southeast Anatolia development Project, Southern Illions University Press, Carbondale, 1991. Aktaran: M. Daoudynin D.pnot 54te ad geen almas.67 68 69 70

Dipnot 55te ad geen belge. Dipnot 55te ad geen belge. Dipnot 1de ad geen alma. Sharing Mesopotamia, The Economist, 13 Kasm 1999, s.81

27

Altyap almalarnn hemen hemen %50sini tamamlam bulunuyoruz ve bu arada almalarmz sonu aamasna gelmi durumdadr ve bu projenin kanlmazlnn kabul ve sularn rasyonel kullanm konusundaki grmelere katlma armz Suriyeyi de kapsyacaktr. Biz adilce ve cmertce anlamaya hazrz, ancak, dier Trk nehirleri gibi Frat esasnda Trk halknn karlarna hizmet etmekte kullanlacandan sularn paylam eit olmayacaktr.71 Trkiyenin mtecaviz su politikalar, Trkiye, Atatrk Baraj reservuarn doldururken 9 gn Fratn akn kestiinde en arpc bir biimde 1990da sergilenmitir.72 Hem Suriye, hem de Irak, Trkiyeyi, kendilerini su kesilmesinden haberdar etmemekle sulamlar ve Irak, Frat zerindeki btn barajlarn bombalama tehditinde bulunmutur.73 Turkiye Dileri Bakanl bu iddialar reddederek, kyda lkelerin teknik zorunluklar nedeniyle nehir aknn bir aylk bir dnem iin kesilecei konusunda zamannda uyarlm74 olduklarn ve Suriye ve Irakn kesinti sresince kendilerine yetecek su depolamalarna imkn vermek iin kesinti ncesinde alt havzaya her zamankinden daha fazla su brakldn ileri srmtr.75 Trkiye ayrca alt havzaya ortalama su aknn hibir zaman, Trkiye ile Suriye arasnda imzalanan 1987 Protokolndeki asgari miktar olan 500m/s altna dmediini ileri srmtr.76 Hem Suriye, hem de Irak bu konuda itirazlarn belirterek, Trkiyenin kesinti ncesi alt havzaya fazladan su brakma kararn tek yanl olarak uygun bir bildirim yapmadan aldn ileri srmlerdir. Suriye ayrca Trkiye-Suriye snrndaki Jarablusta 1998-90 yllarnda aylk ortalama braklan su miktarnn zerinde mutabk kalnan 500m/s77 miktarnn ok altnda olmayabileceini, ama Ocak ve ubat aylarnda braklan aylk ortalama su miktarnn mutabk kalnan miktarn ok altnda, srasyla 321m/s ve 320m/s olduunu ileri srmektedir. Heyet, braklan su ile ilgili Jarablus istasyonundaki lmleri ieren verileri incelemi ve Suriyenin tezini ikna edici bulmutur. (Drdnc Blmdeki Heyetin Saptamalarna baknz)

71 72

Syria, Turkey and the water tension, Asharg Al-Awsat, 13 ubat 2001.

Trkiye ilk bata suyun 16 gn tutulacan iln etmi, ancak, Suriye ve Irakn protestolar zerine yumuama gstermitir. Dipnot 35te ad geen alma, s.73 Aktaran: Dipnot 35te ad geen alma, s.73

73 74 75

Trkiyenin gr iin baknz Water Disputes in the Euphrates Tigris Basin, web adresi: www.mfa.gov.tr/grupa/ad/adg/adgb/chaplc.htm76 77

Dipnot 75te ad geen belge.

Yaplan lmlerde yllk ortalama 487,67milyon m/s olarak ortaya kmtr. Baknz: Suriye Sulama Bakanl, Average monthly discharge (m/s) of the Euphrates river at Jarablus-Syria, am, 1999.

28

Yukarda sz edilen Atatrk Baraj olay, Suriye ve Irak iin potansiyel su kesilmelerine ilikin aklda kalc bir uyardr, ki, daha tamamlanmadan bile GAP, Trkiyeye alt havzadaki komular karsnda bu stnl vermektedir. Trkiye nin Frat stndeki byk baraj Keban, Karakaya, Atatrk-, hem Diclenin hem de Fratn tm yllk ak miktarlar toplamn oka aan miktarda suyu depolama kapasiteleri vardr (90-100 milyar m kadar).78 Dolaysyla, eer Trkiye alt-havza akn tamamamen kesmeye karar verecek olursa, bunu nemlice bir dnem sresince yapabilecek imknlara sahiptir. Kanlmaz olarak, Trkiyenin bylesi devasa boyutta fazla su biriktirme kapasitesindeki depolar niin ina ettii sorusu gndeme gelmektedir. Suyun paylam konusunda bir anlamaya varlsa dahi, alt havzaya salanacak su ak konusundaki teminat sonuta Trkiyenin blgedeki politikal ihtiraslarna bal olacaktr. Trkiyenin NATO yelii, ABD ile olan yakn ilikileri ve Avrupa Topluluuna yelik bavurusunun ileme konulmas, btn bunlarn hepsi Trkiyeye, alt havzadaki komular karsnda ve zellikle de on yllk ambargolardan dolay ekonomik ve asker adan zayflam olan Irak karsnda, gl bir pazarlk konumu salamtr. Gerekten de, hem Irak, hem de Suriye yetkilileri, Trkiyenin Iraka uygulanan ambargolarn ve onun uluslararas dlanmlnn salad avantaj kullanarak, Iraktan gelecek muhalafetin ya yok saylaca, ya da susturulaca varsaymyla (ki, Diclenin Suriyede sadece 40 kmlik bir ak olup, esas kyda lke Iraktr), Dicle zerindeki GAP projelerini ilerlettii grn dile getirmilerdir. BMin Iraka ynelik politikasnn deerlendirilmesi Heyetin alma alannn dndadr. Ancak, Heyet, ambargolarn blgesel g ilikileri zerindeki isrikrarszlatrc etkileri, ilavaten de, Irak halk ve zellikle de Irak toplumunun en yoksul kesimleri zerindeki bariz etkilerinden ciddi kaygular duymaktadr.79 Dnya Barajlar Komisyonuun, su anlamazlklarnn kyda lkeler arasndaki g dengesizliine skca bal olduu yolundaki saptamasn hatrlatma gereini duyan Heyetimizin kesin kanaati odur ki, devam eden ambargolar blgede gelecekteki atmalarn potansiyel ateleyicisidir. Heyet, geni apta tarmsal ara-gerele, su iletmecilii projelerinde kullanlan ara-gerecin Iraka verilmesinin BM Ambargo Komitesi tarafndan reddedildiini renmekten ayrca78 79

Dipnot 1de ad geen alma.

UNICEF, Iraka uygulanan ekonomik ambargolarn ylda 500.000 Irakl ocuun lmnde pay olduu kanaatindedir. 1990 ile 2000 yllar arasnadki dnemde, UNICEF 188 lkede yaplan aratrmada be yandan kk ocuk lmleri oranndaki deimeden en ok Irakn madur olduunu saptamtr. Irakta ocuk lmleri oran son on ylda iki katna kmtr. Istifa eden Genel Sekreter Yardmcs ve Irak nsan Koordinatr The Independent isimli Birleik Krallk gazetesine 1998de unlar sylemitir: Biz btn bir toplumu imha srecini yayoruz. Bu bu kerte basir ve tyler rperticidir. Bu hukuk ve ahlk ddr. Ambargolarn etkisi konusunda ayrntl bilgi iin baknz: www.notionournames.org. UNCEF raporunun detaylar iin baknz: www.unicef.org/newswire//99pr29.htm

29

znt duymutur.80 Bu trden ara-gerecin verilmesini reddetmek sadece yiyecek retiminin azalmasna yol aabilir ve sulama pompalarnn verilmemesi ise tuzlanmay ve evrenin zarar grmesini arttrcdr. Heyet bunun kabul edilemez olduu grndedir. GAP VE KIYIDA GERGNLKLER LKELER ARASINDA SON ZAMANLARDAK

GAP erevesinde Frat zerinde ilk yaplan baraj Karakaya Barajdr (1976-1987 yllar arasnda yaplmtr). Dier barajlar abucak bunu izlemilerdir: Atatrk Baraj (1983-1992), Karakam Baraj (1996-1999) ve son zamandaki Birecik Baraj (19932000). GAPn Dicle zerindeki projelerine ise Dicle Baraj (1986-1997) ve Batman Baraj (1986-1998) dahildir.81 Yukarda kaydedildii gibi, Atatrk Barajn doldurmak iin, Trk yetkililerin etkin bir biimde Fratn akn tmyle durdurduu 1990 ylnda gerginlik zirveye kmtr. Daha sonra 1993 ylnda, Frat zerinde Birecik Baraj yapm ncesinde Suriye ve Irak Trkiyeye bir baka protesto daha ekmilerdir.82 Ayn yl, kuraklk nedeniyle, Trkiye GAPn daha kk lekli bir ok barajnda, Haziran aynda Kurban Bayram sresince musluu kapatmay tercih ederek, Suriye ile yaplan 1987 Protokolndeki mutabakata aykr bir ekilde, ak 500m/sten 170 m/se drmtr83. 1999 ve 2000de , bu iki alt-havza devleti, Dicle zerinde yapm tasarlanan lisu Baraj konusunda uluslararas hukuka (nc Blme baknz) ve karlkl anlamalara (STARE bal altndaki blme baknz)84 aykr olarak kendileriyle istiare80

lemler yrtlrken verilmesi engellenen ara-gere listesi Irak kaynaklarnca sunulmu olup, bunlarn iinde su basma filtresi, pomplar, borular ve hortumlar yer almaktadr. Barajlarla ilgili teknik ayrntlar iin DSnin web sitesine baknz: www.dsi.gov.tr

81 82

17 Mart 1993te Irak Elilii Trk Dileri Bakanlna bir nota vermitir. Benzer ekilde Suriye amdaki Trk Eliliine 18 Temmuz 1993 tarihinde nota vermitir. Baknz: Water Disputes in the Euphrates Tigris Basin, web adresi: www.mfa.gov.tr/grupa/ad/adg/adgb/chaplc.htm M. Villiers, Water Wars. s the Worlds Ater Running Out?, Weidenfield and Nicolson, Londra, 1999, s.225. Temmuz 2000de Suriye Dileri Bakan, Friends of the Earthe yazd mektupta TC Hkmetinin resm olarak kendilerine bilgi vermediini, istiare ve mzakerede bulunmadn belirterek bunun uluslararas hukuka ve Trkiye ile aralarndaki anlamalara aykr olduunu bidirmitir. Benzeri ekilde, Irak da uluslararas hukukun inendii iddiasnda bulunmutur. Baknz: Suriye Dileri Bakan Nasser Kaddourun Friends of the Earthe yazd mektup, 3 Temmuz 2000; rdn Elilii Irak karlar Blmnden L.N. AL-Saidinin Friends of the Earthe yazd mektup, 24 Mart 1999; Irak Dileri Bakanl Hukuk Blm Bakan Fahmi Al Qasiyin Friends of the Earthe yazd mektup, 18 Austos 2000.84 83

30

yaplmam olmasn protesto etmilerdir. Trk yetkilileri bu sulamay reddederek, Suriye ve Irakn GAP erevesindeki her bir proje ile ilgili planlardan haberdar edilmi olduunu ileri srmlerdir.85 Ayrca, Trk hkmeti, Suriye ve Irakn endielerinin aksine lisu Barajnn alt-havza akn olumsuz olarak etkilemeyeceini iddia etmitir. Mamafih, evre Etkilerini Deerlendirme Raporunda (EDR) sunulan bamszca hazrlanm analiz verileri Trk hkmetinin iddialaryla aka elimektedir.86 Bu analiz, lisu Baraj inasnn ve barajn faaliyetinin Dicle Nehri hidrolojisini nemli boyutlarda etkileyeceini saptamtr. Baraj, ilkbahardaki byk su tamalarnn ak hari btn akntlar alp, bunlar sonbaharda brakarak mevsimsel ak zelliklerini deitirecek ve Suriye snrndaki 65 kmden daha uzun alt havzada etkileri hissedilecek olan byk gnlk dalgalanmalar yaratacaktr. lveten, Suriye snrnda, gelecekteki Cizre alt-havza sulama projesinden kaynaklanan saptrmalarla birlikte lisu Barajnn almas muhtemelen Suriye ve Iraktaki yaz aklarn nemli lde tarihcil seviyelerinin altna drecektir. lusudan braklmas nerilen asgar 60m/slik akn nemli bir blmnn kurak yllarda farkl ynlendirilmesi olduka muhtemeldir. Hatta, lisu/Cizre projelerinin tamamen devreye girmesiyle, kurak dnemlerde yaz aklarnn btnyle daha snra gemeden yn deitirmesi bile mmkndr. (Daha ayrntl bilgi iin aadaki lisu Barajnn Muhtemel Alt-Havza Etkileri balkl ereveye baknz.) Trkiyenin kuraklk nedeniyle mutabk kalnm olunan 500m/slik alt-havza akn temin edemeyeceini ilan etmesi zerine 2000 ylnda gerginlik tekrar trmand.EREVE LSU BARAJININ MUHTEMEL ALT- HAVZA ETKLER Trkiyenin Dicle zerinde yapmay planlad, teklif halindeki liusu Barajnn alt havza zerindeki etkileri konusunda dikkate deer tartmalar yaplmaktadr. lisunun - dier barajlarla bir arada- Diclenin Suriye ve Iraktaki alt-havza aknn ciddi bir ekilde dzenini bozarak sezon tarmna dayal topluluklar etkileyeceine ve zaten alevlenmeye hazr blgede Trkiye ile komuular arasnda gerginlii arttracana ilikin endieler bir ok evre tarafndan dile getirilmektedir. lisunun planlanan reservuarnn yedek depolama85

I. Turan, International Aspects of Water Issues, in Turkish Embassy, Water Development in Southeastern Anatolia: Essays on the Ilisu Dam and GAP", Londra, 2000. Dipnot 6da ad geen alma,

86

31

kapasitesi, tek bana, ylda ortalama iki ya da ay Dicle Nehrinin akn durdurmaya yeterlidir. Projeyi gelitirenler, bu tr endielerin abartl olduu savn ileri srmekte ve u iddialarda bulunmaktadrlar: lisu sulama iin deil enerji retimi iin tasarlanmtr ve hidroelektrik iin kullanm alt-havza akn sekteye uratmaz. Fratn tersine lisu alt havzasnda Dicleye nemli yan kollar katlr. ngrlen iletme sistemi her mevsimde tatmin edici seviyede su braklmasn garantileyecektir. lisu st havzasnda su brakmlarnn olduu kentlerdeki uygun atk su arndrma ilemlerinin eksikliinin reservuardaki su kalitesinde bozulmaya yol aaca hususunun gzden karlm olmasndan korkulmaktadr. EDR, iyiletirme tedbirleri olmakszn cidd trofikasyon sorunlar ortaya kacan kabullenirken, en iyi ynetim uygulamalar ile gbrelemeyi ve toprak erozyonunu azaltmak iin getirilen tarmsal uygulamalarla birlikte Diyarbakr ve dier ehirlerde atk su arndrma tesislerinin ilerlik kazanmasnn sorunu azaltacan ileri srmektedir. 2001de, Birleik Krallktaki bir evre ve insan haklar kuruluu olan The Corner House

(Kedeki Ev) San Franciscoda hidrolojist Philip Williams and Associations (PWA)a, ED Raporunun bamsz bir analizini yaptrtt. PWAnn vard sonular unlardr: lisu Baraj yapm ve faaliyeti Dicle Nehrinin hidrolojisini nemli boyutlarda etkileyecektir. lisu Barajnn faaliyeti ilkbahardaki byk su tamalarnn ak hari btn akntlar alp, bunlar sonbaharda brakarak mevsim ak zelliklerini deitirecek ve Suriye snrndaki 65 kmden daha uzun alt havzada etkileri hissedilecek olan byk gnlk dalgalanmalar yaratacaktr. Suriye snrnda, gelecekteki Cizre alt-havza sulama projesinden kaynaklanan saptrmalarla birlikte lisu Barajnn almas muhtemelen Suriye ve Iraktaki yaz aklarn nemli lde tarihcil seviyelerinin altna drecektir. lusudan braklmas nerilen asgar 60m/slik akn nemli bir blmnn kurak yllarda farkl ynelendirilmesi olduka muhtemeldir. Hatta, lisu/Cizre projelerinin tamamen devreye girmesiyle, kurak dnemlerde yaz aklarnn btnyle daha snr gemeden yn deitirmesi bile mmkndr. Planlanan sulama tarm iin Diclenin gelecekte Trkiye iinde tketilmesi bu aklar azaltacaktr. lisu reservuarnn dolumu Suriye ve Irakta arka arkaya birbirini izleyen iki ylda yaanan kuraklktan daha ar alt-havza ak artlar yaratabilecektir. lisu reservuar kk ve orta boylu alt-havza su ykselmelerini tamamen ortadan kaldracak, ok byk su ykselmelerini de nemli boyutta azaltacaktr.

32

Reservuar kelti oranlar tahmininde byk lde belirsizlik vardr. Gelecekte boaltma havza artlarnn bozulmasyla birlikte aktif reservuar depolama kaybnn ylda %0.1 ile %1 arasnda olmas olasl vardr. Bu ise, enerji retimini bir ka on ylda olumsuz olarak etkileyecektir. Nehir azlarndaki kaba kelti atmnn reservuara boaltlmas takn seviyelerinin, su birikimlerinin ykselmesine ve st-havza yan rmaklar boyunca yatak yer deiimlerinin artmasna neden olacaktr. Byk mevsimsel reservuar seviyesi farkllklar yaklak 100kmlik reservuar yatan aa karacaktr. Yaz yn deiimleri st havzay bytrken, sularn ekildii alan yaklak 190kmyi bulacaktr. kelti atmnn reservuara ekilmesi nehir seviyesini drerek alt-havza nehir yatanda akarsuyun andrmasn tevik edici bir eilim yaratacaktr. Atk sulardaki besin maddeleri seviyesinin ykseklii ve tarmsal atklar reservuarda trofikasyon ve oksijensizlemeye neden olacaktr. Plnlanan atk sular iyiletirme tesisleri bunlarn seviyesini azaltmakta nemli bir etki yapmayacaktr. Oksijensizleme artlar reservuar keltilerindeki ar metalleri muhtemelen harekete geirtecektir. Reservuardan boalmlar oksijensizlemi olacak ve muhtemelen yksek oranda gda maddesi, organik madde ve hidrojen slfr (H2S) ihtiva edecektir. Suriye ve Irakta alt-havza su arz yaz aklarndaki azalma ve su kalitesindeki bozulmadan ciddi biimde etkilenebilecektir. Alt-havza su taknlar tehlikesi cidd boyutlarda artabilecektir. Kk boyutlu taknlarn bertaraf edilmesi takn ovalarnn ve nehir yataklar alanlarnn gelimesini tevik edecektir ama, bu alanlar yine de ar takn olaylarna maruz kalacaktr. Kaza ya da sava sonucu barajlarn devre d kalmasnn sonucu tam bir kaos olacak, alt havzada yaayan milyonlarca insan etkileyecektir. Reservuardaki kirlenme ve trofikasyon, reservuardan iecek su temin eden ya da reservuardan yakalanan balklar yiyen halk iin kamu saln tehdit eden tehlikeler yaratabilecektir. reservuardaki oksijensizleme artlarndan oluacak metan gaznn yksek oranda emisyonu varolan evrenin oluturduundan muhtemelen daha yksek olacaktr. ED Raporunun ana sonular kh elien, kh mesnetsiz, kh eksik, kh doruluu belirsiz bilgilere ya da yetersiz seviyede bir analize dayanmaktadr.

33

Metodoloji ve mant ciddi bir biimde sakattr, nk, Projenin tanm net olmayp, katlanarak artan etkilere deinilmeyerek, snr tesi etkiler yok saylm ve etkiler projenin hayat sresi erevesinde analiz edilmemitir.

Barajla ilgili ana kararlar ve faaliyet dzenlemesi 20 yldan fazla bir zaman nce, gnmzde yerlemi bir uygulama olan evresel planlama dahil edilmeksizin belirlenmitir. Bu olguyu dikkate almak yerine, ED Raporu, halihazrda zaten alnm olan kararlarn yaratt sonularn analizini yapmaya teebbs etmekte ve projede yer almayan olumsuz etkileri belki azaltabilme ihtimali olan iyiletirme faaliyetleri nermektedir. ED Raporu braklacak aylk asgar akn 60m/s olarak seilmesinin gerekelerini aklamamaktadr. Ayrca, bylesine asgar lde bir su brakm kural konusunda alt-havza kyda lkelerle istiare yapldna dair bir kant da gsterilmemektedir. Grnen o ki, lisu Baraj taraftarlar, haliyle umulaca gibi, bu tipte byk bir projenin evre etkilerinin deerlendirilmesini salayacak beklenilen trden bir teknik alma yapmamlardr. rnein: reservuar su kalitesi rneklemesi, gelecekteki boaltma havzas artlarna ilikin faaliyet senaryolar, nehir ve reservuar kelti rneklemeleri, baraj yklma analizi, ak deikenlikleri azalma rneklemeleri.REFERANSLAR: [1] lisu Baraj ve HES, evre Deerlendirme Raporu, Nisan 2001, s.4-58 Yaynlanma tarihi Temmuz 2001. [2] : Philip Williams and Associates (PWA), A Review of the Hydrologic and Geomorphic mpacts of the Proposed lisu Dam, Kedeki Ev (The Corner House) iin hazrlanmtr.

MZAKERE GRMLER Her ne kadar hem Suriye, hem de Irak Frat ve Diclenin sularnn paylalmas ile ilgili l anlama yaplmas iin aray iine girmilerse de, Trkiye, grmelerin, Suriyenin 1980li yllar boyunca PKKy destekledii iddialar ve skenderundaki snrla87 ilgili yakn zamandaki uyumazlk gibi dier konularla balantlandrlmasnda srar ederek grme masasna gelmeyi reddetmitir.88

87

M. Dolatyar & T.S. Gray, Water Politics in the Middle East: A context for Coflict or CoOperation?,MacMillan Press, Basingstoke, 2000, s.149 a.g.. s.147

88

34

Suriye ve Irak, hem Trkiyenin baraj ina projeleri ile yapt ar hasarn kesin belegelerinden ve hem de eer Trkiyenin sular kullanmnda ortak bir anlama olmakszn ortaya kacak daha ileri boyuttaki hasar ihtimalinden hareketle, nehirlerin gelecekteki kullanmn ngren ortak l bir anlamaya varlmas isteklerini ifade etmektedirler. Suriye Dileri Bakan Yardmcs sayn Waleed Muallim Heyete unlar sylemitir: Su hayattr. Bir ok analizci blgede su konusunda bir anlamazln asker bir atmann ana nedeni olaca kanaatindedir. Biz, suyun bir ibirlii kayna olmasn istiyoruz. Biz bu konuyu barcl ve uluslararas hukuka uygun olarak zmek istiyoruz. Ancak, eer GAP planland gibi ve anlama olmakszn yrtlecek olursa, be yl ierisinde 7 milyondan fazla Suriyeli tuzlu su kirlenmesinden ve tarmn ve ime sularnn zarar grmesinden madur olacaktr. Trkiyeyi grme masasna ekebilmek ve asker atmadan kanmak iin elimizden geleni yapyoruz.89 Trkiye, ngrlen barajlar hakknda alt-havza komularyla tam istiare yapm olduunu ve iyi kalitede uygun alt-havza aknn salandn srarla ileri srmektedir. Her ne kadar ok sayda Irak-Trkiye ve Trkiye-Suriye arasnda mzakere edilmi ok sayda anlama varsa da, Suriye hkmetinin grne gre, Trkiye bunlara sayg gstermemektedir.90 Sz gelimi, 1987de, Trkiye, Fratta, Suriye snrn aarken btn bir yl boyunca asgari 500m/s ak salama konusunda mutabk kalmtr. Ancak, yaz aylarnda ak sk sk bu seviyenin altna dmtr. 1999 Temmuz aynda, resm Trk rakamlar akn 343 m/s olduunu gstermektedir ve bir olayda da ak tamamen kesilmitir. Irak, Trk hkmetinin iyi niyetini sorgulamaktadr. Irak ve Suriyenin defalarca muhalefet etmesine ramen Trkiyenin GAP tamamlama srar, uluslararas hukuk kural ve prensiplerinin bariz ihlalidir. .... Trkiye, Irakla ibirlii ve istiareyi ngren btn hukuk kurallarn yok saymaktadr. Bu arada, Trkiye, bu kurallar dier kyda devletlerin karlarna aldrmakszn, kendi karlarna uygun bir anlayla yorumlayarak kast yok sayn merulatrmaya almaktadr.

89 90

Suriye Dileri Bakan Yardmcs Waleed Muallim ile yaplan grme, 31 Ocak 2002. Suriye Dileri Bakan Yardmcs Waleed Muallim ile yaplan grme., 31 Ocak 2002.

35

Bu nedenle de, Irak ve Suriye, Arap Ligini GAP konusunda Trkiyeye kar birlemeye armaya devam etmektedir. Gerekten de, Birlik, Dicle ve Frat zerinde baraj yapmlarna ilikin kayglarn dile getiren bir dizi karar almtr.91

NC BLM MTEREK NEHRLERLE LGL DZENLEMELERULUSLARARASI HUKUK VE EN Y UYGULAMAGnmzde hemen hemen istisnasz olarak, Dnyada mterek su havzalar ikili anlamalarla ynetilmektedir.92 Mamafih, son yllarda, devletleri ortak akarsularn kullanm ve ynetiminde anlamalar yapmaya tevik etmek amacyla uluslararas ilkeler ve standartlarn ve bu tr anlamalarn temel alaca hukuk ilkelerin gelitirilmesine nemli oranda eilinilmi bulunulmaktadr. Baz olaylarda, standartlar tamamyla istee bal olarak ortaya konulmu, dier bazlarnda ise olayn iinde yer alan taraflar balayc olmutur. Geni anlamda, standartlar drt kategoriye ayrlr: mterek sularn kullanlmas konusundaki uluslararas szlemeler. uluslararas akarsular zerindeki su prajelerinin finansmannnda snrlamalar koyan uluslararas kalknma bankalar tarafndan konulan standartlar Dnya Barajlar Komisyonu tarafndan iln edilenler gibi barajlarn planlanmas ve tamamlanmasnda geerli uluslararas ynergeler, ve, sanayi standartlar. Irak ve Suriye tarafndan ne srlen, Trkiyenin Dicle ve Frat kullanrken uluslararas hukuk ve en iyi uygulama kurallarn ihlal ettii iddialarnn merkezinde bu standartlar yer almaktadr. Bu drt kategori ayrntl olarak aada deerlendirilmitir.

rnein, Arap Ligi 4 Eyll 2000 tarihinde 6017 sayl kararla Dizle zerinde yaplmas ngrlen lisu Barajnn finansmannda kullanlmak zere Birleik Krallk tarafndan salanmas muhtemel fon hakkndaki endielerini dile getirmitir. 92 Dipnot 31de ad geen alma, s.8

91

36

ULUSLARARASI SZLEMELER Genel Uluslararas Hukuka gre, birden ok lkenin snrlarn akp geen akarsular uluslararas akarsu ya da su yolu olarak bilinmektedir.93 Uluslararas hukukta bu konudaki esasl bir gelime Uluslararas Suyollarn Tama Dnda Amalarla Kullanm Hukukuna likin Birlesmis Milletler Szlemesinin 1997 ylnda sonulandrlmasdr.94 Gelitirilmesi 27 yl tutan bu Szleme 103 kabul, 27 ekimser ve 3 red oyu (Trkiye, in ve Burundi) benimsenmitir. Bugne kadar 16 devlet anlamay imzalam ve 12 tanesi taraf olmutur.95 Szleme, spesifik su yollar ile igili gelecekteki anlamalar zerinde mzakereler yaplrken devletlere rehberlik edecek ilke ve kurallar salamay amalamaktadr. Bu anlamda, ereve szleme durumundadr.96 Szlemenin 2nci Blm genel prensipleri belirler: Haka ve makul kullanm ve katlm prensibi (5nci97 ve 6nc98 maddeler) .Birlesmis Milletler Uluslararas Suyollarn Tama D Amalarla Kullanm Hukukuna likin Szlemesinin 2(b) maddesi uluslarars suyollarn blmleri farkl lkelerde yeralan suyolu olarak tanmlar.94 95 93

UN Belgeleri A/51/869

Szlemenin 36nc maddesine gre, Szlemenin yrrle girebilmesi iin 35 devletin taraf olmas gerekmektedir.

P. Samson & B. Charrier, International Freshwater Conflict Issues and Prevention Strategies Green Cross nternational,1997, www.gci.ch/GreenCrossPrograms/waterses/gcwater/study.htlm web adresinden temin edilebilir. Madde 5: 1 . Suyolu Devletleri, lkelerindeki uluslararas suyolunu haka ve makul bir ekilde kullanacaklardr. Bir uluslararas suyolu, suyolu Devletlerince zellikle bu suyolundan optimal ve srdrlebilir kullanm ile suyolunun yeterli korunmasyla tutarl yararlar elde etmek gryle ve ilgili suyolu Devletlerinin menfaatlerini gznnde bulundurarak kullanlacak ve gelitirilecektir. 2. Suyolu Devletleri, bir uluslararas suyolunun kullanmna, gelitirilmesine ve korunmasna, haka ve makul bir ekilde itirak edeceklerdir. Byle bir itirak ibu Szleme'de saland zere hem suyolunu kullanma hakkn, hem de bu suyolunun korunmas ve gelitirilmesinde ibirlii yapma grevini iermektedir.98 97

96

Madde 6: 1 . Madde 5'in anlam dahilinde uluslararas bir suyolunun hakkaniyete uygun ve makul kullanm, aadakilerle birlikte ilgili tm esaslarn ve artlarn gznne alnmasn gerektirir: a) Corafi, hidrografik, hidrolojik, iklimsel, ekolojik ve dier doal tabiatl faktrler; b) lgili suyolu Devletlerinin sosyal ve ekonomik ihtiyalar; c) Her bir suyolu Devletindeki suyoluna baml nfus; d) Bir suyolu Devletindeki kullanm veya kullanmlarn dier suyolu Devletleri zerindeki etkileri; e) Suyolunun mevcut ve potansiyel kullanmlar; f) Suyolundaki su kaynaklarnn kullanmnn muhafazas, korunmas, gelitirilmesi ve ekonomisi ve buna bal alnan tedbirlerin maliyetleri;

37

nemli bir zarara neden olmama ykmll (7nci madde99) birlii ve veri ve bilgilerin takas konusundaki genel ykmllk (8nci100 ve 9ncu101 maddeler) Szlemenin 3nc Blm Planlanan Projeler konusuna deinir ki, burada, bildirim ve istiare de dahil, su yolu zerindeki dier devletlerde nemli olumsuz etkilere yolaabilecek olan bir suyolu devleti tarafndan planlanm projelerin sz konusu olduu durumlarda devletlerin grevlerine ilikin detaylar belirlenmitir. Btn Devletlerin Genel Ykmllkleri Dicle ve Frat balamnda, kyda lkelerden ikisi Suriye ve Irak- Szlemeyi onaylamlardr.102 Ancak, Trkiye imza bile atmam ve Szlemenin benimsenmesinde aleyhte oy kullanan devletten biri olmutur. Dolaysylag) zellikle planlanan veya mevcut kullanmlara ilikin benzer deerdeki alternatiflerin mevcudiyeti; 2. 5. maddenin veya bu maddenin birinci paragrafnn uygulanmasnda, ilgili suyolu Devletleri ihtiya doduunda ibirlii ruhu ierisinde mzakerelere gireceklerdir. 3. Her bir esasa verilecek arlk, dier ilgili esaslara kyasla nemine gre belirlenecektir. Makul ve hakkaniyete uygun kullanmn ne olduu belirlenirken, tm ilgili esasalar beraber ele alnacak ve btne dayal bir sonuca ulalacaktr. Madde 7: 1. Suyolu Devletleri, lkelerindeki uluslararas bir suyolunu kullanrken, dier suyolu Devletlerine sebebiyet verilecek nemli zararlar nlemek iin tm uygun tedbirleri alacaklardr. 2. Buna ramen, dier bir suyolu Devletine nemli bir zarar verilirse, kullanmlar szkonusu zarara sebep olan Devletler, byle bir kullanma dair bir anlama olmamas durumunda, meydana gelen zarar ortadan kaldrmak veya hafifletmek iin, 5. ve 6. maddelerdeki hkmleri gz nnde tutarak, etkilenen Devlet ile danma halinde tm uygun nlemleri alacak ve uygun olduu takdirde tazminini tartacaklardr.. Madde 8: 1. Suyolu Devletleri, uluslararas bir suyolunun optimum ekilde kullanlmasn ve yeterli ekilde korunmasn salamak amacyla, egemen eitlik, toprak btnl, karlkl yarar ve iyi niyet temeline dayal olarak ibirlii yapacaklardr. 2. Szkonusu ibirliinin yntemini belirlerken suyolu Devletleri, deiik blgelerde mevcut olan ortak mekanizmalar ve komisyonlar vastasyla edinilen tecrbeler nda, gerekli grldkleri takdirde, ilgili nlemler ve prosedrler zerinde ibirliini kolaylatran, ortak mekanizmalar veya komisyonlar kurmay dnebilirler. Madde 9: 1 . 8. maddeye uygun olarak, suyolu devletleri, hidrolojik, meteorolojik, hidrojeolojik ve ekolojik mahiyetteki bilgiler ve su kalitesi bata olmak zere, suyolunun durumu hakknda eldeki mevcut veri ve bilgileri ve gelecee ynelik tahminleri dzenli olarak teati edeceklerdir. 2. Bir suyolu Devleti, bir baka suyolu devletine elinde mevcut olmayan veri veva bilgilerin salanmasn istediinde, szkonusu Devlet bu istei karlamak iin tm abay gsterecektir; ancak bu istein karlanmasn, szkonusu veri veya bilgiyi toplama ve gerekiyorsa ileme tabi tutmaya ilikin makul bedellerin istekte bulunan devlet tarafndan denmesi kouluna balayabilir. 3. Suyolu Devletleri, veri ve bilgilerin, istekte bulunan dier suyolu Devletlerinin kullanmna kolaylk salayacak biimde toplanmas ve gerektiinde ileme tabi tutulmas iin ellerinden gelen tm abay gstereceklerdir..102 101 100 99

Suriye 2 Nisan 1998de Szlemeyi onaylarken, Irak 9 Temmuz 2001de Szlemeye onay vermitir.

38

denilebilinir ki, Szlemenin kyda lke arasndaki anlamazlkda hukuk bir etkisi olamaz. Ancak, Nisan 2000de Friends of the Earth (Yeryznn Dostlar) iin hazrlatlan bir hukuk etdnde Szlemenin 3nc blmnde ortaya konulan yaklamn, Szlemeyi imzalam olsun olmasn ya da Szlemeye taraf olmu olsun olmasn, hatta Szleme ile belirlenen zgn detaylar ve tarifeler duruma uygulanmyacak olsa bile, yerleik uluslararas hukuk erevesinde btn devletler iin geerli bir genel ykmll yanstt saptamas yaplmtr. Bu ayn zamanda Dnya Barajlar Konseyinin de grdr.103 FoEn etd Prof. James Crawford QC, Prof. Phillipe Sands ve Prof. Boisson de Chazournes tarafndan hazrlanm olup, bu raporun ekinde sunulmutur. Etd, duruma uygulanabilir hukuk kurallarn inceleyerek, genel uluslararas hukukun mterek akarsulardaki kyda lkelere bildirimde bulunma, istiare ve mzakereler yapma ykmllkleri getirdii sonucuna varmtr. zetle, devletlerin ana ykmllkleri unlardr: Bildirimde bulunma grevi Suyun kullanlmasnn zerinde nemli etkiler oluturaca alt-havza devletlerine projenin bildiriminin yaplmas bir grevdir. Bildirim, baraj ya da dier bir projenin yapm talimat verilmeden nce yaplmal ve etkilenecek devletlerin kendi karlarna ynelik muhtemel zararlar saptamasn salamak iin bu bildirim teknik ayrntlar ve dier bilgi ve verileri iermelidir. stiare bulunma grevi Eer, bildirimden sonra, alt-havza devletleri ngrlen projenin nemli zararlara yol ama ihtimali olduunu dnrler ve durumdan st-havza devletini haberdar ederlerse, st-havza devletinin onlarla istiarelere girimesi gerekir. Bu istiarelerin ileyii srasnda, st-havza devleti alt-havza devletlerinin kayglarn mutlaka incelemeli ve kendi planna ncelik veren ama makul bir biimde alt-havza devletlerinin karlarn da gzeten bir zm nermelidir. Mzakerelerde bulunma grevi Eer istiareler btn taraflar tatmin edici ekilde sorunu zmezse, mzakerelere balanmaldr. Bu grmeler mutlaka anlaml ve durumaDnya Barajlar Komisyonu ( WCD), Dams and Development: A new framework for decisionmaking Earthscan, Londra, 2000, s.252.103

39

uygulanabilir uluslararas suyollar hukukundan tretilmi haka zmlere gtrc olmaldr. Szlemedeki yetersizlikler Bir ok yorumcu, Szlemeyi kesinlik tayan hkmler getirmemekle ve yaptrm mekanizmalarna sahip olmamakla eletirmektedirler. Su anlamazlklar alannda nde gelen akademisyenlerden olan Aaron Wolf, u grleri ileri srmektedir: Her ne kadar ibirlii yapma grevi ve ortak ynetim dahil bir ok nemli ilke sunmaktaysa da, Szleme, mulak olup ve bazen de elikilere dmektedir.104 .... lveten, sadece onay veren taraflarn katld davalara Uluslararas Adalet Divan tarafndan baklmas ngrlm ve son derece olaanst nitelikteki davalar hari, Mahkemenin bulgularn destekleyecek hi bir pratik yaptrm mekanizmas ortaya konulmamtr. Ulusal karlarn ne karan bir ulus, Mahkeme karar ya da bulgularn tamamyle yok sayabilmektedir.105 Uluslararas hukuk kendisini sadece uluslarn arasndaki haklar ve sorumluluklarla ilgili saymaktadr, ki, bu, uluslararas hukukun kendi doasnn getirdii bir baka yetersizliktir. A.Wolf