dharaarihii khartuum - mangalool.files.wordpress.com · ah galabtii u dhegaysan jireen...

1 Fan-wadaagga Soomaalida & Soodaanta Aadan Cadde

Dharaarihii Khartuum

1. Fan-wadaagga Soomaalida iyo

Suudaanta

Hordhac

Soodaantu waa dad muuq ahaan aynnu isu dhow nahay. Dhererka, midabka iyo qaab-

dhismeedka duleed intaba waa aynnu iskaga eegnahay. Waxa ay ka kooban yihiin qoomiyado

iyo isirro kala duwan; qaar aad u mad-madow, qaar aad u dhaadheer, kuwo aad u timo-adag, dar

aad u san waaweyn iyo qaar qor-qoran oo qurux badan sida Soomaaliduba intaas oo kale u

leedahay. Qabaa’ilka qaarkood aad baynnu isugu eegnahay sida: Maxasta, Jacaliyiinta iyo

Shawaaggada oo Waqooyiga dega iyo Adaariibta oo bariga degta.

Badhtamihii 2010-kii ayaan nin Soodaani ah waydiiyay: sidee ayaad ku kala garataa Soodaanta

iyo Soomaalida? Waxa uu iigu jawaabay: sanka iyo koodadka ayaan ku kala soocaa. Waa runtii

oo waa ay innaga san iyo koodad waaweyn yihiin. Si kasta oo Soodaanigu u qurux badan yahay

Soomaaliga kuma gaadhayo san-qaroorka iyo wejiga shuban.

Dhulkoodu waxa uu isugu jiraa lama-degaan, lama-degaan-u-eke, kaymoley roobban, dhul

xeebeed iyo buuraley. Waxa ku meeraysta webiga Niil oo ay noloshoodu si wayn ugu tiirsan

tahay. Webiyo kale oo yaryar ayaa iyaguna dhex mara sida Gaash, Nahru Cadbara ikk. Juquraafi

ahaan dhulka Soomaaliduna intaas oo kale ayuu isugu jiraa marka laga reebo lama-degaanka

(banan yaryar ayaa se jira). Webiyaduna waa kuwo aan badnayn oo Webi-xilliyeedyo ah sida

Jubba iyo Shabeelle.

Magaalooyinka intooda badani waxa ay ku teedsan yihiin hareeraha webiyada maaddaama oo

noloshoodu si weyn ugu xidhan tahay beeraha iyo wax-soo-saarka dhulka. Raashinka ay cunaan

iyo khudradda iyaga ayaa la soo baxa, bulshaduna aad ayay ugu carbisan tahay dhaqanka beer-

falashada. Geel, adhi iyo lo’ba waa ay dhaqdaan walow xoolahoodu adhiga iyo lo’da u badan

yihiin, taas oo ah mid ay kaga geddisan yihiin Soomaalida oo geel-dhaqato u badan.

Qoomiyadaha xeebta waqooyiga dega iyo kuwa jiinka webiga raacsani iyagu waxa ay aad ugu

heellan yihiin kalluumaysiga.


Siyaasad ahaan Soomaalida iyo Soodaantu aad bay isugu xidhnaayeen lixdanaadkii ilaa

siddeetanaadkii qarnigii tegay. Arrimaha dunida, kuwa Afrika iyo qaddiyadaha geeskaba

go’aanno isku mid ah ayay ka qaadan jireen sida qaddiyadda Niilka, qaddiyadda Itoobiya iyo

gooni-isu-taagga gobollo ka mid ah geeska Afrika. Shirarka Afrika iyo Jaamacadda Carabta isku

dhinac ayay ahaan jireen, sidaas darteed ayay dadka qaarkood ugu bixiyeen “Al Siin wa Saad”

oo ay uga jeedeen Soodaan iyo Soomaaliya sida ay labada eray isugu xigaan. Xilligan aynnu

joogno Soomaaliya waa ay burburtay, xukuumad dhexe oo taag lehina ka ma jirto, sidaas darteed

Soodaantu waxa ay ka caawisaa dhinacyada waxbarashada, siyaasadda iyo tabo-barka

ciidamada.

U ma socdo in aan idin ku qarqiyo bad-waynta Soomaalida ama idin ku hafiyo webiyada

Soodaan, umana jeedo in aan halkan Soodaan iyo Soomaaliya toona idin ku baro. U ma gol lehi

in aan lafa-guro isku-xidhnaanshaha dhinac walba leh ee labada shacab iyo is-garabsiga soo-

jireenka ah ee labada dal toona, waxa se aan si kooban uga faalloon doonaa xidhiidhkii faneed ee

labadooda ka dhexeeyay aniga oo qurubbo yaryar idiin ka soo garooci doona dhacdooyinkii

taariikhiga ahaa ee xidhiidhkaas iyo laba dhacdo oo aniga I soo maray iguna dhaliyay in aan

qormadan kooban qalinka u qaato.

Kediso

Waa dhammaadkii 1996-kii, ma xusuusan karo bishii iyo maalintii ay ahayd, waa se casar

gaaban oo qiyaastayda saacaddu 5:30 galabnimo tilmaamayso. Goobta aan fadhiyaa waa xafiiskii

malcaamadda aan dhigan jiray ee Al-najax (Inji) faraceedii magaalada Darroor. Xilligaa waxa

aan ahaa arday yar oo Quraanka dhigta. 20 jis ayaan xidhay, xisaabta iyo carabidana meel hoose

ayaan ka maraayaay.

Darroor waa magaalo ka tirsan gobolka Dhagax Buur (Jarar) Ee dawlad-deegaanka Soomaalida

Itoobiya. Tuulo yar ayay ahayd laakiin xilligaa waxa cammiray dadkii reer Somaalilaan ee

colaaddii sokeeye ee 1994-kii ka soo qaxay, gaar ahaan reer Hargeysa iyo reer Burco. Juquraafi

ahaan waa dhul sare oo Hawd ah. Haaro yar-yar iyo shiilo gaagaaban oo dhagaxoodu madaw

yahay ayaa sida burooyin filiqsan meel kasta ka muuqda. Ciiddeedu waa casaan, waxana ay caan

ku tahay saddex balli oo waawayn; Biyo Cadde oo dhanka waqooyi-galbeed kaga beegan,

Dhoolla-yare oo dhinaca Waqooyi kaga aaddan iyo Dhoobaale oo xerada ciidanka ee magaalada

koonaheeda ah ku dhegsan. Dacal kasta oo aad uga baxdo waxa aad galaysaa kaymo jiq ah oo

cagaaran. Daaqqa iyo biyuhu waa labada shay ee ay raacatadu goor iyo ayaan daba meerto, si

mayeedhaanka ay wataan aanu oon iyo abaar midna ugu le’an. Waligeed dhul baad iyo biyo loo

soo doonto ayay ahayd, horena waxa loo odhan jiray “Haro-dhiig”, colaado badan oo ka dhacay

awgeed. Alle ha u naxariistee abwaan Cabdi Iidaan Faarax ayaa igaga filan tilmaamidda bilicda


deegaan ee Darroor oo si fiican ugu xusay tuduca saddexaad ee heestiisii Cosob, waxana uu

yidhi:

[…] Cir onkoday hillaac iyo, Calcalyada xareedda ah, Ceelkii Darroor oo, Biyo cidhifka joogaan, Carro nabada reer negi, Dadkoo caano wada dhamay, Dhallintuna ciyaareen, Inaad qurux ku caan tahay, Cidi kuuma diidine, Casiyo midabka dhiinka ah, Waad I cajabisee, Adna aniga ila cugo, Inta dumar colaad qabo […]

Malcaamadda Inji waxa ay muddo dheer ka tirsanayd xaafadda Iftin (Inji) ee magaalada

Hargeysa (ilaa hadda Iftin ayay ka dhisan tahay), hasa-yeeshee, faracan Darroor waxa uu soo

raacay barakacii shacabka. Waxa maamule ka ahaa Macallin Maxamuud Macallin Aadan Cali.

Macallin Maxamuud waxa uu ahaa macallin malcaamadeed ruug caddaa ah, walow uu hadda

dugsiyada sare ee dalka wax ka dhigo, sidoo kale waa abwaan murtidiisu maanka oon tirto oo

maansooyin badan iyo riwaayado dhowr ah curiyay. Tixihiisii waxa aan ka xusuusan karaa: tixdii

qaadka, tixdii Soomaalilaan iyo tixdii Dalsan. Tixda Dalsan ayaan maansooyinkiisa ugu jeclaa,

sidaas darteed baan jeclaystay in aan soo qaato tuduca ugu caansan, waxa uu yidhi:

[…] Dalsan waa dhulkaygee, Meel kaloon daneeyoon, Diiqad li’i fadhiyayaa, Bal dalkayga mooyee, Miyay dunida kuba taal? […] Sidoo kale riwaayado wax-barashada iyo baraarujinta bulshada ku saabsan ayuu hal-abuuri jiray.

Riwaayadaha waxa uu ku googoyn jiray heeso wacyi-gelin ah oo dareen waddaninimo iyo mid

aqooneed wata. Gabi ahaanba riwaayadahiisa waxa jili jiray ardayda, gaar ahaan xilliyada ay

qalin jebinayaan iyo munaasabadaha kale ee madarasadda. Waa ay badnaayeen waxa se aan ka

xusuustaa labadan masrixiyadood:

Ninkii bartay iyo nin aan baranini miyay barbarroobi karayaan?

Aydhis cuuje warkiisu waa indhaha uun ku caddee!


Abwaan Maxamuud waxa kale oo uu curin jiray riwaayado af-carbeed ah oo iyagana uu

nashiidooyin ku nashqadayn jiray, kuwaas baan anigu ka qayb qaadan jiray, waxana ka mid

ahayd masraxiyaddii “Al-safar” oo aan qudhaydu atoore ka ahaa. Waxa aan ku jilayay qof dalka

ka dhoofay oo Carriga Yamanta u doolay, kadibna dal-tabyooday oo ciiddiisii u soo hiloobay.

Samiir ayuu ahaa magaca aan riwaayadda ku metelayay, saddexda wiil ee kale ee ila jilayayna

waxa ay kala siteen magacyada kala ah: Saalim, Suhayb iyo Salmaan.

Bare sheeko badan oo maskax furan ayuu ahaa, kolka uu Quraanka noo dhigo kaddib waxa uu

noo raacin jiray sheeko xariirooyin dhaadheer oo taxane ah; sheekooyinkaas waxa wali sidii

maankayga ugu sii jira “Alfa layla wa layl” oo Sindibaad Al Baxri iyo Cali Baabaa ugu

caansanaayeen iyo sheeko kale oo jinni ku saabsanayd oo aan magaceedii hilmaamay.

Sheekooyinkii Cigaal Shiidaad iyo Juxe ayuu iyagana ku ladhi jiray. waxa kale oo uu caan ku

ahaa kaftanka iyo bixinta naanaysaha. Maalin maalmaha ka mid ah ayuu na waydiiyay waxa loo

soo gaabiyay magaca haayadda UNHCR oo ahayd haayaddii raashinka kaalmada ah qaxoontiga

u keeni jirtay. Waxa aannu u sheegnay in loo soo gaabiyay sidan: “United Nations High

Commissioner for Refugees”, dabadeed waxa uu noogu jawaabay ma aydaan garane, waxa loo

soo gaabiyay: “Ururka Naanaabinta Haweenka iyo Carruurta Rafaadsan”. Waxa uu noo duur-

xulayay in ay haayaduhu na barayeen baryada, wax-qabsi la’aanta, dhaqan xumada iyo

liidashada, kolka laga reebo giraamkii1 yaraa ee ay keeni jireen.

Kooxo kubbadda cagta ah, kuwo ta laliska ah, kooxo wax jila iyo qaar kale oo wax-qabaddo

kala duwan ku hawlan ayay ardaydu u qaybsanayd. Malcaamaddu waxa ay u dhisnayd tacliin,

tabo-bar maskaxeed iyo barbaarin. Intaas baa igaga filan in aan Darroor, Macallin Maxamuud

iyo malcaamaddiisii is kiin baro.

Aan ku noqdo sheekadii aan wadaye, galabtaas aan xafiiska malcaamadda fadhiyay waxa aan

la joogay oo aan dhegaysanayay macallin Maxamuud iyo qaar kale oo ka mid ahaa

macallimiintii malcaamadda oo sheekaysanaya. Kulan awliyaad buu ahaa, anigana dareen gooni

ah ayuu ii samaynayay. Rikoodh noocii National-ka la odhan jiray ah baa xafiiska oolli jiray oo

ay macallimiintu BBC-da, tafsiirka Quraanka iyo gabayada ka dhegaysan jireen. Waxa ay si gaar

ah galabtii u dhegaysan jireen maansooyinkii Hadraawi, Gaarriye iyo Dhoodaan oo uu macallin

Maxamuud aad u jeclaa. Galabta se wax kale ayaa ka soo baxay. Waxa lagu riday cajalad hees

ah. Waligay maalintaas ka hor hees ma dhegaysan, ma fahmin, xiisena iima qaban, marka laga

reebo shan-jirkaygii oo aannu tuulada Raydab-khaatumo ka soo guurnay, Cadaaddana ku

soconno ayuu walaalkay oo tuurta igu siday qaaday heestii abwaan Maxamed Ayax ee ay

Maxamed Nuur Giriig iyo Faadumo Dhimbiil wada qaadaan.

[…] Soo mar, soo mar, soo mar Saafiya Luuleey, soo mar Soo mar, soo mar, soo mar Sidrigaad ku taallaa soo mar, Soo mar, soo mar, soo mar

1 Raashinkii.


Waan ku sugeynee, soo mar […]

Aad baan u jeclaysanaayay maalintaa heesta uu walaalkay qaadayay, waxba se kama aan

fahmayne laxanka ayaan la dhacsanaa oo si gaar ah ii xiise-galinayay. “Soo Marta” uu sheegayo

waxa aan u qaatay suryooyinkii kaymaha ee aannu ka dhex dusaynay, Saafiya-luulna ma ba aan

garanayn cid ay tahay. Heestaa mooyee, hees kale hore uma maqal ama u ma dhegaysan.

Haddaba heestan galabta xafiiska laga daaray waa nooc kale. Waa laxan qalaad. Maxaa Cuud,

Darbuugo iyo Sagsoofan isku laba dhacaya. Saw tan macallimiinti madaxa ruxday. Saw kan

ardaygii yaraa muraaqooday. Saw tan aan heestii macaansaday ee durba aan midhaheedii eray

eray ka fahmay. Heestu waa af-carabi waana hees Soodaani ah oo uu qaadayo fannaankii caanka

ahaa ee Maxammed Wardi, magaceedana waxa la yidhaahdaa “Sudfa” oo macnaheedu

noqonayo “Kediso”. Waaba kediso caadi ah, saw tan anigii kedisada igu noqotay ee aan isla

maqanahay. Maalmahaasna jaceyl carruurnimo oo isla malcaamadda ka bilaabmay ayaa igu

marnaa, sidaas awgeed ayay heestani u noqotay hees waayadii dambe I xusuusisa dhacdo I soo

martay oo aan xusuusteeda marna xiiseeyo marna dhibsado.

13 sano kadib oo ku beegnayd badhtamihii 2009-kii oo aan joogay caasimadda dalka Suudaan

ee Khartuum, ayaan goor barqo ah jaamacadda ka soo rawaxay. Waxa aan ku leexday meherad

sharaabka iyo cuntooyinka fudud lagu iibiyo oo xaafadda Sharig ee Degmada Saxaafa ka

tirsanayd. Meheradda waxa iibinaysay gabadh Soodaaniyad ah. Koob sharaab ah iyo xabbad

Saanwayj ah baan ka dalbaday. Waa kulayl oo dhididka dhafoorradayda ka tif lihi dhulka ayuu

qooyay. Aniga oo biyo qabow iyo casiirkii wadnaha ku rushaynaya ayaan maqlay heestii “Sudfa”

oo meel agtayda ah ka dananaysa. Ma run baa mise waa riyo? Xaggee ayay ka baxaysaa? Ma

adigaa dawakhsan mise Darroor baa laga heesayaa? Dhan walba waan fiiriyay, mise sameecad

wayn oo sii jeedda ayay ka baxaysaa oo heestuba meheradda aan fadhiyo ayay ka daaran tahay.

Xusuus hore iyo seben la soo dhaafay ayay dib iigu celisay. Xiisihii yaraantii iyo jaceylkii

carruurnimo ayay igu soo laba kicisay, dabadeed aniga oo isla maqan ayaan inantii ku idhi:

“Walaal heestan kuu baxaysa ii dir”. Inta ay igu qososhay oo yaabtay ayay iigu jawaabtay:

“Idaacad bay ka baxaysaaye, iima duubna”. Cabbaar kolkii aannu is waraysannay ayaan ka

tegay oo xusuusta jaceyl beri hore ribbaday meel la jiifsaday. Maalmihiiba Internet-ka ayaan

heestii ka raadiyay oo ka la degay oo waliba Moobilka ku shubtay si aan boogtan damqatay ugu

dhayo, wixii se iga raacay iyo halka ay ila tagtay Alle ayuunbaa ogaa. Waxa aan heestan iyo

sheekadeeda u soo qaatay in aan muujiyo sida ilmaha yar ee Soomaaliga ah ee aan waligii hees

dhegaysani uu uga heli karo ama ay u soo jiidan karaan midhaha iyo laxanka hees Soodaani ah,

ka Soodaaniga ahina sidoo kale, sababta oo ah laxan-samaynta iyo qaab-masrixiyadeedkaba waa

aynu isaga dhow nahay. Dhinac kale haddii aan ka ifiyo, heesta Soodaan ka soo haadday ee

saxaraha, webiyada iyo buuraha dhaadheer inta ay ka soo lashay Hawd guntii lagu

dhegaysanayaa waxa ay muujinaysaa xiisaha Soomaalida qaarkeed u hayaan fanka Soodaanta,

waana tan heestii oo aan afkeedii hooyo ku soo min-guuriyay:


صدفة... صدفة ... صدفة

أجنل صدفة أنا يوم لاقيتها

أسعد يوم يومى اللى حييتها

نور عيوي يا ما حبيتها

****** ***** ******

الوبرات بريئة ومنزوجة بخجل... الوظرات بريئة

البزنات تضوئ ذي نور الأمل

وجهك بيه مزايرك ذى بدر اكتنل

.والشامة فى خديدك ذى طعم القبل

تزلر قلبى

تشعل حبى

اشهد ربى

.أنا باىواك

صدفة ... صدفة ... صدفة



.نور عيوي يا ما حبيتها

****** ***** ******

ما قادر أقول ليك عه حبى اللبير

وصفه علي قاسى وعايس فى الضنير

قدر اللون ذا كله حبى أكبر بلثير

.ماللوى محيرنى شوف قلبى الأسير

اسألى قلبى

ينله يقدر

يشرح حبى

.أنا محتار






****** ***** ******

صدفة عيونى شافت ليلى الباكى نور

يا أيام ربيعى عنرى معاكى أزىر

فيها الطير يغوي ومه ألحانى يزلر

.قلبي فراشة حولك وانتى شبابك أخضر

يا ما بأحبك

باعشق حبك

علشان حبك

.قلبى فداك





18/2/2012 aniga oo safar waxbarasho (geological field trip) ku jooga tuulo Waqooyiga Soodaan

ku taalla oo la yidhaahdo Sabalooka ayaa goor caways ah tilifoonka la iiga soo sheegay in

Maxamed Wardi geeriyooday. Waxa qorshaha iigu jirtay in aan la kulmo inta aanan Soodaan dib

uga dhoofin, hasa-ahaatee qaddarka Alle ayaa sidan u qornaa oo la ma aan kulmin. 8 habeen ka

hor habeenkaas oo aan isla xeradan waxbarasho ku suganahay ayaa sidoo kale la ii soo sheegay

geeridii naxdinta lahayd ee Ibraahiim Fiqi oo Magaalada Qaahira ku dhintay. Ibraahim waxa uu

ahaa nin aan qoraalladiisa ku akhris bartay kolkii aan dugsiga sare ku jiray aadna aan u jeclaa

buugaagtiisa. Labadaas geeriyood ee Khartuum iyo Qaahira laga soo sheegay, waxa igaga

murugo badnaa war dhiillo ah oo Hargeysa la iiga soo tebiyay. Waa geeridii Ismaaciil Maxamed

Dubbad oo waxbarashadayda gacan xoog leh ka soo geystay, isla xilligan aan jaamacadda ku

jirayna dhaqaalaha ii soo diri jiray. Eebbe ha u naxariisto dhammaantood. Bishaas waxa aan u

bixiyay bishii murugada.

Webiyo isu Oomman

Khartuum waa caasimadda dalka Soodaan, waana magaalo aad u ballaadhan oo dad aad u tiro

badani ku nool yihiin. Saddex qaybood ayay magaaladu u qaybsan tahay: Khartuum, Baxri iyo

Ummu Durmaan, waana sababta loogu bixiyay caasimadda saddex geesoodka ah. Saddexda

daamood waxa kala qaybiya labada webi ee Niilka (ka cad iyo ka buluugga ah). Niilka Caddi

waxa uu ka soo fatahaa harada wayn ee Fiktooriya (Lake Victoria), dabadeed waxa uu soo dhex

jibaaxaa waddamada Tansaaniya, Kiiniya, Ruwaanda, Burundi, Koongo Kinshaasa iyo

Koonfurta Soodaan, kolkaas buu isaga oo xiimaya Khartuum dhanka Koonfureed ka soo galaa.


Niilka Buluugga ahi se waxa uu ka soo bilaabmaa harada Taana ee Itoobiya. Buuroleyda sare

ayuu ka soo shalwadaa, dabadeed isaga oo shuurinaya ayuu Khartuum dhanka bari iskaga soo

shubaa. Jasiiradda Tuuti oo Khartuum badhtankeeda ah ayay labaduba isugu yimaaddaan waana

halka ay Soodaantu u taqaanno “Majmac Al Nahrayn”2 ama “Kulanka labada webi”, kaddibna

iyaga oo mid ah ayay dhanka dalka Masar u qulqulaan. Jasiiraddaas ayuu Alle ha u naxariistee

abwaan Xuseen Aw Faarax Dubbad tegay, kolkaas baa looga sheekeeyay barta ay labadan webi

ka soo burqadaan, waddamada ay soo maraan iyo in ay halkan isugu yimaaddaan oo mid isku

noqdaan. Biyaha buluugga ah iyo kuwa cad ee isku walaaqmaya ayuu arkay. Sheekadoodii ayuu

la yaabay, markaas buu curiyay heestiisii caanka ahayd ee “Webiyo isu oomman” oo ay Magool

qaaddo. Waxa uu sheekadii ku metaalay in ay labadan webi is caashaqeen, kadibna dhulal kala

fog iyo waddammo badan isu soo jiidheen, ugu dambayntiina inta ay is heleen oo gacmaha is

qabsadeen ku farxeen in ay is calfadeen. In ay xareeddii qaboobeyd wadnayaasha qaraxa ah ee

soo daalay isugu qaboojiyeen oo jaceylkoodi sidaas ku hirgalay. Isaga oo Soomaalidii dalka

joogtay u tebinaya wacdaraha uu arkay iyo mucjisada labadan Webi, ayaa uu yidhi:

Jaceyl waa wedkaagoo, Warmo kuu afaystoo, Waabey qadhaadh iyo, Sun uu kuu walaaquu, Weel kuugu shubayaa. Dadka weli hor joogaa, Wuxuu dilay u sabab oo, Qiyaamaha la wayddiin. Webiyo isu oommani, In ay wacad-tameenoo, Waayo badan is dooneen. In loo kala warramay oo, Wacdi laysu sheegiyo, Waano la gala quustay. Goortay is waayeen, Isu waalan gaadheen, Waligiin ma maqasheen?! Wax ku qaadan maysaan, Wacdaraha adduunkee, Waydiiya culimada.

2 Majmac al baxrayn-na waa loo yaqaan, oo ay baxrayn-ta uga jeedaan labada webi.


*** *** ***

In ay weer xidheenoo, Biyuu wayraxeenoo, Waddammo isu jiidheen. In la waabin waayoo, Iyaga oo wareer qaba, Isu soo wareegeen. Oo wanaag kalgacaluu, Way isu yimaaddeen, Waligiin ma maqasheen?! Wax ku qaadan maysaan, Wacdaraha adduunkee, Waydiiya culimada. *** *** *** In uu caashaq wadayooy, Is waraabiyeenooy, Xareddii wadaageen. Inay wehel is jeceloo, Wadnaha isu dhiibtoo, Wada jira noqdeenoo. Waddo qudha mareenooy, Kala weecan waayeen, Waligiin ma maqasheen?! Wax ku qaadan maysaan, Wacdaraha adduunkee, Waydiiya culimada.

Ballantii baaqatay !

Ballantan baaqatay waa dhacdo xaqiiq ah oo ku suntan taariikhdii dahabiga ahayd ee

abwaankii weynaa ee reer Falastiin Maxamed Xasiib Al-qaadi. Aan gabyaagan is kiin baro’e,

waxa uu 1935-kii ku dhashay gudaha carriga Falastiin, halkaas ayuu ku barbaaray oo qaybtii

hore ee noloshiisa ku qaatay kana hawl-galay. Waxa uu lixdameeyadii qarnigii 20aad

noqday

tifaf-tiraha suugaanta ee wargeyskii la odhan jiray “Akhbaaru Falastiin” ee magaalada Qasa ka


soo bixi jiray. waxa 1967-kii xidhay gumeysiga Yuhuudda ee xaq-darrada ku haysta ciidda

barakaysan ee Falastiin, shaqadii wargeyskana halkaas buu kaga tagay. Markii dambe ee la sii

daayay waxa uu u tallaabay dalka Masar, waxana uu ka qayb-qaatay unkiddii iyo aasaaskii

labadii idaacadood ee “Sawtul Caasifa” iyo “Sawtu Falastiin” ama Codkii Duufaanta iyo

Codkii Falastiin; labadaas idaacadood oo ka hawl-gali jiray magaalada Qaahira. Kaddib waxa uu

gaadhay in uu noqdo maamulihii idaacadda Falastiin ee sal-dhiggeedu ahaa Al-jeeriya iyo

Yemen gaar ahaan magaalada Sanca, waxa kale oo uu abwaan Maxamed Xasiib tifaf-tire ka

noqday jariidaddii “Al Ashbaal” ee Tuunis iyo Qubrus ka soo bixi jirtay.

Abwaanku waxa uu curiyay maansooyin badan oo badankooda loo hal-tebiyay afaf kale sida:

af-ingiriisi, af-talyaani, af-faarisi iyo af-bulgaari. Marka laga tago abaal-marinaha yar-yar ee uu

qaatay, waxa uu 1995-kii ku guuleystay billadda Qalinka ah ee gabyaaga dunida.

Heesaha uu hal-abuuray waxa ka mid ah heesta caanka ah ee “Laylatu Sabti” ama habeenkii

Sabtida. Midhaheeda oo aad u murti badan, laxanka iyo codka macaan ee uu ku ladhay

fannaankii reer Soodaan ee Salaax Ibnu Baadiya ayaa heestan ka dhigay mid ay Falastiiniyiinta,

Soodaanta iyo Soomaaliduba isku si u wada caashaqaan.

Ujeeddada uu abwaanku heesta u curiyay waxa lagu soo tebiyay laba sheeko oo isu dhow.

Sheekada hore waxa ay xusaysaa in heestu ku saabsanayd hawl-gal is-miidaamin ah oo ay

fulinaysay gabadh dhallin-yaro ah oo ka tirsanayd dhaqdhaqaaqii xoreynta Falastiin, hawl-

galkaas oo ku beegnaa habeen Sabti ah laakiin xilligiisii dib uga dhacay, abwaankuna uu fahmi

waayay sababta dib u ridday iyo musiibada inantii heshay. Tebinta labaadna waxa ay

tilmaamaysaa in uu abwaanku habeen Sabti ah la ballamay gabadh uu jeclaa oo uu rabay in ay

isa sii arkaan ka hor inta aanu bilaabmin hawl-gal Yuhuudda lagu weerarayay oo uu xubin ka

ahaa, habeenkaas oo inanti u iman wayday sababta negaysayna uu garan waayay. Hadal-tire ma

fiicnee, Waxa aan jeclaystay in aan idin ku hakiyo heestii oo af-carbeed ku qoran si aad u

dheehataan murtideeda, waxa uu abwaanku yidhi:

ليلة السبتطال انتظارى

يا حلوة العيويه يا أنت

أنزيتى وعدك باللقاء ىوا

كم مرة باهلل أوعدتى

ولأتفــه الأسباب فاتوتى

كم جئت امر وكم تعللت

لو قلت انك لزت آتية

أسلت في نيرانى لو قلت

عبر الندى عيوى مشردة

ترعى خيالك ربنا جئتى


تتهامر الأشواق آتية

وتصيح بى الأوىام له تأتى

ىل أبلغوك وشاية كذبا

يا حلوتى عوى فصدقت

أم خفت أعيه عازليه لوا

فى الحى ترقبوا فأحجنت

أم أّن ملروىا ألّم بك

لا قّدر النولى تأخرتى

فتصّورى ما بات يعصف بى

مه عاصٍف أشعلته أنتى

وجنعت باقات الزىور ىوا

وللم بأزىارى تزيوتى

ألقيتها بجوار مقعدنا الخالى

حزيوا اذ تخّلفتى

وبلى النزاء الوردى وارتعشت

كل الوجوم عشية الزبت

وحنلت أشواقى وعدت بها

.متلفعاً بالليل والصنت

Si kastaba ha ahaatee, dadka badankiisu waxa ay u fahmeen in heestu ka warramayso “ballan

jaceyl oo baaqatay”. Heestani si wayn ayay u gashay quluubta shacabka reer Soodaan.

Maankuba waa uu ka tagaa marka uu Salaax Ibnu Baadiya fagaare la soo is-taago ee uu cod qiiro

leh ku qaado. Soomaalida lafteeda ayaa miyir beeli gaadha kolka ay maqasho codka Salaax Ibnu

Baadiya.

Abwaan Bashiir Xaddi ayaa heestan midhaheeda iyo naaxiyaddeedaba aad ugu bogay,

dabadeedna abwaan Hadraawi ka codsaday in uu af-soomaali u turjumo. Hadraawina waa uu ka

yeelay oo heestii af-soomaali ayuu u beddelay. “Axaddii” ayaa uu u bixiyay. Axaddii waa hees

Soomaalida dhexdeeda caan ka ah oo weliba si xad-dhaaf ah loo jecel yahay. Marka bulshada

kale laga yimaaddo fannaaniinta Soomaaliyeed qudhooda ayaa aad u jecel oo ku faana in ay

qaadaan. Waxa ay noqotay hees hooballada lagu tijaabiyo islamarkaana Fannaaniin badan oo

Soomaali ah ayaa qaaday, kuwaas oo ay kamid yihiin: Xasan Aadan Samatar, Maxammed

Mooge Liibaan, Axmed Rabsha, Axmed Ishaar Olol, Sulfa iyo Cabdi Qaadir Bagaag.


Mar labaad aan idiin oggolaado in aad ku hakataan heestan Axaddii, si aad

farshaxannimadeeda suugaaneed iyo murtida ay xambaarsan tahayba u dhuuxdaan, uguna

dhererisaan heesta hore ee “Laylatu Sabti”, Hadraawi waxa uu yidhi:

Waa lay addimay, Axaddii sidaan, Kuu eegayee. Araggeeda taan, Ku il-doogsadaay, Ma illawsan tahay, Axdigaad martiyo, Meeshaad I tidhi, Waan imanayaa. Imisaad farriin, Ergo soo dirtoo, Oontiyo biyaha, Hurdo aawaday, Uga soomanayd. Eed layga keeniyo, Midna amar Ilaahay, Kuma aad maqnaanine, Adigayska baaqday. Hadaad I tidhaahdo “Iman maayo” Ma aadeen, Halkaad ogsoontahay. Indhahaa habeenkii, Ku ilaalinaayoo, Dhammideed aduunyada, Afarteeda waaxyood, Hadba gees u eegee. Anigaa isla hadloo, Mar waxaan idhaahdaa, Ku illaawi maysee, Way imane sii joog. Marna waxaan idhaahdaa, Axdigaydun dhigateen, Kolna oofin maysee,


Samir Eebbe qaadoo, Ka fogoow agteedaan, Uurkayga galiyaa. Aamusnoow habeenkii, Ugbaadka iyo dooggaa, Tiiraanyo ooyoo, Idilkood xiddigahaa, Afar-qaaday socodkee. Aramida jacayl baa, I hoggaaminaysoo, Misna kama adkaystoo, Kama hoydo aydoo, Naftu olol ma daysee. Ubax baan guroo, Soo ururiyoo, Amranoow golii, Ooddii marrayd, Ku ila-xidhoo, Ku ag daadiyoo, Weheshada idhee. Eedaanka diiggoo, Oogsaday salaaddiyo, Waagoo iftimaan, Keligay inaan ahay, Asaraarka saaroo, Addimada cuskadayoo, Igu soo arooree. Bal siday ahaataba, Laba eeftay caawee. Qof amaano lumiyoo, Iibsaday xilkeedii, Samaan ugama aayee. Aan kala war haynaan Ku af-gooyay heestee


Maxay adiga kula tahay?3

Caweyskii Rabsha

Waa habeen caddo ah oo cirku saafi yahay, waana caweys cimilada magaalada Khartuum

deggen tahay oo kuleylkii lagu yaqaannay iyo qabow midna aanu jirin. Sidii caadada ii ahayd

waxa aan ka soo casheeyay hudheel noo dhawaa oo “Madcamu Adroob” la odhan jiray. kolkii

aan hudheelka ka soo fulay ayaan moobilka shitay oo geystay mawjadda ay ka hadasho

idaacadda Ummu Durmaan (Radio Um Durman). Waxa ka baxaysay hees cajiib ah oo aad

dareenkayga u soo dhufatay. Inta aan tallaabadii gaabiyay ayaan si deggen u dhegaystay. Sidii uu

megnad I qabsaday ayaan la dhaygagay. Waa maxay waxan ku qabsaday ee aad la qushuucsan

tahay? Weligaa hees waad maqlaysee maxay middani kuu mashquulisay? Ma fannaanka ayaad

garatay oo ah hoobal aad codkiisa jeclaysato? Ma heesta ayaad hore u maqashay oo aad xiiseyn

jirtay? Jawaabtu waa maya!. Haddaa maxay kuu qaadatay ee kuu deeqday? Mooyi, malaa codka

heesaaga, caynadda loo qaadayo iyo erayada ayuu midkood ku soo jiitay oo aad u bogtay. Si ay

ahaataba, waanigan gurigii soo gaadhay. “Ukaadi ha kuu dhammaatee, yaan dhallin-yartii guriga

joogtay kaa carsho-carshayne” sidaas inta aan naftayda ku la xanshashaqay ayaan garoon guriga

hortiisa ahaa istaagay oo heestii cabbaar ku dhegaystay. Wax aan macaansadaba waa kan codkii

inta uu hoos u sii gamaaray mar kaliya aamusay. Aaaah! Saw tan heestii dhammaatay. Ma

saylloon baa lagaa jaray mise surbiyaan baa lagaa qabtay? Oo ma saylloon bay ka dhacdaa saw

tii aad is dhaqdhaqaajin wayday intii ay kugu socotay. Saw tii dhiiggaaga xushay ee aad

macaansigeedii cidlada la kambadhuudhsatay. Markii ay heestu dhammaatayba gabadh baa

idaacaddii ka dhex hadashay oo tidhi: “Istamtac tum bi sawtil fannaan al kabiir Axmed Rabsha,

yamaniyul asli, Soomaaliyul jinsiyah, wa Suudaani bil intimaa!” ereyadaas oo haddii aan

afkeenna hooyo u hal-tebiyo u dhigmaya sidan: “waxa aad ku raaxaysateen codkii macaanaa ee

fannaankii waynaa ee Axmed Rabsha. Asalkiisu waa Yamani, dhalashadiisuna waa Soomaali,

waa se fannaan u tirsan dalka Soodaan”. Fanto dishay ma ka run baa mise way ciyaaraysaa?

Axmed Rabshuhu miyaanu kiinnii ahayn? Malaa way kaftamaysaa ee ka dhab ma aha. Oo ma

idaacad baa laga dhex kaftamaa? Axmed Rabshe ma af-carabi ayuu ku heesi jiray? goorma ayuu

se Soodaaniga noqday? Haddiiba uu isagii yahay ma sidan ayuu heesaha carabiga ah ugu cod

macaan yahay? War jiraaba Cakaara ayuu iman. Waxa aan baadhay sooyaalkii Axmed Rabshe,

dabadeed waxa ii soo baxday in uu dhalasho Soodaani ah qaatay oo uu ka qalin-jabiyay

kulliyadda fanka iyo muusiga ee magaalada Khartuum. Waxa kale oo aan xaqiijiyay in uu fanka

Soodaanta ku milmay oo dad badani aamminsan yihiinba in uu Soodaani ahaa. Ugu

dambayntiina waxa aan ogaaday in uu leeyahay alban dhan oo heeso Soodaani ah. Heesaha uu

qaado waxa ka mid ah: heestan aan dhegaysanayay oo la yidhaahdo “Wa tas’aliini yaa

Xabiibatii” iyo heeso kale oo ay ka mid yihiin kuwan hoos ku xusani:

1. Yaa faraaxi lawn

2. Damcatu shooq

3. Maa baynii wa baynik

3 Midhaha iyo laxanka ka fiiri: M.A Biixi (2015), Diiwaanka heesaha Soomaaliyeed ee Hoobal 1, dabcadda 1

aad,

bogga 190.


4. Shada sahar

5. Shaaqi ruuxii leeh ikk.

Erayadii heestaas aan habeenkaa dhegaystay oo af-carbeedkii uu ku qaadayay ku qorani iyaguna

waa kuwan hoose:

كيف الخريف فاتك: يا حبيبتىوتزأليوى

لاالبروق سهلت ولاالزحاب باح بالنطر

وددت لو يبوح يا سيدتى

كان الزحاب فى دمى

وكانت البروق فى عظامى

وعودما تلزع الخريف فى مزيره

ارتوت الجروف مه جراحى

ليت الشتاء لا يعود مسرعا

لأنوى بغير مه أحب

لا أستطيب ان ينر فوق جبهتى

ريح الشتاء باردا وموحشا

كيف الخريف فاتك: يا حبيبتىوتزأليوى

لاالبروق سهلت ولاالزحاب باح بالنطر

وكوت حيونا يعبرنى بزمهريره

أدفه فى تلال صدرىا عذابى

وتزتريح بعد ىجعة الزفار

فى عيونها أىدابى

وكوت مخنورا بعطرىا وسحرىا

وما عرفت حيونا أفقت

أنوى كتبت فى عيونها وداعى

Afar sano kaddib habeenkaas oo ku beegnayd 17/07/2015, habeenkii ciidul fidriga, ayaan 2:10

habeennimo furay jananka Al-Shuruuq ee Soodaan laga leeyahay. Waxa ka socday caweyskii iyo

dalabaadkii ciidda. Waxa istuudyaha fadhiyay abwaanno waawayn, qaar ka mid ah fannaaniintii

hore iyo kuwii dambe intaba. Xidhiidhiyihii barnaamijka ayaa fannaan da’ yar oo madasha

fadhiyay ka codsaday in uu ciidda barakaysan ku bilo mid ka mid ah heesihii Axmed Rabsha.

Waa heestii Baynii wa baynik ee uu Axmed Rabsha codkiisa candaleebka ahaa ku qaadi jiray.

Koox dhan oo gacan macaan ayaa badhkoodna dhex-yaraha iyo ushiisa isku xoqeen, qaar beyska

isku cel-celiyeen, kuwo kalena qalabka kale ee dananka kaga daryaamiyeen. Fannaan yar oo aad

u cod fiican buu ahaaye, judhii uu heesta bilaabayba dadkii waaweynaa ee goobta fadhiyay baa

xusuus awgeed muraaqooday oo qaarkood ilmo ku soo joogsatay. Qudhayda ayaa habeenkaas

xusuus iska baadhay oo codkii Rabsha ee aan dhegaysan jiray ku dherariyay sidan caawa

fannaanka yar ee Soodaaniga ahi u qaadayo. Kolka run lagu warramo Axmed Rabshe Soodaanta


dhiiggooda ayuu raacay sida uu Soomaalidaba dhuuxooda ugu aroorsan yahay, waxana uu ahaa

buundada isku xidha fanka Soodaanta iyo Soomaalida.

Dhambaalkii heesta dhalay! Fannaaniin badan oo Soomaaliyeed baa Soodaan tegi jiray oo ka soo heesi jiray. Maaddaama

oo sidii aan hore u soo sheegay aynnu laxanka iyo qaab-masrixiyadeedka isaga dhaw nahay,

Soodaantu aad bay u xiisayn jireen fannaaniinta iyo heesaha Soomaaliyeed. Fannaaniintii

Khartuum ka soo heestay ee Soodaanta fadhiga u diidday waxa ka mid ahaa: Maxamed

Saleebaan Tubeec, Maxamed Yuusuf Cabdi, Xasan Aadan Samatar, Axmed Naaji Sacad,

Xaliimo Khaliif Cumar (Magool), Faadumo Cabdilaahi Kaahin (Maandeeq), Maryan Mursal

Ciise, Qadiija Maxamuud (Qalanjo), Faynuus Sheekh Daahir Ikk. Hooballadaas aan kor ku soo

xusay qaar ka mid ahi waxa ay qaadeen heeso Suudaani ah sida: Magool oo qaadday heestii

“Asbaxa Subxu”4 iyo hees lahjadda Nuubiga ah, Faysal Cumar Mushteek oo dib u qaaday “Yaa

Naasiinaa” iyo “Qaasi calaya leeh?”, Dalxa oo isna qaaday “Yaa layla” iyo heeso ay koox

ahaan u qaadeen sida “Soomaalunaa Suudaanunaa”. Qaarkood Soodaan dhexdeeda ayay kaga

heeseen, qaarna dalka gudihiisa ayay ku qaadeen.

Si gaar ah haddii aan u tilmaamo Axmed Rabsha, Axmed Naaji Sacad iyo Maxamed Mooge

Liibaan, iyagu muddo dheer ayay Soodaan ku noolaayeen oo waxna ka barteen heesana ku

qaadeen. Axmed Rabsha toddobaatanaadkii ayuu Soodaan tegay. Kulliyadda Fanka iyo Muusiga

ayuu ka qalin jabiyay kaddibna dhalashada Suudaan ayuu qaatay. Abwaannada Soodaan baa

heeso badan u dhiibay oo uu qaaday, waana sidaas sababta ay dad badan oo reer Soodaan ahi

Axmed Rabsha ugu murmaan in uu Soodaani ahaa. Axmed Naaji isaguna sidaas oo kale ayuu

Soodaan u degay oo uu qaaday heeso badan oo ay hal-abuurka Soodaan curiyeen sida heestii uu

midhaheeda sameeyay Haashim Meerqani ee “Xaana safaaf”5. Maxamed Mooge Liibaan isagu

yaraantiisii ayuu tegay oo waxbarashada hoose ka bilaabay. Nashiidooyinkii uu daabuurka

subaxnimo ee dugsiga ka qaadi jiray ayuu heesahaba ka bilaabay. Kolka waxbarashada caadiga

ah laga yimaaddo, Maxamed Mooge waxa kale oo uu Soodaan ka soo bartay kamanka ama

Cuudka qofba sida uu u yaqaan. Waayadii dambena waxa uu qaaday heeso Soodaani ah, sida

heestii Salaax Ibnu Baadiya ee “Cumra Suhuur” Ikk.

Haddaba xilliyadaas fannaaniinta Soomaaliyeed Soodaan tegi jireen ayuu Fannaan Soodaani

ahi Magool caashaqay. Iyada oo habeen masrax ka heesaysa ayuu codkeedii iyo gole-

joogsigeedii u bogay. Indhihii ay war-wareejin jirtay baa soo jiitay oo isagii war-wareejiyay.

Qacdii hore ee uu indhaha ku dhuftay buu is qoonsaday. Qandhadii cishqiga ayuu u adkaysan

waayay kolkaas buu dhambaal jaceyl ah Magool u soo qoray. Warqaddii oo lalaysa ayaa carrigii

Soomaaliya soo gaadhay, waana tan tii oo dahaadhan Magool gacanta loo soo geliyay. Judhii ay

furtayba waxa ay u dhiibtay Abwaan Hadraawi oo golaha fadhiyay si uu af-carbeedkan ku qoran

ugu macneeyo maaddaama oo uu ahaa raggii Yaman wax ku soo bartay. Saw kan Hadraawiba

warqaddii muquurtay ee xarfaha ku qoran ka mid noqday. Saw tan abwaankiiba la waayay ee uu

4 Heesta Asbaxa Subxu: waxa curiyay Maxamed Faytuuri, waxana codkiisa ku qaaday Maxamed Wardi.

5 Heesaha kale ee Axmed Naaji qaaday waxa ka mid ah: qaaluu kasiir kalaam.


isla maqan yahay. Saw kan sidii qof suuxay indhaha uun dhaq-dhaqaajinaya ee hadal laga la’

yahay. Waxan abwaankii ka yaabiyay ee uu la fajacsan yahay waa maxay? Warqaddan baas

maxaa ku qoran? Khadka casna maxaa loogu qoray ma geeri bay sheegaysaa? Goor dambe ayuu

sidii wax soo miyirsaday dadkii u sheegay mucjisadii uu dhambaalka ku arkay. Erayada laab-

qaadka ah ee warqadda lagu qoray lama uu yaabine, waxa uu la amakaagsanaa tuduc qoraalka ka

mid ahaa “Haddii khadkan cas ee warqadda ku qoran aad qalin cas moodayso, ma aha! Xididkayga ayaan dalooliyay markaas baan dhiiggii ku shubay dhuuxa qalinka oo aan warqadda ku soo qoray”. Hadraawi waxa uu go’aansaday in uu ninkan ka yaabiyay kaga yaabiyo. In uu

tiriyo maanso hummaaggeedu midkan Soodaaniga ka sii sarreeyo oo aan hore loo maqal. Waa uu

kaga dhabeeyay waxana uu curiyay heestiisii “Jaceyl dhiig ma lagu qoray?!” Heestii Hadraawi

ayaa ninkii Soodaaniga ahaa gaadhay, aadna wuu uga yaabay. Beri dambe ayaa Hadraawi iyo

Soodaanigii la is-tusay oo midkoodba ka kale la yaabay. Anigaaba la yaabay naf-hurka

Soodaaniga iyo hummaagga Hadraawi labadaba. Haddii aan heestaa waxoogaa ka soo qaato,

waxa uu yidhi:

Jacayl dhiig ma lagu qoray? Weli dhuux ma loo shubay? Qofna saanta dhabarkiyo, Ma u dheegey feedhaha? Dhabannada cad laga jaray, Hadalkii ma lagu dhigay? Xinjir aan is dhalan rogin, Midabkeedu dhiin yahay, Laga dhuray halbowlaha, Weli dhiil ma lagu shubay? Laba mays dhansiiyeen, Sida dhayda xoolaha, Dhag-dhag maw wadaageen? Weli laba is dhaarsaday, Beryo dhacan nasiib iyo, Dhul ku kala cillaalnaa, Subax dharabku kowsadey, Dhedaduna cuddoon tahay, Cidla aan dhir mooyee, Wax dhaqaaqayaa jirin, Jabaq maysku dhaadeen?. Kulankii dhabta ahaa, Riyo dhiifi keentiyo, Dhalanteed ma moodeen?


Sidii ay dhadhabayaan, Dhowr jeer ma seleleen? Af dhabaan-dhab jamashada, Ma ka dhoofay hadalkii, Bal dhaqaaq na kay tahay, Dhihiddii ma waayeen? Ma ka dhabaqday xaajadu? Ilma dhalatay xiisuhu, Sida dhibic mahiigaan, Ma ka qubatay dhaayaha, Ma ku qoyey dharkoodii, Naxariis ma dhidideen, Iyagoo dhanqalankii, Dheel-dheelli mooyee, Dhegna aanay kaga jirin, Kolba erey dhex roorkiyo, Dhumucdii ka maqantahay, Dhitinaaya keligii, Ka dib toban dharaarood, Carrabkiyo dhanxanaggii, Dhirin-dhirin ma ku heleen, Laba guul u dhalatoo, Isu dhiganta weeyee, Dabadeed dhabeeshii, Hanadkii ku dheeraa, Dhudi mays bariidsheen.

Ma anigaa Soodaanta keenay?

Lixdanaadkii ilaa siddeetanaadkii qarnigii tegay, Soomaalidu aad bay u jeclaayeen heesaha iyo

fanka Soodaanta, sidaa darteed fannaaniin badan oo Soodaan ah ayaa Soomaaliya iman jirtay oo

bandhig-faneedyo ku qaban jiray. Xukuumadda, kooxaha fanka iyo fannaaniinta dhiggooda ah

ayaa soo dhawayn jiray. Goleyaasha madadaalada iyo masraxyada dalka ayaa lagu casuumi jiray,

si ay shacabka Soomaaliyeed saar-soodaaniga uga tumaan. Fannaaniintii ay Soomaalida

xidhiidhka dhow lahaayeen waxa laga xusi karaa: Maxamed Wardi, Salaax Ibnu Baadiya, Sayid

Khaliifa, Axmed Rayax, Axmed Al Mustafa iyo kooxdii hablaha ee Balaabil. Maxamed Wardi

iyo Ibnu Baadiye qaybaha hore ayaynnu ku soo aragnaye, aan Sayid Khaliifa wax yar idiinka


tilmaamo. Sayidku waxa uu ka soo jeeday magaalada Cadbara ee gobolka “Nahru Niil” ee

Waqooyiga Soodaan. Kolka uu heesaayo qiiro xad-dhaaf ah iyo xammaasad waalli ah ayuu

muujin jiray, masraxa uu ka heesayaana waxa uu u qaybsami jiray in is-ruxaysa iyo in qiiraysan.

Soomaalidu aad ayay Sayidka u jeclayd, waana tii inantii codkiisa ka heshay tidhi:

“Sawdkii Sayidkaa, I sara kiciyee Soomaalaay I geeya Suudaan!”. Heesihiisa waxa ka mid ahayd heestii caanka ahayd ee “Asayakum”, Soomaaliduna u taqaannay

“Sidee tihiin” ama “Muddo badan idin maan arag”. Heestani waa bariido iyo xaal-wareysi uu

fannaanku taageerayaashiisa la wadaagi jiray. Xilliga uu Soomaaliya joogana waxa uu ku darsan

jiray erayo af-soomaali ah sida sidee tihiin iyo muddo badan idin maan arag. Si kale haddii aan

u tilmaamo waxa ay u dhawayd heesta Xasan Aadan qaado ee ay meerisyadan hoose ka mid

yihiin:

[…] Beryaan kala maqnayn oo, Waan idiin basaasee, Bulsho yahay ma nabad baa? Barinaye ma barideen?! […] Soodaanta lafteedu aad bay ugu marqaami jireen fanka Soomaalida. Sida Xudaydi ka sheekeeyay

Koox Soodaan ah ayaa 1975-kii Muqdisho timid, dabadeed ninkii hoggaaminayay ayaa arkay

Axmed Cali Cigaal oo muusig tumaya. Waa uu la yaabay oo u qaadan waayay, waxana isu qaban

wayday da’da A.C Cigaal, laxanka uu sameynayo iyo in aanu jaamacad ka baranin. Soodaanigii

ayaa Xudaydi waydiiyay: ma isaga ayaa codkan iyo laxankan uu tumayo curiyay? Xudaydina

inta uu Soodaanigii gurigiisa ku casuumay ayuu A.C Cigaalna u yeedhay oo ku yidhi: ninkani

wacdaro ha aroko’e codkaaga iyo laxankaaga tus. Markii uu codkiisii maayadda sare u badnaa

iyo cuudka isu raaciyay ayaa uu Soodaanigi ilmeeyay isaga oo la dhacsan codka fannaanka. 6

Waayadaas ayay koox kale oo Soodaan ahi Hargeysa timid oo habeen Beerta Xorriyadda ka

tuntay. Dadkii reer Hargeysa, gaar ahaan dhallin-yartii meel ay kala fadhiistaan bay waayeen.

Sida dhaqanku ahaa kolka uu fannaanku taageerayaashiisa saarka ka soo rido waxa ay ku boobi

jireen dahab, lacag iyo alaabooyin kale oo qaali ah. Isaguna marka uu bandhiggu dhammaado

ayuu u soo celin jiray marka lacagta laga reebo. Habeenkaa hablo badan baa dahabkoodii

Soodaanta ka lulay. Saacadda loo xidhayo iyo siliska jeebka loogu ridayo malayn maysid.

Shacabka Soodaanba waa uu lahaa caadadan oo kale, laakiin iyagu wixii ay fannaanka u

hibeeyaan kaga ma noqdaan isaguna ma soo celiyo. Soodaantii habeenkaas wixii dahab loo

xidhay way la tageen. Nasiib-darrada hablihii Soomaaliyeed habeenkaas ku dhacday taas bay

noqotay. Dumarkii dahabkooda ku dal-dalay ayaa calaacal ka soo hadhay oo u baroortay

6 Waraysi laga qaaday Xudaydi.


dahabkii Soodaantu ka la tagtey, kolkaas ayuu raggu ku ilaaqay hal-hayska caanka noqday ee

“Ma anigaa Soodaanta keenay?”. Hal-hayskina waxa uu noqday mid ilaa maanta la adeegsado

oo loogu maahmaaho qofka xoolihiisa meel aanu hubin ku miidaamiya ee haddana goor dhow

calaacal miciinsada.

In fannaanka la maamuuso oo alaabooyin qiimo badan la huwiyo kolka uu masraxa taagan

yahay waa dhaqan wanaagsan, waxa se aragtidayda qofeed ila qalloocan in wixii lagu

karaameeyay dib looga soo ceshado. Waxa mudan in marka horeba lagu sharfo qalab laga

maarmi karo sida: lacag, saacad caadi ah, bakoorad, ubax, go shaal ah, cimaamad iwm. Dhanka

kale waa ay adag tahay in uu fannaanku kala garto dahabkii iyo alaabtii lagu karaameeyay oo

mid walba qofkii lahaa u celiyo gaar ahaan marka uu ajnabi yahay.

Kala-duwanaanshaha fanka Soomaalida iyo ka Soodaanta

Sidii aan hore u soo xusay waxa aynnu Soodaanta iska shabbahnaa gole-joogsiga (qaab-

masrixiyadeedka), cod-samaynta (laxanka), jilidda iyo qalabka la tumo. Arrimo badan ayaa se

aynnu ku kala geddisanahay oo ay ka mid yihiin kuwan hoos ku qorani:

o Soodaantu ma leh heeso talan-taalli ah oo ay wiil iyo gabadhi is-waydaarsanayaan

sideenna oo kale. Habluhu fannaanka waa ay u jiibin karaan, wiilashuna sidoo kale,

laakiin waxa aan jirin meerisyo la is-dhaafsanayo.

o Waa dhif in la arko fannaan Soodaani ah oo qaadaya hees foorjo ah. Heesahoodu waxa ay

u badan yihiin ammaan, calaacal iyo hilaw.

o Heesaha Soodaantu aad bay uga dhaadheer yihiin kuwa Soomaalida, taas oo aan uga

jeedo meerisyada heesahooda oo aad u badan marka loo eego kuweenna.

o Hablahahooda fannaaniinta ah loo ma oggola in ay xarrigaan (jaasaan) ama qaawanaani

ka muuqato kolka ay masraxa joogaan, sidoo kale fasax u ma haystaan in ay wiil iyo

gabadhi masraxa korkiisa is taaban karaan. Walow beryahan dambe ay qurbaha ka soo

heesaan kuwo qodobkaas jebiyay. Ciyaar-dhaqameedka oo kali ah ayaa loo oggol yahay

in ay jidhkooda si kasta u dhaqaajin karaan. Dhaqankani waa mid Soomaaliduba

leedahay, Soodaantu se aad bay ugu dheggen yihiin, waana go’aan dawladeed oo ciqaab

lagu muto.

o Inanta fannaanadda ahi kolka ay heesayso waxa masraxa soo fadhiisan kara aabbaheed,

walaalkeed iyo xubanaha qoyskeeda iyaga oo la dhacsan codka inantooda iyo guusha

faneed ee ay gaadhay, dhaqankaas oo Soomaalida dhexdeeda aan ka jirin. Hablaha

Soomaaliyeed dhib badan ayay u soo mareen in ay heesi karaan ama haddaba ku qabaan.

Fikradda ay fanka ka aamminsan yihiin oo ka geddisan ta Soomaalida awgeed baa

keentay in sidani dhacdo. Fanka iyo muusikada waxa ay u haystaan shay wanaagsan iyo


hibo rabbaani ah oo fannaanku dadka dheer yahay, waana sababta ay carabtu ugu bixisay

“dalkii malyanka fannaan” halka Soomaalidana ay ku naanayseen “dalkii malyanka

madax-wayne”. Kolka Soodaan la joogo xaflad aan fannaan ka heesini xaflad ma aha,

munaasibad aan sida laama-lawshaha la ruxminina wax jira ma aha. Fanku dhiiggooda

ayuu raacay oo inta uu lafaha xulay buu dhuuxa u fadhiistay. Waa dhaqan aan ammaan

iyo wanaag lahayn in heesaha iyo muusigga sidaas oo kale loo caashaqo ama loogu

welfo.

o Fannaaniintoodu inta badan waxa ay ka soo baxaan kulliyadaha fanka iyo muusikada ama

meelo u dhigma, halka Soomaalidu hibadeeda uun adeegsato. Haddii Soomaalidu fanka

jaamacado uga soo bixi lahayd waxa ay noqon lahaayeen mucjisada fanka.

Aadan Daahir Cabdilaahi (Aadan Cadde)

[email protected]

[email protected]

Facebook: Aadan Cadde

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

dharaarihii khartuum - mangalool.files.wordpress.com · ah galabtii u dhegaysan jireen...

Documents