Delimitacja przestrzenna obszarów wiejskich

o słabym dostępie do usług publicznych

w województwie lubuskim

Zielona Góra, 16 grudzień 2013 r.

2

Ekspertyza wykonana na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego z

siedzibą w Zielonej Górze, przez zespół autorski:

prof. zw. dr hab. Krystian Heffner

Katedra Gospodarki Przestrzennej,

Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach,

dr Piotr Gibas

Katedra Gospodarki Przestrzennej,

Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

3

Spis treści

Wstęp (Krystian Heffner) ........................................................................................................... 5

1. Uwarunkowania delimitacji wiejskich obszarów funkcjonalnych (WOF) ...................... 11

1.1. Usługi publiczne na wsi i ich znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich (Krystian

Heffner) ................................................................................................................................ 13

1.2. Dostęp do usług publicznych na obszarach wiejskich (Krystian Heffner) .............. 18

1.3. Najważniejsze uwarunkowania tworzenia lubuskich WOF (Piotr Gibas) ............... 20

1.4. Dokumenty koncepcyjne określające przyszłość lubuskich obszarów wiejskich

(Piotr Gibas) ......................................................................................................................... 23

2. Wydzielenie przestrzenne obszarów wiejskich o określonym poziomie dostępności do

usług publicznych ..................................................................................................................... 26

2.1. Opis metody badawczej (Piotr Gibas) ...................................................................... 26

2.2. Wskaźniki i ich wagi (Krystian Heffner) ................................................................. 31

2.3. Główne typy lubuskich gmin (Piotr Gibas) .............................................................. 36

3. Potencjały i bariery rozwojowe lubuskich gmin województwa lubuskiego .................... 39

3.1. Potencjały rozwojowe gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (Krystian

Heffner) ................................................................................................................................ 39

3.2. Bariery rozwojowe gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (Piotr Gibas) . 41

3.3. Charakterystyka biegunów wzrostu i gmin uczestniczących w procesach rozwoju

(Krystian Heffner, Piotr Gibas) ............................................................................................ 44

Podsumowanie (Krystian Heffner, Piotr Gibas) ...................................................................... 46

4

Spis literatury ........................................................................................................................... 50

Spis rycin (z treści dokumentu) ................................................................................................ 53

Spis map (z załączników) ......................................................................................................... 54

Spis tabel .................................................................................................................................. 59

Załącznik 1. Wizualizacja wartości wskaźników użytych w badaniu...................................... 61

Załącznik 2. Mapy ocen MCE wyszczególnionych obszarów problemowych ........................ 92

Załącznik 3. Trendy powierzchniowe ocen MCE wyszczególnionych obszarów

problemowych .......................................................................................................................... 98

Załącznik 4. Syntetyczna ocena MCE .................................................................................... 103

Załącznik 5. Rozmieszczenie głównych typów funkcjonalnych gmin w przestrzeni

województwa lubuskiego ....................................................................................................... 106

Załącznik 6. Główne typy funkcjonalne gmin w województwie lubuskim ........................... 111

Załącznik 7. Rozmieszczenie głównych typów funkcjonalnych gmin o złej lub

niezadawalającej sytuacji społeczno-rozwojowej (w tym o słabym dostępie do usług

publicznych) w przestrzeni województwa lubuskiego ........................................................... 113

Załącznik 8. Główne typy funkcjonalne gmin o złej i niezadowalającej sytuacji społeczno-

rozwojowej (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim .. 119

5

Wstęp (Krystian Heffner)

Województwo lubuskie – podobnie jak pozostałe regiony w Polsce – realizuje w latach 2014-

2020 nową politykę regionalną w oparciu o ustalenia unijnych i krajowych dokumentów

strategicznych, z wykorzystaniem tzw. terytorialnego podejścia do zagadnień

rozwojowych. Oznacza to nacisk na wykorzystanie endogenicznych potencjałów związanych

z zasobami i wiedzą, a także dokonywanie interwencji warunkowanej lokalnie i regionalnie.

Wdrażanie tak pojmowanej polityki wiąże się z koncentracją geograficzną i tematyczną

wsparcia (dystrybucji środków) w odniesieniu do obszarów i zagadnień kluczowych dla

osiągania celów rozwojowych województwa.

W szerszym ujęciu chodzi o zidentyfikowanie obszarów, wobec których niezbędne będzie

podjęcie interwencji, tj. obszarów strategicznej interwencji (OSI), obszarów problemowych

(OP) oraz obszarów funkcjonalnych (OF).

W Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego (KSRR) została wprowadzona kategoria

obszarów określanych jako obszary strategicznej interwencji (OSI), które są definiowane

jako: „ obszary, wobec których

a) wymagana jest interwencja rządu, ze względu na ciężar, którego region sam nie

jest w stanie udźwignąć oraz

b) obszary, które ze względów społecznych, gospodarczych lub środowiskowych

wywierają lub mogą w przyszłości wywierać istotny wpływ na rozwój kraju”.

Przyjmując powyższe kategorie, jako OSI klasyfikowane są dwa, całkowicie przeciwstawne

typy obszarów:

- z jednej strony są to strefy koncentracji procesów rozwoju społeczno-

gospodarczego (które mogą być określane (w wielu opracowaniach i strategiach są)

mianem biegunów wzrostu), a

- z drugiej strony obszary problemowe czyli terytoria cechujące się największą

koncentracją negatywnych zjawisk rozwojowych o zasięgu i znaczeniu krajowym

lub ponadregionalnym.

Z kolei w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK 2030) zostały

zdefiniowane i wyznaczone obszary funkcjonalne, które w szerokim ujęciu są rozumiane

jako obszary charakteryzujące się wspólnymi cechami geograficznymi (społeczno-

gospodarczymi i przestrzennymi). W takim ujęciu oba typy OSI mieszczą się w definicji

obszarów funkcjonalnych przyjętej dla KPZK 2030.

6

Obszary strategicznej interwencji (OSI) w województwie lubuskim

Na podstawie analiz diagnostycznych sytuacji województwa lubuskiego, wyznaczonych

obszarów funkcjonalnych oraz odniesień wynikających z krajowych i regionalnych

dokumentów strategicznych1, w Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020

wyróżniono osiem obszarów strategicznej interwencji podzielonych na dwie grupy.

Pierwszą grupę stanowią najważniejsze OSI z punktu widzenia poziomu krajowego,

wyróżnione w KSSR i w założeniach kontraktu terytorialnego:

− [1] miasta wojewódzkie i ich obszary funkcjonalne,

− [2] ośrodki subregionalne i lokalne,

− [3] obszary przygraniczne,

− [4] obszary wiejskie, w szczególności o słabym dostępie do usług publicznych.

Pierwsze dwa OSI odpowiadają – w ogólnym ujęciu – tzw. biegunom wzrostu, natomiast dwa

kolejne – to obszary problemowe z intensywnym występowaniem negatywnych zjawisk

spowalniających lub ograniczających rozwój.

Do drugiej grupy OSI zaliczono inne obszary, które wymagają wsparcia i ochrony z

poziomu regionalnego lub krajowego:

− [1] obszary zagrożone powodziami,

− [2] obszary o najwyższych walorach przyrodniczych, w tym objęte ochroną prawną,

− [3] obszary potencjalnej eksploatacji złóż surowców o strategicznym znaczeniu,

− [4] obszary o najkorzystniejszych warunkach dla prowadzenia gospodarki rolnej.

Wyróżnione grupy to obszary wymagające różnego typu interwencji, ochrony, często

wsparcia, są również (w ujęciu KSRR) obszarami problemowymi.

Obszary wiejskie, w szczególności o słabym dostępie do usług publicznych

Obszary wiejskie województwa lubuskiego należą do obszarów strategicznej interwencji o

dużym zróżnicowaniu potencjałów rozwojowych i problemów natury społecznej,

gospodarczej i infrastrukturalnej. Zróżnicowanie potencjałów i obszarów problemowych

zależy również od położenia względem miast wojewódzkich i ośrodków subregionalnych

oraz szlaków komunikacyjnych rangi krajowej i regionalnej2.

1 Na podstawie materiałów dostarczonych przez Wydział ds. Rozwoju Regionu, Departament Rozwoju Regionalnego i Współpracy Zagranicznej, Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego w Zielonej Górze. 2 Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, UMWL, Zielona Góra 2012.

7

Wśród obszarów wiejskich województwa lubuskiego należy wyróżnić tereny

charakteryzujące się wyraźnie niższym poziomem dostępu do usług publicznych. Krajowa

Strategia Rozwoju Regionalnego (KSRR) definiuje obszary o najsłabszych wskaźnikach

dostępu do usług publicznych na podstawie kryterium zatrudnienia, funkcji

gospodarczych i stopnia rozwoju społecznego. Należą do nich obszary o bardzo wysokim

poziomie zatrudnienia w rolnictwie (to kryterium nie występuje na terenie województwa

lubuskiego na tak wysokim poziomie jak w innych miejscach Polski), niskim poziomie

przedsiębiorczości mieszkańców, dużym odsetku osób o niskim poziomie wykształcenia i

kwalifikacji zawodowych oraz o niskim poziomie dostępu do instytucji publicznych, w tym

administracji, a także niskim poziomie inwestycji i wyposażenia infrastrukturalnego3.

Część obszarów wiejskich w województwie lubuskim wymaga podejmowania działań na

rzecz wzmocnienia rozwoju społeczno-gospodarczego, w tym zwiększenia dostępności

podstawowych usług społecznych.

Rycina 1. Dostępność komunikacyjna powiatów

Źródło: Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 99.

3Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s.32.

8

Rycina 2. Poziom informatyzacji wg powiatów

Źródło: Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 100. Rycina 3. Jakość edukacji w powiatach

Źródło: Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 101.

9

Rycina 4. Typy obszarów problemowych ze względu na wyzwania rozwojowe wg powiatów

Źródło: Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 102.

Z analizy zapisów Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego wynika, że na terenie

województwa lubuskiego co najmniej kilka powiatów charakteryzuje się niskim dostępem do

usług publicznych. W kategorii powiatów o bardzo złej dostępności znalazł się wyłącznie

powiat wschowski. Jako obszary o złej dostępności do usług publicznych wskazano

powiaty krośnieński i słubicki4. W KSRR wskazano także powiaty, w których występuje

kumulacja negatywnych wskaźników społeczno-gospodarczych. Do grupy powiatów

o złej sytuacji społeczno-gospodarczej zaliczony został powiat strzelecko-drezdenecki.

Również w innych dokumentach analitycznych poziomu krajowego5, wskazuje się

praktycznie tą samą grupę powiatów jako obszary problemowe ze względu na wyzwania

rozwojowe (strzelecko-drezdenecki, słubicki, świebodziński i wschowski, por. ryc. 1-4).

4Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, op. cit., s.33, mapa nr 10. 5 Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009, s. 102.

10

Rycina 5. Powiaty o najgorszym dostępie do usług publicznych i złej sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie lubuskim wskazane w Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020

Źródło: Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, Zarząd Województwa Lubuskiego, Zielona Góra 2012, s. 23.

Uzasadniona jest konstatacja w Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, że w

układzie regionalnym (województwo lubuskie) delimitacja obszarów o najgorszym

dostępie do usług publicznych powinna być przeprowadzona na poziomie jednostek

lokalnych (gmin). Poziom ponadlokalny (powiatowy) w zbyt dużym stopniu generalizuje

charakterystyki społeczno-gospodarcze, infrastrukturalne i organizacyjne lokalnych jednostek

terytorialnych, co utrudnia właściwe wskazanie rzeczywistych obszarów występowania

problemów z dostępem do usług publicznych na wsi (por. ryc. 5). Przygotowanie delimitacji

11

obszarów o utrudnionym dostępie do usług publicznych na poziomie jednostek

podstawowych przeprowadzono również w innych regionach6.

Podjęta ekspertyza ma na celu wskazanie takich obszarów w skali lokalnej, a to z kolei może

być podstawą (lub materiałem pomocniczym) do określenia terytorialnego wymiaru

interwencji w ramach środków UE w perspektywie 2014-2020 na obszarach wiejskich

województwa lubuskiego.

1. Uwarunkowania delimitacji wiejskich obszarów fun kcjonalnych (WOF) Obszary wiejskie w Polsce – podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej są bardzo

zróżnicowane pod wieloma względami, w tym również różnią się funkcjami, jakie wynikają z

ich struktury jak i z roli, jaką spełniają w relacji do swojego otoczenia.

Nacisk kładziony na wymiar terytorialny polityk publicznych można sprowadzić do przejścia

od podejścia sektorowego do zintegrowanego terytorialnie, które polega na integracji działań

różnych podmiotów publicznych wobec terytoriów określonych nie tyle administracyjnie, co

funkcjonalnie. Wskazywane obszary (terytoria) mają się charakteryzować podobnymi

cechami społecznymi gospodarczymi i przestrzennymi. Tak rozumiane obszary funkcjonalne

mają być przedmiotem interwencji polityk publicznych. Wiejskie obszary funkcjonalne (i

analogicznie miejskie) można określić na podstawie więzi natury gospodarczej, społecznej i

środowiskowej zachodzących na określonym terytorium. Zdefiniowanie takich obszarów ma

kluczowe znaczenie w polityce rozwoju bowiem tradycyjne pojęcia, na których opiera się

polityka rozwoju miast i gmin, zamykają się w obrębie granic administracyjnych i nie

odpowiadają rzeczywistym układom przestrzennym. Wg Organizacji Współpracy

Gospodarczej i Rozwoju (OECD) region funkcjonalny (obszar silnych powiązań

funkcjonalnych) to obszar geograficzny wykraczający poza oficjalne granice administracyjne,

na którym obserwuje się konkretne (funkcjonalne) współzależności terytorialne, które mogą

wymagać pewnej formy zarządzania7.

Obszar funkcjonalny (OF) definiuje się jako wyodrębnione przestrzennie terytorium, które

charakteryzuje się wspólnymi uwarunkowaniami geograficznymi, przestrzennymi, społeczno

– gospodarczymi, systemem powiązań funkcjonalnych oraz określonymi na ich podstawie

jednolitymi celami rozwoju, zapewniającymi efektywne wykorzystanie jego przestrzeni. W

6 Np. w Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego do r. 2020, UMWO, Opole 2013. 7 Projekt opinii Komisji Polityki Spójności Terytorialnej Partnerstwo obszarów miejskich i wiejskich oraz sprawowanie rządów, COTER-V-039, 18. posiedzenie komisji w dniu 11 lipca 2013 r.

12

polityce regionalnej wyróżniono obszary funkcjonalne o charakterze planistycznym

(miejskie i szczególnego zjawiska – górskie i przygraniczne) oraz o charakterze

diagnostycznym – wiejskie obszary funkcjonalne (uczestniczące w procesach rozwojowych

i wymagające wsparcia procesów rozwojowych) oraz obszary funkcjonalne szczególnego

zjawiska w skali makroregionalnej (ochrony gleb dla celów produkcji rolnej a także tereny

zamknięte).

Obszary funkcjonalne wskazuje się zarówno dla wspomagania wzrostu konkurencyjności

regionów, jak i dla budowania spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji

obszarów problemowych. Bezpośrednio są do nich odniesienia w tej pierwszej grupie celów

interwencji. W KSRR (Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego) wskazuje się trzy rodzaje

wiejskich obszarów funkcjonalnych:

− gminy wiejskie traktowane jako część obszarów zurbanizowanych – funkcjonalnych

terenów miejskich. W KPZK (Krajowym Planie Zagospodarowania Przestrzennego) są to

odpowiednio wiejskie obszary funkcjonalne uczestniczące w procesach rozwojowych lub

miejskie obszary funkcjonalne;

− obszary wiejskie (gminy) objęte procesami dyfuzji rozwoju i posiadające warunki do ich

absorpcji oraz posiadające endogeniczne potencjały (KSRR) i odpowiednio wiejskie

obszary funkcjonalne uczestniczące w procesach rozwojowych (KPZK);

− obszary wiejskie o najgorszych wskaźnikach dostępności do usług publicznych i rozwoju

społeczno-gospodarczego (KSRR), którym odpowiadają wiejskie obszary funkcjonalne

wymagające wsparcia procesów rozwojowych (KPZK).

Część obszarów funkcjonalnych (w tym wiejskich obszarów funkcjonalnych) to obszary

strategicznej interwencji (OSI). Są one wyodrębnionymi przestrzennie obszarami, wobec

których wymagana jest interwencja rządu, ze względu na ciężar, którego region sam nie jest

w stanie udźwignąć oraz który ze względów społecznych, gospodarczych lub

środowiskowych wywiera lub może w przyszłości wywierać istotny wpływ na rozwój kraju

(KSRR). Obszary strategicznej interwencji (OSI) powinny być wyznaczone w sensie

geograficznym, tak, by można określić ich potencjały rozwojowe, cele rozwojowe oraz

przedsięwzięcia służące realizacji tych celów podlegające procedurze uzgadniania kontraktu

terytorialnego ze stroną rządową8. Analogicznie można rozumieć wskazane indykatywnie w

KSRR obszary problemowe, na których planuje się interwencję polityki regionalnej

bezpośrednio z poziomu krajowego. Ogranicza się ona jedynie do przypadków, gdy skala i

8 Zakres terminologiczny obszarów „specjalnych” w dokumentach planistycznych i strategicznych, Wrocław, grudzień 2012 r. Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu. Prezentacja.

13

kompleksowość problemów uzasadnia bezpośrednie zaangażowanie rządu lub, gdy

efektywność działań podejmowanych na poziomie regionalnym jest zbyt niska.

1.1. Usługi publiczne na wsi i ich znaczenie dla r ozwoju obszarów wiejskich (Krystian Heffner)

Generalnie, w opracowaniach dotyczących usług publicznych grupuje się je na wiele

sposobów, ale najczęściej można je podzielić na trzy grupy i kilkanaście kategorii9. Jeśli wziąć

pod uwagę zróżnicowanie zadań realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego w

układzie hierarchicznym (gminy, powiaty i województwa), to w tych samych grupach usług

można wyróżnić różne ich kategorie, przy czym na poziomie lokalnym chodzi zwykle o

najbardziej podstawowe zagadnienia (np. szkolnictwo podstawowe, lecznictwo otwarte), na

poziomie ponadlokalnym o kwestie wyższego rzędu (np. szkolnictwo średnie), a na poziomie

regionalnym o problemy ogólniejsze (np. drogi wojewódzkie) 10.

Na poziomie lokalnym (gminy wiejskie i miejsko-wiejskie) do usług publicznych

zalicza się:

- usługi administracyjne: wydawanie wszelkiego rodzaju dokumentów na życzenie

klienta, dokumentów niebędących decyzjami administracyjnymi, zezwoleniami, czy

koncesjami (np. dowodów osobistych, praw jazdy itp.), wprowadzanie do rejestru (bazy

danych) wszelkich danych uzyskiwanych bezpośrednio od klienta, często obligatoryjnie (np.

rejestrację urodzeń, ślubów, samochodów itp.), wydawanie pozwoleń i decyzji w rozumieniu i

trybie Kodeksu Postępowania Administracyjnego (np. dotyczących ochrony środowiska,

gospodarki przestrzennej i budownictwa itp. z wyjątkiem wydawania pozwoleń i koncesji

odnośnie działalności (rozumianych jako prowadzenie działalności gospodarczej)

kontrolowanych (reglamentowanych) przez państwo, gdzie państwo oznacza wszystkie

kategorie administracji publicznej, a więc rządową i samorządową,

- usługi o charakterze społecznym: ochronę zdrowia (profilaktyka zdrowotna,

lecznictwo otwarte), oświatę i wychowanie oraz edukację (przedszkola, szkoły podstawowe i

gimnazja), kulturę, kulturę fizyczną i rekreację, pomoc i opiekę społeczną, mieszkalnictwo

oraz bezpieczeństwo publiczne,

9 Poniższy fragment został przygotowany na postawie: W. Wańkowicz, Wskaźniki realizacji usług publicznych, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004. W przygotowaniu wskaźników wymieniony autor skorzystał z opracowania: A. Mitchell, E. McSweeney, Service Performance Indicators, 2002. 10 Por. J. Duda, A. Jeżowski, W. Misiąg, B. Nowak, J. Szlachta, J. Zaleski, Mierzenie ilości i jakości usług publicznych jako element programu instytucjonalnego, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa, luty 2004; B. Klemens, Dostęp do usług publicznych na obszarach wiejskich województwa opolskiego, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 296, Wrocław2013, s. 151-163.

14

- usługi o charakterze technicznym: transport – usługi wraz z infrastrukturą i jej

utrzymaniem, gospodarkę wodną – zaopatrzenie w wodę, odprowadzanie ścieków

(kanalizacja), gospodarkę odpadami oraz utrzymanie porządku i czystości, cmentarnictwo,

zaopatrzenie w energię (elektroenergetyka, gazownictwo, ciepłownictwo), zieleń publiczną.

Na poziomie ponadlokalnym (powiaty) usługi publiczne realizowane są w zakresie

usług administracyjnych w analogicznym zakresie jak na poziomie gmin, natomiast zakres

usług publicznych o charakterze społecznym obejmuje ochronę zdrowia (lecznictwo

zamknięte), oświatę i wychowanie oraz edukację (szkoły średnie), kulturę, kulturę fizyczną i

rekreację, pomoc i opiekę społeczną oraz bezpieczeństwo publiczne. W sferze usług

publicznych o charakterze technicznym chodzi o transport i komunikację – zarówno w polu

usług komunikacyjno-transportowych, jak i infrastruktury transportu wraz z jej utrzymaniem.

Do usług publicznych realizowanych w województwach samorządowych zalicza się

usługi administracyjne, usługi publiczne o charakterze społecznym oraz usługi publiczne

o charakterze technicznym, do których oprócz transportu (usługi i infrastruktura) wlicza się

gospodarkę wodną.

W podjętej ekspertyzie, która ma zidentyfikować potencjały i problemy rozwoju

społeczno-gospodarczego woj. lubuskiego w ujęciu terytorialnym - odniesiono się – poprzez

przyjęte do analizy wskaźniki - do wielu z powyższych kwestii, przy czym oceny stanu

dotyczą poziomu lokalnego (gminy) i pośrednio ponadlokalnego (powiaty). Rekomendowany

- na podstawie badań literaturowych - wybór usług publicznych na obszarach wiejskich

obejmuje te zagadnienia, które mają kluczowe znaczenie dla funkcjonowania mieszkańców

wsi, chociaż kolejność analizowanych usług publicznych niekoniecznie bezpośrednio oddaje

ich znaczenie dla wiejskiej populacji regionu.

Wśród wielu kwestii, dotyczących zaspokojenia potrzeb mieszkańców wsi, wiodące

znaczenie mają usługi o charakterze technicznym - usługi transportowo-komunikacyjne

(transport zbiorowy, gęstość i jakość dróg, itp.) i usługi dostępu do infrastruktury

komunalnej (typu: wodociągi, kanalizacja, gaz, ogrzewanie, itp.).

Wśród usług publicznych o charakterze społecznym kluczowe znaczenie posiadają

usługi związane ze szkolnictwem, w tym edukacją przedszkolną (usługi edukacyjne), służbą

zdrowia i opieką nad dziećmi (żłobki) oraz opieką nad ludźmi starszymi, wreszcie usługi

związane z kulturą, kulturą fizyczną i rekreacją.

Istotny jest również dostęp do usług administracyjnych, chociaż częstotliwość

występujących zapotrzebowań na ich świadczenie nie jest tak duża jak w wypadku usług typu

technicznego lub społecznego.

15

Pogarszanie się poziomu świadczenia usług publicznych i brak poprawy w sferze ich

dostępności bezpośrednio oddziałuje na pogarszanie się warunków życia na wsi, wprowadza

stopniowo obszary wiejskie w spiralę pogarszających się warunków rozwojowych

skutkującą zmniejszającym się zaludnieniem coraz szerszych stref wiejskich (ryc. 6)11.

Rycina 6. Czynniki samopogłębiającej się peryferyzacji obszarów wiejskich

Poprawa dostępności kluczowych usług publicznych wymaga podjęcia działań

zwiększających możliwości bezpośredniego korzystania z nich, jak i „przybliżających”

miejsca ich świadczenia mieszkańcom wsi (m. in. usługi edukacyjne, medyczne, kultury,

turystyczne, rekreacyjne, administracyjne itd.). W pierwszej kolejności działania

koncentrować się będą na zwiększaniu efektywności ich dostarczania i udostępniania oraz

poprawie jakości. W opracowaniach strategicznych sugeruje się możliwość m.in. ich zlecania

podmiotom niepublicznym (jest to kwestia rozwiązań prawnych (ustawy, rozporządzenia)

wykraczających poza politykę rozwoju regionu) oraz wydatną poprawę dostępności

transportowej i teleinformatycznej (np. e-usługi)12.

11 Por. K. Heffner, Regiony międzymetropolitalne a efekty polityki spójności w Polsce, (w:) Jaka polityka spójności po roku 2013? Red. nauk. M. Klamut, E. Szostak, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 163-184; K. Heffner, Wieś jako przedmiot badań w gospodarce przestrzennej. Procesy zagospodarowania przestrzeni wiejskiej w Polsce, (w:) Wieś jako przedmiot badań naukowych na początku XXI wieku, red. nauk. M. Halamska, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2011, s. 49-72. 12 Zob. Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, MRR, Warszawa 2011.

16

Rycina 7. Model okrężny degradacji cywilizacyjnej obszarów peryferyjnych

Źródło: Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, MRR, Warszawa 2011, (za:) The New Rural Paradigm: Policies and Governance, OECD, Paris, 2006.

Polepszenie jakości świadczenia usług publicznych na obszarach wiejskich (są one

utożsamiane z obszarami słabiej rozwiniętymi) ma kluczowe znaczenie dla powstrzymania

odpływu migracyjnego z tych obszarów. Brak działań w tym kierunku może uruchomić

proces stopniowego spadku gęstości ludności na wsi, a co za tym idzie zmniejszenie popytu

na usługi publiczne (niewystarczającego do ich utrzymywania), co prowadzi do spadku

jakości życia mieszkańców i przyspieszenia dalszego odpływu ludności do miast i za granicę

(ryc. 7). Niedopuszczenie do uruchomienia takiego procesu degradacji obszarów wiejskich o

najczęściej peryferyjnym charakterze, jest celem polityki rozwoju obszarów wiejskich oraz

celem polityki rozwoju regionalnego i rozwoju regionów.

W układach intraregionalnych, głównie w zewnętrznych, wiejskich strefach

poszczególnych regionów, w tym również w woj. lubuskim, ujawniają się tendencje do

utrwalania trendów spowolnienia rozwoju i stabilizacji negatywnych charakterystyk

poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. W woj. lubuskim strefa pogłębiających się,

negatywnych zjawisk rozwojowych na obszarach wiejskich stopniowo ukształtowała się w

zachodniej części regionu, obejmując niektóre gminy w powiatach żarskim i żagańskim oraz

słubickim, a także w północno-wschodniej i wschodniej strefie pogranicza z woj.

wielkopolskim, w powiatach strzelecko-drezdeneckim, międzyrzeckim i wschowskim (ryc.

3). Jest to zwykle łączny skutek pogarszania się dostępności i poziomu obsługi w zakresie

17

szeroko rozumianych usług publicznych, odpływu migracyjnego wewnętrznego i

zewnętrznego oraz zmniejszającej się konkurencyjności wiejskich obszarów lokalnych13.

Rycina 8. Wiejskie obszary zagrożone peryferyzacją w Polsce

Źródło: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, Regiony, Miasta, Obszary wiejskiej, MRR, Warszawa 2010

13 Więcej K. Heffner, Regionalny wymiar dychotomii rozwoju obszarów wiejskich, (w:) Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji. Pod red. W. Kamińskiej i K. Heffnera, Studia KPZK PAN, t. 138, Warszawa 2011, s. 9-34.

18

Rycina 9. Ocena atrakcyjności migracyjnej obszarów wiejskich (średnia z lat 2000-2004)

Źródło: A. Rosner, M. Stanny, Wykorzystanie zasobów pracy na wsi – uwarunkowania, bariery, nowe rozwiązania instytucjonalne, (w:) Wyzwania przed obszarami wiejskimi i rolnictwem w perspektywie lat 2014-2020. Pod red. M. Kłodzińskiego, IRWiR PAN, Warszawa 2008, s. 45-60.

Jakkolwiek w literaturze wskazuje się również usługi publiczne innych kategorii14, to

nie mają one tak priorytetowego znaczenia (np. utrzymanie zieleni publicznej) dla oceny

dostępności świadczonych usług.

1.2. Dostęp do usług publicznych na obszarach wiejskich (Krys tian Heffner)

Dostępność usług publicznych na obszarach wiejskich z jednej strony zależy od

ulokowania miejsc ich świadczenia w bezpośrednim sąsiedztwie potencjalnych

usługobiorców, z drugiej – ze względu na charakter usług, nie wiąże się z ich bezpośrednią

lokalizacją na wsi, ale z łatwością dotarcia do najbliższego ośrodka lokalnego (wsie gminne i

małe miasta), ponadlokalnego (małe i średnie miasta) albo subregionalnego (miasta średnie)

czy regionalnego (chodzi m. in. o część usług społecznych, administracyjnych).

Dostępność większości usług publicznych na wsi (o charakterze społecznym i

administracyjnym) jest praktycznie równa dostępności miejsc, w których te usługi są

zlokalizowane. Oznacza to, że kwestią priorytetową jest dobra jakość połączeń

komunikacyjnych i drogowych z ośrodkami świadczącymi tego typu usługi, a więc z

14 Zob. A. Frączkiewicz-Wronka, Ekspertyza nt. Regionalne usługi publiczne w rozwoju województwa śląskiego dla Regionalnego Forum Rozwoju Województwa Śląskiego, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Zarząd Województwa Śląskiego, Katowice 2008.

19

miejscami lokalizacji takich usług i siedzibami urzędów gmin. Generalnie chodzi o stałą

dostępność w systemie usług komunikacyjnych (komunikacja zbiorowa) oraz w układzie sieci

drogowej lub kolejowej - lokalnych centrów (większe wsie, wsie gminne, małe miasta) i

centrów ponadlokalnych (miasta powiatowe, subregionalne i regionalne – tu Zielona Góra i

Gorzów Wielkopolski). Głównym problemem obszarów wiejskich, w kontekście dostępności

do usług zlokalizowanych zewnętrznie (ośrodki lokalne i miasta), jest niestałość i niepewność

transportu zbiorowego i jego połączeń komunikacyjnych, która wymusza

zindywidualizowane formy dotarcia (np. samochodem prywatnym, dowozem

zorganizowanym indywidualnie itd).

Kluczową rolę w usprawnianiu dostępności do usług publicznych na obszarach

wiejskich odgrywają więc rozwiązania lokalizacyjne (łatwość osiągnięcia miejsc

świadczenia usług) oraz sprawność i stabilność obsługi komunikacyjno-transportowej na

obszarach wiejskich, trwale łączącej miejscowości wiejskie z wsiami i miastami - siedzibami

gmin oraz z ośrodkami ponadlokalnymi (miasta powiatowe) i centrami regionalnymi (Gorzów

Wielkopolski i Zielona Góra) oraz subregionalnymi (w regionie lubuskim odpowiednio:

Nowa Sól, Świebodzin, Żary, Żagań i Słubice)15.

Inną kwestią jest lokalizacja usług publicznych w strukturze przestrzennej ww.

ośrodków, która często dodatkowo zmniejsza ich dostępność. Nieodosobnione są przypadki,

że usługi o charakterze publicznym są zlokalizowane peryferyjnie w ośrodku ponadlokalnym,

subregionalnym lub regionalnym, a także w trudno dostępnych komunikacyjnie dzielnicach

miast16. Zewnętrzne umiejscowienie wielu usług publicznych o charakterze społecznym oraz

administracyjnym skutkuje niewspółmiernie wyższymi kosztami społecznymi i dodatkowymi

utrudnieniami dostępności, sprzyja społecznemu wykluczeniu mieszkańców wsi. Zarówno

usługi typu społecznego jak i administracyjnego powinny być łatwe do zlokalizowania i

szybko dostępne, bez utrudnień w formach korzystania (m. in. parkingi, dojazd komunikacją

miejską, koleją itp.) najlepiej w lokalizacjach domyślnych, a więc centrach miast i

ośrodków wiejskich.

15 KPZK proponuje wyznaczenie obszarów funkcjonalnych obu miast obejmujących tereny ościennych gmin: Gorzów Wlkp.: Kłodawa, Santok, Deszczno i Bogdaniec; Zielona Góra: Zielona Góra, Sulechów, Trzebiechów, Zabór, Świdnica i Czerwieńsk. Rzeczywiste powiązania obu miast wykraczają poza ten zasięg. Zob. Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020. W innych dokumentach i opracowaniach wskazuje się więcej ośrodków jako subregionalne i regionalne w województwie lubuskim (zgodnie z zapisami Zmiany PZPWL, wyznaczającymi ośrodki o znaczeniu regionalnym są to Nowa Sól, Żary, Żagań, Gubin, Słubice, Kostrzyn nad Odrą, Świebodzin i Międzyrzecz. 16 Instytucje świadczące usługi publiczne (najczęściej administracyjne, ale często również społeczne) wykorzystują tzw. nadarzające się „okazje” lokalizacyjne (np. tereny poprzemysłowe lub powojskowe) i są charakterystyczne dla wielu miast w tym również woj. lubuskiego.

20

1.3. Najważniejsze uwarunkowania tworzenia lubuskich WOF (Piot r Gibas)

Delimitacja WOF powinna wpisywać się w istniejące uwarunkowania kształtujące

procesy współpracy, w tym ramy wynikające z istniejących i planowanych wydzieleń

Miejskich Obszarów Funkcjonalnych. Z tego punktu widzenia istotnym zagadnieniem jest

rozpoznanie istniejącej sieci miast i ośrodków wiejskich oraz rangi poszczególnych

ośrodków. Należy odnotować, że w województwie funkcjonuje (por. ryc. 10):

o 9 gmin miejskich: dwa ośrodki wojewódzkie (Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra), trzy

średnie (Nowa Sól, Żagań, Żary), dwa małe (Gubin i Kostrzyn n/Odrą) oraz dwa bardzo

małe (Gozdnica oraz Łęknica17),

o 33 gmin miejsko-wiejskich, z tego największa Świebodzin liczy powyżej 30 tys.

mieszkańców (jej obszar miejski przekracza liczbę 22 tyś mieszkańców), zaś najmniejsza

to Lubniewice (nieco ponad 3 tys. mieszkańców). Należy odnotować że aż w 9 gminach

miejsko-wiejskich nie prowadzi się usług oświatowych na poziomie

ponadgimnazjalnym (Babimost, Bytom Odrzański, Cybinka, Jasień, Lubniewice,

Małomice, Nowogród Bobrzański, Szlichtyngowa, Torzym),

o 41 gmin wiejskich, z tego największa Zielona Góra liczy prawie 19 tys. mieszkańców, zaś

najmniejsza jest Bytnica (około 2,6 tys. mieszkańców).

Rycina 10. Delimitacja miejskich obszarów funkcjonalnych lubuskich ośrodków wojewódzkich (według MRR) na tle siedzib gmin miejskich i miejsko-wiejskich

Źródło: opracowanie własne na podstawie Kryteria delimitacji miejskich obszarów funkcjonalnych ośrodków wojewódzkich, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, luty 2013 r. s. 14 i 21, [za:] http://www.strategia2020.pomorskie.eu/res/strategia2020/obszary_funkcjonalne/kryteria_delimitacji_mof_o_rodk_w_wojew_dzkich_mrr__luty_2013.pdf

17 Miasta te nie świadczą usług oświatowych na poziomie ponadgimnazjalnym

21

Rycina 11. Typologia ośrodków rozwoju województwa lubuskiego na tle powiatów uznanych w KSRR jako problemowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020, UMWL, Zielona Góra 2012

Najważniejsze znaczenie dla kształtowania procesów rozwoju mają oczywiście

ośrodki wojewódzkie, najsilniej powiązane ze swoimi obszarami funkcjonalnymi (gminy

wiejskie): Kłodawą, Santokiem, Deszcznem i Bogdańcem w przypadku Gorzowa

Wielkopolskiego oraz Czerwieńsk (gmina wiejsko-miejska), Sulechów (gmina wiejsko-

miejska), Zielona Góra, Świdnica i Zabór w przypadku Zielonej Góry (por. ryc. 10). Tym

niemniej na analizowanym obszarze funkcjonują jeszcze obszary funkcjonalne sześciu

ośrodków subregionalnych: Nowa Sól, Świebodzin, Żary, Żagań, Kostrzyn n/Odrą, Słubice

(stolica powiatu o złej dostępności do usług publicznych18) i dziesięciu ośrodków

lokalnych (por. ryc. 11).: Gubin, Krosno Odrzańskie, Międzyrzecz, Skwierzyna, Drezdenko,

Strzelce Krajeńskie, Sulęcin, Szprotawa, Lubsko i Wschowa, z tego połowa funkcjonuje w

powiatach ujmowanych w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego jako powiaty:

o o złej sytuacji społeczno-gospodarczej (strzelecko-drezdenecki),

o o złej dostępności do usług publicznych (krośnieński),

o o bardzo złej dostępności do usług publicznych (wschowski).

18 Według rozstrzygnięć KSRR, zob. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020, op. cit., s.33, mapa nr 10.

22

Rycina 12. Lokalne Grupy Działania funkcjonujące na obszarze województwa lubuskiego

Źródło: opracowanie własne na podstawie Mapa Polski z podziałem na Lokalne Grupy Działania

Nie bez znaczenia dla kształtowania się przyszłej współpracy w ramach WOF są także

doświadczenia zdobyte podczas realizowania programu LEADER w ramach Programu

Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. W województwie lubuskim funkcjonuje

obecnie dziesięć oddolnie ukształtowanych grup działania (por. ryc. 12), realizujących

swoje cele w formie stowarzyszenia lub fundacji, z tego cztery są grupami

międzywojewódzkimi (Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Bory Dolnośląskie,

Stowarzyszenie Kraina Lasów i Jezior – Lokalna Grupa Działania, Fundacja „Porozumienie

Wzgórz Dalkowskich oraz Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Regionu Kozła).

Istniejące LGD oczywiście nie przesądzają zakresu przestrzennego przyszłej

współpracy między gminami wchodzącymi w skład WOF stanowią jednak znaczący czynnik

o dużym potencjale aktywizacyjnym, którego nie powinno się ignorować.

23

1.4. Dokumenty koncepcyjne okre ślające przyszło ść lubuskich obszarów wiejskich (Piotr Gibas)

Do najważniejszych dokumentów koncepcyjnych kreujących przyszłość wiejskich

obszarów funkcjonalnych na obszarze województwa lubuskiego należą m.in.:

o przyjęta dnia 19 listopada 2012 roku Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020 r.

(SRWL 2020) oraz

o przyjęta dnia 21 marca 2012 roku Zmiana Planu Zagospodarowania Przestrzennego

Województwa Lubuskiego (ZPZPWL).

Na obszarach wiejskich (w tym szczególnie obszarach wiejskich o słabym dostępie do

usług publicznych) w zgodzie ze SRWL 2020 realizowane będą głównie następujące cele19:

o W zakresie celu 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka regionalna

1.2. Rozwój przedsiębiorczości i zwiększenie atrakcyjności gospodarczej,

1.3. Podnoszenie jakości kształcenia i dostosowanie go do potrzeb regionalnego rynku

pracy,

1.6. Udoskonalenie oraz rozbudowa infrastruktury energetycznej i ochrona środowiska,

1.8. Poprawa jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej.

o W zakresie celu 2. Wysoka dostępność transportowa i teleinformatyczna

2.1. Budowa nowej i modernizacja istniejącej infrastruktury komunikacyjnej,

2.2. Usprawnienie systemu transportu publicznego,

2.3. Rozwój społeczeństwa informacyjnego.

o W zakresie celu 3. Społeczna i terytorialna spójność regionu

3.1. Wzrost dostępności i atrakcyjności kształcenia w placówkach edukacyjnych,

3.2. Zwiększenie dostępu do usług medycznych i profilaktyka zdrowotna,

3.3. Zapewnienie różnorodnej oferty kulturalnej i sportowej,

3.4. Promocja włączenia zawodowego i społecznego,

3.5. Zrównoważony rozwoju obszarów wiejskich

3.6. Wsparcie budowy oraz modernizacji systemów i infrastruktury zapobiegania

zagrożeniom

o W zakresie celu 4. Region efektywnie zarządzany

4.3. Wzmocnienie potencjału kapitału społecznego oraz kształtowanie tożsamości

regionalnej

19 Zob. Strategia Rozwoju Województwa Lubuskiego 2020 r., UMWL, Zielona Góra 2012, s. 31-32.

24

4.4. Wzmocnienie integralności systemów zarządzania strategicznego i planowania

przestrzennego na poziomie regionalnym i lokalnym

Zgodnie z powyższym wykazem, tylko siedem z dwudziestu dwóch celów operacyjnych

nie ma silnego powiązania z obszarami strategicznej interwencji jakimi są obszary wiejskie, w

szczególności o słabym dostępie do usług publicznych.

Jak zauważono, w strategii obszarami wymagającymi szczególnej interwencji będą

nadal tereny byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych20. Zakłada się, że będzie ona

polegała m.in. na21:

a. wspieraniu rozwoju przedsięwzięć wynikających z programu LEADER na rzecz

zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich,

b. wspieraniu rozwoju przedsięwzięć wynikających z programu rozwoju obszarów wiejskich

i programów dotyczących rybactwa,

c. wspieraniu procesów rewitalizacji zdegradowanych obszarów wiejskich, w tym

popegeerowskich oraz ochrona krajobrazu wiejskiego,

d. działaniach na rzecz zwiększenia dostępności do usług publicznych,

e. aktywizowaniu obszarów wiejskich poprzez rozwój krajowej sieci obszarów wiejskich,

f. poprawie infrastruktury wiejskiej

g. budowie i modernizacji przepompowni melioracyjnych i urządzeń melioracji wodnych

podstawowych.

Należy zaznaczyć że zapisy Strategii w zakresie wspierania obszarów wiejskich są

spójne z celami strategicznymi Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020 (w

szczególności z wyznaczonym w niej celem 2.2.: Wspieranie obszarów wiejskich o

najniższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości

rozwojowe).

ZPZPWL również zwraca uwagę na liczne zdegradowane obszary popegeerowskie,

zaliczając je w poczet słabych stron związanych z kapitałem naturalnym. Należy odnotować

że, w zakresie analizy mocnych i słabych stron, znajdujemy wskazania wprost odnoszące się

do obszarów wiejskich. Jawią się one jako tereny o przewadze słabości, wśród których należy

wymienić: niski poziom dostępności do Internetu, niedostateczną rozbudowę sieci

kanalizacyjnej, złą jakość gleb i deficyt wód gruntowych dla produkcji rolnej, niski poziom

uczestnictwa w kształceniu i szkoleniu ustawicznym zawodowym, niską jakość ochrony

zdrowia. Posiadają jednak i mocne strony: duży potencjał turystyczny w postaci zasobów

20 Por. tamże, s. 49 21 Zob. tamże, s. 51

25

naturalnych i bogatego dziedzictwa kulturowego, efektywny potencjał produkcji i

przetwórstwa mięsa, mało przekształcone środowisko naturalne (przewaga tzw. krajobrazu

naturalnego) 22.

ZPZPWL wymienia następujące cele, poprzez które obszary wiejskie mogą wyzbywać

się swoich słabości23:

o Zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu, w tym:

• wspomaganie procesów rewitalizacji miast i obszarów wiejskich,

• podejmowanie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich,

o Podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa, zwiększenie potencjału

innowacyjnego nauki oraz informatyzacji społeczeństwa,

o Rozwój przedsiębiorczości oraz działania mające na celu podniesie poziomu

technologicznego i ich innowacyjności dzięki współpracy z nauką,

o Efektywne, prorozwojowe wykorzystanie zasobów środowiska przyrodniczego

i kulturowego.

Z punktu widzenia przyszłości lubuskich WOF w kontekście ich rozwoju – niezmiernie

ważne wydają się również zapisy ZPZPWL określające zasięgi przestrzenne24:

o Głównych pasm rozwoju:

• pasma o znaczeniu krajowym Gorzów Wielkopolski-Zielona Góra-Nowa Sól,

• pasma o znaczeniu regionalnym wzdłuż rzeki Odry i Nysy Łużyckiej,

• pasma o znaczeniu subregionalnym pomiędzy Kostrzynem n/Odrą a Drezdenkiem,

o Obszaru węzłowego:

• Skrzyżowanie autostrady A-2 i drogi ekspresowej S-3 w rejonie miejscowości

Świebodzin i Międzyrzecz,

o Stref przyśpieszonej urbanizacji:

• Zielona Góra - Nowa Sól – Sulechów (Lubuskie Trójmiasto),

• Gorzów Wielkopolski – Skwierzyna,

• Żary – Żagań – Szprotawa,

• Dwumiasta polsko-niemieckie (Guben – Gubin, Słubice – Frankfurt/O, Kostrzyn

n/Odrą – Kietz),

• obszar funkcjonalny (aglomeracyjny) miasta Gorzowa Wielkopolskiego,

22 Por. Zmiana Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego, UMWL, Zielona Góra 2012, s. 188 23 Por. tamże, s. 189 24 Por. tamże, s 204

26

• Kostrzyn n/Odrą – Gorzów Wielkopolski – Strzelce Krajeńskie – Drezdenko.

o Stref równoważenia struktury funkcjonalno-przestrzennej:

• Strefy gospodarki leśnej,

• Strefy wielofunkcyjnego rozwoju terenów otwartych.

W ZPZPWL mówi się o tym, że jednym z wyzwań rozwojowych obszarów

wiejskich województwa lubuskiego jest rolnictwo (wyróżniające się na tle kraju w

produkcji drobiarskiej oraz mlecznej). W szybkim tempie rośnie także liczba gospodarstw

ekologicznych, agroturystycznych i enoturystycznych (winiarskich). W dokumencie tym

pokazano również preferowany kierunek rozwoju wielofunkcyjnego rolnictwa zmierzający

do:25

o poszukiwania dodatkowego dochodu w gospodarstwie poprzez zwiększanie

różnorodności produkcji (rozwój działalności pozarolniczych),

o pobudzania pozarolniczej aktywności rodzin rolniczych,

o rozwój rolnictwa ekologicznego,

o rozwój turystyki wiejskiej.

Rozwój wielofunkcyjnych gospodarstw rolnych ma się odbywać poprzez innowacyjne

rozwiązania i w sposób zrównoważony. Przy wsparciu finansowym ze strony budżetu

państwowego i unijnego, nowych rozwiązaniach systemowych (głównie w części

ekonomicznej) oraz sprzyjających warunkach infrastrukturalnych26.

2. Wydzielenie przestrzenne obszarów wiejskich o ok reślonym poziomie dost ępności do usług publicznych

2.1. Opis metody badawczej (Piotr Gibas)

Badanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego gmin, które stało się podstawą

wydzielenia przestrzennego obszarów wiejskich województwa lubuskiego o określonym

poziomie dostępności do usług publicznych, przeprowadzono łącznie dla 83 gmin tego

regionu (dane głównie za 2011 r. – porównaj załącznik nr 1). Chodziło przy tym bardziej o

określenie poziomu rozwoju funkcji27 w tych jednostkach niż stwierdzenie, czy i w jakim

stopniu ośrodki regionalne (Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski) swoim oddziaływaniem

obejmują całe województwo, czy też istotne znaczenie mają wpływy innych miast.

25 Por. tamże, s. 242-243 26 Por. tamże, s. 244 27 Funkcji składających się na usługi publiczne, bądź istotnie oddziałujących na ich dostępność.

27

Badanie przeprowadzono z uwzględnieniem następujących etapów:

1. wybór wskaźników i ich uzasadnienie,

2. ważenie i standaryzacja wskaźników,

3. ocena stopnia rozwoju gmin w ramach poszczególnych funkcji (zastosowano metodę

Multi-criteria evaluation (MCE) z wykorzystaniem wag),

4. delimitacja grup gmin na podstawie wyników cząstkowych analiz MCE (metodą K-

średnich),

5. wybór zwartych przestrzennie obszarów ponadlokalnych,

6. pogłębiona analiza potencjałów oraz wskazanie barier dla uzyskanych obszarów w

zakresie dostępności do usług publicznych.

Do badania wykorzystano zmienne (wybrane w etapie 1) poddane procesowi ważenia

za pomocą odwróconej odległości od miast siedzib powiatów28 oraz procesowi standaryzacji

(na podstawie s-kształtnych funkcji rozmycia – etap 2 badania). W tym celu wskaźniki29

zostały poddane rozmyciu z wykorzystaniem funkcji s-kształtnych (przy czym maksymalną

oceną jaką można było uzyskać było 255) z uwzględnieniem ich dychotomicznego podziału na

stymulanty oraz destymulanty.

Dla zobrazowania stopnia rozwoju poszczególnych funkcji (rozumianych jako grupy

cech) wykorzystano metodę MCE (Multi-criteria evaluation), umożliwiającą ocenę wielu

miejsc na podstawie różnego rodzaju mierników równocześnie. Metoda ta posiada obecnie

ponad trzydziestoletnią tradycję, stanowiąc popularne narzędzie oceny alternatywnych

rozwiązań i wspierania procesu podejmowania decyzji (w tym decyzji przestrzennych)30.

Użyteczność oceny wielokryteriowej polega na możliwości integrowania różnych kryteriów

oceny w jeden syntetyczny wskaźnik. Jest to podstawowy etap procedury sprowadzający się

de facto do definiowania kryteriów oceny (tj. wag dla poszczególnych rozmytych wartości

28 Odległość od miasta (większego centrum miejskiego) jest znaczącym czynnikiem selektywnym, który w istotny sposób zmniejsza dostępność do różnego rodzaju usług, szczególnie publicznych (w klasycznych ujęciach odwrotnie proporcjonalnie do odległości). 29 Listę wskaźników zaprezentowano w tabeli nr 1 (zob. s. 31) 30 K. Heffner, P. Gibas, Obszary funkcjonalne ośrodków regionalnych w Polsce [w:] Zrozumieć terytorium. Idea i praktyka, [red.] A. Nowakowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 217-240 [za:] S. Santos, V. Belton, S. Howick: Adding Value to Performance Management by Using System Dynamics and Multicriteria Analysis. Strathclyde Business School, Management Science – Theory, Method & Practice. Glasgow, 2001. No. 19, s. 6. [por.:] Hejmanowska B., Ryzyko procesów decyzyjnych w aspekcie dokładności baz danych GIS, Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, Kraków 2004, http://home.agh.edu.pl/~galia/dyda/Praca%20BHejmanowska%2020050902.pdf, Hejmanowska B., Hnat E., Wielokryterialna analiza lokalizacji zabudowy na przykładzie gminy Podegrodzie [w:] Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, Vol. 20, 2009, s. 109–121, http://www.sgp.geodezja.org.pl/ptfit/wydawnictwa/ krakow2009/10_Hejmanowska_Hnat.pdf,

28

wskaźników). Na potrzeby badań wykonano osiem analiz cząstkowych31, w których za

każdym razem uwzględniono jedno ograniczenie twarde (oceniane będą obszary uznane za

wiejskie), oraz w sumie trzydzieści założeń o charakterze rozmytym, które prezentują

wyznaczone wskaźniki32. Wyniki oceny MCE (etapu 3) zostały zaprezentowane na mapach

oceny, ogólnych mapach trendu stopnia trzeciego oraz szczegółowych mapach trendu stopnia

siódmego (porównaj załącznik nr 2).

Delimitacji gmin, ze względu na osiągnięty poziom rozwoju (etap 4), dokonano metodą

k-średnich (K-Means), którą przeprowadzono na podstawie map rastrowych prezentujących

zważone uprzednio wskaźniki33. Badanie tą metodą rozpoczyna się od inicjowania tzw.

centroidów ciężkości, a następnie przypisuje każdy piksel do klastra, którego środek ciężkości

znajduje się najbliżej, aktualizacje „środek” ciężkości klastra, a następnie powtarza proces. Jest

to heurystyczny algorytm minimalizacji sumy kwadratów błędów. Ponieważ jego wydajność

zależy silnie od wstępnej oceny ilości grup, zaleca się rozpoczynać analizę od wyznaczenia

stosunkowo dużej liczby klastrów (by wzór wstępnej ciężkości był kompletny34), metoda

pozwala redukować klastry zbyt małe, zatem ich liczba jest ustalana na podstawie obliczeń35.

Jako proces inicjowania centroidów ciężkości wybrano regułę „random seed” tj. centroidy

generowane są według zasady, że pierwsze losowo wybiera się początkowe punkty ciężkości, a

następnie przydziela się każdy piksel do centroidu ciężkości zgodnie z zasadą minimalnej

odległości36.

Zastosowanie metody k-średnich pozwoliło podzielić gminy województwa lubuskiego

na cztery grupy, prezentujące główne typy funkcjonalne gmin regionu:

(1) miasta – bieguny rozwoju,

(2) gminy uczestniczące w procesach rozwoju,

(3) gminy o niezadowalającej sytuacji społeczno-gospodarczej, 31 Polegały one na wyznaczeniu poziomu rozwoju gmin względem wybranego wymiaru rozwoju obszarów wiejskich powiązanych z problematyką dostępności usług publicznych, wyniki tych analiz były podstawą grupowania metodą k-średnich 32 maksymalną oceną jaką można było uzyskać było 255 33 listę wskaźników zaprezentowano w tabeli nr 1 (zob. s. 31) 34 W przypadku tego badania zdecydowano by liczbę grup wstępnie wyznaczyć jako sześć, takie ustawienie podyktowane było chęcią zbilansowania dokładności informacji oraz czytelności mapy. Ostatecznie jednak algorytm procedury doprowadził do wygenerowania czterech grup cechujących się maksymalnym podobieństwem wewnątrzgrupowym oraz maksymalnym niepodobieństwem międzygrupowym. 35 W badaniu (ze względu na czytelność wyników) ograniczono liczbę grup do ilości jaka wynikała z analizy dendrogramu wykonanego w programie Statistica w oparciu o macierz odległości Euklidesa pomiędzy zważonymi, rozmytymi wskaźnika (grupowanie wykonano metodą Warda). 36 Zobacz. np: Eastman J. R., IDRISI 32 Release 2. Guide to GIS and Image Processing. Vol. 2, Clark Labs Clark University, 2001, USA; Pietrzykowski R., Kobus P., Zastosowanie modyfikacji metody K-średnich w analizie portfelowej, Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie nr 60, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2006, s. 301-308, http://ekrol.sggw.waw.pl/ publikacje/pdf/zeszyt_60_2006.pdf

29

(4) gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej.

W kolejnym kroku dokonano wyboru zwartych przestrzennie obszarów

ponadlokalnych klasyfikowanych jako gminy nieuczestniczące w procesach rozwoju (etap 5)

poprzez łączenie gmin o niezadowalającej i złej sytuacji społeczno-gospodarczej w jedną

grupę37 oraz wydzielając zwarte przestrzenie obszary wiejskie cechujące się słabym dostępem

do szeroko pojmowanych usług publicznych38. Posiłkując się ich charakterystykami

liczbowymi (średnimi wartościami poszczególnych wskaźników wyliczonymi dla wszystkich

gmin wchodzących do grupy)39 oraz przynależnością do poszczególnych poziomów

(uzależnioną od rangi wartości średniej, uzyskanej w wyniku sortowania średnich grupowych

według kolejności malejącej w przypadku stymulant (wartość najwyższa jest pożądana) i

rosnącej w przypadku dystymulant (wartość najniższa jest pożądana).

W efekcie uzyskano pięć podtypów obszarów wiejskich o słabym dostępie do usług

publicznych:

o obszar północno-wschodni,

o obszar północno-zachodni,

o obszar wschodni,

o obszar zachodni,

o obszar południowy.

Pogłębioną analizę potencjałów oraz barier dla gmin województwa lubuskiego (etap

6) przeprowadzono z uwzględnieniem kształtowania się wartości średnich poszczególnych

wskaźników40) wyliczonych w sześciu obszarach analitycznych (tj. dla czterech typów

obszarów wiejskich o słabym dostępie do usług publicznych oraz dla gmin – biegunów wzrostu

i gmin uczestniczących w rozwoju). Jako potencjały przyjęto te atrybuty, które:

o wskazywały średnią wskaźnika powyżej średniej wyliczonej dla tego indykatora w grupie

miast-biegunów wzrostu lub gmin uczestniczących w rozwoju,

o plasowały się na pierwszym lub drugim miejscu (poziom bardzo dobry i dobry) w rankingu

sześciu średnich wskaźników wyliczonych dla wszystkich grup analitycznych.

Jako bariery przyjęto te atrybuty, które: 37 W trakcie łączenia, ze względu na brak innych, podobnych sąsiadów, dokonano przyłączenia gminy Łagów (powiat świebodziński) do grupy gmin uczestniczących w procesach rozwoju. Natomiast ze względu na formalne nie spełnianie wymogów definicyjnych obszaru wiejskiego Kostrzyn n/Odrą i Gubin zaklasyfikowano do grupy gmin uczestniczących w procesach rozwoju. W sumie do grupy gmin tworzących obszary nieuczestniczące w procesach rozwoju zaklasyfikowano więc 24 jednostki lokalne. 38 Zgodnie z szeroką definicją usług publicznych stosowaną w punktach: 1.1 i 1.2 39 Stosowano wskaźniki prezentowane w tab. 1. 40 Por. tab. 1 oraz tab. 2 do 20.

30

o wskazywały średnią wskaźnika poniżej średniej wyliczonej dla tego indykatora w grupie

miast-biegunów wzrostu lub gmin uczestniczących w rozwoju,

o plasowały się na ostatnim i przedostatnim miejscu (poziom bardzo zły i zły) w rankingu

sześciu średnich wskaźników wyliczonych dla wszystkich grup analitycznych.

Założono, że liczba uwzględnionych w badaniu cech będzie możliwie mała, ale

ograniczenie ilości cech nie stanowiło kryterium ich doboru. Łącznie wybrano trzydzieści

zmiennych w większym lub mniejszym stopniu opisujących osiem wymiarów rozwoju

obszarów wiejskich powiązanych z problematyką dostępności usług publicznych (w

nawiasach podano ilość wskaźników)41:

o [1] cechy położenia w przestrzeni, dostępność komunikacyjna i transportowa (3 zmienne),

o [2] urbanizacja, suburbanizacja i semi-urbanizacja, urban sprawl (5 zmiennych)42,

o [3] rolnicze funkcje gospodarcze (6 zmiennych),

o [4] pozarolnicze funkcje gospodarcze – przemysłowa/produkcyjna (3 zmienne),

o [5] pozarolnicze funkcje gospodarcze – usługowa (głównie usługi rynkowe) (3 zmienne),

o [6] pozarolnicze funkcje gospodarcze – turystyczno-wypoczynkowa, rekreacyjna (3

zmienne),

o [7] aktywność społeczna i kulturalna (3 zmienne),

o [8] zarządzanie obszarami wiejskimi (głównie usługi publiczne) (4 zmienne).

Z punktu widzenia przedmiotu badania (dostęp do usług publicznych), cechy przyjęte

do budowania wskaźników, a więc i do analizy, potraktowano wstępnie jako równoważne, co

z pewnością jest pewnym uproszczeniem, ale nie pogłębia to poziomu subiektywizacji całej

procedury.

41 Stosowano wskaźniki prezentowane w tab. 1. 42 Suburbanizacja jest rozumiana jako bezpośrednie oddziaływanie większych ośrodków miejskich poprzez liczne, silne związki funkcjonalne z miastami, ograniczenie funkcji rolniczej do marginalnej roli, dominacja dochodów mieszkańców ze źródeł nierolniczych, relatywnie niski poziom bezrobocia, długotrwały wzrost liczby ludności w obszarach bezpośrednio przylegających do miasta oraz wysoka presja na tereny użytkowane rolniczo (np. ze względu na zwiększony popyt na działki budowlane). Semi-urbanizacja odnosi się do stref wiejskich, w których wpływ miasta, przy postępującym procesie urbanizacji, nie obejmuje całych wsi, które w części zachowują tradycyjne cechy wsi. Nie dochodzi do pełnej urbanizacji (np. zaniku typowej, wiejskiej zabudowy zagrodowej), a formy miejskie i wiejskie najczęściej wzajemnie się przenikają i współwystępują ze sobą. Jest to częściowa urbanizacja wsi, która nie musi prowadzić do pełnego „umiastowienia” osiedla wiejskiego (suburbanizacji). Urban Sprawl to żywiołowe narastanie rozległych przedmieść oraz ekspansja zabudowy mieszkaniowej i usługowej poza zwartą strefą zabudowy miejskiej na otwartych terenach wiejskich. Współcześnie proces przyjmuje na obszarach wiejskich wiele form, które wcześniej nie występowały – tzw. miasta zewnętrzne (edge cities), osiedla typu park tematyczny (theme parks), osiedla zamknięte (gated communities), struktury konsumpcji (consumption opportunities), centra zarządzania (command & control centers) itd. W każdym przypadku następuje rozszerzanie obszaru zurbanizowanego kosztem innych form użytkowania (łąk, lasów, wód i pól uprawnych). Por. K. Heffner, Problematyka związana z procesami semiurbanizacji w woj. opolskim, (w:) Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW 2007-2013. Pod red. T. Markowskiego i Z. Strzeleckiego, Warszawa 2008, „Studia KPZK PAN”, t. 119, s. 57-71.

31

2.2. Wskaźniki i ich wagi (Krystian Heffner)

Do analizy układów przestrzennych występujących na obszarach wiejskich

województwa lubuskiego, której celem jest delimitacja przestrzenna obszarów wiejskich o

słabym dostępie do usług publicznych na poziomie lokalnym (a więc poziomie jednostek

gminnych) wykorzystano zestaw wskaźników, które charakteryzują różne uwarunkowania

dostępności tych usług. Jest oczywiste, że dobór wskaźników musi być uzasadniony

merytorycznie, równocześnie wybrane charakterystyki muszą one cechować się

kompletnością dostępnych i wykorzystanych danych (informacji). Równocześnie można sobie

wyobrazić dobór innych wskaźników, które – po odpowiednim uzasadnieniu, również mogą

doprowadzić do delimitacji takich obszarów. Może ich być zarówno więcej jak i mniej, stąd

w podjętym badaniu główny nacisk położono na umotywowanie powiązań między

wybranymi do analizy cechami (wskaźnikami) a przedmiotem badania (obszary wiejskie i

dostępność usług publicznych na poziomie lokalnym).

Jak wskazano wyżej, do badania wybrano łącznie 30 charakterystyk obszarów

wiejskich (wskaźników umożliwiających ocenę poziomu rozwoju gminy wiejskiej w

wybranym zakresie), które pogrupowano w osiem grup, obejmujących różne wymiary

rozwoju wsi (A-H)43. Wskaźniki, które wzięto pod uwagę, są powiązane z dostępnością usług

publicznych na obszarach wiejskich, jednak nie zawsze jest to związek bezpośredni. Pierwsza

grupa cech wiąże się z kwestiami lokalizacyjnymi oraz dostępnością komunikacyjną i

transportową gmin (A - Położenie i dostępność komunikacyjno-transportowa). Udział

powierzchni związanych z działalnością człowieka wyznacza pola potencjalnie lepszej

dostępności do usług (w tym publicznych) na wsi (cecha 1 - stymulanta). Średnia odległość

od dużego miasta wskazuje na dystans do usług oraz koszty konieczne do poniesienia (cecha

2 – destymulanta). Natomiast izochrona teoretyczna wskazuje na czasochłonność i

skomplikowanie dostępu z obszarów wiejskich do miejsc z usługami publicznymi (cecha 3 –

destymulanta).

Druga grupa cech wiąże się z wielokierunkowymi skutkami i problemami urbanizacji

występującymi na obszarach wiejskich – suburbanizacją, semi-urbanizacją czy zjawiskiem

Urban sprawl (B - Urbanizacja wsi). Są to zarówno kwestie związane z infrastrukturą

wiejską, jak i z intensywnością powiązań społecznych, ekonomicznych i rynkowych z

43 Por. tab. 1.

32

miastami. Intensywność wykorzystania obszarów wiejskich dosyć dobrze charakteryzuje

gęstość zaludnienia (cecha 4 – stymulanta). Zakres zainteresowania konkretnymi obszarami

na wsi, a tym samym wzmacnianie sieci powiązań z miastami wskazuje ilość osób

przenoszących się z miast (cecha 5 - stymulanta). Sytuację na wiejskim rynku pracy

charakteryzuje relacja przyjeżdżających do wyjeżdżających do pracy – ma ona związek

bezpośredni z poziomem usług publicznych w gminach (cecha 6 – stymulanta). Z kolei

intensywność ruchu budowlanego w gminach pośrednio potwierdza dobrą sytuację w zakresie

dostępności usług (cecha 7 – stymulanta). Jak pokazują liczne badania, definitywny odpływ

migracyjny jest bezpośrednio związany z słabym dostępem do usług publicznych44 (cecha 8 –

destymulanta).

W wielu opracowaniach wskazuje się na znaczenie rolniczych funkcji gospodarczych

w rozwoju wsi oraz na ich stabilizujące oddziaływanie na struktury wiejskie45 (C -

Intensywność rolnictwa). Generalnie wysoki poziom rolnictwa i jego znaczący udział w

lokalnej gospodarce jest czynnikiem co najmniej utrwalającym dobrą dostępność do usług

publicznych na wsi46. O znaczeniu funkcji rolniczej świadczy intensywność rolniczego

użytkowania ziemi – uprawy orne (cecha 9 – stymulanta), łąki i pastwiska (cecha 10 –

stymulanta), sady i plantacje (cecha 11 – stymulanta) oraz jego jakość – użytki rolne w dobrej

kulturze (cecha 12 – stymulanta) i rynkowy charakter, wyrażony udziałem gospodarstw

dużych w strukturze własności ziemi (cecha 13 – stymulanta). Natomiast czynnikiem

osłabiającym jest duże obciążenie pracą gospodarstw rolnych, a więc niska efektywność

(cecha 14 – destymulanta).

Analogicznie, czynnikiem różnicującym gospodarkę wiejską, a co za tym idzie

również zwiększającym mobilność mieszkańców wsi są ulokowane na obszarach wiejskich

funkcje pozarolnicze. Dla dostępności usług publicznych istotne znaczenie ma funkcja

przemysłowa (D - Pozarolnicze funkcje produkcyjne). Duża liczba podmiotów

44 Por. np. K. Heffner, B. Solga, Współczesne wyzwania i zagrożenia dla rozwoju regionów w kontekście zjawisk emigracji i reemigracji, (w:) Problemy Śląska ze szczególnym uwzględnieniem województwa opolskiego wyzwaniem dla ekonomii społecznej, pod red. nauk. A. Zagórowskiej, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu, Opole 2013, s. 58-69. 45 Np. J. Rakowska, 2013, Klasyfikacje obszarów – kryteria, definicje, metody delimitacji. Studium metodyczno-statystyczne. Wyd. Wieś Jutra, Warszawa; J. Wilkin, 2005, O potrzebie i zasadach tworzenia wizji rozwoju polskiej wsi, [w:] Polska wieś 2025 Wizja rozwoju, J. Wilkin (red.). Fundusz Współpracy, Warszawa, s. 9-14. 46 Wysokorozwinięte funkcje rolnicze (rolnictwo towarowe, rynkowe rolnictwo rodzinne, rolnictwo ekologiczne) stabilizuje zarówno powiązaną z nim populację, jak i sferę okołorolniczych usług i przetwórstwa. W strefach urbanizujących się przeważająca część mieszkańców korzysta z usług publicznych w miastach, w których pracuje i realizuje funkcje społeczne. W efekcie podtrzymywane są również usługi publiczne poziomu lokalnego w wysokorozwiniętych strefach rolniczych. Por. J. Wilkin, Obszary wiejskie w warunkach dynamizacji zmian strukturalnych, (w:) Ekspertyzy do Strategii rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Tom 1, MRR, Warszawa 2007.

33

gospodarczych w relacji do liczby ludności wskazuje na intensywność procesów odchodzenia

od rolnictwa (cecha 15 – stymulanta). Również znaczący udział pracujących w sektorze

produkcji przemysłowej można połączyć z lepszą dostępnością do usług publicznych (cecha

16 – stymulanta). Natomiast wskaźniki charakteryzujące zasobochłonność sfery produkcyjnej

mają pośrednio związek z ograniczeniem dostępu do usług publicznych (cecha 17 –

destymulanta). Funkcja usługowa i jej poziom na wsi (E – Intensywność aktywności w

sferze usług) bezpośrednio łączy się z dostępnością usług publicznych. Świadczy o tym

zarówno ilość podmiotów świadczących usługi (cecha 18- stymulanta), ilość nauczycieli na

wsi (cecha 19 – stymulanta) jak i dostęp do usług medycznych (cecha 20). O intensywności i

znaczeniu turystyki, rekreacji i wypoczynku w funkcjonowaniu jednostek lokalnych świadczy

ilość podmiotów zaangażowanych w obsługę i podtrzymywanie funkcji turystycznej i

wykorzystanie potencjału turystyczno-rekreacyjnego gmin (cechy 21 i 22 - stymulanty).

Osłabiająco na funkcjonowanie turystyki i rekreacji w gminach wpływa antropopresja i

nieuporządkowane oddziaływania na środowisko przyrodnicze (cecha 23 – destymulanta).

Generalnie, funkcjonowanie turystyki i rekreacji w sferze lokalnej łączy się zarówno

bezpośrednio, jak i pośrednio z lepszą dostępnością usług publicznych (F- Funkcja

turystyczno-wypoczynkowa i rekreacyjna).

Powiązania z dostępnością usług publicznych na wsi są stosunkowo szeroko uznawane

w sferze aktywności społecznej i kulturalnej mieszkańców gmin (G). Aktywność

mieszkańców w działalności kulturalnej bezpośrednio łączy się z dostępnością usług

publicznych na wsi (cecha 24 – stymulanta), podobnie aktywność sportowa (cecha 25 –

stymulanta). Natomiast wysokość wydatków budżetowych w sferze kultury oddziałuje na

możliwości świadczenia usług w tej dziedzinie na poziomie lokalnym (cecha 26 -

destymulanta). Dostępność do usług publicznych ma bezpośrednie powiązania z

zarządzaniem obszarami wiejskimi (H). Jako charakterystyki tej grupy zmiennych

wybrano: dochody gminy i poziom finansowania ze środków UE (cecha 27 – stymulanta),

znaczenie podatku rolnego w dochodach gminy (cecha 28 - stymulanta), poziom

uporządkowania gospodarki przestrzenią (cecha 29 – stymulanta) i poziom wydatków na

administrację publiczną (cecha 30 - destymulanta) zob. tab. 1 i tab. 2).

Łącznie wśród wybranych do badania cech 9 ma charakter destymulant, a 21 cech to

stymulanty. Poszczególne wymiary rozwoju gmin oraz charakteryzujące je grupy

wskaźników mają różną liczebność (od trzech cech do sześciu), co można w pewnym stopniu

łączyć z ich znaczeniem dla analizowanego problemu, ale również (w zdecydowanie

mniejszym stopniu) z dostępnością odpowiednich danych.

34

Wybrane wskaźniki zanalizowano w dwóch ujęciach – odnosząc się do wszystkich

wybranych cech w analogiczny sposób – co sprowadza się do założenia, że mają one

jednakowe znaczenie dla przedmiotu badania, oraz nadając wybranym cechom znaczenie

większe, a więc zakładając, że mają one silniejsze oddziaływanie na przedmiot badania (tu

dostępność usług publicznych) i na rozkład przestrzenny badanego zjawiska od pozostałych

cech. Różnicowanie cech przeprowadzono poprzez wybór z każdej grupy jednego wskaźnika

o znaczeniu kluczowym (50% wagi)47, natomiast pozostałe wskaźniki – niezależnie od ich

liczby – „konsumują” ł ącznie resztę wagi (50%).

Tabela 1. Grupy problemowe, wskaźniki i skrótowe ich oznaczenia Wymiar rozwoju Nazwa wskaźnika oraz jego źródło Nazwa

skrótowa

A. Położenie i dostępność komunikacyjno-transportowa

1. procent powierzchni wykorzystywany pod funkcje antropogeniczne (S) – na podstawie danych CORINE Land Cover 2006

powierzchnia antropogeniczna

2. średnia odległość od dużego miasta (D) – wyliczenia na podstawie map wektorowych48 i obliczeń w oprogramowaniu GIS

odległość od miasta

3. izochrona teoretyczna odległości do dużego miasta (D) – wyliczenia na podstawie map49 wektorowych i obliczeń w oprogramowaniu GIS

izochrona teoretyczna

B. Urbanizacja wsi

4. gęstość zaludnienia w osobach na km2 (S) – na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)50

gęstość zaludnienia

5. zameldowania z miast na 1000 ludności (S) – na podstawie danych BDL

zameldowania z miast

6. liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy (S) – na podstawie danych BDL51

przyjazdy do pracy

7. średnioroczna liczba52 budynków oddanych do użytkowania w przeliczeniu na 1000 ludności (S) – na podstawie danych BDL

budynki nowo oddane

8. wymeldowania do miast na 1000 ludności (D) – na podstawie danych BDL

wymeldowania do miast

C. Intensywność rolnictwa

9. udział procentowy powierzchni wykorzystywanej pod uprawy orne lub złożone systemy upraw i działek w powierzchni gminy ogółem (S) – na podstawie danych CORINE Land Cover 2006

powierzchnia orna

10. procent powierzchni wykorzystywany pod łąki i pastwiska (S) – na podstawie danych CORINE Land Cover 2006 powierzchnia łąk

11. procent powierzchni wykorzystywany pod sady i plantacje (S) – na podstawie danych CORINE Land Cover 2006

powierzchnia sadów

47 W zestawieniu wskaźników (tabele 1 i 2) wybraną cechę o znaczeniu kluczowym (50% wagi w grupie) podkreślono pogrubieniem. 48 tj. od Gorzowa Wielkopolskiego i Zielonej Góry, wg. danych za 2012 r., mapy wektorowe sieci drogowej oraz granic administracyjnych gmin 49 j.w. 50 o ile nie zaznaczono inaczej wskaźnik liczony dla danych za 2012 r. 51 dane za 2006 r. 52 za okres od 2004 do 2012r.

35

12. użytki rolne w dobrej kulturze jako część użytków ogółem (S) – na podstawie danych powszechnego spisu rolnego 2010

dobra kultura użytków

13. gospodarstwa rolne o areale powyżej 15 ha jako procent powierzchni wszystkich gospodarstw rolnych (S) – na podstawie danych powszedniego spisu rolnego 2010

areał gospodarstwa rolnego

14. członkowie rodziny użytkownika pracujący w indywidualnych gospodarstwach rolnych w AWU w przeliczeniu na średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w gminie (D) – na podstawie danych powszechnego spisu rolnego 2010

efektywność pracy w rolnictwie

D. Pozarolnicze funkcje produkcyjne

15. podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach B do F na 10 tyś. ludności (S) – na podstawie danych BDL

REGON przemysł

16. pracujący w sektorze przemysłowym jako procent ludności w wieku produkcyjnym (S) – na podstawie danych BDL

pracujący w przemyśle

17. zużycie wody w przemyśle jako procent zużycie wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w ciągu roku (D) – na podstawie danych BDL

zużycie wody w przemyśle

E. Intensywność aktywności w sferze usług

18. podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach G do H oraz J do Q na 10 tyś. ludności (S) – na podstawie danych BDL

REGON usługi

19. nauczyciele pełnozatrudnieni i niepełnozatrudnieni w gimnazjach w przeliczeniu na etaty (S) – na podstawie danych BDL

oświata gimnazjalna

20. ludność na aptekę ogólnodostępną (D) – na podstawie danych BDL

zdrowotność mieszkańców

F. Funkcja turystyczno-wypoczynkowa i rekreacyjna

21. podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcji I na 10 tyś. ludności (S) – na podstawie danych BDL

REGON turystyka

22. korzystający z noclegów w ciągu roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (S) – na podstawie danych BDL

atrakcyjność turystyczna

23. powierzchnia dzikich wysypisk w m2 na 100 km2 powierzchni gminy ogółem (D) – na podstawie danych BDL

poszanowanie środowiska

G. Aktywność społeczna i kulturalna

24. członkowie zespołów artystycznych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (S) – na podstawie danych BDL

aktywność kulturalna

25. członkowie klubów sportowych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (S) – na podstawie danych BDL

aktywność sportowa

26. wydatki w Dziale 921 - Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego na mieszkańca (D) – na podstawie danych BDL

wydatki na kulturę

H. Zarządzanie obszarami wiejskimi

27. średnie (za lata 2010-2012) dochody gminy stanowiące finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych na mieszkańca (S) – na podstawie danych BDL

pozyskiwanie funduszy

28. podatek rolny i leśny jako procent dochodu własnego gminy (S) – na podstawie danych BDL

pozyskiwanie podatków

29. udział powierzchni objętej obowiązującymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w powierzchni ogółem (S) – na podstawie danych BDL

planowanie przestrzenne

30. wydatki na bieżące wynagrodzenia w Dziale 750 - Administracja publiczna w przeliczeniu na mieszkańca (D) – na podstawie danych BDL

wynagrodzenia administracji

Źródło: opracowanie własne

36

W woj. lubuskim przestrzenne rozkłady intensywności zjawisk charakteryzowanych przez

poszczególne cechy są silnie zróżnicowane, również w obrębie poszczególnych wymiarów

rozwoju (zob. załącznik nr 1).

2.3. Główne typy lubuskich gmin (Piotr Gibas)

W toku przeprowadzonej analizy, w szczególności poprzez dokonanie przekształceń

związanych z wymogami procedury MCE (rozmycie oraz ważenie wskaźników) otrzymano

zbiór map, które były podstawą procedury delimitacyjnej, wykonanej na podstawie metody

K-średnich. Ostatecznie, w wyniku przeprowadzonej procedury, otrzymano cztery grupy

gmin wyraźnie różniących się zaawansowaniem oraz intensywnością procesów rozwoju (zob.

ryc. 15 oraz załącznik nr 5 i 6):

o Miasta, które można określić jako regionalne i ponadlokalne bieguny wzrostu i rozwoju,

z tego dwa ośrodki wojewódzkie (Gorzów Wielkopolski i Zielona Góra) oraz trzy ośrodki

powiatowe zlokalizowane w południowej części województwa lubuskiego - Żary, Żagań

oraz Nowa Sól,

o gminy uczestniczące w procesach rozwoju, są skoncentrowane głównie w centralnej

części województwa jak również tworzą pasma okalające regionalne bieguny wzrostu i

rozwoju, a także ciągną się pasem od Słubic, przez Sulęcin do Międzyrzecza i Pszczewa

oraz występują w południowo-wschodniej części regionu (gminy Wschowa i

Szlichtyngowa),

o gminy o niezadawalającej sytuacji społeczno-gospodarczej, koncentrują się głównie w

pasie o przebiegu południkowym, przy granicy z województwem wielkopolskim,

pomiędzy gminami Pszczew na północy i Sława na południu, gminy okalające Kostrzyn

n/Odrą (północno-zachodnia cześć województwa) w pasie łączącym go z Gorzowem

Wielkopolskim, dwie sąsiadujące gminy zlokalizowane na południu regionu - Szprotawa

oraz Niegosławice, oraz dwie gminy okolone przez jednostki terytorialne przynależne do

innych grup: położony pomiędzy Żarami i Lubskiem Jasień oraz zlokalizowany mniej

więcej w połowie drogi pomiędzy Gorzowem Wielkopolskim a Zieloną Górą, Łagów,

o gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej, koncentrujące się głównie w pasie

o przebiegu południkowym przy granicy z Niemcami, pomiędzy sąsiadującą ze Słubicami

Cybinką na północy i Przewozem na południu, ponadto dwie gminy zlokalizowane w

północno-wschodniej części regionu przy granicy z województwem wielkopolskim i

37

zachodnio-pomorskim - Drezdenko i Dobiegniew oraz otoczony przez gminy o

niezadawalającej sytuacji społeczno-gospodarczej wspomniany już Kostrzyn n/Odrą53.

Rycina 13. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim

Źródło: opracowanie własne

Rycina 14. Główne typy funkcjonalne obszarów wiejskich

Źródło: opracowanie własne

53 Formalnie rzecz ujmując Kostrzyn n/Odrą i Gubin są małymi miastami z funkcjonującymi szkołami ponadgimnazjalnymi, tym samym nie spełniają definicyjnych norm gminy zaliczanej do obszaru wiejskiego.

38

Obszary wiejskie gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju w województwie

lubuskim wskazano poprzez połączenie dwóch grup gmin: o niezadowalającej i o złej sytuacji

społeczno-gospodarczej (łącznie 24 gminy). Dodatkowo, zastosowano kryterium zwartości

przestrzennej wydzielonych obszarów54. Uzyskane w ten sposób zwarte przestrzennie strefy

wiejskie cechują się (wszystkie) słabym dostępem do szeroko pojmowanych usług

publicznych. Ostatecznie możliwe stało się wyznaczenie w woj. lubuskim pięciu podtypów

obszarów wiejskich nieuczestniczących w procesach rozwoju, tj. (zob. ryc. 16 oraz załącznik

nr 7 i 8):

o obszary koncentrujące się. w północno-wschodniej części regionu przy granicy z

województwem wielkopolskim, grupujące trzy gminy wiejsko-miejskie: Dobiegniew,

Drezdenko oraz Skwierzynę oraz gminę wiejską Przytoczna (łącznie 4 gminy),

o obszary koncentrujące się w północno-zachodniej części regionu przy granicy z

województwem zachodnio-pomorskim, grupujące: gminę wiejsko-miejską Witnicę

oraz trzy gminy wiejskie: Lubiszyn, Górzycę i Słońsk (łącznie 4 gminy),

o obszary koncentrujące się w południowo-wschodniej części regionu przy granicy z

województwem wielkopolskim, grupujące: pięć jednostek terytorialnych typu

wiejsko-miejskiego, tj: Trzciel, Zbąszynek, Babimost, Kargowę, Sławę oraz jedną

gminę wiejską: Kolsko (łącznie 6 gmin),

o obszary koncentrujące się w południowo-zachodniej części regionu przy granicy z

Niemcami, grupujące: miasto Łęknicę, trzy gminy miejsko-wiejskie: Cybinkę, Lubsko

i Jasień oraz cztery gminy wiejskie: Gubin, Brody, Przewóz, Trzebiel (łącznie 8

gmin),

o obszary koncentrujące się w południowej części regionu przy granicy z

województwem dolnośląskim, grupujące: gminę wiejsko-miejską Szprotawę oraz

gminę wiejską Niegosławice (łącznie 2 gminy).

54 W trakcie łączenia, ze względu na brak sąsiadów przynależących do grupy o niezadawalającej lub złej sytuacji społeczno-gospodarczej dokonano przyłączenia gminy Łagów (powiat świebodziński) do gmin uczestniczących w procesach rozwoju. Dodatkowo ze szczegółowej analizy obszarów wiejskich wymagających strategicznej interwencji wyłączono Kostrzyn nad Odrą i Gubin (miasto). Gminy te są małymi miastami z funkcjonującymi szkołami ponadgimnazjalnymi, tym samym nie spełniają definicyjnych norm zaliczania jednostki samorządowej do obszaru wiejskiego.

39

3. Potencjały i bariery rozwojowe lubuskich gmin wo jewództwa lubuskiego

3.1. Potencjały rozwojowe gmin nieuczestnicz ących w procesach rozwoju (Krystian Heffner)

Dla poszczególnych typów obszarów wiejskich gmin nieuczestniczących w procesach

rozwoju (wyróżniono ich łącznie pięć) w województwie lubuskim warto również wskazać

charakterystyczne wiodące funkcje i cechy, które stosunkowo łatwo można wykorzystać jako

przesłankę do kształtowania polityki regionu w zakresie wykorzystywania lokalnych

potencjałów oraz przezwyciężania barier w dostępności do usług na obszarach wiejskich.

Tabela 2. Funkcje i cechy wiodące obszaru północno-wschodniego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry

rolnictwo efektywność pracy w rolnictwie 0.036831

turystyka atrakcyjność turystyczna 2482.963518 poszanowanie środowiska 0

kultura wydatki na kulturę 125.068689 Źródło: opracowanie własne

Wiele wskazuje na to, że dla grupy gmin w północno-wschodniej części województwa

(por. tab. 2), kluczowym czynnikiem wzrostu może być rolnictwo, szczególnie w intensywnej

formie (wykorzystanie stosunkowo dobrej efektywność pracy). Ponadto problemy rozwojowe

może złagodzić wykorzystanie potencjału turystycznego (atrakcyjność turystyczna i

poszanowanie środowiska) oraz inwestowanie w działalność kulturalną (dodatkowo

podnoszącą atrakcyjność turystyczną tego obszaru).

Tabela 3. Funkcje i cechy wiodące obszaru północno-zachodniego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry

urbanizacja wymeldowania do miast 72.719333 rolnictwo powierzchnia łąk 25.617067

powierzchnia sadów 0.589345 dobra kultura użytków 98.308644

kultura aktywność sportowa 28.616002 zarządzanie (usługi publiczne) pozyskiwanie funduszy 378.382036 Źródło: opracowanie własne

Z kolei grupa gmin z obszaru północno-zachodniego (tab. 3) charakteryzuje się

dobrym poziomem gospodarki rolnej mogącym pochwalić się znacznym potencjałem

obszarowym (łąki i sady) oraz dobrą kulturą użytków. Dość dobrze rozwinięte rolnictwo w

powiązaniu z poprawnie funkcjonującym samorządem lokalnym (pozyskiwanie funduszy)

40

oraz stosunkowo dużą aktywnością sportową mieszkańców skutkuje, iż gminy wiejskie nie

notują wysokiego odpływu ludności do miast.

Tabela 4. Funkcje i cechy wiodące obszaru wschodniego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry

urbanizacja wymeldowania do miast 47.592279 rolnictwo powierzchnia orna 35.267409

powierzchnia łąk 9.929042turystyka atrakcyjność turystyczna 3825.383639 kultura aktywność kulturalna 15.447743 Źródło: opracowanie własne

W grupie gmin z obszaru wschodniego (por. tab. 4) wiodące znaczenie ma funkcja

turystyczna (jest to obszar o niewystarczająco wykorzystanych walorach środowiskowych,

atrakcyjny dla ruchu turystycznego) i kulturalna. Jest to obszar w którym notuje się najniższe

wartości odpływu ludności wiejskiej do miast. Wysokie znaczenie ma także produkcja rolna

(obszar o stosunkowo dużym odsetku łąk i gruntów ornych).

Tabela 5. Funkcje i cechy wiodące obszaru zachodniego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry

rolnictwo efektywność pracy w rolnictwie 0.044155 przemysł zużycie wody w przemyśle 0.58857 usługi rynkowe zdrowotność mieszkańców 2129.791307 turystyka poszanowanie środowiska 1.914812 zarządzanie (usługi publiczne) pozyskiwanie podatków 12.784392 Źródło: opracowanie własne

W toku przeprowadzonych badań okazało się, że gminy z obszaru zachodniego (por.

tab. 5) cechują się stosunkowo dobrą infrastrukturą podstawowej ochrony zdrowia

mieszkańców oraz poprawnie funkcjonującym samorządem lokalnym (pozyskiwanie

funduszy z własnych źródeł). Gminy te mogą także wykorzystać skutki wysokiej

efektywności pracy w rolnictwie (funkcja rolnicza) oraz jakość środowiska przyrodniczego i

rozwój rynku turystycznego (niskie zużycie wody na cele przemysłowe w powiązaniu z

poszanowaniem dla środowiska).

41

Tabela 6. Funkcje i cechy wiodące obszaru południowego funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry

rolnictwo powierzchnia orna 51.565731 dobra kultura użytków 98.149168 areał gospodarstwa rolnego 76.050461

przemysł zużycie wody w przemyśle 0 kultura aktywność kulturalna 9.9039

wydatki na kulturę 63.044041 zarządzanie (usługi publiczne) pozyskiwanie funduszy 88.171185

pozyskiwanie podatków 9.812898 Źródło: opracowanie własne

W obszarze południowym (zob. tab. 6) kluczowe znaczenie dla ich rozwoju ma

rolnictwo (funkcja rolnicza - relatywnie wysoki udział gruntów ornych oraz duże

gospodarstwa rolne (dodatkowo występuje tutaj dobra kultura użytków rolnych). Znacząca

dla sytuacji rozwojowej tej grupy gmin jest także jakość zarządzania i pozyskiwanie funduszy

ze źródeł własnych i obcych, a także stosunkowo wysoka aktywność na gruncie kultury

(finansowanej przez gminy oraz wynikającej z aktywności społecznej).

Generalnie obszary o słabym dostępie do usług publicznych możliwości poprawy

sytuacji rozwojowej mogą upatrywać w: dobrym poziomie rolnictwa, funkcjach:

turystycznej i kulturowej oraz we wzroście aktywności mieszkańców i lokalnych

samorządów.

3.2. Bariery rozwojowe gmin nieuczestnicz ących w procesach rozwoju (Piotr Gibas)

Obszary północno-wschodnie, cechują się (zob. tab. 7): niską gęstością zaludnienia w

powiązaniu z niskim odsetkiem powierzchni zajmowanej pod funkcje antropogeniczne oraz

stosunkowo niewielkim obszarem użytkowanym rolniczo. Dodatkowymi barierami rozwoju

na tym obszarze są - stosunkowo długi czas dotarcia do ośrodków wojewódzkich oraz słabo

rozwinięta lokalna infrastruktura ochrony zdrowia. Funkcjami i cechami opóźniającymi

rozwój społeczno-gospodarczy obszarów funkcjonalnych są te spośród charakterystyk

wymiarów rozwoju jak i reprezentujących je cech (przedstawionych za pomocą dobranych

wskaźników), które w ujęciu całościowym obniżały pozycję jednostek lokalnych tworzących

obszar funkcjonalny.

Gminy obszaru północno-zachodniego cechuje (zob. tab. 8) niski odsetek etatów dla

nauczycieli zatrudnionych w placówkach oświatowych oraz bardzo niska aktywność

mieszkańców na niwie kultury. Obszar ten cechuje się także stosunkowo słabo rozwiniętym

42

lokalnym rynkiem pracy. Nie należy się spodziewać, że potrzebne koło zamachowe dla

gospodarki stworzy tu sektor budowlany lub usługowy.

Tabela 7. Funkcje i cechy opóźniające obszaru północno-wschodniego funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły położenie powierzchnia antropogeniczna 34.517794

izochrona teoretyczna 81.893941 urbanizacja gęstość zaludnienia 35.104684 rolnictwo powierzchnia orna 20.34613 usługi rynkowe zdrowotność mieszkańców 3482.814899 kultura aktywność sportowa 13.571338 Źródło: opracowanie własne

Tabela 8. Funkcje i cechy opóźniające obszaru północno-zachodniego funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły

urbanizacja przyjazdy do pracy 0.47964 budynki nowo oddane 21.859949

usługi rynkowe REGON usługi 416.395135 oświata gimnazjalna 20.565989

kultura aktywność kulturalna 2.332617 Źródło: opracowanie własne

Gminy współtworzące obszar wschodni cechuje (w świetle przeprowadzonej analizy)

(por. tab. 9): nadmierne zużycie wody oraz wykorzystanie przestrzeni pod nielegalne

wysypiska śmieci. Dodatkowo, występuje tu tendencja do oszczędności w sferze kultury oraz

ponadśredniego (w skali wojewódzkiej) wynagradzania kadry urzędniczej. Obszar ten cechuje

się mała liczbą zameldować z miast.

Tabela 9. Funkcje i cechy opóźniające obszaru wschodniego

funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły urbanizacja zameldowania z miast 47.422004 przemysł zużycie wody w przemyśle 21.452367 turystyka poszanowanie środowiska 2663.530373 kultura wydatki na kulturę 177.069194 zarządzanie (usługi publiczne) wynagrodzenia administracji 239.720203 Źródło: opracowanie własne

Obszar zachodni cechują następujące bariery rozwojowe (zob. tab. 10): niedorozwój

funkcji przemysłowej (i budowlanej), usługowej (szeroko rozumianej, tj.: rynkowej i

publicznej, związanej z oświatą, turystyką i kulturą) i lokalnego rynku pracy. Ponadto obszar

cechuje się niskimi wartościami w zakresie planowania przestrzennego i gęstości zaludnienia

43

Tabela 10. Funkcje i cechy opóźniające obszaru zachodniego funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły

położenie odległość od miasta 47794.5226 izochrona teoretyczna 123.105897

urbanizacja gęstość zaludnienia 35.512072 zameldowania z miast 42.441329 przyjazdy do pracy 0.425315 budynki nowo oddane 10.262243

przemysł REGON przemysł 160.237607 pracujący w przemyśle 11.098219

usługi rynkowe REGON usługi 399.266426 oświata gimnazjalna 22.170329

turystyka REGON turystyka 18.914063 atrakcyjność turystyczna 244.619205

kultura aktywność kulturalna 2.668371 wydatki na kulturę 161.269528

zarządzanie (usługi publiczne) planowanie przestrzenne 0.03037 wynagrodzenia administracji 240.639467

Źródło: opracowanie własne

Tabela 11. Funkcje i cechy opóźniające obszaru południowego

funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo

zły poziom zły położenie odległość od miasta 34907.82622 rolnictwo powierzchnia łąk 4.352792 przemysł pracujący w przemyśle 6.998754 usługi rynkowe zdrowotność mieszkańców 4003.678259 turystyka REGON turystyka 21.435945

atrakcyjność turystyczna 427.238017 kultura aktywność sportowa 10.967174 zarządzanie (usługi publiczne) planowanie przestrzenne 0 Źródło: opracowanie własne

Obszar południowy charakteryzują bariery rozwojowe (zob. tab. 11) wynikające z

niskiego poziomu wyposażenia w podstawową infrastrukturę ochrony zdrowia (co w

połączeniu z niską aktywnością mieszkańców w dziedzinie sportu – może być zjawiskiem

niekorzystnym). Na tym, stosunkowo odległym od ośrodków wojewódzkich obszarze, uwagę

zwracają także takie aspekty funkcjonowania tych gmin jak: stosunkowo niski odsetek

pracujących w przemyśle oraz niedorozwój funkcji turystycznej.

Generalnie obszary o słabym dostępie do usług publicznych muszą przezwyciężyć

bariery wynikaj ące z ich peryferyjnego położenia, niekorzystnych trendów

urbanizacyjnych, słabości lokalnych gospodarek głównie w sektorze przemysłowym i

usługowym (usług rynkowych i publicznych, w tym administracyjnych i

kulturotwórczych).

44

Tylko niektóre ze wskazanych barier można przezwyciężyć poprzez środki

interwencji zewnętrznej (np. regionalne i krajowe programy operacyjne) - poprzez

inwestycje infrastrukturalne można istotnie zmniejszyć odległości czasowe (dostępność),

zachęcić do inwestowania w rynek pracy w gminach (np. FDI) czy zachęcić do działań

przedsiębiorczych (zakładanie przedsiębiorstw usługowych, turystycznych, okołorolniczych i

pozarolniczych).

3.3. Charakterystyka biegunów wzrostu i gmin uczest niczących w procesach rozwoju (Krystian Heffner, Piotr Gibas)

Bieguny wzrostu i rozwoju (Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski) posiadają przewagę

potencjałów (aż szesnaście z trzydziestu średnich liczonych dla wskaźników ma

najkorzystniejsze wartości liczbowe właśnie w tej grupie gmin). W szczególności (por. tab.

12) miasta te cechuje: dobra dostępność komunikacyjna, rozbudowany lokalny rynek pracy

(przemysł, usługi rynkowe), trend napływowy ludności (zameldowania w powiązaniu z

budynkami nowo oddawanymi), oraz wysoki poziom zarządzania w jednostkach

samorządowych. Wysokie wartości indykatorów opisują także aktywność sportowa

mieszkańców oraz wyposażenie w infrastrukturę zdrowotną i oświatową.

Tabela 12. Funkcje i cechy wiodące - bieguny wzrostu i rozwoju

funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom bardzo dobry poziom dobry położenie powierzchnia antropogeniczna 67.947418

odległość od miasta 12665.14014 izochrona teoretyczna 31.711796

urbanizacja gęstość zaludnienia 1458.810715 zameldowania z miast 428.498202 przyjazdy do pracy 4.077212 budynki nowo oddane 124.518609

przemysł REGON przemysł 246.738656 pracujący w przemyśle 13.590719

usługi rynkowe REGON usługi 906.932829 oświata gimnazjalna 229.625805 zdrowotność mieszkańców 2560.108975

turystyka REGON turystyka 35.984428 kultura aktywność sportowa 24.584829 zarządzanie (usługi publiczne) planowanie przestrzenne 3.435749

wynagrodzenia administracji 150.625673 Źródło: opracowanie własne

W gminach uczestniczących w procesach rozwoju potencjały nie są już tak widoczne

(zob. tab. 13). Na dobrym poziomie w stosunku do innych grup analitycznych są jedynie:

zameldowania z miast (jako wynik procesu rozlewania się miast na obszary wiejskie) oraz

45

areał gospodarstw rolnych oraz stosunkowo duża (jak na warunki województwa lubuskiego)

powierzchnia sadów.

Tabela 13. Funkcje i cechy wiodące - gminy uczestniczące w procesach rozwoju funkcja wiodąca cecha wiodąca poziom dobry poziom wystarczający

położenie odległość od miasta 27123.90416 izochrona teoretyczna 71.584003

urbanizacja gęstość zaludnienia 53.282739 zameldowania z miast 99.579771 budynki nowo oddane 32.004946

rolnictwo powierzchnia orna 35.185712 powierzchnia sadów 0.074803 areał gospodarstwa rolnego 75.346702 efektywność pracy w rolnictwie 0.047811

usługi rynkowe REGON usługi 489.612341 zdrowotność mieszkańców 2745.875773

turystyka atrakcyjność turystyczna 2151.957476 zarządzanie (usługi publiczne)

pozyskiwanie funduszy 76.204154 wynagrodzenia administracji 204.473773

Źródło: opracowanie własne

Tabela 14. Funkcje i cechy opóźniające rozwój - bieguny wzrostu i rozwoju funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom bardzo zły poziom zły

urbanizacja wymeldowania do miast 337.548075 rolnictwo powierzchnia orna 23.267926

dobra kultura użytków 82.823966 areał gospodarstwa rolnego 50.26337 efektywność pracy w rolnictwie 0.083703

przemysł zużycie wody w przemyśle 18.09385

turystyka nieposzanowanie środowiska 1940.18828

zarządzanie (usługi publiczne)

pozyskiwanie funduszy 13.004201 pozyskiwanie podatków 0.099288

Źródło: opracowanie własne

Jak wykazała analiza bieguny wzrostu i rozwoju mają jednak do pokonania szereg

barier (zob. tab. 14) wynikających głównie z procesu rozlewania się miast na obszary wiejskie

(wymeldowania z miast) oraz kwestią pozyskiwania środków finansowych do budżetów gmin

(ze środków własnych i zewnętrznych). Dla rozwoju tych obszarów może mniejsze znaczenie

ma kwestia rozwoju działalności rolniczej (zła kultura użytków rolnych, niewielki areał

średniego gospodarstwa, niska efektywność pracy w rolnictwie), ale zwrócić uwagę należy na

46

bariery pojawiające się w turystyce i przemyśle związane z wykorzystaniem dóbr przyrody

(zużycie wody, zanieczyszczenia powierzchniowe gleb).

Tabela 15. Funkcje i cechy opóźniające rozwój - gminy uczestniczące w procesach rozwoju

funkcja opóźniająca cecha opóźniająca poziom zły poziom

niewystarczający położenie powierzchnia antropogeniczna 46.164845 urbanizacja wymeldowania do miast 87.959561 rolnictwo powierzchnia łąk 6.691686 przemysł REGON przemysł 191.48452

zużycie wody w przemyśle 6.135951 turystyka nieposzanowanie środowiska 434.826416 kultura wydatki na kulturę 160.994592 Źródło: opracowanie własne

Podobnie jak w przypadku potencjałów, również bariery, wyznaczone dla gmin

uczestniczących w rozwoju, nie są tak wyraziste. Niewłaściwa jest struktura użytkowania

gruntów rolnych oraz niska liczba przedsiębiorstw przemysłowych. Da się także zauważyć

proces odpływu ludności obszarów wiejskich do miast, a co za tym idzie zmniejszanie się

powierzchni antropogenicznej na tym terenie. Barier rozwojowych dla tego obszaru można

także szukać w zbyt małej dbałości o zasoby środowiska przyrodniczego oraz stosunkowo

niewielkich wydatkach budżetowych na kulturę.

Podsumowanie (Krystian Heffner, Piotr Gibas)

Głównym celem ekspertyzy było wyznaczenie zasięgu przestrzennego obszarów

wiejskich o słabym dostępie do usług publicznych w województwie lubuskim. Zastosowane

metody analizy zbioru danych o celowo wybranych charakterystykach sytuacji społeczno-

gospodarczej, infrastrukturze, elementach zarządzania jednostkami terytorialnymi i

aktywności społecznej umożliwiły delimitację takich obszarów, ich porównanie do wydzieleń

proponowanych przez inne opracowania (np. KSRR 2020), a także wskazanie kluczowych

cech prorozwojowych, jak również barier ograniczających możliwości poprawy dostępności

do usług publicznych.

Generalnie, wyznaczony na poziomie lokalnym (gminy) zasięg wiejskich obszarów

funkcjonalnych w województwie lubuskim istotnie różni się od wydzieleń

dokonywanych na poziomie ponadlokalnym (powiaty, zob. ryc. 17). W przypadku powiatu

słubickiego i świebodzińskiego odstępstwa są istotne: w pierwszym tylko dwie z pięciu gmin

tworzących powiat należą do grupy gmin o utrudnionej sytuacji rozwojowej, w drugim

47

odpowiednio dwie z sześciu gmin. Z drugiej strony, znaczącej części obszarów w złej i

bardzo złej sytuacji rozwojowej, a także o słabym dostępie do usług publicznych -

wydzielenia dokonywane na poziomie ponadlokalnym nie wykazały. Tymczasem w powiecie

żarskim z 10 gmin (w tym miasto Żary) aż sześć to jednostki terytorialne o złej i

niezadowalającej sytuacji rozwojowej i bardzo słabym dostępie do usług publicznych.

Rycina 15. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim na tle powiatów z problemami rozwojowymi

Źródło: opracowanie własne

Ekspertyza wykazała również, że gminy wiejskie o niezadowalającej i złej sytuacji

społeczno-gospodarczej grupują się prawie wyłącznie w strefach peryferyjnych regionu -

zarówno w rejonie granicy z Niemcami (gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej, w

mniejszym stopniu gminy o niezadowalającej sytuacji społeczno-gospodarczej), jak i na

obszarze graniczącym z województwem wielkopolskim (praktycznie chodzi o wszystkie

gminy graniczne z wyjątkiem Pszczewa i Wschowy z Szlichtyngową). Wiele wcześniej

prowadzonych badań w innych regionach Polski55, również za granicą, wskazuje, że zarówno

55 Przykładowo: Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, Red. nauk. A. Bołtromiuk, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003; A. Burda, Dlaczego w Polsce jedne regiony rozwijają się szybciej niż inne? www.pmrconsulting.com, PMR, Kraków luty 2013.

48

obszary peryferyjne w skali krajowej (pogranicze z Niemcami) jak i wewnętrzne pogranicza

regionalne (strefa granicy z Wielkopolską) charakteryzują się nie tylko gorszą sytuacją

rozwojową, ale również są w gorszym położeniu pod względem dostępności do usług

publicznych.

Rycina 16. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim

Źródło: opracowanie własne

Zastosowana metoda analizy wielokryterialnej (zmodyfikowana taksonomia K-średnich)

umożliwiła również wskazanie dominujących charakterystyk społeczno-gospodarczych,

lokalizacyjnych i związanych z kapitałem ludzkim dla wiejskich obszarów

funkcjonalnych (grup gmin wiejskich). W sumie wyznaczono w województwie lubuskim

pięć zwartych przestrzennie obszarów (zob. ryc. 18) charakteryzujących się słabym

dostępem do usług publicznych (w różnym stopniu), tj.:

o obszar północno-wschodni (Dobiegniew, Drezdenko, Skwierzyna i Przytoczna),

o obszar północno-zachodni (Lubiszyn, Witnica, Słońsk i Górzyca),

o obszar wschodni (Trzciel, Zbąszynek, Babimost, Kargowa, Kolsko i Sława),

o obszar zachodni (Słubice, Gubin, Lubsko, Brody, Jasień, Trzebiel, Przewóz i Łęknica),

o obszar południowy (Niegosławice i Szprotawa).

49

Dla wydzielonych, pięciu obszarów można wskazać główne czynniki ograniczające

możliwości poprawy sytuacji w zakresie dostępności do usług publicznych (bariery) -

znacząca (czasowa) odległość do głównych ośrodków miejskich regionu lubuskiego, słabość

funkcji przemysłowej i usługowej (rynkowej i nierynkowej), a także mała aktywność

mieszkańców w dziedzinie uczestnictwa i rozwijania kultury oraz niska efektywność

pozyskiwania środków finansowych z Unii Europejskiej.

Natomiast dla obszarów o słabym dostępie do usług publicznych, wśród czynników

sprzyjających poprawie sytuacji rozwojowej i wzrostowi dostępności do usług publicznych

można wskazać intensywność funkcji rolniczej, atrakcyjno ść turystyczną tych obszarów,

relatywnie wysoką aktywność społeczną mieszkańców oraz znaczącą aktywność

lokalnych samorządów.

50

Spis literatury

o Burda A., Dlaczego w Polsce jedne regiony rozwijają się szybciej niż inne?

www.pmrconsulting.com, PMR, Kraków luty 2013.

o Eastman J. R., IDRISI 32 Release 2. Guide to GIS and Image Processing. Vol. 2, Clark

Labs Clark University, 2001;

o Frączkiewicz-Wronka A., Ekspertyza nt. Regionalne usługi publiczne w rozwoju

województwa śląskiego dla Regionalnego Forum Rozwoju Województwa Śląskiego,

Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Zarząd Województwa Śląskiego, Katowice 2008

o Hejmanowska B., Hnat E., Wielokryterialna analiza lokalizacji zabudowy na przykładzie

gminy Podegrodzie [w:] Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji, Vol. 20,

2009, s. 109–121, http://www.sgp.geodezja.org.pl/ptfit/wydawnictwa/krakow2009/10_

Hejmanowska_Hnat.pdf,

o Hejmanowska B., Ryzyko procesów decyzyjnych w aspekcie dokładności baz danych

GIS, Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, Kraków 2004,

http://home.agh.edu.pl/~galia/dyda/Praca%20BHejmanowska%2020050902.pdf,

o Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce.

Wnioski z analiz, DPP MRR, Warszawa 2009

o Heffner K., Gibas P., Obszary funkcjonalne ośrodków regionalnych w Polsce [w:]

Zrozumieć terytorium. Idea i praktyka, [red.] A. Nowakowska, Wydawnictwo

Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, s. 217-240

o Heffner K., Problematyka związana z procesami semiurbanizacji w woj. opolskim, (w:)

Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach

PROW 2007-2013. Pod red. T. Markowskiego i Z. Strzeleckiego, Warszawa 2008, „Studia

KPZK PAN”, t. 119, s. 57-71.

o Heffner K., Regionalny wymiar dychotomii rozwoju obszarów wiejskich, (w:)

Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji.

Pod red. Kamińskiej W. i Heffnera K., Studia KPZK PAN, t. 138, Warszawa 2011, s. 9-34

o Heffner K., Regiony międzymetropolitalne a efekty polityki spójności w Polsce, (w:) Jaka

polityka spójności po roku 2013? Red. nauk. Klamut M., Szostak E., Wyd. Uniwersytetu

Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 163-184

o Heffner K., Wieś jako przedmiot badań w gospodarce przestrzennej. Procesy

zagospodarowania przestrzeni wiejskiej w Polsce, (w:) Wieś jako przedmiot badań

51

naukowych na początku XXI wieku, red. nauk. Halamska M., Wyd. Naukowe Scholar,

Warszawa 2011, s. 49-72.

o Heffner K., Solga B., Współczesne wyzwania i zagrożenia dla rozwoju regionów w

kontekście zjawisk emigracji i reemigracji, (w:) Problemy Śląska ze szczególnym

uwzględnieniem województwa opolskiego wyzwaniem dla ekonomii społecznej, pod red.

nauk. A. Zagórowskiej, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu, Opole 2013, s.

58-69.

o Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Założenia do „Strategii zrównoważonego rozwoju

wsi i rolnictwa”, MRiRW, Warszawa, 2010.

o Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030, MRR, Warszawa,

2011.

o Krajowa strategia rozwoju regionalnego 2010-2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie,

MRR, Warszawa 2010.

o Lubuska Strategia Rozwoju Turystyki na lata 2006-2013 - projekt, UMWL, Zielona Góra,

Warszawa 2005

o Mitchell, E. McSweeney, Service Performance Indicators, 2002.

o Pietrzykowski R., Kobus P., Zastosowanie modyfikacji metody K-średnich w analizie

portfelowej, Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej, Zeszyty Naukowe

Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie nr 60, Wydawnictwo SGGW,

Warszawa 2006, s. 301-308, http://ekrol.sggw.waw.pl/publikacje/pdf/zeszyt_60_2006.pdf

o Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności, MRR, Warszawa 2011

o Rakowska J., 2013, Klasyfikacje obszarów – kryteria, definicje, metody delimitacji.

Studium metodyczno-statystyczne. Wyd. Wieś Jutra, Warszawa;

o Regiony peryferyjne w perspektywie polityki strukturalnej Unii Europejskiej, Red. nauk.

A. Bołtromiuk, Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.

o Rekomendacje ze Zmiany PZPWL dla gmin województwa lubuskiego, Załącznik do

uchwały nr XXII/191/12 Sejmiku Województwa Lubuskiego z dnia 21 marca 2012 r.,

o Rosner A., Stanny M., Wykorzystanie zasobów pracy na wsi – uwarunkowania, bariery,

nowe rozwiązania instytucjonalne, (w:) Wyzwania przed obszarami wiejskimi i

rolnictwem w perspektywie lat 2014-2020. Pod red. M. Kłodzińskiego, IRWiR PAN,

Warszawa 2008, s. 45-60.

o Santos S., Belton V., Howick S.: Adding Value to Performance Management by Using

System Dynamics and Multicriteria Analysis. Strathclyde Business School, Management

Science – Theory, Method & Practice. Glasgow, 2001. No. 19, s. 6.

52

o Strategia Rozwoju Transportu Województwa Lubuskiego do roku 2015, UMWL, Zielona

Góra 2004

o Strategia rozwoju województwa lubuskiego 2020, UMWL, Zielona Góra 2012.

o Wańkowicz W., Wskaźniki realizacji usług publicznych, MSAiZ, Kraków 2004.

o Wilkin J., Obszary wiejskie w warunkach dynamizacji zmian strukturalnych, [w:]

Ekspertyzy do Strategii rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do roku

2020, Tom 1, MRR, Warszawa 2007.

o Wilkin J., 2005, O potrzebie i zasadach tworzenia wizji rozwoju polskiej wsi, [w:] Polska

wieś 2025 Wizja rozwoju, J. Wilkin (red.). Fundusz Współpracy, Warszawa, s. 9-14.

o Zakres terminologiczny obszarów „specjalnych” w dokumentach planistycznych i

strategicznych, Wrocław, grudzień 2012 r. Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we

Wrocławiu. Prezentacja.

o Zmiana Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego, UMWL,

Zielona Góra 2012, Załącznik do uchwały nr XXII/191/12 Sejmiku Województwa

Lubuskiego z dnia 21 marca 2012 r.

53

Spis rycin (z tre ści dokumentu) Rycina 1. Dostępność komunikacyjna powiatów ...................................................................... 7

Rycina 2. Poziom informatyzacji wg powiatów ........................................................................ 8

Rycina 3. Jakość edukacji w powiatach ..................................................................................... 8

Rycina 4. Typy obszarów problemowych ze względu na wyzwania rozwojowe wg powiatów 9

Rycina 5. Powiaty o najgorszym dostępie do usług publicznych i złej sytuacji społeczno-

gospodarczej w województwie lubuskim wskazane w Strategii Rozwoju

Województwa Lubuskiego 2020 ................................................................................ 10

Rycina 6. Czynniki samopogłębiającej się peryferyzacji obszarów wiejskich ........................ 15

Rycina 7. Model okrężny degradacji cywilizacyjnej obszarów peryferyjnych........................ 16

Rycina 8. Wiejskie obszary zagrożone peryferyzacją w Polsce .............................................. 17

Rycina 9. Ocena atrakcyjności migracyjnej obszarów wiejskich (średnia z lat 2000-2004) ... 18

Rycina 10. Delimitacja miejskich obszarów funkcjonalnych lubuskich ośrodków

wojewódzkich (według MRR) na tle siedzib gmin miejskich i miejsko-wiejskich .. 20

Rycina 11. Typologia ośrodków rozwoju województwa lubuskiego na tle powiatów uznanych

w KSRR jako problemowe ........................................................................................ 21

Rycina 12. Lokalne Grupy Działania funkcjonujące na obszarze województwa lubuskiego .. 22

Rycina 13. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie

lubuskim .................................................................................................................... 37

Rycina 14. Główne typy funkcjonalne obszarów wiejskich .................................................... 37

Rycina 15. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie

lubuskim na tle powiatów z problemami rozwojowymi ........................................... 47

Rycina 16. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym

o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim ..................... 48

54

Spis map (z zał ączników) Mapa 1. Procent powierzchni wykorzystywany pod funkcje antropogeniczne za 2006 r. (S) –

wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 62

Mapa 2. Średnia odległość od dużego miasta w metrach (D) – wizualizacja na podstawie

metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 63

Mapa 3. Izochrona teoretyczna odległości do dużego miasta w jednostkach fraktalnych (D)–

wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 64

Mapa 4. Gęstość zaludnienia w osobach na km2 za 2012 r. (S)– wizualizacja na podstawie

metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 65

Mapa 5. Zameldowania z miast na 1000 ludności za 2012 r. (S)– wizualizacja na podstawie

metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 66

Mapa 6. Liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do

pracy (S) za 2006 r. (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia

standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 67

Mapa 7. Średnioroczna (za okres od 2004 do 2012r) liczba budynków oddanych do

użytkowania w przeliczeniu na 1000 ludności (S)– wizualizacja na podstawie

metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 68

Mapa 8. Wymeldowania do miast na 1000 ludności za 2012 r. (D)– wizualizacja na podstawie

metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 69

Mapa 9. Procent powierzchni wykorzystywany pod uprawy orne lub złożone systemy upraw i

działek za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia

standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 70

Mapa 10. Procent powierzchni wykorzystywany pod łąki i pastwiska za 2006 r. (S) –

wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 71

Mapa 11. Procent powierzchni wykorzystywany pod sady i plantacje za 2006 r. (S) –

wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 72

Mapa 12. Użytki rolne w dobrej kulturze jako część użytków ogółem za 2010 r. (S) –

wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 73

Mapa 13. Gospodarstwa rolne o areale powyżej 15 ha jako procent powierzchni wszystkich

gospodarstw rolnych za 2010 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia

standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 74

Mapa 14. Członkowie rodziny użytkownika pracujący w indywidualnych gospodarstwach

rolnych w AWU w przeliczeniu na średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w

55

gminie za 2010 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia

standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 75

Mapa 15. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach B do F na 10 tyś. ludności za

2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6

zakresów) .................................................................................................................. 76

Mapa 16. Pracujący w sektorze przemysłowym jako procent ludności w wieku produkcyjnym

za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6

zakresów) .................................................................................................................. 77

Mapa 17. Zużycie wody w przemyśle jako procent zużycia wody na potrzeby gospodarki

narodowej i ludności w ciągu roku za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie

metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 78

Mapa 18. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach G do H oraz J do Q na 10 tyś.

ludności za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia

standardowego (6 zakresów) ..................................................................................... 79

Mapa 19. Nauczyciele pełnozatrudnieni i niepełnozatrudnieni w gimnazjach w przeliczeniu na

etaty za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego

(6 zakresów) .............................................................................................................. 80

Mapa 20. Ludność na aptekę ogólnodostępną za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie

metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ..................................................... 81

Mapa 21. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcji I na 10 tyś. ludności za 2012 r. (S)

– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) ....... 82

Mapa 22. Korzystający z noclegów w ciągu roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców za

2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6

zakresów) .................................................................................................................. 83

Mapa 23. Powierzchnia dzikich wysypisk w m2 na 100 km2 powierzchni gminy ogółem za

2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6

zakresów) .................................................................................................................. 84

Mapa 24. Członkowie zespołów artystycznych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców za 2012

r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

................................................................................................................................... 85

Mapa 25. Członkowie klubów sportowych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców r. (S) –

wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 86

56

Mapa 26. Wydatki w Dziale 921 - Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego na mieszkańca

za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6

zakresów) .................................................................................................................. 87

Mapa 27. Średnie (za lata 2010-2012) dochody gminy w zł stanowiące finansowanie i

współfinansowanie programów i projektów unijnych na mieszkańca (S) –

wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 88

Mapa 28. Podatek rolny i leśny jako procent dochodu własnego gminy za 2012 r. (S) –

wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 89

Mapa 29. Udział powierzchni objętej obowiązującymi miejscowymi planami

zagospodarowania przestrzennego w powierzchni ogółem w 2012 r. (S) –

wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów) .......... 90

Mapa 30. Wydatki na bieżące wynagrodzenia w Dziale 750 - Administracja publiczna w

przeliczeniu na mieszkańca za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody

odchylenia standardowego (6 zakresów) .................................................................. 91

Mapa 31. Mapa ocen MCE dla cech położenia w przestrzeni, dostępność komunikacyjna i

transportowa .............................................................................................................. 94

Mapa 32. Mapa ocen MCE dla urbanizacji, suburbanizacji i semiurbanizacji oraz urban

sprawl ........................................................................................................................ 94

Mapa 33. Mapa ocen MCE dla rolniczych funkcji gospodarczych ......................................... 95

Mapa 34. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja przemysłowa

/ produkcyjna ............................................................................................................. 95

Mapa 35. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja usługowa.. 96

Mapa 36. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja turystyczno-

wypoczynkowa, rekreacyjna ..................................................................................... 96

Mapa 37. Mapa ocen MCE dla aktywności społecznej i kulturalnej ....................................... 97

Mapa 38. Mapa ocen MCE dla aktywności społecznej i kulturalnej ....................................... 97

Mapa 39. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla cech położenia w przestrzeni,

dostępność komunikacyjna i transportowa ............................................................... 99

Mapa 40. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla urbanizacji, suburbanizacji i

semiurbanizacji oraz urban sprawl ............................................................................ 99

Mapa 41. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla rolniczych funkcji

gospodarczych ......................................................................................................... 100

Mapa 42. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji

gospodarczych – funkcja przemysłowa / produkcyjna ........................................... 100

57

Mapa 43. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji

gospodarczych – funkcja usługowa ......................................................................... 101

Mapa 44. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji

gospodarczych – funkcja turystyczno-wypoczynkowa, rekreacyjna ...................... 101

Mapa 45. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla aktywności społecznej i

kulturalnej ................................................................................................................ 102

Mapa 46. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla aktywności społecznej i

kulturalnej ................................................................................................................ 102

Mapa 47. Syntetyczna ocena MCE – zmienne poddane ważeniu .......................................... 105

Mapa 48. Trend powierzchniowy syntetycznej oceny MCE (3 i 7 stopnia) – zmienne poddane

ważeniu .................................................................................................................... 105

Mapa 49. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie

lubuskim .................................................................................................................. 106

Mapa 50. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie

lubuskim - miasta będące ponadlokalnymi (i regionalnymi) biegunami wzrostu i

rozwoju .................................................................................................................... 107

Mapa 51. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie

lubuskim - gminy uczestniczące w procesach rozwoju........................................... 108

Mapa 52. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie

lubuskim - gminy o niezadawalającej sytuacji społeczno-gospodarczej ................ 109

Mapa 53. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie

lubuskim - gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej ...................................... 110

Mapa 54. Główne typy funkcjonalne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach

rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim

................................................................................................................................. 113

Mapa 55. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o

słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar

północno-wschodni ................................................................................................. 114

Mapa 56. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o

słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar

północno-zachodni .................................................................................................. 115

Mapa 57. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o

słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar

wschodni .................................................................................................................. 116

58

Mapa 58. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o

słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar zachodni

................................................................................................................................. 117

Mapa 59. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o

słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar

południowy .............................................................................................................. 118

59

Spis tabel

Tabela 1. Grupy problemowe, wskaźniki i skrótowe ich oznaczenia ...................................... 34

Tabela 2. Funkcje i cechy wiodące obszaru północno-wschodniego ....................................... 39

Tabela 3. Funkcje i cechy wiodące obszaru północno-zachodniego........................................ 39

Tabela 4. Funkcje i cechy wiodące obszaru wschodniego ....................................................... 40

Tabela 5. Funkcje i cechy wiodące obszaru zachodniego ........................................................ 40

Tabela 6. Funkcje i cechy wiodące obszaru południowego ..................................................... 41

Tabela 7. Funkcje i cechy opóźniające obszaru północno-wschodniego ................................. 42

Tabela 8. Funkcje i cechy opóźniające obszaru północno-zachodniego .................................. 42

Tabela 9. Funkcje i cechy opóźniające obszaru wschodniego ................................................. 42

Tabela 10. Funkcje i cechy opóźniające obszaru zachodniego ................................................ 43

Tabela 11. Funkcje i cechy opóźniające obszaru południowego ............................................. 43

Tabela 12. Funkcje i cechy wiodące - bieguny wzrostu i rozwoju .......................................... 44

Tabela 13. Funkcje i cechy wiodące - gminy uczestniczące w procesach rozwoju ................. 45

Tabela 14. Funkcje i cechy opóźniające rozwój - bieguny wzrostu i rozwoju ........................ 45

Tabela 15. Funkcje i cechy opóźniające rozwój - gminy uczestniczące w procesach rozwoju 46

Tabela 16. Parametry wag użytych w procedurze MCE służące do wykonania analiz

cząstkowych ........................................................................................................... 93

Tabela 17. Parametry wag użytych w procedurze MCE służące do wykonania oceny poziomu

rozwoju gmin województwa lubuskiego .............................................................. 104

Tabela 18. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie

lubuskim - bieguny wzrostu i rozwoju ................................................................. 111

Tabela 19. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie

lubuskim - gminy uczestniczące w procesach rozwoju........................................ 111

Tabela 20. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie

lubuskim - gminy o niezadowalającej sytuacji społeczno-gospodarczej ............. 112

Tabela 21. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie

lubuskim - gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej ................................... 112

Tabela 22. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących

w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w

województwie lubuskim - obszar północno-wschodni ......................................... 119

60

Tabela 23. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących

w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w

województwie lubuskim - obszar północno-zachodni .......................................... 119

Tabela 24. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących

w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w

województwie lubuskim - obszar wschodni ......................................................... 119

Tabela 25. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących

w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w

województwie lubuskim - obszar zachodni .......................................................... 119

Tabela 26. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących

w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w

województwie lubuskim - obszar południowy ..................................................... 119

61

Załącznik 1. Wizualizacja warto ści wska źników u żytych w badaniu Uwagi metodyczne do wizualizacji wartości wskaźników:

o wizualizację prowadzono w układzie gmin województwa lubuskiego dla wartości

wskaźników zgrupowanych w sześć zakresów uwzględniających wartość średnią oraz wartość

odchylenia standardowego i tak:

• kolor brązowy został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w

przedziale od sumy średniej i dwukrotności odchylenia standartowego do sumy średniej i

trzykrotności odchylenia standardowego,

• kolor czerwony został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w

przedziale od sumy średniej i odchylenia standartowego do sumy średniej i dwukrotności

odchylenia standardowego,

• kolor pomarańczowy został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w

przedziale od średniej do sumy średniej i odchylenia standardowego,

• kolor żółty został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w

przedziale od różnicy średniej i odchylenia standardowego do wartości średniej,

• kolor jasnoniebieski został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się w

przedziale od różnicy średniej i dwukrotności odchylenia standardowego do różnicy

średniej i odchylenia standardowego,

• kolor ciemnoniebieski został zarezerwowany dla wartości wskaźników mieszczących się

w przedziale od różnicy średniej i trzykrotności odchylenia standardowego do różnicy

średniej i dwukrotności odchylenia standardowego,

• kolor biały oznacza, że dany wskaźnik nie występuje na terenie gminy lub jego wyliczenie

jest bezcelowe,

o jeżeli na mapie brakuje określonej pozycji z legendy oznacza to że nie było wartości

wskaźników na poziomie reprezentowanym przez wskaźnik (innymi słowy liczba zakresów w

legendzie może być różna, kolorystyka legendy pozostaje jednak niezmienna),

o wartości graniczne przedziałów (podobnie jak wskaźniki) podane są w liczbach rzeczywistych

co oznacza, że zaklasyfikowanie danej gminy do przedziału następuje na zasadzie

przybliżenia automatycznego do pełnych wartości całkowitych, dziesiętnych lub setnych (w

zależności od wskaźnika) – granice przedziałów są więc rozdzielne, nawet wtedy gdy legenda

sugeruje łączność przedziałów,

o (S) w tytule oznacza, że dany wskaźnik został zaklasyfikowany jako stymulanta, (D) oznacza

że dany wskaźnik został zaklasyfikowany jako destymulanta

62

Mapa 1. Procent powierzchni wykorzystywany pod funkcje antropogeniczne za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CORINE Land Cover 2006

63

Mapa 2. Średnia odległość od dużego miasta w metrach (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne

64

Mapa 3. Izochrona teoretyczna odległości do dużego miasta w jednostkach fraktalnych (D)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne

65

Mapa 4. Gęstość zaludnienia w osobach na km2 za 2012 r. (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

66

Mapa 5. Zameldowania z miast na 1000 ludności za 2012 r. (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

67

Mapa 6. Liczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 1 osobę wyjeżdżającą do pracy (S) za 2006 r. (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

68

Mapa 7. Średnioroczna (za okres od 2004 do 2012r) liczba budynków oddanych do użytkowania w przeliczeniu na 1000 ludności (S)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

69

Mapa 8. Wymeldowania do miast na 1000 ludności za 2012 r. (D)– wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

70

Mapa 9. Procent powierzchni wykorzystywany pod uprawy orne lub złożone systemy upraw i działek za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CORINE Land Cover 2006

71

Mapa 10. Procent powierzchni wykorzystywany pod łąki i pastwiska za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CORINE Land Cover 2006

72

Mapa 11. Procent powierzchni wykorzystywany pod sady i plantacje za 2006 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych CORINE Land Cover 2006

73

Mapa 12. Użytki rolne w dobrej kulturze jako część użytków ogółem za 2010 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszedniego Spisu Rolnego 2010

74

Mapa 13. Gospodarstwa rolne o areale powyżej 15 ha jako procent powierzchni wszystkich gospodarstw rolnych za 2010 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszedniego Spisu Rolnego 2010

75

Mapa 14. Członkowie rodziny użytkownika pracuj ący w indywidualnych gospodarstwach rolnych w AWU w przeliczeniu na średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w gminie za 2010 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Powszedniego Spisu Rolnego 2010

76

Mapa 15. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach B do F na 10 tyś. ludności za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

77

Mapa 16. Pracujący w sektorze przemysłowym jako procent ludności w wieku produkcyjnym za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

78

Mapa 17. Zużycie wody w przemyśle jako procent zużycia wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludności w ciągu roku za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

79

Mapa 18. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcjach G do H oraz J do Q na 10 tyś. ludności za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

80

Mapa 19. Nauczyciele pełnozatrudnieni i niepełnozatrudnieni w gimnazjach w przeliczeniu na etaty za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

81

Mapa 20. Ludność na aptekę ogólnodostępną za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

82

Mapa 21. Podmioty wpisane do rejestru REGON w sekcji I na 10 tyś. ludności za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

83

Mapa 22. Korzystający z noclegów w ciągu roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

84

Mapa 23. Powierzchnia dzikich wysypisk w m2 na 100 km2 powierzchni gminy ogółem za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

85

Mapa 24. Członkowie zespołów artystycznych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

86

Mapa 25. Członkowie klubów sportowych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

87

Mapa 26. Wydatki w Dziale 921 - Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego na mieszkańca za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

88

Mapa 27. Średnie (za lata 2010-2012) dochody gminy w zł stanowiące finansowanie i współfinansowanie programów i projektów unijnych na mieszkańca (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

89

Mapa 28. Podatek rolny i leśny jako procent dochodu własnego gminy za 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

90

Mapa 29. Udział powierzchni objętej obowiązującymi miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego w powierzchni ogółem w 2012 r. (S) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

91

Mapa 30. Wydatki na bieżące wynagrodzenia w Dziale 750 - Administracja publiczna w przeliczeniu na mieszkańca za 2012 r. (D) – wizualizacja na podstawie metody odchylenia standardowego (6 zakresów)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych (BDL)

92

Załącznik 2. Mapy ocen MCE wyszczególnionych obszarów p roblemowych Uwagi metodyczne:

o analizy cząstkowe (reprezentujących poszczególne wymiary rozwoju) sporządzono w

oparciu o łącznie trzydzieści wskaźników56,

o tzw. „ograniczeniem twardym” każdorazowo była mapa logiczna (o dwu kategoriach „0”

–fałsz lub „1” – prawda) prezentująca założenie, że oceniane będą wszystkie gminy

województwa lubuskiego za wyjątkiem miast o populacji powyżej 20 tyś. (tj. miast

średnich i dużych),

o tzw. „czynnikami rozmytymi” były mapy standaryzujące poszczególne wskaźniki w skali

od 1 do 255, przy czym wartość 255 była przypisywana tym wartościom, które były

najbardziej pożądane z punktu widzenia przedmiotu badania (tj. największym w

przypadku stymulant i najmniejszym w przypadku destymulant),

o tzw. „rozmycie”, a więc przypisywanie wartości od 1 do 255, następowało każdorazowo z

wykorzystaniem funkcji s-kształtnej (sigmoidalnej),

o różnicowanie cech przeprowadzono poprzez wybór z każdej grupy jednego wskaźnika o

znaczeniu kluczowym (50% wagi), natomiast pozostałe wskaźniki – niezależnie od ich

liczby – sumują się do reszty wagi (50%) (zob. tabela nr 16),

o procedury analiz cząstkowych MCE wykonywano przy każdorazowym założeniu

jednoczesnej maksymalizacji zysku oraz uśrednionym poziomie ryzyka – jest to

domyślnie przyjęty sposób radzenia sobie z możliwością popełnienia błędu57,

o wyniki analiz cząstkowych stanowią mapy prezentujące oceny stopnia rozwoju w zakresie

poszczególnych jego wymiarów, przy czym:

• im bardziej wartość oceny zmierza do 255 tym lepiej gmina wypada na tle

pozostałych,

• im bardziej wartość zbliża się do 0 tym wypada gorzej (na tle pozostałych),

• wartość 0 oznacza, że ocena dla danej gminy była bezcelowa z punktu widzenia

wydzielenia obszarów wiejskich o złej dostępności do usług publicznych,

o legendy zaprezentowanych map (por. mapa 31-38) wskazują maksymalną wartość oceny

jaką uzyskano w danej analizie cząstkowej, teoretycznie może ona przyjmować wartości

od 1 do 255.

56 Por. tabela 1. na st. 31 57 w oprogramowaniu z rodziny IDRISI

93

Tabela 16. Parametry wag użytych w procedurze MCE służące do wykonania analiz cząstkowych Wymiar rozwoju Nazwa skrótowa wskaźnika Waga wskaźnika

A. Położenie i dostępność komunikacyjno-transportowa

powierzchnia antropogeniczna 0.25 odległość od miasta 0.25 izochrona teoretyczna 0.5

B. Urbanizacja wsi

gęstość zaludnienia 0.125 zameldowania z miast 0.125 przyjazdy do pracy 0.5 budynki nowo oddane 0.125 wymeldowania do miast 0.125

C. Intensywność rolnictwa

powierzchnia orna 0.1 powierzchnia łąk 0.1 powierzchnia sadów 0.1 dobra kultura użytków 0.5 areał gospodarstwa rolnego 0.1 efektywność pracy w rolnictwie 0.1

D. Pozarolnicze funkcje produkcyjne REGON przemysł 0.5 pracujący w przemyśle 0.25 zużycie wody w przemyśle 0.25

E. Intensywność aktywności w sferze usług REGON usługi 0.5 oświata gimnazjalna 0.25 zdrowotność mieszkańców 0.25

F. Funkcja turystyczno-wypoczynkowa i rekreacyjna

REGON turystyka 0.25 atrakcyjność turystyczna 0.5 poszanowanie środowiska 0.25

G. Aktywność społeczna i kulturalna aktywność kulturalna 0.5 aktywność sportowa 0.25 wydatki na kulturę 0.25

H. Zarządzanie obszarami wiejskimi

pozyskiwanie funduszy 0.5 pozyskiwanie podatków 0.166667 planowanie przestrzenne 0.166667 wynagrodzenia administracji 0.166667

Źródło: opracowanie własne

94

Mapa 31. Mapa ocen MCE dla cech położenia w przestrzeni, dostępność komunikacyjna i transportowa

Źródło: opracowanie własne

Mapa 32. Mapa ocen MCE dla urbanizacji, suburbanizacji i semiurbanizacji oraz urban sprawl

Źródło: opracowanie własne

95

Mapa 33. Mapa ocen MCE dla rolniczych funkcji gospodarczych

Źródło: opracowanie własne

Mapa 34. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja przemysłowa / produkcyjna

Źródło: opracowanie własne

96

Mapa 35. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja usługowa

Źródło: opracowanie własne

Mapa 36. Mapa ocen MCE dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja turystyczno-wypoczynkowa, rekreacyjna

Źródło: opracowanie własne

97

Mapa 37. Mapa ocen MCE dla aktywności społecznej i kulturalnej

Źródło: opracowanie własne

Mapa 38. Mapa ocen MCE dla aktywności społecznej i kulturalnej

Źródło: opracowanie własne

98

Załącznik 3. Trendy powierzchniowe ocen MCE wyszczególn ionych obszarów problemowych Uwagi metodyczne:

o mapa trendu powierzchniowego 3 i 7 stopnia pokazuje gdzie generalnie koncentrują

się pozytywne oceny (kolor czerwony), a gdzie negatywne (kolor granatowy)

wynikające z efektów analiz cząstkowych będących rezultatem procedury MCE

o mapy te różnią się wartością interpretacyjną – 3 stopień dostarcza informacji ogólnej,

7 stopień informacji uogólnionej (w stosunku do map ocen MCE) ale bardziej

szczegółowej niż mapa trendu 3 stopnia,

o w analizie trendu nie są ważne poszczególne wartości pokazywane w legendzie,

o w analizie trendów ważny jest układ plam barwnych - ich rozciągłość południkowa i

równoleżnikowa definiująca podobieństwo ocen tj. jeżeli plama czerwona jest

wydłużona (elipsoidalna) w kierunku północ-południe oceny są tam bardziej podobne

(wolniej się zmieniają), kierunek wschód- zachód w tym wypadku cechuje się

mniejszym podobieństwem (szybciej się zmienia),

o im bardziej plama barwna zbliża się do okręgu (wyrównują się osie elipsy) tym z

mniejszym zróżnicowaniem ocen mamy do czynienia

99

Mapa 39. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla cech położenia w przestrzeni, dostępność komunikacyjna i transportowa

Źródło: opracowanie własne

Mapa 40. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla urbanizacji, suburbanizacji i semiurbanizacji oraz urban sprawl

Źródło: opracowanie własne

100

Mapa 41. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla rolniczych funkcji gospodarczych

Źródło: opracowanie własne

Mapa 42. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja przemysłowa / produkcyjna

Źródło: opracowanie własne

101

Mapa 43. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja usługowa

Źródło: opracowanie własne

Mapa 44. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla pozarolniczych funkcji gospodarczych – funkcja turystyczno-wypoczynkowa, rekreacyjna

Źródło: opracowanie własne

102

Mapa 45. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla aktywności społecznej i kulturalnej

Źródło: opracowanie własne

Mapa 46. Trend powierzchniowy ocen MCE (3 i 7 stopnia) dla aktywności społecznej i kulturalnej

Źródło: opracowanie własne

103

Załącznik 4. Syntetyczna ocena MCE Uwagi metodyczne:

o Syntetyczną ocenę poziomu rozwoju sporządzono w oparciu o łącznie trzydzieści

wskaźników58,

o tzw. „ograniczeniem twardym” każdorazowo była mapa logiczna (o dwu kategoriach „0”

–fałsz lub „1” – prawda) prezentująca założenie, że oceniane będą wszystkie gminy

województwa lubuskiego za wyjątkiem miast o populacji powyżej 20 tyś. (tj. miast

średnich i dużych),

o tzw. „czynnikami rozmytymi” były mapy standaryzujące poszczególne wskaźniki w skali

od 1 do 255, przy czym wartość 255 była przypisywana tym wartością, które były

najbardziej pożądane z punktu widzenia przedmiotu badania (tj. największym w

przypadku stymulant i najmniejszym w przypadku dystymulant),

o tzw. „rozmycie”, a więc przypisywanie wartości od 1 do 255, następowało każdorazowo z

wykorzystaniem funkcji s-kształtnej (sigmoidalnej),

o różnicowanie cech przeprowadzono poprzez autorskie przypisanie wag do

poszczególnych wskaźników (zob. tabela nr 17),

o procedury analiz cząstkowych MCE wykonywano przy każdorazowym założeniu

jednoczesnej maksymalizacji zysku oraz uśrednionym poziomie ryzyka – jest to

domyślnie przyjęty sposób radzenia sobie z możliwością popełnienia błędu59,

o wyniki analiz cząstkowych stanowią mapy prezentujące oceny stopnia rozwoju w zakresie

poszczególnych jego wymiarów, przy czym:

• im bardziej wartość oceny zmierza do 255 tym lepiej gmina wypada na tle

pozostałych,

• im bardziej wartość zbliża się do 0 tym wypada gorzej (na tle pozostałych),

• wartość 0 oznacza, że ocena dla danej gminy była bezcelowa z punktu widzenia

wydzielenia obszarów wiejskich o złej dostępności do usług publicznych,

o legenda mapy nr 47 wskazuje maksymalną wartość oceny jaką uzyskano, teoretycznie

mogła ona przyjąć wartość od 1 do 255

58 Por. tabela 1. na st. 31 59 w oprogramowaniu z rodziny IDRISI

104

Tabela 17. Parametry wag użytych w procedurze MCE służące do wykonania oceny poziomu rozwoju gmin województwa lubuskiego

Wymiar rozwoju Nazwa skrótowa wskaźnika Waga wskaźnika

A. Położenie i dostępność komunikacyjno-transportowa

powierzchnia antropogeniczna 0.0375 odległość od miasta 0.0375 izochrona teoretyczna 0.075

B. Urbanizacja wsi

gęstość zaludnienia 0.01 zameldowania z miast 0.01 przyjazdy do pracy 0.04 budynki nowo oddane 0.01 wymeldowania do miast 0.01

C. Intensywność rolnictwa

powierzchnia orna 0.012 powierzchnia łąk 0.012 powierzchnia sadów 0.012 dobra kultura użytków 0.06 areał gospodarstwa rolnego 0.012 efektywność pracy w rolnictwie 0.012

D. Pozarolnicze funkcje produkcyjne REGON przemysł 0.035 pracujący w przemyśle 0.0175 zużycie wody w przemyśle 0.0175

E. Intensywność aktywności w sferze usług REGON usługi 0.1 oświata gimnazjalna 0.05 zdrowotność mieszkańców 0.05

F. Funkcja turystyczno-wypoczynkowa i rekreacyjna

REGON turystyka 0.025 atrakcyjność turystyczna 0.05 poszanowanie środowiska 0.025

G. Aktywność społeczna i kulturalna aktywność kulturalna 0.04 aktywność sportowa 0.02 wydatki na kulturę 0.02

H. Zarządzanie obszarami wiejskimi

pozyskiwanie funduszy 0.1 pozyskiwanie podatków 0.033333 planowanie przestrzenne 0.033333 wynagrodzenia administracji 0.033333

Źródło: opracowanie własne

105

Mapa 47. Syntetyczna ocena MCE – zmienne poddane ważeniu60

Źródło: opracowanie własne

Mapa 48. Trend powierzchniowy syntetycznej oceny MCE (3 i 7 stopnia) – zmienne poddane ważeniu61

Źródło: opracowanie własne

60 Im bardziej wartość oceny zmierza do 255 tym gmina ma wyższy ogólny poziom „wiejskości”, im bardziej wartość zbliża się do 0 tym wypada niższy. Wartość 0 oznacza, że ocena dla danej gminy była bezcelowa z punktu widzenia wydzielenia obszarów wiejskich o złej dostępności do usług publicznych (bieguny wzrostu i rozwoju). Legenda mapy wskazuje maksymalną wartość oceny jaką uzyskano (z przedziału od 1 do 255) 61 uwagi metodyczne identyczne jak w załączniku nr 3

106

Załącznik 5. Rozmieszczenie głównych typów funkcjonalny ch gmin w przestrzeni województwa lubuskiego Mapa 49. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim

Źródło: opracowanie własne

107

Mapa 50. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim - miasta będące ponadlokalnymi (i regionalnymi) biegunami wzrostu i rozwoju

Źródło: opracowanie własne

108

Mapa 51. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim - gminy uczestniczące w procesach rozwoju

Źródło: opracowanie własne

109

Mapa 52. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim - gminy o niezadawalającej sytuacji społeczno-gospodarczej

Źródło: opracowanie własne

110

Mapa 53. Zakres przestrzenny głównych typów funkcjonalnych gmin w województwie lubuskim - gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej

Źródło: opracowanie własne

111

Załącznik 6. Główne typy funkcjonalne gmin w województw ie lubuskim

Tabela 18. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie lubuskim - bieguny wzrostu i rozwoju

lp. gmina powiat 1 Nowa Sól nowosolski 2 Żagań żagański 3 Żary żarski 4 Gorzów Wielkopolski m. Gorzów Wielkopolski m. 5 Zielona Góra m. Zielona Góra m.

Tabela 19. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie lubuskim - gminy uczestniczące w procesach rozwoju

lp. gmina powiat 1 Bogdaniec gorzowski 2 Deszczno gorzowski 3 Kłodawa gorzowski 4 Santok gorzowski 5 Bobrowice krośnieński 6 Bytnica krośnieński 7 Dąbie krośnieński 8 Krosno Odrzańskie krośnieński 9 Maszewo krośnieński 10 Bledzew międzyrzecki 11 Międzyrzecz międzyrzecki 12 Pszczew międzyrzecki 13 Bytom Odrzański nowosolski 14 Kożuchów nowosolski 15 Nowa Sól nowosolski 16 Nowe Miasteczko nowosolski 17 Otyń nowosolski 18 Siedlisko nowosolski 19 Ośno Lubuskie słubicki 20 Rzepin słubicki 21 Słubice słubicki 22 Stare Kurowo strzelecko-drezdenecki 23 Strzelce Krajeńskie strzelecko-drezdenecki 24 Zwierzyn strzelecko-drezdenecki 25 Krzeszyce sulęciński 26 Lubniewice sulęciński 27 Sulęcin sulęciński 28 Torzym sulęciński 29 Lubrza świebodziński 30 Skąpe świebodziński 31 Szczaniec świebodziński 32 Świebodzin świebodziński 33 Bojadła zielonogórski 34 Czerwieńsk zielonogórski 35 Nowogród Bobrzański zielonogórski 36 Sulechów zielonogórski 37 Świdnica zielonogórski

112

38 Trzebiechów zielonogórski 39 Zabór zielonogórski 40 Zielona Góra zielonogórski 41 Gozdnica żagański 42 Brzeźnica żagański 43 Iłowa żagański 44 Małomice żagański 45 Wymiarki żagański 46 Żagań żagański 47 Lipinki Łużyckie żarski 48 Tuplice żarski 49 Żary żarski 50 Szlichtyngowa wschowski 51 Wschowa wschowski

Tabela 20. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie lubuskim - gminy o niezadowalającej sytuacji społeczno-gospodarczej

lp. gmina powiat 1 Lubiszyn gorzowski 2 Witnica gorzowski 3 Przytoczna międzyrzecki 4 Skwierzyna międzyrzecki 5 Trzciel międzyrzecki 6 Kolsko nowosolski 7 Górzyca słubicki 8 Słońsk sulęciński 9 Łagów świebodziński 10 Zbąszynek świebodziński 11 Babimost zielonogórski 12 Kargowa zielonogórski 13 Niegosławice żagański 14 Szprotawa żagański 15 Jasień żarski 16 Sława wschowski

Tabela 21. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych w województwie lubuskim - gminy o złej sytuacji społeczno-gospodarczej

lp. gmina powiat 1 Kostrzyn n/Odrą gorzowski 2 Gubin krośnieński 3 Gubin krośnieński 4 Cybinka słubicki 5 Dobiegniew strzelecko-drezdenecki 6 Drezdenko strzelecko-drezdenecki 7 Łęknica żarski 8 Brody żarski 9 Lubsko żarski 10 Przewóz żarski 11 Trzebiel żarski

113

Załącznik 7. Rozmieszczenie głównych typów funkcjonalny ch gmin nieuczestnicz ących w procesach rozwoju (w tym o słabym dost ępie do usług publicznych) w przestrzeni województwa lubuskiego

Mapa 54. Główne typy funkcjonalne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim

Źródło: opracowanie własne

114

Mapa 55. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar północno-wschodni

Źródło: opracowanie własne

115

Mapa 56. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar północno-zachodni

Źródło: opracowanie własne

116

Mapa 57. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar wschodni

Źródło: opracowanie własne

117

Mapa 58. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar zachodni

Źródło: opracowanie własne

118

Mapa 59. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar południowy

Źródło: opracowanie własne

119

Załącznik 8. Główne typy funkcjonalne gmin nieuczestnic zących w procesach rozwoju (w tym o słabym dost ępie do usług publicznych) w województwie lubuskim Tabela 22. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar północno-wschodni

lp. gmina powiat 1 Przytoczna międzyrzecki 2 Skwierzyna międzyrzecki 3 Dobiegniew strzelecko-drezdenecki 4 Drezdenko strzelecko-drezdenecki Tabela 23. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar północno-zachodni

lp. gmina powiat 1 Lubiszyn gorzowski 2 Witnica gorzowski 3 Górzyca słubicki 4 Słońsk sulęciński Tabela 24. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar wschodni

lp. gmina powiat 1 Trzciel międzyrzecki 2 Kolsko nowosolski 3 Zbąszynek świebodziński 4 Babimost zielonogórski 5 Kargowa zielonogórski 6 Sława wschowski Tabela 25. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar zachodni

lp. gmina powiat 1 Gubin krośnieński 2 Cybinka słubicki 3 Łęknica żarski 4 Brody żarski 5 Jasień żarski 6 Lubsko żarski 7 Przewóz żarski 8 Trzebiel żarski Tabela 26. Przynależność gmin do głównych typów funkcjonalnych gmin nieuczestniczących w procesach rozwoju (w tym o słabym dostępie do usług publicznych) w województwie lubuskim - obszar południowy

lp. gmina powiat 1 Niegosławice żagański 2 Szprotawa żagański