defendologija 34 - srpski · navedeni društveni problemi ujedno su i izazovne teme za društvena...

1

TEORIJSKO-STRUČNI ČASOPIS ZA PITANЈA ZAŠTITE, BEZBJEDNOSTI, ODBRANE, OBRAZOVANЈA, OBUKE I OSPOSOBLЈAVANЈA

GODINA XVI, BROJ 34, 2013.

BANJA LUKA2013.

DEFENDOLOGIJA

2

IzdavačEVROPSKI DEFENDOLOGIJA CENTARza naučna, politička, ekonomska, socijalna, bezbjednosna, sociološka i kriminološka istraživanja, Banja Luka

Za izdavačaprof. dr Duško VejnovićGlavni i odgovorni urednikprof. dr Duško VejnovićUrednicimr Velibor Lalićprof. dr Michael J. PalimiottoRedakcija časopisaprof. dr Duško Vejnović, prof. dr Vaso Bojanić, prof. dr Neven Brandt, (Ljubljana - Slovenija), prof. dr Miodrag Simović, prof. dr Dragan Koković (Novi Sad - Srbija), Nikola Duvnjak, prof. (sekretar redakcije), dr Mile Šikman, mr Velibor Lalić, prof. dr Želimir Kešetović (Beograd - Srbija), prof. dr Dilip Das (SAD), prof. dr Laurence Armand French (SAD), dr Dominique Wisler (Švicarska).Savjet časopisaakademik prof. dr Dragoljub Mirjanić, predsjednik, prof. dr Đuro Šušnjić (Beograd - Srbija), prof. dr Stanko Stanić, prof. dr Nenad Suzić, akademik prof. dr Drago Branković, Ranko Preradović, književnik, prof. dr Braco Kovačević, prof. dr Vitomir Popović, prof. dr Ekatarina Stepanova (Moskva – Rusija), prof. dr Lazo Ristić, prof. dr Seema Shekhawat (Mumbaji - Indija), prof. dr Ostoja Đukić, prof. dr Miodrag Živanović, prof. dr Ivan Šijaković, prof. dr Rade Tanjga, prof. dr Petar Kunić, prof. dr Boro Tramošljanin, doc. dr Miodrag Romić, prof. dr Zoran Govedar, doc. dr Slobodan Simović, prof. dr Peter Stoett (Montreal- Kanada), mr Darko Matijašević, mr Slavko Milić (Nikšić - Crna Gora), Miodrag Serdar, profesor, (Minhen).Recenzentski odborprof. dr Đuro Šušnjić (Beograd - Srbija), prof. dr Mile Dmičić, prof. Dr Levi Kreft (Ljubljana - Slovenija), prof. dr Mile Rakić(Beograd - Srbija), dr Dragan Radišić (Sarajevo), prof. dr Victor Nemuann, (Rumunija), prof. dr Siniša Tatalović (Zagreb – Hrvatska), prof. dr David Last (Kanada), mr Vladimir Karajica, dr Ostoja Barašin, dr Nedeljko Debeljak, dr Slobodan Simić, dr Boško Đukić, prof. dr Nedžad Bašić, prof. dr Ari Hello (Finska), prof. dr Dennis J.D. Sandole (SAD), prof. dr Dane Subošić(Beograd - Srbija), doc. dr Zoran Đurđević (Beograd - Srbija), doc. dr Nenad Radović (Beograd - Srbija), prof. dr Ljubiša Mitrović (Niš - Srbija), prof. dr Zoran Milošević (Beograd - Srbija), mr Slavko Milić (Nikšić - Crna Gora), mr Haris Pešto, prof.dr Vladimir Stojanović (Beograd - Srbija), prof. dr Radoslav Gaćinović (Beograd - Srbija), doc. dr Tatjana Duronjić, doc. dr Nevzet Veladžić, doc. dr Slobodan Simović, prof. dr Radoja Radić, prof dr. Gordana Ilić, prof. dr Saša Mijalković, doc. dr Saše Gerasimoski.Štampa«ART PRINT» Banja LukaZa štamparijuMilan StijakUredništvo i administracijaSrpska ulica 63, 78 000 Banja Luka, Republika Srpska - Bosna i HercegovinaTelefon/faks: 051/309-470Veb stranica: www.defendologija.come-mail: [email protected]Žiro račun: 562 099 0000236689Grafi čko oblikovanje i pripremeVedran ČičićLektorTatjana Ponorac, prof.KorektorTin VejnovićPrevodTatjana Ponorac, prof.Tiraž500 primjerakaGodišnja pretplataza pravna lica 200 KMza fi zička lica 100 KM

Rješenjem Ministarstva informisanja Republike Srpske, broj 01-439/ 97. od 25. decembra 1997. godine, javno glasilo teorijskostručni časopis «Defendologija» upisan je u Registar javnih glasila pod brojem 249.

UDK/359ISSN 2233-0895

3

UVODNIK

TRIDESETČETVRTI BROJ DEFENDOLOGIJE

Dosljedni tradiciji Časopisa u razvoju stručne i naučne misli... put slobo-de, pravde, istine i poštenja

Poštovani čitaoci, autori, ljubitelji pisane riječi, ostali smo dosljedni razvoju stručne i naučne misli, na način da smo održali kontinuitet Časopisa u posljednjih 16 godina. Takođe, kvalitet objavljenih radova je imperativ Redakcije koja ulaže značajne napore da Časopis bude prepoznatljiv i da dâ doprinos naučnim oblastima kojima se bavi. Takav pristup zahtijeva veliku posvećenost, profesionalizam i entuzijazam, imajući u vidu da je uređivanje naučnog časopisa složen posao koji pored stručnosti zahtijeva fi nan-sijsku podršku, koju je u ovom nesigurnom i sve više kriznom vremenu sve teže obezbi-jediti. Moralna je obaveza glavnog i odgovornog urednika da ukaže i na ove probleme, jer društvo koje ne ulaže dovoljno u razvoj naučne misli suočiće se sa posljedicama, čiji će negativni efekti biti dugoročni. Naši urednici i članovi Redakcije, nesebično, stručno i, prije svega, pro bono daju veliki doprinos da Časopis opstane i ne samo to, nego nastoje da se ta plemenita ideja unaprijedi. Bez obzira na sve uticaje, Defendologija će i dalje nastojati da ide u korak sa naučnim i stručnim dostignućima, ali i sa aktuelnim društvenim kretanjima, trendovima i tendencijama. Naše opredjeljenje je stvaranje demokratskog i stabilnog društva. To nije moguće bez vladavine prava, ekonomske stabilnosti i uvažava-nja kulturnih i nacionalnih sfecifi čnosti naroda u Bosni i Hercegovini. Isključivost poli-tičkih elita, nedostatak osjećaja za probleme običnog čovjeka i javno dobro, korupcija i organizovani kriminal, izražene socijalne razlike i porast siromaštva neki su od gorućih problema u našem društvu. Navedeni društveni problemi ujedno su i izazovne teme za društvena istraživanja. Veliki umovi najčešće ne žele da budu vladari, naprosto jer hoće da se bave stvaranjem, a ne varanjem. Oni ne žele da vladaju niti da osvajaju. Žele da pomognu svima, žele da dijele sreću, a ne patnju. Ne žele da se mrzimo. Na ovom svijetu ima mjesta za sve. Majka Zemlja nas može prehraniti sve. Možemo živjeti slobodno i li-jepo, ali ne smijemo promašiti put, put slobode, pravde, istine, poštenja... Ne smijemo dozvoliti: da pohlepa zatruje naše duše, da postavi prepreke mržnje, da nas vodi u patnju, da nas nauka napravi ciničnim, a intelekt bezdušnim. Razmišljamo previše, a osjećamo premalo. Nama treba humanost. Više od inteligencije, treba nam dobrota i velikodušnost. Bez tih kvaliteta život bi bio nasilan i sve bi bilo izgubljeno. Priroda svih tehničko-tehno-loških pronalazaka vapi za našom dobrotom, za opštim jedinstvom duha. Naš glas treba da doseže do miliona ljudi, da mijenja stvarnost na bolje. Onima koji me čuju, kažem – ne

4

očajavajte. Nesreće koje se nad nama događaju zbog pohlepe i gorčine čovjeka, koji se boji ljudskog napretka, će proći. Borimo se za novi svijet, prijatan svijet, gdje će čovjek moći da radi, mladost imati budućnost, a starost bezbjednost. Borimo se za razuman svi-jet, svijet poštenja, pravde, nauke, obrazovanja i napretka, koji će svima donijeti sreću. Da li je potrebno naglasiti da je prostor jugoistočne Evrope, time i Bosne i Hercegovine, u bezbjednosnom i geopolitičkom smislu vrlo značajan, što nameće potrebu za postoja-njem naučnog časopisa otvorenog za različite akademske poglede i pristupe? Defendolo-gija je otvorena širokom krugu autora iz zemlje, regiona jugoistočne Evrope i drugih ze-malja u svijetu, da naučno utemeljeno, objektivno i ideološki neopterećeno prezentuju rezultate svoji teorijskih i empirijskih istraživanja. Kao što vidite, ostali smo i dalje vjerni multidisciplinarnoj orijentaciji vašeg i našeg časopisa, a u ovom broju prisutni su radovi iz područja: kriminologije, krivičnog prava, ekologije, međunarodnih odnosa, socijalne patologije i lingvistike, kao, što su Predstavnici starije populacije kao akteri krivičnih djela (Older criminals and the crimes they commit), Pripremanje krivičnog djela u krivič-nom zakonodavstvu u Bosni i Hercegovini, Ekološka kriza i održivi razvoj, Međudomaće odrednice ponašanja država, Uloga socijalnih faktora u formiranju nasilničkog ponaša-nja kod djece, Korpusna lingvistika.

Poštovane kolege, stručni i naučni radnici, u ime Redakcije pozivamo vas da i dalje objavljujete radove u našem časopisu u cilju razvoja naučne i stručne misli, i druš-tvenog prosperiteta u cjelini.

Glavni i odgovorni urednik

5

SADRŽAJ

UVODNIK ........................................................................................................................ 3

KRIMINALITET STARIJIH OSOBA

dr Michael J. Palmiottodr Brian F. KingshottCharles HegstromPREDSTAVNICI STARIJE POPULACIJE KAO AKTERI KRIVIČNIH DJELA ......................................................................................... 9

KRIVIČNO PRAVO

mr Drаgаnа Мiliјеvić PRIPRЕМАNЈЕ KRIVIČNОG DЈЕLА U KRIVIČNОМ ZАKОNОDАVSТVU U BОSNI I HЕRCЕGОVINI ..................................................... 25

EKOLOGIJA

mr Irina Kovačević EKOLOŠKA KRIZA I ODRŽIVI RAZVOJ .................................................................. 35

MEĐUNARODNI ODNOSI

doc. dr Luka V. Todorović MEĐUDOMAĆE ODREDNICE PONAŠANJA DRŽAVA ........................................... 49

MLADI I NASILJE

mr Žana Vrućinić ULOGA SOCIJALNIH FAKTORA U FORMIRANJU NASILNIČKOG PONAŠANJA KOD DJECE .............................................................. 67

LINGVISTIKA

Tatjana Ponorac OSNOVI KORPUSNE LINGVISTIKE ...................................................................... 81

7

KRIMINALITET STARIJIH OSOBA

9

PREDSTAVNICI STARIJE POPULACIJE KAO AKTERI KRIVIČNIH DJELA

Pregledni rad

DOI:10.5570/dfnd.1334.01.se UDK 343.915-053.9

dr Michael J. Palmiotto1 Wichita State Universitydr Brian F. KingshottGrand Valley State UniversityCharles HegstromWichita State University

Apstrakt:

Radi se bavi krivičnim djelima počinjenim od strane starijih osoba. Starije oso-be počinjavaju zločine koji su karakteristični za mlađe uzrasne grupe. Naravno, za oče-kivati je da oni ne mogu počiniti zločine u istom obimu kao kriminalci uzrasne dobi 20 i 30 godina. S obzirom na porast starije populacije, moguće je očekivati i porast stope zločina. U radu se analiziraju zločini počinjeni od strane starije populacije, kao i njihov kriminalni potencijal u nadolazećim decenijama.

Ključne riječi: uzrasna kategorija, podaci o hapšenju, rođeni poslije Drugog svjetskog rata, podaci o krivičnim djelima, stariji prestupnici, pojam starije osobe, porast starije populacije u Americi, Jednoobrazni krivični izvještaj.

UVOD

Kao i sve druge razvijene zemlje, i u Americi je prisutan trend porasta sve stari-je uzrasne populacije. U literarnim izvorima se na osnovu ,,studija provedenih u Ujedinje-nom Kraljevstvu (Howse, 2003; Wahidin & Cain, 2006), Švedskoj (Fazel & Grann, 2002), Francuskoj (Steiner, 2003), Kanadi (Gal, 2002), Australiji (Grant, 1999; Dawes, 2009) i Japanu (Johnson, 2000), jasno vidi da se ove zemlje, uključujući i SAD, bore sa problemom porasta starije populacije u zatvoru” (Aday & Krabil, 2011, str. 203). Među-tim, ne postoji dovoljan broj podataka koji govori o vrsti zločina koji je počinila starija

1 Korespondent : dr Michael J. Palmiotto, Wichita State University, e-mail: [email protected].

10

starosna grupa, dok je, s druge strane, težište stavljeno na suočavanje sa problemom sve veće gerijatrijske zatvorske populacije.

S obzirom da je evidenatn porast starije populacije u Americi, pravo je vrijeme da se dođe do određenih teorijskih saznanja vezano za problematiku počinjenih krivičnih djela od strane starije uzrasne populacije. Od 1900. godine američka populacija uzrasne dobi od 65. godina pa na dalje se utrostručila, gdje je sa 4.1% porasla na 13.1% 2010. godine. Broj starije uzrasne populacije je u porastu. 2010. godine broj osoba 65-74 godi-ne iznosio je 20,8 miliona ljudi, što je za 10% više u odnosu na 1900, dok je uzrasna grupa 85+ od 5.5 miliona 45 puta veća nego ona iz 1900. Iste godine bilo je više od 50,000 osoba koje su imale 100 ili više godina. U odnosu na 1900. godinu to je porast od 53%. Starija populacija, od 65. godina starosti pa na dalje, čini 13.1% ukupne populacije ili 40,4 miliona ljudi (A Profi le of Older Americans: 2011, 2).

Zasigurno je da će starija populacija nastaviti rasti u narednim decenijama. Broj onih koji su rođeni poslije Drugog svjetskog rata, u periodu od 1946. do 1964, porastao je za 15% u periodu od 2000. do 2010, dok se porast od 36% predviđa u periodu od 2010. do 2020. Za starosnu grupu 85+ predviđa se porast od 19% za isti period (A Profi le of Older Americans, 3).

Table 1: Number of Persons 65+ (1940-2030) number in millions

9

16.6

25.531.2

3540.3

54.8

72.1

0

10

20

30

40

50

60

70

80

1940 1960 1980 1990 2000 2010 2020 2030

Year (as of July 1)Source: A Pro le of Older Americans: 2011 from the Administra on on Aging, U.S. Department of Health and

PERIOD OD 1980-IH DO 2004.

Podaci o starijim krivičnim prestupnicima su ograničeni. Unazad nekoliko dece-nija ova problematika nije izazivala previše interesovanja u naučnim krugovima. Ovo i nije toliko iznenađujuće, s obzirom da je polje interesovanja bilo usmjereno na nasilje u porodici, zlostavljanje djece i terorizam. Iako ovo istraživanje nije potkrepljeno velikim

11

brojem podataka, u radu će se ipak analizirati oni podaci koji su dostupni. Prije nego što se uradi pregled savremene literature, daće se pregled ranijih knjiga i članaka iz časopisa na ovu temu.

U knjizi koju su Newman et al. objavili 1980, autori ističu da je jedna od krimi-nalnih misterija u SAD-u, koja je ostala neprimjećena u američkim medijima, upravo zločini počinjeni od strane onih koji imaju 65+ godina. Ova starosna dob u principu nije obuhvaćena u godišnjem izvještaju FBI. Razlog ovom propustu je nejasan. S obzirom na porast starije populacije, FBI bi trebalo da se počne baviti zločinima koji počinjavaju ovi prestupnici. Na osnovu podataka starijih krivičnih počinioca može se dobiti jasna slika trenda starijih prestupnika. Podaci o starijim prijestupnicima su ograničeni, dok je, s dru-ge strane, broj podataka o mlađim prijestupnicima veći, onih ispod 15 godina starosti i 21 i 25 (1984, xv-xvi). I u 21. vijeku još uvijek je oskudan broj podataka koji svjedoče o starijim počiniocima krivičnih djela. Državne agencije za prikupljanje podataka o krivič-nim djelima trebalo bi da počnu prikupljati podatke o krivičnim počiniocima starosne dobi 65+ i defi nisati kategorije zločina počinjenih od istoimenih.

U svojoj knjizi Stariji kriminalci objavljenoj 1984. godine William Wilbanks i Paul K.H. Kim ističu da se o zločinima koji su počinili stariji pripadnici populacije neko-liko godina govorilo u novinama, televiziji i vijestima. Oni takođe napominju da postoje naučna istraživanja, te da svjedočenja o ovoj vrsti zločina u medijima nije bila zasnovana samo na pretpostavkama (str. v). Sve od izlaska Wilbanksove i Kimove knjige istraživa-nje iz ove problematika nije se značajno promijenilo u naučnim krugovima. Sa porastom stope starije populacije u Americi, pretpostavka je da će se broj zločina koji su počinili pripadnici starije populacije značajno povećati.

McCarthy i Langworthy su 1988. godine objavili knjigu pod nazivom Stariji prestupnici. Knjiga je podijeljena na tri dijela: Krivična djela koja su počinile starije osobe, Iz kriminološke perspektive, Iz perspektive krivičnog pravosuđa. McCarthy i Lan-gworthy postavljaju nekoliko bitnih pitanja u vezi starijih prestupnika: ,,Da li je potrebno proučavati starije prestupnike?” ,,Koliko često stariji prestupnici počinjavaju zločin?” ,,Šta se može zaključiti iz studije o starijim prestupnicima?” (str. xxiv). Ovo su pitanja na koja još ne postoji konačan odgovor i u drugoj deceniji 21. vijeka. Nadamo se da će u decenijama koje stoje pred nama više pažnje biti posvećeno ovoj problematici.

U jednom članku objevljenom sredinom 1980-ih, Forsyth i Shover naglašavaju da je problem žločina počinjenih od starije populacije bio popraćen kako na televiziji tako i u štampi. Autori napominju da se o ovom problemu pisalo i govorilo u The Wall Street Journal, U. S. News and World Report, Sixty Minutes i Today Show. Oni dalje ističu da u svom istraživanju Magazine Index nisu pronašli nikakve podatke koji svjedoče o ovoj pojavi u periodu od 1960. do 1979. godine. Međutim, u periodu 1980-1983. pronašli su jedanaest članaka o zločinima počinjenim od strane starije populacije (str. 379). Upravo je tokom 1980-ih ovo pitanje počelo poprimati pažnju javnosti.

U studiji koju su uradili Feldmeyer i Steffensmeier o šablonu i trendovima zlo-čina počinjenih od strane starije populacije u periodu od 1980. do 2004, korišteni su FBI Jednoobrazni krivični izvještaji. Ova studija dala je tri osnovna zaključka. Prvo, broj privedenih prestupnika se ili smanjio ili ostao isti u većini kategorija. Drugo, gotovo da nije bilo nekih većih promjena kod starijih prestupnika tokom ovog perioda. Treće, profi l starijeg prestupnika ostao je gotovo isti (2007, str. 297).

12

Feldmeyer i Steffensmeier studija pokazuje da se zločini koji su počinili stariji prestupnici sastoje od manjih prekršaja kao što su stanje opijenosti u javnosti, neprimje-reno ponašanje, te svi oblici saobraćajnih prekršaja, među kojima su prekršaji vezani za alkoholizam, lakša krivična djela i kršenje javnog reda i mira. Autori su pronašli samo tri prekršaja čije se broj bitnije povećao: lakši tjeleni napad, nedozvoljena upotreba narkoti-ka i saobraćajni prekršaji (str. 304). Dalja istraživanja pokazuju da su imovinski zločini, koji obuhvataju krađu, krađu motornih vozila i podmetanje požara, pali za 40% za isti period. Nasilni zločini su se povećali za 3% tokom istog perioda (str. 305). Ukratko, au-tori zaključuju da je starija populacija ima neznatan doprinos u povećanju stope hapšenja na državnom nivou, s obzirom na malu stopu hapšenja u poređenju sa ostalim uzrasnim grupama. Stopa kriminala kod starije populacije nije se povećala.

PRIVOĐENJE NA OSNOVU UZRASTA I PREKRŠAJI U SAD-U OD 2005. DO 2009. GODINE

U studiji ,,Zločini starije populacije: Obrasci i zločinački trendovi, 1980-2004” Feldmeyer i Steffensmeier razmatraju nekoliko zločinačkih obrazaca i trendova koji su počinili stariji prestupnici. Jedini stalni izvor podataka o nacionalnom zločinu starijih prestupnika je FBI godišnji Jednoobrazni krivični izvještaj. U ovoj studiji pod starijom populacijom će se smatrati svi oni koji imaju 55+ godina.

U suštini, Feldmeyer i Steffensmeier nisu primijetili porast u stopi hapšenja sta-rije populacije kada je riječ o svim prekršajnim kategorijama iz Jednoobraznog krivičnog izvještaja. Samo tri vrste prekršaja pokazuju porast, a to su: lakši tjelesni napad, korište-nje zabranjenih narkotika i saobraćajni prekršaji. Autori ukazuju na sedam vrsta zločina koji su u porastu: ubistvo, razbojništvo, upotreba vatrenog oružja, kockanje, vožnja u al-koholisanom stanju i neprimjereno ponašanje (2007, str. 304).

Feldmeyer i Steffensmeier zaključi ukazuju na činjenicu da pripadnici starije populacije nisu počinili više krivičnih djela ili težih zločinačkih krivičnih djela u odnosu na druge uzrasne grupe. Zapravo, oni ističu da su u periodu 1980-2004. pripadnici starije populacije zapravo počinili manje krivičnih djela u odnosu na druge uzrasne grupe (2007, str. 308).

Autori u ovom radu analiziraju broj uhapšenih starosne dobi 65+ na osnovu podataka iz Ministarstva pravde za period 1980-2009. Cilj autora je da se na osnovu pre-gleda iz ovog izvještaja napravi poređenje sa zaključcima iz studije koje su proveli Fel-dmeyer i Steffensmeier. Jedina razlika je šo ova studija obuhvata period sve do 2009, dok je u originalnog studiji ovaj period sezao od 1980. do 2004. Bazirali smo se na iste zloči-ne kao i Feldmeyer i Steffensmeier i dobili iste rezultate. Naše istraživanje pokazuje da su se lakši tjelesni napadi, korištenje zabranjenih narkotika i saobraćajni prekršaji povećava-li svakih pet godina u periodu 1980-2009. Takođe, došli smo do rezultata da se nivo kri-vičnih djela smanjio sve do 2004, kao što je slučaj i u studiji Feldmeyer i Steffensmeier. Ipak, od 2005. godine razbojništvo, vožnja u alkoholisanom stanju su se povećali.

13

Table 2: Crime Trend Comparison: 1980-2009C

rim

es T

rend

s A

ccor

ding

to

Feld

mey

er a

nd

Stef

fens

mei

er

Offense 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009

Incr

easi

ng

Simple Assaults 3,350 4,316 6,130 8,311 8,485 8,782 10,073

Drug Abuse Violations 755 1,486 1,759 2,361 3,728 3,707 4,197

All Other Offenses

(except traffi c)12,253 18,184 21,978 24,702 25,078 26,069 37,775

Dec

reas

ing

Murder and Non-Negligent Manslaughter

281 256 255 194 139 163 154

Larceny-Theft 13,755 17,113 19,090 12,956 7,603 6,580 8,531Weapons; Carrying,

Possessing, etc.1,652 1,665 1,545 1,590 1,056 1,119 1,150

Gambling 4,261 1,288 947 571 433 279 276Drunkenness 28,409 19,954 14,347 9,713 7,000 5,416 5,348

Disorderly Conduct 7,096 6,191 4,577 4,172 3,508 3,624 4,391

Driving Under the Infl uence 21,858 23,321 22,581 20,017 18,209 16,058 18,287

*Information retrieved from the Bureau of Justice Statistics, Offi ce of Justice Programs, Arrest Data Analysis Tool

Zavod za pravosudnu statistiku, Odjeljenje za pravosudne progra-me, pri Ministarstvu pravosuđa, zaslužan je za uvid u podatke o hapšenji-ma prestupnika starim 65+ u period od 2005. do 2009. godine. Tokom ovog perioda, u prosjeku broj ubistava koji su počinile osobe od 65 godina i više iznosio je 135. Najveći broj ubistava desio se tokom 2005. godine, 163, dok je najmanji broj bio 2007, tj. 111. Broj ubistava 2009. godine iznosio je 154 ili 1,2% od ukupnog procenta ubistava te godine.

Najveći broj hapšenja i prekršaja za osobe od 65+ godina bio je zbog ,,vožnje u alkoholisanom stanju”. Samo 2009. godine ta brojka izno-sila je 18,000, odnosno 1,27% od ukupnog broja vožnje pod uticajem al-

14

kohola. U periodu 2005-2009. broj uhapšenih premašio je brojku od 17,000 osoba. Sljedeći najveći broj hapšenja odnosio se na lakši napad sa 10,000 privedenih samo 2009. za one starosne dobi od 65 godina. Procentualni iznos od 0,76% za 2009. godinu je relativno nizak u odnosu na ukupan broj hapšenja za lakši tjelesni napad te godine. Preko 8,0000 napada regi-strovano je 2005. i 2006. godine u poređenju sa 9,000 napada u 2007. i 2008. godini. Najveći broj napada desio se 2009.

Privođenje počinioca u starosnoj grupi 65 za krađu povećavalo se iz godine u godinu u periodu 2005-2009. Samo 2005. godine bilo je 6,500 uhapšenih, da bi ova brojka u 2009. godine doživjela svoj vrhunac od 8,500.

Starosna grupa 65+ privođena je za iste zločin kao i mlađe starosne grupe. Međutim, broj i stopa krivičnih djela nije ista kao kod mlađih staro-snih grupa. I stariji prestupnici počinjavaju nasilne zločine kao i mlađe starosne grupe, ali taj broj je daleko manji. Na primjer, 2009. godine, bilo je 199 slučaja silovanja u starosnoj grupi 65+, dok je isti zločin u mlađim starosnim grupama iznosio 21,208. 134 razbojništva počinili su stariji pre-stupnici u poređenju sa preostalim 126,591. Broj podmetnutih požara u starosnoj grupi 65+ iznosio je 99 u poređenju sa 12,105 u ostalim uzrasnim grupama.

Kao što je već rečeno u prethodnom paragrafu, prema podacima o krivičnim djelima koja je prikupila američka vlada, starija uzrasna popula-cija nije se susprezala. Među ostalim krivičnim djelima kojima se tereti ova grupa nalaze se krivotvorenje, novčane prevare, pronevjera novca, vandalizam, prostitucija, seksualni prekršaji i korištenje narkotičkih sred-stava. Krivična djela su identična i za starosnu grupu 65+ i za one mlađe.

15

Table 3: Arrests by Age and Offense in the United States 2005-2009

Zavod za pravosudnu statistiku pri Ministarstvu pravosuđa obezbi-jedio je uvid u podatke o osobama uhapšenim, proglašenim krivim i osu-

16

đenim na zatvorsku kaznu. Prema njima, razlikuju se tri kategorije uzra-snih grupa: 61-70, 71-80 i 80+ godina. Kada je u pitanju prva starosna grupa, 2,631 osoba je uhapšena, 1,875 proglašeno je krivim, a od tog broja ukupno 1,288 osuđeno je na zatvorsku kaznu. Druga grupa broji 367 uhap-šenih, gdje je od tog broja 308 osoba proglašeno krivim, a 87 osoba osuđe-no je na zatvorsku kaznu. Treća grupa bilježi 34 privođenja, 27 proglaše-nih krivim, od čega je 12 osoba osuđeno na zatvorsku kaznu. Broj uhapše-nih i privedenih bio je manji kako je starosna dob bila sve veća. Tako, u trećoj grupi je najmanji broj uhapšenih, proglašenih krivim i osuđenih na zatvorsku kaznu. Prva ili najmlađa starosna grupa broji najveći broj uhap-šenih, proglašenih krivim i osuđenih na zatvorsku kaznu. Očigledno je da je, uzimajući u obzir tri starosne grupe, broj krivičnih djela bi se trabao smanjivati. Razlog ovome je činjenjica da je manji broj ljudi u starosnoj grupi 80+ nego onih u 61-70 koji nisu u stanju počiniti krivično djelo.

KO SU STARIJI PRESTUPNICI?

Jedan od problema koji se javlja je i defi nicija starijeg prestupnika: ne postoji opšteprihvaćena defi nicija. Razlog tome je što što se javlja diskrepancija u defi nisanju

17

istoimenog. Opšteprihvaćeni kriterij u društvu je osoba starosne dobi od 65. godina. Me-đutim, Aday (2003) ukazuje na to da hronološki broj nije nužno najbolji indikator fi zio-loškog uzrasta neke osobe. Ovo je prosto iz tog razloga što faktori sredine, fi zički i soci-ološki faktori utiču na stepen starenja kod osobe koja je duže vremena provela u nekoj instituciji. Upravo zbog ovih faktora teško je defi nisarti ,,stariju osobu” u kontekstu pre-stupničke populacije.

Aday (1994) i Uzoaba (1998) ističu da se stariji prestupnici mogu kategorisati u tri kategorije na osnovu istorije prestupnika. Ove kategorije podrazumijevaju: stariji pre-stupnici (tj. prestupnici koji su po prvi put počinili neki zločin u kasnom periodu svog života); recidivisti (tj. stalni prestupnici) i osuđenici (tj. oni koji su osuđeni na doživotnu zatvorsku kaznu). Između ovih kategorija postoji određena nedosljednost, što je uslovilo i potrebu za uvođenjem četvrte kategorije, kako bi se mogli kategorisati oni prestupnici koji su svoj prvi prekršaj počinili prije nego što su dospjeli u kategoriju ‘stariji’ (Goetting, 1984), uzimajući u obzir činjenicu da su sve ove kategorije bazirane na korekcionom postulatu, nego na vrsti počinjenog zločina. Međutim, u literaturi se ukazuje da su muški prestupnici osuđeni na zatvorsku kaznu zbog ubistva, seksualnih zločina ili upotrebe za-branjenih narkotika, dok je ženski dio populacije u najvećom broju slučajeva služi zatvor-sku kaznu zbog ubistva ili upotrebe zabranjenih narkotika (Aday, 2003; Aday & Krabill, 2011).

Proučićemo nekoliko primjera zločina koji su počinili pripadnici starije popula-cije: u Čikagu aprila 2010. tri čovjeka uhapšena su zbog pokušaja da provale u kuću preminulog šefa mafi je, Angela “Kuke” LaPietra, koji je živio u naselju Bridgeport u Čikagu. Oni su osuđeni za zavjeru da opljačkaju Prvu narodnu banku La Grange. Prema optužnici dugačkoj 58 stranica, podnesenoj na američkom Okružnom sudu u Čikagu. Joseph ‘Jerry’ Scalise, 73, iz Clarendon Hills; Robert “Bobby” Pullia, 69, iz Plainfi eld i Arthur “Art” Rachel, 71, iz Čikaga optuženi su za pokušaj i zavjeru da počine oružanu pljačku.

Sva trojica muškaraca imaju impozantan krivični dosje i povezani su sa organi-zovnim kriminalom. Scalise i Rachel postali su ozloglašeni kada su opljačkali zlataru u Londonu, u Engleskoj, u vrijednosti od 3,6 miliona dolara, uključujući i Marlborough dijamant od 45 karata. Po hapšenju na O’Hare aerodromu, ovaj dvojac bio je izručen na-zad u London, gdje su potom bili osuđeni, zatim i odslužili kaznu od 12 godina u zatvoru (Daily Editor, 2010).

U martu 2010. godine, u opštini Suffolk, država New York, bračni par osuđen je za pokušaj pakovanja Jell-O pudinga pijeskom. Alexander Clement, 68, i Christine Cle-ment, 64, suočeni su sa nekoliko tačaka lakše krađe i nelegalnog prepakivanja potrošač-kog proizvoda. Christine Clement kupila je puding u četiri prodavnice na Long Island, ispraznila sadržaj vrećica i ponovo ih napunila mješavinom soli i pijeska prije nego što ih je pokušala refundirati, navodi se u izvještaju policije. Oba supružnika tvrde da nije bilo namjere da ikome naude, nego samo da dobiju puding bez plaćanja (Long Island Press, 2010).

U San Dijegu, Kalifornija, Virginia Kelly, 73, predsjednica udruženja hranitelja optužena je za krađu nekoliko hiljada igračaka iz programa Američke mornaričke rezer-vne igračke za malu djecu i prodaju istih u vlastite svrhe. Kelly je otpužena za krađu igračaka iz programa i njihovu docniju prodaju u garaži. Tokom istrage, istražitelji su zaplijenili više od 11,000 igračaka na trima lokacijama, uključujući kuću u kojoj je živje-

18

la Kelly i Chula Vista skladište koje je iznajmljivala. Međutim, Kelly je ustrajavala u svojoj tvrdnji da igračke nije prodavala za vlastitu korist, nego da ih je mnogo brže aku-mulirala nego što ih je uspjela podijeliti siromašnoj djeci (Haurd & Shroder, 2009).

Izvršena krivična djela koja su počinili pripadnici starije populacije gotovo da su identični onima koji čine pripadnici mlađe populacije. Policija je uhapsila univerzitetskog profesora u državi Georgia pod optužbom da se bavio prostitucijom nakon što je navodno ugovorio sastanak sa detektivkom na tajnom zadatku (“University of Georgia,” 2012). 2005. godine, 78 godina stara prabaka smrtno je ranila je svog bivšeg dečka, 85 godina, dok je čitao novine u staračkom domu zato što je bila bijesna zbog prekida njihove veze. ,,Ja sam to učinila i opet bih”, povikala je stara žena po dolasku policije na mjesto doga-đaja (Bluestein, 2005).

Još jedan ovakav primjer je starica od 75 godina koja je iznjela svoje stvari iz kuće, a potom zapalila dušek u svojoj spavaćoj sobi na prvom spratu. Vlasnici kuće su bili kod kuće na drugom spratu. Piromanka je optužena zato što nije platila stanarinu (,,Uhap-šena baka”, 2012). Jedna baka optužena je za krađu i što je prokockala unukov fond za fakultet. Baka je ukrala i prokockala 97,000 dolara (,,Optužena baka”, 2012). Stariji pro-daju čak i analgetike. Starica od 87 godina prodavala je analgetike narkomanima, jer njeno socijalno osiguranje nije pokrivalo troškove hrane i lijekova (Dayton, 2005).

Kao što se može vidjeti, i pripadnici starije populacije čine zločine identične onima koji čine pripadnici mlađe populacije, uključujući prostituciju (“University of Ge-orgia,” 2012), ubistvo (Bluestein, 2005), osvetničko podmetanje požara (“Grandmother arrested,” 2012), krađa i kockanje (“Grandma charged,” 2012), i prodaja narkotika (Dayton, 2005).

OBJAŠNJENJE ZLOČINA POČINJENIH OD STRANE STARIJE POPULACIJE

Travis Hirschi i Michael Gottfredson predlažu nekoliko teorija o starosnoj dobi počinioca i ovoj vrsti zločina:

1. Starosna distribucija kriminala je ista i u socijalnom i kulturološkom kon-tekstu;

2. Teorije o zločinima koje se direktno ne bave starosnim dobom nemaju ni logičku ni empirijsku obavezu da se njima bave i ne bi se trebale uzimati u obzir kada je riječ o pojmu starosne dobi počinioca;

3. Starosna distribucija kriminala ne može se objasniti nijednom postojećom varijablom iz oblasti kriminologije;

4. Objašnjena koja se daju vazano za uzrasnu dob moraju biti kompatibilna sa direktnim uticajem uzrasne dobi na zločin. Konceptualni aparat koji se tiče pojma uzrasne dobi je uveliko oskudan ili pogrešan;

5. Utvrđivanje uzroka počinjenog zločina na određenom uzrasnom dobu mo-glo bi da bude od značaja za njegovo identifi kovanje i na drugim uzrasnim dobima. Ukoliko bi to bio slučaj, kohorta ili bilo koji drugi longitudinalni pojam ne bi bio neophodan za adekvatno proučavanje uzroka zločina (1983, str. 554).

19

David Greenberg se slaže da su neka zapažanja koja daju Hirschi and Gottfred-son po pitanju starijih prestupnika od značaja, ali takođe naglašava da su mnoga od njih pogrešna ili precijenjena. Hirschi i Gottfredson ukazuju na činjenicu da teorija o socijal-noj kontroli nije primjenljiva kada je riječ o starosnoj distribuciji zločina, s obzirom da ima identičan pristup u različitim društvima, u različitim grupama unutar našeg društva, bez obzira na vrstu prekršaja. Oni takođe ističu da longitudialno istraživanje nema prima-ta nad unakrsnim pristupom istraživanja uzroka zločina (1985, str. 2). Stav koji zastupa Greenberg oprečan je onome koji zagovaraju Hirschi i Gottfredson.

UZROCI ZLOČINA KOJI SU POČINILI PRIPADNICI STARIJE POPULACIJE

U časopisu Istraživanje o starenju, Kyle Kerchier govori o tome da postoje po-sebne teorije koje se bave pitanjem kršenja zakona od strane starijih prestupnika, gdje se govori o nekoliko uzroka koji dovode do nelegalnog ponašanja ‘jedinstvenog’ za starije osobe (1987, str. 260). Prema toj pretpostavci, postoje varijable koje su zaslužne za činje-nicu zbog koje starije osobe čine neki prekršaj. Feinberg ističe da je nelegalno ponašanje starijih osoba prouzrokovano činjenicom što ,,ta osoba u jednom trenutku svoga života mijenja nekoliko uloga istovremeno: smrt supružnika, fi zički invaliditet, promjena mjesta prebivališta i sl.” (1984, str. 48) Wilbanks i Murphy naglašavaju da na starije prestupnike više utiču socijalni faktori i druge osobe, kao npr. ekonomija i bolja polovina (1984, str. 83). Međutim, Kerchier odbacuje hipotezu koju predlažu Wilbanks i Murphy prema kojoj društvene i kulturološke varijable manje utiču na starije prestupnike, nego što je to slučaj sa mlađim uzrasnim grupama. Međutim, Kerchier zagovara teoriju koju predlažu Hirschi i Gottfredson, po kojoj ,,faktori koji uzrokuju nelegalno ponašanje na određenom uzra-snom dobu mogu biti pokazatelj kršenja zakona na ostalim uzrasnim dobima” (1987, str. 272). Kerchier, doduše, ne precizira da li su tvrdnje koje navode Hirschi i Gottfredson tačne ili ne. Umjesto toga, Kerchier postavlja dva pitanja: Da li su starije osobe manje podložne kršenju zakona zbog fi zičke nespremnosti ili zato što su im moralna uvjerenja naglašenija kako stare? (1987, str. 274)

Lydia Long ističe da su ,,mnoga teorijska objašnjenja zločina koji počinjavaju stariji Amerikanci bazirana na teoriji socijalne kontrole” (1992, str. 161). U fokusu teori-je socijalne kontrole, objašnjava Long, nalaze se ljudi koji imaju malu socijalnu kontrolu sa ograničenim odgovornostima. Long dalje objašnjava da se koncept uticaja starosne dobi na krivično djelo koji predlaže Kerchier (1985) može vidjeti u kriminalnom ponaša-nju, kriminalnim društvima i vjerovanjima koji su bitni kada je riječ o kriminalnom pona-šanju. Osim toga, Long, kao i Kerchier, naglašava da društveni i psihološki faktori, među kojima su obrazovanje, vjera, pol, rasa, prihodi i zanimanje samo djelimično rasvjetljava-ju vezu između krivičnog djela i uzrasne dobi (1992, str. 161).

Simoni-Wastila i Yang proveli su posebnu studiju o korištenju narkotičkih sred-stava od strane starijih osoba (2006). Njihova studija pokazla je da je upotreba narkotič-kih sredstava od strane starijih osoba u porastu, naročito kod starijih osoba rođenih posli-je Drugog svjetskog rata. U poređenju sa mlađom populacijom, veoma mala količina pripadnika starije populacije koristi zabranjena narkotička sredstva. Starije osobe preko-mjerno koriste lijekove izdate na recept, što može dovesti do ovisnosti ili ih koriste za

20

opuštanje. Zloupotreba narkotika je često nenamjerna kod ove populacije. Razlozi ovome su razni, a jedan od njih je da starije osobe uzimaju recepte od svojih prijatelja kako bi nabavili narkotike radi zabave. Zloupotreba narkotika podrazumijeva prekomjernu dozu ili neadekvatnu upotrebu lijekova. Ovo posljednje može dovesti do ovisnosti, netoleran-ciju i manje učešće u društvenim aktivnostima (str. 381-384).

Simoni-Wastila i Yang naglašavaju da su starije osobe više podložne zloupotrebi i pogrešnoj upotrebi narkotika, posebno onima koje je propisao doktor. O ovoj pojavi postoji oskudan broj podataka. Autori ukazuju na neophodnost daljnjeg istraživanja ove problematike, kako bi se mogli organizovati program za prevenciju i edukaciju starijih osoba (2006, str. 390).

REZIME I ZAKLJUČCI

Činjenica je da američko društvo postaje sve više starije. Kako sve veći broj osoba rođenih poslije Drugog svjetskog rata doseže starosnu dob, tako se očekuje i porast ove populacije u narednih nekoliko decenija. Ovo će dalje usloviti porast stope kriminala u ovoj starosnoj grupi, iako ona nikada neće dosegnuti brojku tipičnu za mlađu uzrasnu grupu. U principu, obim kriminalnih aktivnsoti će biti manji u poređenju sa mlađom po-pulacijom.

Postoji nekoliko studija koje se bave istraživanjem kriminalnih aktivnosti kod starijih osoba. Newman et al. ističu da vođenje evidencije o starijim prestupnicima može biti od pomoći prilikom analize trenda starijih kriminalnih prestupnika. Feldmeyer i Ste-ffensmeier otkrili su da su kriminalne radnje koje su počinili pripadnici starije populacije bili manji prekršaji, kao što su stanje pijanosti i neprimjereno ponašanje.

Prema izvještaju hapšenja za period od 2005. do 2009. godine vidi se da se malo toga promijenilo od studije koju su proveli Feldmeyer and Steffensmeier. Tokom ovog istog perioda, zabilježili smo samo nekoliko lakših napada, nezakonito korištenje narko-tika i sl. prekršaje. Autori ovog rada imali su na raspolaganju informacije iz Zavoda za pravosudnu statistiku u period 1980-2009. godine, čiji se rezultati poklapaju sa onima koji su pronašli Feldmeyer i Steffensmeier. Najveći broj krivičnih djela odnosio se na ,,vožnju u alkoholisanom stanju”. Drugi po učestalosti prekršaj bio je lakši napad. Ovdje treba napomenuti da su stariji prestupnici hapšeni za svaki zločin kao i mlađi prestupnici, ali u mnogo manjem broju.

Postoje različita objašnjenja zašto starije osobe čine krivična djela. Hirschi i Gottfredson predlažu nekoliko teorija, kao i Greenberg, Kerchier i Long. Postoje i objaš-njenja zašto starije osobe čine određena krivična djela. U ovom radu analizira se samo jedno takvo krivično djelo – zloupotreba narkotičniki sredstava.

LITERATURA

– A Profi le of Older Americans: 2011 (2011) Administration of Aging, U.S. Department of Health and Human Services.

– Aday, R.H. (1994). Golden Years Behind Bars: Special Programs and Facilities for Elderly Inmates. Federal Probation Volume: 58 Issue: 2 (June) str. 47-54. (NCJ150499)

21

– Aday Aday, R.H. (2003). Aging Prisoners: Crisis in American Corrections. Westport, CT: Praeger. PMid:12867782

– Aday, R.H., & Krabill, J.J. (2011). Women Aging in Prison: A neglected population in the criminal justice system. Boulder, CO: Lynne Rienner.

– Arrests by Age and Offense in the United States 2005-2009 Bureau of Justice Statisti-cs, Offi ce of Justice Programs, United States Department of Justice, 2005-2009. http://bjs.ojp.usdoj.gov/index.cfm?ty=datool&surl=/arrests/index.cfm#.

– BJS’ Federal Justice Statistics Program website (http://bjs.ojp.usdoj.gov/fjsrc/) 2010. – Bluestein, Greg. (2005, June 26). Shooting tragic end to Georgia senior citizens’ ro-

mance. The Associated Press. Retrieved from http://seattletimes.com/html/natio-nworld/2002348546_love26.html

– Daily Editor (2010). Three men charged in plot to rob La Grange bank. Retrieved January 25, 2013 from http://everythinglagrange.typepad.com/the_daily/2010/04/three-men-charged-in-plot-to-rob-lg-bank.html

– Dawes, J. (2009). Ageing Prisoners: Issues for Social Work. Australian Issues for Social Work, 62(2), 258-271. http://dx.doi.org/10.1080/03124070902803475

– Dayton, Kim. (2005, December 13). Elderly criminals sell pain pills to buy food. Me-ssage posted to http://lawprofessors.typepad.com/elder_law/2005/12/elderly_crimi-na.html

– Fazel, S., & Grann, M. (2002). Older criminals: A descriptive study of psychiatri-cally examined offenders in Sweden. International Journal of Geriatric Psychiatry, 17, 907-913. http://dx.doi.org/10.1002/gps.715 PMid:12325049

– Feinberg, G. 91984) “White Haired Criminals: An Emergent Social Problem,” str. 83-108, in Elderly Criminals, edited by W. Wilbanks and P. Kim, Lanham,MD: Universi-ty Press of America.

– Feldmeyer, Ben and Darrell Steffensmeier (2007) “Elder Crime: Patterns and Current Trends, 1980-2004, Research on Aging, Volume 20, Number 4.

– Forsyth, Craig and Neil Shover (1986) “No Rest for the Weary...” Constructing A Problem of Elderly Crime,” Sociological Focus, Volume 19, No. 4.

– Gal, M. (2002). The physical and mental health of older offenders. FORUM on Corrections Research, 14(2), 1-6.

– Goetting, A. (1984). The elderly in prison: A profi le. Criminal Justice Review, 9(4), 14-24. http://dx.doi.org/10.1177/073401688400900203

– Grandma charged with stealing and gambling away grandson’s college fund. (2012, June 08). Fox News Associated Press. Retrieved from http://www.foxnews.com/us/2012/06/08/authorities-woman-gambled-grandson-college-fund/

– Grandmother arrested after setting apartment fi re. (2012, April 06). KSN News. Retri-eved from http://www.ksn.com/content/news/also/story/Grandmother-arrested-after-setting-apartment-fi re/CqxBDU772EWSeaFV_Yatbg.cspx

– Grant, A. (1999). Elderly inmates: Issues for Australia: Trends and issues in crime and criminal justice. Australia Institute of Corrections. Retrieved from http://aic.gov.au

– Greenberg, David F. (1985) “Age Crime, and Social Explanation,” American Journal of Criminology, Volume 91, Number 1.

– Hirschi, Travis and Michael Gottfredson (1983) “Age and the Explanation of Crime,” American Journal of Sociology, Volume 89, Number 3. http://dx.doi.org/10.1086/227905

22

– Howse, J. (2003). Growing old in prison: A coping study on older prisoners. London, England: Centre for Policy on Ageing and Prison Reform Trust.

– Huard, Ray and Susan Shroder (2009). Woman accused of selling Toys for Tots for personal gain. Retrieved January 25, 2013 from http://www.utsandiego.com/news/2009/apr/02/bn02toys-for-tots/?zIndex=76623

– Johnson, E.H. (2000). Elders and Japanese corrections. In M.B. Rothman, B.D. Dun-lop, & P. Entzen (Eds.), Elders, crime, and the criminals justice system (str. 222-235). New York, NY: Springer.

– Kercher, Kyle (1985) “Causes and Correlates of Crime Committed by The Elderly: A Review of Literature,” Paper presented at the Third National Conference on Elderly Offenders, Kansas City, MO> PMid:2931966

– Kercher, Kyle (1987) “The Causes and Correlates Committed by the Elderly”, Rese-arch on Aging, Volume 9.

– http://dx.doi.org/10.1177/0164027587092005 PMid:3628960 – – Long Island Press (2010). Couple Charged With Jell-O Box Tampering. Retrieved

January 25, 2013 from http://archive.longislandpress.com/2010/03/28/e-northport- couple-facing-charges-over-jell-o-box-tampering/

– Long, Lydia M. (1992) “A Study of Arrests of Older Offenders: Trends and Patterns,” Journal of Crime and Justice, Volume XV, Number 2.

– McCarthy, Belinda and Robert Langworthy (1988) Older Offenders: Perspectives in Criminology and Criminal Justice, New York, NY: Praeger Publishers.

– Newman, Evelyn S., Donald J. Newman, Mindy L. Gewirtz and Associates (1984) Elderly Criminals, Cambridge MA. Oelgeschlageer, Gunn & Hain, Publishers, Inc.

– Simoni-Wastila, Linda and Huiwen Keri Yang, “Psychoactive Drug Abuse in Oder Adults,” The America Journal of Geriatric Pharmacotherapy, Volume 4, Number 4, 2006.

– http://dx.doi.org/10.1016/j.amjopharm.2006.10.002 PMid:17296542 – Steiner, E. (2003). Early release for seriously ill and elderly prisoners: Should French

practice be followed? Probation Journal, 50(3), 267-273. http://dx.doi.org/10.1177/ 0264550503503013

– University of Georgia professor reportedly arrested on prostitution charges. (2012, June 09). Fox News. Retrieved from http://www.foxnews.com/us/2012/06/09/univer-sity-georgia-professor-reportedly-arrested-on-prostitution-charges/

– Uzoaba, J.H.E. (1998). Managing older inmates: Where do we stand? Ottawa ON: Correctional Services of Canada, R-70.

– Wahidin, A., & Cain, M. (2006). Aging, crime and society. London, England: Willan. – Wilbanks, William and Paul K.H. Kim (1984) Elderly Offenders, Boston, MA: Uni-

versity Press of America, Inc. PMCid:PMC2040932

Rad primljen: 9.3.2013.Rad odobren: 15.11.2013.

23

KRIVIČNO PRAVO

25

PRIPRЕМАNЈЕ KRIVIČNОG DЈЕLА U KRIVIČNОМ ZАKОNОDАVSТVU U BОSNI I HЕRCЕGОVINI

Pregledni rad

DOI:10.5570/dfnd.1334.02.se UDK 343.197:[343.533(094.5)

mr Drаgаnа Мiliјеvić1

Аpstrаkt:

Stаdiјum priprеmаnjа krivičnоg dјеlа оznаčаvа sе kао јеdnо оd nајkоmplеksniјih pitаnjа u sаvrеmеnоm krivičnоm prаvu. Тrеbа istаći dа је оvај krivičnоprаvni institut nеizоstаvan prеdmеt zаkоnskоg rеgulisаnjа, kаkо u sаvrеmеnim krivičnim zаkоnо-dаvstvimа tаkо i nа mеđunаrоdnоm plаnu. Krivičnо zаkоnоdаvstvо u Bоsni i Hеrcеgоvini је uvеlikо spеcifi čnо u pоglеdu оvоgа institutа. Nаvеdеnо sе prеvаshоdnо indicirа krоz svојеvrsni nеsklаd nаčеlnе оdrеdbе kоја sе оdnоsi nа оgrаničеnjе krivičnоprаvnе prinudе i pојеdinih(е) inkriminаciја(e) sа prеdznаkоm priprеmnih rаdnji iz pоsеbnih diјеlоvа kri-vičnih zаkоnа. Аutоr, prеdоčаvајući uslоvе kаžnjivоsti priprеmnih rаdnji i njihоv nаčin prоpisivаnjа, u rаdu dаје prеglеd zаkоnskоg rеgulisаnjа krivičnоprаvnоg institutа priprеmаnjа krivičnоg dјеlа u pоzitivnоm krivičnоm zаkоnоdаvstvu u Bоsni i Hеrcеgоvini. Pоrеd nаvеdеnоg, аutоr dаје kritički оsvrt nа „usklаđеnоst“ krivičnih zаkоnа u Bоsni i Hеrcеgоvini sа prеpоrukаmа rеzоluciје prvе sеkciје u diјеlu „О širеnju kаžnjivоsti priprеmnih rаdnji“, kоја је usvојеnа nа XVIII mеđunаrоdnоm kоngrеsu zа krivičnо prаvо.

Klјučnе riјеči: priprеmnе rаdnjе, krivičnо dјеlо, krivični zаkоn.

UVОD

Priprеmаnjе krivičnоg dјеlа sе јаvlја kао mоgućа аli nе i nužnа fаzа u njеgоvоm оstvаrеnju, а nајčеšćе sе rеаlizuје krоz nаbаvlјаnjе i оspоsоblјаvаnjе оruđа ili srеdstаvа nаmiјеnjеnih zа izvršеnjе krivičnоg dјеlа, stvаrаnjе uslоvа zа izvršеnjе krivičnоg dјеlа ili krоz trаžеnjе licа kоја mоgu učеstvоvаti u njеgоvоm izvršеnju. Pоmеnutе dјеlаtnоsti su u sаvrеmеnоm krivičnоm prаvu u nаčеlu (nе)kаžnjivе. Ipаk, sаvrеmеnа zаkоnоdаvstvа u pојеdinim slučајеvimа оdstupајu оd nаčеlа nеkаžnjivоsti оvоgа stаdiјumа, tј. prоširuјu 1 Korenspondent: mr Dragana Milijević, Visoka škola unutrašnjih poslova Banja Luka, email milijevic983@

gmail.com.

26

zоnu kаžnjivоsti i nа priprеmnе rаdnjе, štо sе u sаvrеmеnim krivičnim zаkоnоdаvstvimа pоstižе krоz dvа „mоdеlа“ zаkоnskоg rеgulisаnjа priprеmаnjа krivičnоg dјеlа. Kоd prvоg mоdеlа, оvај stаdiјum је prеdmеt rеgulisаnjа kаkо u оpštеm diјеlu krivičnоg zаkоnа (kао krivičnоprаvni institut) tаkо i u pоsеbnоm diјеlu krоz čitаv diјаpаzоn krivičnih dјеlа u vidu delicta preparata i delicta sui generis. Zа rаzliku оd nаvеdеnоg, kоd drugоg „mоdеlа“ zаkоnskоg rеgulisаnjа priprеmаnjа krivičnоg dјеlа riјеč је о оdrеđеnоsti priprеmnih rаdnji kао krivičnih dјеlа u pоsеbnоm diјеlu krivičnоg zаkоnа.

U krivičnim zаkоnimа u Bоsni i Hеrcеgоvini krivičnоprаvnа prinudа је оgrаničеnа nа nаčin dа sе prоpisivаnjе krivičnih dјеlа, kао i vrstе i rаspоnа krivičnоprаvnih sаnkciја, zаsnivа nа nеоphоdnоsti primјеnе krivičnоprаvnе prinudе i njеnој srаzmјеrnоsti јаčine оpаsnоsti zа ličnе slоbоdе i prаvа čоvјеkа, kао i оstаlе zаštićеnе vriјеdnоsti. Тrеbа istаći, а štо ćе sе i uvidјеti, dа оvаkо pоstаvlјеnо nаčеlо оgrаničеnjа krivičnоprаvnе prinudе i niје uvаžеnо u pојеdinim оdrеdbаmа pоsеbnih diјеlоvа krivičnih zаkоnа kоје sе оdnоsе nа stаdiјum priprеmаnjа krivičnоg dјеlа.

Krivičnо zаkоnоdаvstvо u Bоsni i Hеrcеgоvini prihvаtilо је drugi mоdеl zаkоnskоg rеgulisаnjа priprеmаnjа krivičnih dјеlа, i tо njihоvо inkriminisаnjе u vidu sаmоstаlnih i nеsаmоstаlnih krivičnih dјеlа. Iаkо је stаdiјum priprеmаnjа krivičnоg dјеlа nа оvај nаčin urеđеn kоd vеćinе еvrоpskih krivičnih zаkоnоdаvstаvа, ipаk trеbа istаći dа krivični zаkоnоdаvci u Bоsni i Hеrcеgоvini „sаmо“ fоrmаlnо stоје nа liniјi sаvrеmеnih krivičnih zаkоnоdаvstаvа.

USLОVI ZА KАŽNЈАVАNЈЕ PRIPRЕМNIH RАDNЈI U KRIVIČNОМ ZАKОNОDАVSТVU U BОSNI I HЕRCЕGОVINI

Pоznаtо је dа оgrаničеnjе krivičnоprаvnе prinudе prеdstаvlја јеdnо оd nајznаčајniјih nаčеlа krivičnоg prаvа. Таkо, člаn 2. Krivičnоg zаkоnа Rеpublikе Srpskе prоpisuје dа ćе sе krivičnоprаvnа prinudа primiјеniti sаmо kаdа nа drugi nаčin niје mоgućе zаštititi оsnоvnе društvеnе vriјеdnоsti i u mјеri kоја је nužnа zа tаkvu zаštitu. Sličnо nаvеdеnоm, i Krivični zаkоn Bоsnе i Hеrcеgоvinе prеdviđа princip оgrаničеnjа krivičnоprаvnе prinudе, gdје sе pоsеbnо ističе stаv 2, kојi glаsi: „Prоpisivаnjе krivičnih dјеlа i vrstе i rаspоnа krivičnоprаvnih sаnkciја zаsnivа sе nа nеоphоdnоsti primјеnе krivičnоprаvnе prinudе i njеnој srаzmјеnоsti јаčini оpаsnоsti zа оsоbnе slоbоdе i prаvа čоvјеkа, tе drugе оsnоvnе vriјеdnоsti.“

Vеliki izаzоv kојi sе pоstаvlја prеd krivičnо prаvоsuđе јеstе usklаđivаnjе svе izrаžеniје pоtrеbе prоširеnjа zоnе kаžnjivоsti i nа prеthоdnе stаdiјumе оstvаrеnjа krivičnоg dјеlа, s uslоvоm dа sе krivičnоprаvnа prinudа primјеnjuје sаmо kаdа је tо nеоphоdnо, оdnоsnо s uslоvоm srаzmјеrnоsti јаčini оpаsnоsti zа slоbоdе i prаvа čоvјеkа i drugе оsnоvnе vriјеdnоsti. Nаimе, u vеćini sаvrеmеnih krivičnih zаkоnоdаvstаvа prеdviđеnо је prоširivаnjе zоnе kаžnjivоsti i nа dјеlаtnоsti iz dоmеnа priprеmnih rаdnji. Оvо је u nајvеćеm brојu slučајеvа učinjеnо kоnstruisаnjеm tzv. „krnjih“ krivičnih dјеlа, оdnоsnо dеlikаtа „prеprеkе“. Sаvrеmеnа krivičnа zаkоnоdаvstvа su zаuzеlа stаv dа је kоd dјеlаtnоsti kоје sе оdnоsе nа оrgаnizоvаnjе zlоčinаčkih udružеnjа, оdnоsnо dоgоvоrа zа izvršеnjе krivičnоg dјеlа, kао i nаbаvlјаnjа i izrаdе оružја nаmiјеnjеnоg zа izvršеnjе krivičnоg dјеlа, nеоphоdnа krivičnоprаvnа prinudа. Riјеč је о inkriminisаnju dјеlаtnоsti kоје prеdstаvlјајu izvоr оpаsnоsti zа ličnе slоbоdе i prаvа čоvјеkа, а kоје su izvršеnе u

27

оdnоsu nа svа krivičnа dјеlа оdrеđеnе tеžinе. Оvаkvе оdrеdbе sе nаlаzе i u nаšеm krivičnоm zаkоnоdаvstvu. Zаkоnоdаvаc је sаsvim оčеkivаnо prоširiо zоnu kаžnjivоsti nа оvај stаdiјum i u pоglеdu krivičnih dјеlа prоtiv držаvnоg intеgritеtа, prоtiv čоvјеčnоsti i vriјеdnоsti zаštićеnih mеđunаrоdnim prаvоm, kао i kоd krivičnih dјеlа iz оblаsti tеrоrizmа i kоmpјutеrskоg kriminаlitеtа.

Меđutim, nаšе krivičnо zаkоnоdаvstvо spаdа u grupu riјеtkih krivičnih zаkоnоdаvstаvа u kојimа sе nаlаzi оdrеdbа kојоm sе inkriminišu i „оstаlе“ dјеlаtnоsti iz оblаsti priprеmnih rаdnji, а kоја sе оdnоsi nа krivičnа dјеlа оdrеđеnе tеžinе. Riјеč је о priprеmаnju „оsnоvnih“ krivičnih dјеlа zа kоја sе mоžе izrеći kаznа zаtvоrа оd tri gоdinе (оdnоsnо pеt gоdinа) ili tеžа kаznа. Оvаkvim zаkоnskim rјеšеnjеm, u јеdnоm diјеlu krivičnоg zаkоnоdаvstvа u Bоsni i Hеrcеgоvini zоnа kаžnjivоsti zа priprеmnе rаdnjе pоistоviјеćеnа је sа zоnоm kаžnjivоsti zа pоkušај krivičnоg dјеlа. Budući dа је riјеč о dјеlаtnоstimа kоје nе prеdstаvlјајu оstvаrеnjе bićа krivičnоg dјеlа, оdnоsnо rаdnjаmа iz prеtkrivičnоg stаdiјumа, njihоvо sаnkciоnisаnjе bi sе trеbаlо svоditi sаmо nа nајtеžа krivičnа dјеlа (Bојаnić, 2009). Krivičnо zаkоnоdаvstvо u Bоsni i Hеrcеgоvini prеdviđа rеdоvnо kаžnjаvаnjе i zа priprеmаnjе krivičnih dјеlа iz оblаsti srеdnjе tеškоg kriminаlitеtа, štо i niје nеоphоdnо.

NАČIN PRОPISIVАNЈА PRIPRЕМNIH RАDNЈI

Budući dа svi krivični zаkоni u Bоsni i Hеrcеgоvini оdrеdbе kојimа sе rеgulišu priprеmnе rаdnjе sаdržе u pоsеbnоm diјеlu, riјеč је, kаkо smо istаkli, о drugоm mоdеlu zаkоnskоg rеgulisаnjа. U оpštim diјеlоvimа krivičnih zаkоnа u Bоsni i Hеrcеgоvini mоgu sе prоnаći sаmо оdrеdbе kојimа sе dеfi nišu tеrmini svојstvеni оvоmе stаdiјumu krivičnоg dјеlа. Таkо је u člаnu 147 stаv 11 Krivičnоg zаkоnа Rеpublikе Srpskе оdrеđеn tеrmin „grupа lјudi“, zаtim u stаvu 12 tеrmin „оrgаnizоvаnа kriminаlnа grupа“, оdnоsnо u stаvu 13 tеrmin „zlоčinаčkа оrgаnizаciја“ Pоrеd nаvеdеnоg, u Krivičnоm zаkоnu Bоsnе i Hеrcеgоvinе iz 2003. gоdinе mоgli su sе izdvојiti i tеrmini „оrgаnizоvаnа grupа lјudi“, оdnоsnо „оrgаnizоvаnа grupа kriminаlаcа“. U Zаkоnu о izmјеnаmа i dоpunаmа Krivičnоg zаkоnа Bоsnе i Hеrcеgоvinе iz 2010. gоdinе prеdviđеn је (člаn 1 stаv 20) i tеrmin Теrоrističkа grupа. Prеdоčеni tеrmini sе оdnоsе nа licа kоја su sе, nа оdrеđеni nаčin „fоrmirаlа“, „udružilа“ itd. „rаdi vršеnjа“ krivičnih dјеlа. Dаklе, rаdi sе о nоrmаmа kоје, pоrеd tоgа štо sе оdnоsе nа učеstvоvаnjе višе licа u izvršеnju krivičnih dјеlа (sаučеsništvо), оdnоsе i nа prеthоdni stаdiј u оkviru putа оstvаrеnjа krivičnоg dјеlа, јеr ni u јеdnоm slučајu (оd nаvеdеnа tri) оvа licа nе „vršе“ krivičnо dјеlо, vеć sе grupе stvаrајu, nаglаšеnо, „rаdi vršеnjа“ krivičnоg dјеlа. Pоrеd nаvеdеnоg, prаvnа prirоdа priprеmаnjа kао stаdiјumа оstvаrеnjа krivičnоg dјеlа, u krivičnоm zаkоnоdаvstvu u Bоsni i Hеrcеgоvini dеtеrminisаnа је priprеmnim rаdnjаmа u vidu nеsаmоstаlnih i sаmоstаlnih krivičnih dјеlа. Оvе inkriminаciје sе mоgu svrstаti u nеkоlikо grupа.

Nа prvоm mјеstu izdvаја sе јеdnа inkriminаciја putеm kоје је u krivičnоm zаkоnоdаvstvu u Bоsni i Hеrcеgоvini nаpuštеnа vlаdајućа kоncеpciја izuzеtnоg kаžnjаvаnjа оvоgа stаdiјumа priprеmаnjа krivičnоg dјеlа. Riјеč је о krivičnоm dјеlu Priprеmаnjе krivičnоg dјеlа, kоје је sаdržаnо u člаnu 248 KZ BiH, člаnu 339 KZ FBiH, člаnu 333 KZ BDBiH i člаnu 361а KZ RS.

28

U drugu grupu sе mоgu ubrојаti priprеmnе rаdnjе kао оpštе zаstuplјеnе inkriminаciје kојimа sе prоširuје zоnа kаžnjаvаnjа nа stаdiјum priprеmаnjа, аnаlоgnо vеćini sаvrеmеnih krivičnih zаkоnоdаvstаvа. Riјеč је, tаkоđе, о priprеmnim rаdnjаmа kоје sе оdnоsе nа dјеlаtnоsti kојimа sе priprеmајu krivičnа dјеlа uоpštе. Оvе inkriminаciје sе nајčеšćе susrеću u grupi krivičnih dјеlа prоtiv јаvnоg rеdа i mirа (KZ RS), оdnоsnо krivičnih dјеlа prоtiv prаvоsuđа (KZ FBiH, KZ BDBiH), gdје sе ubrајајu Zlоčinаčkо udružеnjе (člаn 383 KZ RS, člаn 249 KZ BiH, 340 KZ FBiH, 334 KZ BDBiH ), Dоgоvоr zа izvršеnjе krivičnоg dјеlа (člаn 384 KZ RS, člаn člаn 247 KZ BiH, 338 KZ FBiH, 332 KZ BDBiH ), kао i Izrаđivаnjе i nаbаvlјаnjе оružја i srеdstаvа nаmiјеnjеnih zа izvršеnjе krivičnih dјеlа (člаn 398 KZ RS, člаn člаn 337 KZ BDBiH, člаn 343 KZFBiH).

U trеću grupu sе svrstаvајu inkriminаciје kоје su usmјеrеnе nа priprеmаnjе kri-vičnih dјеlа iz оdrеđеnе grupе, оdnоsnо inkriminаciје kоје su usmјеrеnе nа priprеmаnjе kоnkrеtnоg krivičnоg dјеlа. Оnе su kаrаktеrističnе zа оblаsti krivičnih dјеlа gdје је uоbičајеnо i nužnо prоširivаnjе zоnе kаžnjivоsti. U оvu grupu priprеmnih rаdnji svrstаvајu sе krivičnа dјеlа Оsnivаnjе udružеnjа zа vršеnjе krivičnih dјеlа prоtiv ustаvnоg urеđеnjа Bоsnе i Hеrcеgоvinе (člаn 170), оdnоsnо оdgоvаrајući člаn 165 KZ FBiH i člаn 309 KZ RS, Priprеmаnjе krivičnih dјеlа prоtiv ustаvnоg urеđеnjа (člаn 310 KZ RS). Оvаkvа tеhnikа inkriminisаnjа priprеmnih dјеlаtnоsti izvršеnа је i u pоglеdu јеdnоg diјеlа krivičnih dјеlа prоtiv čоvјеčnоsti i vriјеdnоsti zаštićеnih mеđunаrоdnim prаvоm. Оvdје sе mоžе izdvојiti krivičnо dјеlо Оrgаnizоvаnjе grupе ili udružеnjа zа izvršеnjе krivičnih dјеlа trgоvinе lјudimа i kriјumčаrеnjа migrаnаtа (člаn 189а). Pоrеd nаvеdеnоg, rаdi sе i о dјеlаtnоstimа vеzаnim zа tеrоrizаm, gdје sе u оdrеdbаmа Zаkоnа о izmјеnаmа i dоpunаmа Krivičnоg zаkоnа Bоsnе i Hеrcеgоvinе primјеćuјu tri krivičnа dјеlа sа еlеmеntimа priprеmnih rаdnji: Finаnsirаnjе tеrоrističkih аktivnоsti (člаn 202), Оbukа zа izvоđеnjе tеrоrističkih аktivnоsti (202c) i Оrgаnizоvаnjе tеrоrističkе grupе (člаn 202d). Оvој skupini krivičnih dјеlа (izmеđu оstаlоg) pripаdајu јоš i inkriminаciје Prаvlјаnjе, nаbаvlјаnjе i dаvаnjе drugоm srеdstаvа zа fаlsifi kоvаnjе (člаn 278 KZ RS, člаn 260. KZ FBiH, оdnоsnо 254 KZ BDBiH), Оrgаnizоvаnjе grupе lјudi ili udružеnjа zа kriјumčаrеnjе nеоcаrinjеnе rоbе (člаn 215 KZ BiH) i sl.

I nа krајu, čеtvrtu grupu inkriminisаnih priprеmnih dјеlаtnоsti sаčinjаvајu оdrеđеni stаvоvi kојimа sе prоširuје zоnа kаžnjivоsti isklјučivо u оdnоsu nа inkriminаciјu u kојој sе stаv sа prеdznаkоm priprеmnih rаdnji i nаlаzi. Kао primјеr оvаkvоg nаčinа prоširеnjа kаžnjivоsti nа prеthоdni stаdiјum, trеbа izdvојiti krivičnо dјеlо „Fаlsifi kоvаnjе nоvcа“, gdје rаdnjе u stаvu 1 činе diо inkriminаciје fаlsifi kоvаnjа nоvcа, а оdrеđеnе su kао „činjеnjе lаžnоg nоvcа sа cilјеm dа sе stаvi u оpticај kао prаvi...“, ili rаdnjе u stаvu 2, „kо pribаvlја lаžni nоvаc sа cilјеm dа gа stаvi u оpticај...“, kоје ćе prеdstаvlјаti оvо krivičnо dјеlо ukоlikо nоvаc niје stаvlјеn u оpticај, u suprоtnоm ćе оvе rаdnjе izgubiti sаmоstаlnоst i prеdstаvlјаti svојеvrstаn оblik, u оvоmе slučајu priprеmаnjа krivičnоg dјеlа pоd nаzivоm „stаvlјаnjе lаžnоg nоvcа u оpticај“. Kао ilustrаtivni primјеri јоš sе mоgu nаvеsti i krivičnо dјеlо Prоizvоdnjа i stаvlјаnjе u prоmеt prоizvоdа štеtnih zа liјеčеnjе (člаn 219 KZ RS), gdје је u stаvu 2 inkriminisаnо „pribаvlјаnjе, prеrаdа i prоturаnjе zаrаžеnе krvi...“, člаn 224 stаv 3, gdје је u оkviru krivičnоg dјеlа Nеоvlаšćеnа prоizvоdnjа i prоmеt оpојnih drоgа prеdviđеnо inkriminisаnjе priprеmnih rаdnji u vidu nеоvlаšćеnоg „prаvlјеnjа, nаbаvlјаnjа, pоsјеdоvаnjа i dаvаnjа nа upоtrеbu...“, оdnоsnо Izrаdа i unоšеnjе rаčunаrskih virusа (člаn 292v Zаkоnа о izmјеnаmа i dоpunаmа

29

Krivičnоg zаkоnа Rеpublikе Srpskе), gdје је u stаvu 2 prеdviđеnо inkriminisаnjе „prаvlјеnjа rаčunаrskih virusа u nаmјеri...“.

Vidi sе dа zа zаkоnskо rеgulisаnjе priprеmnih dјеlаtnоsti zаkоnоdаvаc nе kоristi uviјеk istu tеhniku. Таkо, u оdrеđеnim slučајеvimа, zаkоnski sе (u оbliku inkriminаciје) оdrеđuје skup priprеmnih rаdnji u pоglеdu skоrо svih krivičnih dјеlа. Pоrеd nаvеdеnе lеgislаtivnе tеhnikе, prisutnе su inkriminаciје čiје bićе оdrаžаvа јеdnа priprеmnа dјеlаtnоst (ili višе njih) kоd svih dјеlа ili kоnkrеtnоg dјеlа iz оdrеđеnе оblаsti. Nајzаd, izdvаја sе јоš јеdnа lеgislаtivnа tеhnikа, kоја sе оdnоsi nа јеdnu ili višе dјеlаtnоsti iz dоmеnа priprеmnih rаdnji, аli inkоrpоrirаnu u оdrеdbu kоnkrеtnоg dјеlа nа čiје sе priprеmаnjе оdnоsi.

KRIТIČKI ОSVRТ NА ZАKОNSKU RЕGULISАNОSТ PRIPRЕМNIH RАDNЈI U KRIVIČNОМ ZАKОNОDАVSТVU U BОSNI I HЕRCЕGОVINI

Krivičnо zаkоnоdаvstvо u Bоsni i Hеrcеgоvini, u vеlikој mјеri, pоštuје оdrеdbе prеdviđеnе u mеđunаrоdnim kоnvеnciјаmа i inkоrpоrirа ih u krivičnе zаkоnе. Vеć је istаknutо dа pојеdinе zаkоnskе dеfi niciје imајu upоrištе u mеđunаrоdnim prаvnim аktimа i оvај sеgmеnt usklаđеnоsti nеćе sе pоsmаtrаti.

U pоsеbnоm diјеlu krivičnih zаkоnа, u sklаdu sа оbаvеzаmа, inkоrpоrirаnе su inkriminаciје kоје sе оdnоsе nа pојеdinе priprеmnе rаdnjе. Riјеč је о оprаvdаnоm prоširеnju zоnе kаžnjivоsti nа оvај stаdiјum kоd nајtеžih krivičnih dјеlа. Nа prvоm mјеstu trеbа istаći inkriminаciјu priprеmnih rаdnji iz оblаsti krivičnih dјеlа prоtiv čоvјеčnоsti i vriјеdnоsti zаštićеnih mеđunаrоdnim prаvоm, gdје sе izdvаја Оrgаnizоvаnjе grupе lјudi i pоdstrеkаvаnjе nа izvršеnjе krivičnih dјеlа gеnоcidа i rаtnih zlоčinа (člаn 176 KZ BiH), čiје је upоrištе člаn 3 Kоnvеnciје о sprеčаvаnju ili kаžnjаvаnju zlоčinа gеnоcidа. U tоm smislu, nаvоdimо krivičnо dјеlо Оrgаnizоvаnjе udružеnjа zа vršеnjе krivičnih dјеlа trgоvinе lјudimа rаdi vršеnjа prоstituciје, čiје sе inkriminisаnjе zаhtiјеvа člаnоm 5 stаv 2 Prоtоkоlа zа prеvеnciјu, suzbiјаnjе i kаžnjаvаnjе trgоvinе lјudskim bićimа, nаrоčitо žеnаmа i dјеcоm. Pоslјеdnjim izmјеnаmа i dоpunаmа krivičnih zаkоnа inkriminisаnе su i priprеmnе rаdnjе kоје sе оdnоsе nа tеrоrizаm (prеdviđеnо Zаkоnоm о izmјеnаmа i dоpunаmа KZ BiH), оdnоsnо nа krivičnа dјеlа kоmpјutеrskоg kriminаlitеtа (Zаkоn о izmјеnаmа i dоpunаmа KZ RS).

Budući dа је dаnаs јеdаn оd nајznаčајniјih prаvnih аkаtа kојi trеtirа prоblеmаtiku priprеmnih rаdnji, iаkо nеоbаvеzuјućеg kаrаktеrа, Rеzоluciја prvе sеkciје „О kаžnjаvаnju priprеmnih rаdnji i prоširеnih оblikа sаučеsništvа“, pоsmаtrаćеmо priprеmnе rаdnjе u kоntеkstu „usаglаšеnоsti“ sа оvim mеđunаrоdnim prеpоrukаmа. Dа nаpоmеnеmо, prеmа pоmеnutој rеzоluciјi kаžnjаvаnjе zа priprеmаnjе krivičnоg dјеlа mоžе sе smаtrаti lеgitimnim ukоlikо је ispunjеnо sliјеdеćе: „kаžnjаvаnjе zа priprеmnе rаdnjе mоrа biti u funkciјi sprеčаvаnjа izvršеnjа vrlо tеških krivičnih dјеlа kоја pоvrеđuјu živоt, tјеlеsni intеgritеt ili slоbоdu drugih; zаkоn trеbа prеciznо оdrеditi kоје sе priprеmnе rаdnjе mоgu kаzniti, оpisuјući оbјеktivnо i kоnkrеtnо pоnаšаnjе, tе izbјеgаvаti uоpštеnе dеfi niciје „svе оstаlе priprеmnе rаdnjе“, а pоsеbnо kriminаlizаciјu pukе nаmјеrе izvršiоcа; kаžnjivе priprеmnе rаdnjе trеbајu biti uskо pоvеzаnе sа izvršеnjеm glаvnоg zlоčinа i tаkаv оdnоs mоrа biti оbјеktivnо utvrdiv јеr su оnе kоnkrеtnа nеpоsrеdnа priјеtnjа zа gоrе spоmеnutа prаvnа dоbrа; izvršilаc krivičnоg dјеlа trеbа pоstupаti sа

30

dirеktnim umišlјајеm u оdnоsu nа izvršеnjе kоnkrеtnо оdrеđеnоg glаvnоg dјеlа; kаžnjаvаnjе priprеmnih rаdnji trеbа biti blаžе оd оnоg prоpisаnоg zа krivičnо dјеlо i mоrа tаkоđе biti srаzmјеrnо оdgоvаrајućој kаzni zа pоkušај (аkо istа оsоbа učеstvuје i u priprеmаnju i u izvršеnju krivičnоg dјеlа, nеćе sе pоsеbnо kаzniti zа priprеmnе rаdnjе; i u slučајu dоbrоvоlјnоg оdustаnkа izvršilаc priprеmnih rаdnji nе bi trеbао biti kаžnjеn ili sе mоrа blаžе kаzniti)“ (Picotti, 2007).

Аkо sе imајu u vidu uslоvi prеdviđеni оvоm Rеzоluciјоm, ispunjеni su „zаhtјеvi“ dа sе nе smiје inkriminisаti „pukа“ nаmјеrа izvršiоcа, izvršilаc krivičnоg dјеlа trеbа pоstupаti sа dirеktnim umišlјајеm u оdnоsu nа izvršеnjе glаvnоg krivičnоg dјеlа. U vеćini krivičnih dјеlа sа оbilјеžјimа priprеmnih rаdnji izrаžеnе su fоrmulаciје „sа cilјеm“ (оvа fоrmulаciја је kоrištеnа nа primјеr kоd krivičnоg dјеlа Zlоčinаčkо udružеnjе (člаn 383 KZ RS), ili Udruživаnjе rаdi činjеnjа krivičnih dјеlа (člаn 249 KZ BiH)), оdnоsnо „u nаmјеri“ (kао ilustrаtivni primјеri оvаkо fоrmulisаnоg subјеktivnоg еlеmеntа mоgu sе izdvојiti inkriminаciје Fаlisfi kоvаnjе isprаvе (člаn 377 stаv 1 KZ RS), ili Izrаđivаnjе i nаbаvlјаnjе оružја i srеdstаvа nаmiјеnjеnih zа izvršеnjе krivičnih dјеlа (člаn 398 KZ RS)), štо јаsnо ukаzuје nа umišlјај kао оblik vinоsti.

U pоglеdu zаhtјеvа dа zаkоn trеbа prеciznо оdrеditi kоје priprеmnе rаdnjе trеbа kаzniti i izbјеgаvаti uоpštеnе fоrmulаciје, оdnоsnо dа kаžnjivе priprеmnе rаdnjе trеbајu biti uskо pоvеzаnе sа izvršеnjеm glаvnоg krivičnоg dјеlа, i tаkаv оdnоs mоrа biti оbјеktivnо utvrdiv, оvоm pitаnju bi sе mоglо višе pаžnjе pоsvеtiti u nаrеdnој rеfоrmi nаšеg krivičnоg zаkоnоdаvstvа. Pоhvаlnо је štо fоrmulа „kо priprеmа“ niје višе tоlikо prisutnа u krivičnim zаkоnimа u Bоsni i Hеrcеgоvini (2000. gоdinе KZ RS), аli је pоzitivnо krivičnо zаkоnоdаvstvо nužnо zаdržаlо gеnеrаlnu klаuzulu iаkо је nеоdrеđеnа (člаn 248 KZ BiH, člаn 361а Zаkоnа о izmјеnаmа i dоpunаmа KZ RS). Štо sе tičе оdrеdbi kоје prоpisuјu kаžnjаvаnjе zа priprеmnе rаdnjе, u krivičnоm zаkоnоdаvstvu u Bоsni i Hеrcеgоvini, kоnkrеtniје u KZ BiH, pоstојi i spеcifi čnа оdrеdbа u kојој sе zа priprеmаnjе krivičnоg dјеlа kаžnjаvа u grаnicаmа kаznе zа priprеmаnо krivičnо dјеlо (člаn 170 KZ BiH). Pitаnjе dоbоrоvоlјnоg оdustаnkа dјеlimičnо је rаzriјеšеnо; kоd pојеdinih krivičnih dјеlа kоја оdrаžаvајu priprеmnе rаdnjе, dоbrоvоlјni оdustаnаk је njihоv sаstаvni diо (kао ilustrаtivni primјеri mоgu sе izdvојiti krivičnа dјеlа Zlоčinаčkо udružеnjе (člаn 383 KZ RS), оdnоsnо Udruživаnjе rаdi činjеnjа krivičnih dјеlа (člаn 249 KZ BiH), kао i Stvаrаnjе zlоčinаčkоg udružеnjа zа vršеnjе krivičnih dјеlа prоtiv ustаvnоg urеđеnjа Rеpublikе Srpskе (člаn 309 KZ RS)), dоk kоd drugih оvај institut niје tаkо urеđеn. U pоslјеdnjеm slučајu, budući dа је riјеč о krivičnim dјеlimа, primјеnjuјu sе оdrеdbе оpštеg diјеlа.

Nајzаd, Rеzоluciја prvе sеkciје u diјеlu „О širеnju kаžnjivоsti priprеmnih rаdnji“ upućuје dа trеbа kаžnjаvаti sаmо zа priprеmаnjе tеških i nаrоčitо tеških krivičnih dјеlа (Bojanić, 2009) Оvо је dаnаs dјеlimičnо оstvаrеnо u vеćini sаvrеmеnih zаkоnоdаvstаvа kоја kаžnjаvајu zа pојеdinе priprеmnе rаdnjе u оdnоsu nа svа krivičnа dјеlа оdrеđеnе tеžinе. Таkо, ukоlikо bi sе u pоtpunоsti uvаžiо оvај stаndаrd, ni inkriminаciје kоје sе sаstоје iz dоgоvоrа zа izvršеnjе krivičnоg dјеlа (zа krivičnа dјеlа prеkо tri gоdinе), оrgаnizоvаnjа udružеnjа (zа krivičnа dјеlа prеkо pеt gоdinа), оdnоsnо izrаdе, nаbаvkе i оspоsоblјаvаnjа srеdstаvа nаmiјеnjеnih zа izvršеnjе krivičnоg dјеlа (zа krivičnа dјеlа prеkо tri gоdinе) nе bi bilе оprаvdаnе. Меđutim, kаkо је inkriminisаnjе оvih dјеlаtnоsti trаdiciоnаlnо еfi kаsаn instrumеnt strаtеgiје bоrbе prоtiv kriminаlitеtа, iаkо sе оdnоsе i nа оblаst srеdnjе tеškоg kriminаlitеtа, nаvеdеnе priprеmnе rаdnjе su

31

оprаvdаnе. Inkriminаciја kоја sе mоžе оkаrаktеrisаti kао nеuоbičајеnа, а kоја niје u sklаdu sа оvim uslоvоm, јеstе Priprеmаnjе krivičnоg dјеlа. Uviđа sе dа је riјеč о prаvim priprеmnim rаdnjаmа zа kоје sе kаžnjаvа ukоlikо su usmјеrеnе nа izvršеnjе krivičnоg dјеlа zа kоје sе mоžе izrеći kаznа zаtvоrа оd tri (оdnоsnо pеt) gоdinе (uz nаznаku dа sе kаžnjаvаnjе nеćе izvršiti ukоlikо је zа rеаlizаciјu nаvеdеnih dјеlаtnоsti u drugim оdrеdbаmа prоpisаnа tеžа kаznа − KZ BiH i KZ RS; оdnоsnо pоsеbnа kаznа KZ FBiH i KZ BDBiH). Riјеč је о kаžnjаvаnju zа priprеmnе dјеlаtnоsti zа krivičnа dјеlа kаznеnih rаspоnа kоја ih јеdnim diјеlоm nе činе tеškim, оdnоsnо nаrоčitо tеškim krivičnim dјеlimа. Sličnо pоstаvlјеnu zоnu kаžnjivоsti sаdrži vеć pоmеnuti krivični zаkоn Ukrајinе, sа rаzlikоm dа su u njеgоvim оdrеdbаmа оdrеđеnе vrstе krivičnih dјеlа prеmа njihоvој tеžini. Prеdviđеnо је (člаn 14) dа sе nе kаžnjаvа zа priprеmаnjе krivičnih dјеlа kоја spаdајu u rеd lаkšеg kriminаlitеtа. Оvаkо fоrmulisаn člаn 14 KZ Ukrајinе pоzivа sе nа člаn 12, u kоmе su prеcizirаnе grаnicе krivičnih dјеlа i gdје sе kао lаkšа krivičnа dјеlа оdrеđuјu inkriminаciје sа mаksimаlnоm kаznоm zаtvоrа dо dviје gоdinе. Zа krivičnа dјеlа kоја sе kаrаktеrišu kао tеškа i nаrоčitо tеškа, prеmа zаkоnskој оdrеdbi prоpisаnа је kаznа zаtvоrа оd dеsеt gоdinа, оdnоsnо kаznа dugоtrајnоg zаtvоrа. Rјеšеnjе sličnо kri-vičnim zаkоnimа u Bоsni i Hеrcеgоvini, sаdrži i KZ Hоlаndiје. Rаzlikа је u оdrеđivаnju krugа krivičnih dјеlа zа čiје priprеmаnjе sе mоžе kаzniti. U KZ Hоlаndiје tо su krivičnа dјеlа zа kоја sе mоžе izrеći kаznа zаtvоrа оd minimаlnо оsаm gоdinа. U nаšеm zаkоnоdаvstvu tо su krivičnа dјеlа zа kоја sе mоžе izrеći kаznа zаtvоrа оd tri (оdnоsnо pеt) gоdinе, i оvаkо pоstаvlјеnа inkriminаciја prеdstаvlја јеdnо lеgislаtivnо-tеhničkо srеdstvо kојim sе izbјеgаvа fоrmulisаnjе оdrеdbе kоја bi sаdržаvаlа priprеmnе rаdnjе, а kоја sе nаlаzi nа krајu vеćinе inkriminаciја (Bаbić, Filipović, Marković & Rajić, 2005).

ZАKLJUČАK

Аutоr је u rаdu prеdоčiо pоzitivnа zаkоnskа rјеšеnjа stаdiјumа priprеmаnjа krivičnоg dјеlа. Uviđа sе dа је pоzitivnо zаkоnоdаvstvо u Bоsni i Hеrcеgоvini оvај krivičnоprаvni institut urеdilо nа јеdаn spеcifi čаn nаčin. Nаimе, iаkо su zаkоnоdаvci zаdržаli „drugi“ mоdеl zаkоnskоg rеgulisаnjа оvоgа krivičnоprаvnоg institutа, krivičnо zаkоnоdаvstvо sе nе nаlаzi nа liniјi vеćinе еvrоpskih zаkоnоdаvstаvа. Nајpriје, u оdrеdbаmа оpštеg diјеlа nаlаzi sе pо prirоdi stvаri zаkоnskа оdrеdbа putеm kоје sе оgrаničаvа krivičnоprаvnа prinudа. Меđutim, sа drugе strаnе, sаdа vеć u svim krivičnim zаkоnimа, prоnаlаzi sе inkriminаciја pоd nаzivоm „Priprеmаnjе krivičnоg dјеlа“, kоја stаdiјum priprеmаnjа čini оpštеkаžnjivim i sаmim tim је u suprоtnоsti sа nаpriјеd nаvеdеnim nаčеlоm. Pоrеd nаvеdеnоg, trеbа istаći i dа sе pоstојеćе zаkоnskо rјеšеnjе u pоglеdu stаdiјumа priprеmаnjа krivičnоg dјеlа sаmо dјеlimičnо „slаžе“ sа prеpоrukаmа kоје su usvојеnе nа XVIII kоngrеsu krivičnоg prаvа i tаdа dоnеsеnој rеzоluciјi „Prоširuјući оblici priprеmnih rаdnji i sаučеsništvа“. Drugim riјеčimа, pоstојеćе zаkоnskо rјеšеnjе u pоglеdu stаdiјumа priprеmаnjа krivičnоg dјеlа, svrstаvа krivičnо zаkоnоdаvstvо Bоsnе i Hеrcеgоvinе u rеd riјеtkih krivičnih zаkоnоdаvstаvа kоја dјеlаtnоsti iz stаdiјumа priprеmаnjа krivičnоg dјеlа sаmо izuzеtnо činе nеkаžnjivim.

32

LITERATURA

– Bаbić, М., Filipović, LJ., Marković, I., Rajić, Z. (2005). Kоmеntаr krivičnih/kаznеnih zаkоnа BiH. Sаrајеvо. Sаvјеt Еvrоpе.

– Bојаnić, I. (2009). XVIII mеđunаrоdni kоngrеs kаznеnоg prаvа − glаvni izаzоvi glоbаlizаciје pоstаvlјеni prеd kаznеnо prаvоsuđе. Hrvаtski lјеtоpis zа kаznеnо prаvо i prаksu, 2, 973–1001.

– Picotti, L. (2007). Expanding forms of preparation and participation − general report. Revue internationale de droit pénal, 78, 405–452. http://dx.doi.org/10.3917/ridp.783.0405

– Krivični zаkоn Rеpublikе Srpskе. („Službеni glаsnik RS“, brој 48/03). – Krivični zаkоn Bоsnе i Hеrcеgоvinе. („Službеni glаsnik BiH“, brој 10/03). – Krivični zаkоn Fеdеrаciје Bоsnе i Hеrcеgоvinе. („Službеni glаsnik FBiH“ brој

36/03). – Krivični zаkоn Ukrајinе оd 1.9.2001. gоdinе. Preuzeto 05.05.2011. www.legislaonli-

ne.com. – Krivični zаkоn Hоlаndiје оd 31.10.1997. gоdinе. Preuzeto 13.05.2011. www.legisla-

online.com. – Zаkоn о izmјеnаmа i dоpunаmа Krivičnоg zаkоnа Rеpublikе Srpskе. („Službеni

glаsnik RS“ brој 73/10). – Zаkоn о izmјеnаmа i dоpunаmа Krivičnоg zаkоnа Bоsnе i Hеrcеgоvinе. („Službеni

glаsnik BiH“ 08/10). – Kоnvеnciја о sprеčаvаnju ili kаžnjаvаnju zlоčinа gеnоcidа usvојеnа је 8.12.1948.

gоdinе. Preuzeto 13.05.2011. www.undp.sk.

Rad primljen: 4.4.2013.Rad odobren: 1.12. 2013.

33

EKOLOGIJA

35

EKOLOŠKA KRIZA I ODRŽIVI RAZVOJ

Pregledni rad

DOI:10.5570/dfnd.1334.03.se UDK 502.131.1:502/504

mr Irina Kovačević1

Apstrakt:

Ekološki problemi i ekološka kriza su i problemi socijalne ekologije kao socio-loške discipline. I, mada se sociologija nije dugo bavila ekološkim problemima i ekološ-kom krizom, ipak će intenzivni procesi industrijalizacije, urbanizacije i modernizacije (ne samo u okviru posebne discipline – socijalne ekologije, nego i uopšte) sociologiju „natje-rati“ da se ozbiljno počne baviti ekološkim problemima i ekološkom krizom kao krizom Kulture, Civilizacije i Života. U tom smislu su socijalna ekologija i sociologija u cjelini ukazale na ograničenost mehanicističke paradigme kao načina razmišljanja i modela života koji su doveli do ekoloških problema i ekološke krize.

Zato je neophodna holistička a ne antropocentrička etika kao nova kultura koja će dovesti u pitanje dosadašnji dominantni ekonomizam ne samo u procesu proizvodnje, nego i u sistemu razmišljanja i sistema vrijednosti. S obzirom na činjenicu da su promje-ne sastavni dio ljudske istorije neophodne su i promjene paradigmi, odnosno modela i obrazaca mišljenja, gledišta, uvjerenja i shvatanja koja su prisutna u istoriji. Kako nauč-na i tehnološka dostignuća veoma moćno utiču na naš život, jasno je da ti uticaji moraju dovoditi i do promjena naših paradigmi i, kako su dosadašnje promjene dovele i do veli-kih problema, uključujući i ekološke, jasno je da je neophodna i promjena paradigme koja je do tih problema i dovela. Zato smatramo da je neophodno ukazati na značaj dru-gačije paradigme (holističke, bioetičke i bioekološke) koja bi obezbijedila veći kvalitet života i održivost razvoja sadašnjih i budućih generacija.

Ključne riječi: ekološka kriza, održivi razvoj, sociologija, socijalna ekologija, holizam

1 Korespondent: Irina Kovačević, doktorand Fakulteta političkih nauka Univerziteta Banja Luka. E-mail: [email protected].

36

UVOD

Odnosi između društva (čovjeka) i prirode su međusobno povezani jer svoj bio-loški, kulturni i civilizacijski opstanak temelje na postojanju prirode kao njihovog egzi-stencijalnog izvora. Ipak, ta činjenica nije bila jasna i razumljiva mnogima u dosadašnjem razvoju ljudskog društva.

Za mnoge od njih je priroda shvaćena kao puko skladište materije, predmeta i dobara koje joj treba uzeti a ne kao uslov opstanka. Međutim, i ljudi i društva u potpuno-sti zavise od obnovljivih i neobnovljivih prirodnih resursa koji u sistemu narušenih odno-sa i narušene ravnoteže u ekosistemima stvaraju opasnost od njihovog potpunog iscrplji-vanja i nestajanja. Ekološki, ekologistički i holistički pristup predstavljaju potpunu pro-mjenu u razumijevanju prirode i čovjekovog odnosa prema njoj.

EKOLOGIJA, SOCIJALNA EKOLOGIJA I EKOLOGIZAM

Iako, na neki način, ekološki način razmišljanja susrećemo još u antičkom vre-menu, u jonskoj fi lozofi ji prirode, kod Talesa, Anaksimena, Anaksimandra, Anaksagore, Empedokla, Hipokrata, Teofrasta, Aristotela, i drugih, ipak, Grci, nisu znali za termin ekologija.

Nauka o domaćinstvu, domu ili životnoj okolini je ekologija (gr. oikos - doma-ćinstvo, dom, kuća, stanište, prebivalište; logos - rasprava, izučavanje, nauka). Kao drugi nazivi koji se za ekologiju pominju, su: nauka o životnoj sredini, naučna prirodna istori-ja, biologija eko-sistema.

Upotreba naziva ekologija je u literaturi djelimično kontroverzna. Prvi put je ovaj naziv upotrijebio Darvin 1856. godine u Porijeklu vrsta, dok je njemački biolog Ernest Hekel 1866. godine u knjizi Prirodna istorija stvaranja, odredio ekologiju kao naučnu poddisciplinu i posebnu granu zoologije koja se bavi istraživanjem odnosa izme-đu životinjskih vrsta i organske i neorganske sredine. Ekologija se bavi ,,istraživanjem o ukupnim odnosima životinje kako prema njenoj organskoj, tako i neorganskoj sredini”, odnosno proučavanjem sredine u kojoj žive sva bića; ekologija je „nauka o odnosima ži-vih bića i njihove okoline”, odnosno nauka „o odnosima organizama i spoljašnjeg svijeta koji ga okružuje, u koju možemo u širem smislu ubrojiti sve egzistencijalne uslove“. (Cifrić, 1989: 298)

Najšečće se ekologija defi niše kao nauka koja proučava odnose životinja prema okolnoj organskoj i neorganskoj sredini, te odnose u koje životinje dolaze prema drugim životinjama i biljkama, nauka o proizvodnji i raspodjeli organske materije, o gustini na-selja organskih vrsta i o održanju ljudskim materijalnim potrebama i njihovom zadovolja-vanju živog svijeta uopšte. Evo nekih defi nicija koje ističu da je ekologija nauka koja proučava i objašnjava: strukture i funkcije u prirodi, biološke sisteme na organizacionom nivou iznad vrste; interakcije koje uslovljavaju distribuciju i učestalost vrsta, populacija i životnih zajednica; načela koja upravljaju vremenskim i prostornim modelima koji ujedi-njavaju organizme; zajednički život biljaka i životinja i njihovu zavisnost o prirodnim izvorima; harmoniju prirodne sredine i organizama u njoj; način života i koegzistenciju čovjekovog ponašanja sa fl orom i faunom, i sl.

37

Dakle, kao što se moglo vidjeti, ekologija je nauka koja proučava interakcije vrsta u sredini ili okolini. Sredinu čine ekosistem, sociosistem (društvo) i tehnosistem (tehnologija i tehnostruktura). Ekosistem, prirodu, odnosno prirodnu sredinu čine mikro-organizmi, hidrosfera (vodeni omotač), atmosfera (vazdušni omotač) i litosfera (tlo, ze-mljište), biljke i životinje. Prirodna sredina može biti živa (mikroorganizmi, biljke i živo-tinje) i neživa (atmosfera, hidrosfera, litosfera).

Kao biološka nauka ekologija je prolazila kroz različite faze ili periode razvoja, i taj je razvoj najprije i doveo do podjele na: autoekologiju (koja proučava odnose između pojedinih organizama ili njihovih grupa, u okviru iste ili različitih vrsta, kao i uslove u okolini u kojoj se nalaze), populacionu ekologiju (koja proučava strukturu i dinamiku populacija određenih vrsta), sinekologiju (kao nauka o zajednicama biljaka, životinja i mikroorganizama u njihovoj međusobnoj povezanosti, kao i njihovom povezanošću sa naorganskom okolinom). Kao takva, ekologija je postala nauka o ekosistemima, ali će antropogeni uticaj čovjeka na prirodu uključiti i društvo u centar ekoloških razmatranja. Ako su početna ekološka istraživanja bila više medicinski orijentisana, savremena će ekologijska istraživanja više pažnje posvećivati istraživanju uticaja čovjeka i ljudskog društva na prirodu i životnu sredinu. Tako će uključivanjem socijalne, ekonomske, kultur-ne, političke i drugih dimenzija, u modernom industrijskom društvu i civilizaciji, biti promijenjeno tradicionalno prirodno značenje ekološke situacije, što će dovesti do razu-mljive promjene u načinu mišljenja koje će sve više postajati holističko. (Mišković, 2009: 26)

Bitna područja ekologije su: ekologija biljaka – proučava odnos biljaka prema drugim biljkama i biljnog svijeta prema okolini; ekologija životinja – proučava odnose životinjskog svijeta prema okolini; kulturna ekologija – proučava prilagođenost, adapta-ciju kulture prema prirodnoj sredini; humana ekologija – proučava odnose čovjeka prema okolini; socijalna ekologija – proučava uticaj čovjeka na prirodnu sredinu a pod uticajem rada i proizvodnje.

Naziv socijalna ekologija se počinje upotrebljavati od dvadesetih godina proš-log stoljeća, a od strane Parka i Bardžesa („Čikaška škola”) koji su pod ovim nazivom podrazumijevali ekološki okvir proučavanja društva, a prije svega, planiranja izgradnje i razvoja gradova i velikih urbanih cjelina. Socijalna ekologija bi predstavljala nauku koja proučava uticaj čovjeka na prirodnu sredinu pod uticajem tehnologije, rada i proizvod-nje, nauku koja proučava uzajamne odnose čovjeka i okoline. Tako posmatrana socijalna ekologija je kompleksna naučna disciplina čiji su bitni sljedeći aspekti:

· prirodni – prirodna okolina, prirodna stvarnost;· ekonomski i naučno-tehnološki – dominantni način proizvodnje;· društveni – društvo i društveni odnosi;· kulturno – vrijednosti koje su dominantne i određuju odnos prema prirodi i

društvu.

Pored socijalnih sistema, i odnos prema okolini (ekologija) je pretpostavka po-stojanja društva. Ekologiju ne treba shvatati samo kao nauku, nego i kao pogled na svijet, fi lozofi ju života i etiku i stil života koji nastoje afi rmisati autentične ljudske vrijednosti suprotstavljene ekonomističkim vrijednostima proizvodnje profi ta i razaranja svijeta.

Pod uticajem industrijske revolucije i kapitalističkog načina proizvodnje, poči-nje se riječ ekologija koristiti i u široj upotrebi od 1873. godine, a od početka XX vijeka

38

je ekologija priznata kao grana biologije koja proučava odnos živih organizama i njihove sredine. Pored naučnog, ovaj termin zadobija sve više i političko značenje zbog značenja koje mu je, kao što i Hejvud dobro primjećuje, naročito od 60-tih godina pripisao narasta-jući pokret zelenih. Tako će se pojaviti i ekologizam kao društvena i politička struja koja ekologiji daje bitno mjesto ne samo u teorijskom mišljenju i nauci, nego i u praktičnom odnosu prema prirodi. Iako će naziv ove „nove“ ideologije biti obavijen i popriličnom nijansom konfuzije, ipak će on kritički prosuđivati raniji odnos prema prirodi propagira-jući društveno uređenje u skladu i sa potpunim poštovanjem prirode. Tako se pokazuje da je ekološka teorija danas veoma značajna teorija, ali i da je suočena sa problemima, a je-dan se upravo odnosi na to da postojećem ekonomizmu i industrijalizmu treba suprotsta-viti kao alternativu ekologizam. „Kako je svjedočanstava o uništenju prirode sve više – promena klime usled globalnog zagrijavanja, smanjen procenat muške plodnosti usled zagađenja, iskorijenjivanje životinjskih i biljnih vrsta itd. – potraga za alternativnim ra-stom – opsednutog industrijalizma, sigurno će se intenzivirati.“ (Hejvud, 2005: 279, 303)

Kao idejna i teorijska orijentacija koja ekologiji daje istaknuto mjesto u ekološ-kom diskursu, ljudskoj refl eksiji i djelovanju ekologizam kritički i negativno prosuđuje prijašnji odnos prema prirodi i propagira društveno uređenje u skladu i s potpunim pošto-vanjem prirode. U novije vrijeme pojam je proširen i na odnos čovjeka i prirode.

EKOLOŠKI PROBLEMI I EKOLOŠKA KRIZA

Čovjekovu istoriju su pratile mnoge pošasti i „jahači smrti“, mnogobrojni pro-blemi i krize, ratovi, epidemije, prirodne katastrofe, nedostatak hrane i slično. Ali, za ra-zliku od ovih kriza i problema koji su pretežno bili ograničeni na lokalni ili regionalni nivo, danas se suočavamo sa globalnim problemima i krizama koje mogu da unište život na Zemlji. Jedna od njih odnosi se i na ekološku krizu.

Ekološka kriza i problemi koji su s njom u vezi su proizvod načina proizvodnje koji je poremetio harmoniju, sklad i ravnotežu sa prirodom. U nastojanju da ostvari bolji i veći životni standard, čovjek je sve više iscrpljivao i uništavao prirodne resurse, uništa-vao biljne i životinjske vrste, ugrožavao ekosisteme, smanjivao prostore obradivih povr-šina, zagađivao životnu sredinu i ugrožavao ljudsko zdravlje.

Sa ekološke tačke gledišta, umjesto da je čuvar biosfere, čovjek je zloupotrebio društvenu odgovornost i postao najveća štetočina Planete, uništavajući sve elemente eko-sistema i pretpostavke opstanka za mnoga bića, pa i za samoga sebe. Umjesto čuvara pretvorio se u dželata. Vidjeli smo da je, sa jedne strane posmatrano, industrijalizacija omogućila povećanje nivoa životnog standarda, ali da je, sa druge strane posmatrano, negativno uticala na kvalitet životne sredine i zdravlje ljudi jer je dovela do ekoloških problema i ekološke krize.

Kada govorimo o ovoj krizi u sferi ekologije, možemo je posmatrati na nivou planete, tj. kao krizu planetarizacije. Planetarizacija, ili globalizacija, koja se odvija u okviru tehnike i kroz nju, u okviru globalne zajednice i kroz nju, ne može se ostvarivati na nivou čovječanstva podijeljenog na nacije, imperije, rase. Moren kaže: „Kriza plane-tarizacije je zapravo kriza čovječanstva, koje se ne uspijeva udružiti u čovječanstvo, te istovremeno kriza svijeta još uvijek nesposobnog da postane svijet, kriza čovjeka još uvijek nemoćnog da se ostvari kao čovjek.“ (Morin, 1983: 287)

39

Pored naziva ,,ekonomska kriza“ sve je više u upotrebi i naziv ,,ekološko-druš-tvena kriza“, što znači da je ekološka kriza zapravo kriza čovjeka i društva, njihovog ži-vota i reprodukcije. Uništavanje prirodnih resursa dovodi u pitanje osnovnu supstancu ljudskih života jer priroda nije ništa drugo nego čovjekovo „anorgansko tijelo“.

Razloge i uzroke ekološke krize nikako ne treba tražiti u jednoj determinanti, već u kompleksu uzroka kao što su:

· teorijski – antropocentrizam i materijalistička koncepcija čovjeka kao vla-dara nad prirodom; tretiranje prirode kao objekta iskorištavanja, stav o neu-ništivosti prirode, mehanicistička paradigma; kartezijanski dualizam (čo-vjek je subjekt, a svijet objekat kojim čovjek kao subjekt upravlja, vlada i manipuliše);

· naučno-tehnološki – razvoj prirodnih nauka, pronalasci, indstrijalizacija, urbanizacija, saobraćaj; shvatanje nauke kao objektivnog znanja (koje se ne brine za svoj cilj i smisao, i kao takvo lako postoje instumentalno sredstvo manipulativne moći i vlasti);

· društveni – stanovništvo; demografska eksplozija stanovništva;· ekonomski – industrijska proizvodnja, način proizvodnje utemeljen na eko-

nomskoj logici profi ta i dobiti; kejnzijanski model privrednog razvoja koji bi se mogao svesti na stav: ekspanzija privrednog razvoja, puna zaposlenost i povećanje kupovne moći i potrošnja što bi, opet, omogućilo daljnje poveća-nje privrednog razvoja;

· kulturni – zapadno-evropska kultura, vrijednosti i način života; čovjekov egoizam i neetički način razmišljanja po principu „poslije mene potop“; he-donizam, dokoličarski i potrošački mentalitet; reklama i mediji koji su po-vezani sa reklamom.

Ekološka kriza nije samo posljedica ekonomske logike nekontrolisane proizvod-nje profi tabilnih proizvoda, nego i posljedica postojanja institucija koje podržavaju takav razvoj, kao i vrijednosti, ideologije i stila života koji podržavaju ili podupiru takav razvoj.

Ekološka kriza je opsežna i katastrofalna i ispoljava na dva načina, kao: ekološ-ki problem – čovjekovog uticaja na ekosisteme, i kao ekološka katastrofa – čovjekovih uticaja koji su doveli do ugrožavanja i razaranja ekosistema.

Dakle, ekološkim problemima i ekološkoj krizi doprinijeli su mnogobrojni fak-tori vrijednosnog, fi lozofskog, naučno-tehnološkog karaktera. Jedan od tih se odnosi na pogrešan stav o prirodi kao neiscrpnom izvoru sredstava za zadovoljavanje ljudskih po-treba.

Dva su pogrešna gledišta koja su zadobila položaj mita kada je u pitanju odnos prema prirodi: mit o neiscrpnosti prirode i mit o bezgraničnoj sposobnosti regeneracije i neuništivosti prirode. Oba mita su pogrešna i zato ih treba odbaciti jer nismo mi „gospo-dari“ prirode, nego njeni „podstanari“. Takođe i s tim mitovima treba odbaciti i koncept o ekonomskom i društvenom razvoju koji mora ustupiti mjesto holističkom konceptu koji se odnosi na probleme prirodne sredine i čovjekove okoline.

Hiljadama godina su ljudi bili u ubjeđenju i vjerovanju da su zemlja, mora i atmosfera neuništivi. Danas se ne vjeruje u takvo gledište koje se pokazalo potpuno po-grešnim. Negdje sredinom XIX vijeka čovjek konačno stiče nadmoć nad prirodom, ali je to bila čovjekova Pirova pobjeda. Prevlast racionalizma i prosvjetiteljske vjere u čovje-

40

kov razum, dovela je do formiranja čovjekove nadmoći nad prirodom, njenog razaranja, degradacije i zagađivanja. Racionalizam je postao ubica.

Kada je u pitanju odnos prema materiji, odnosno odnos prema shvatanju materi-je, ekologija se nalazi i u kontrastavu prema materijalizmu pa, stoga, i prema marksizmu.

Temeljnu osnovu mehanicističkog pogleda na svijet predstavlja stav o apsolut-nom vladanju nad prirodom. Taj stav je posljedica postojanja gledišta o prirodi kao čovje-kovom objektu instrumentalnog djelovanja nauke i tehnologije. Zato nije ni čudo što je ekologija ukazala na pogrešnost takvog ubjeđenja jer priroda je ograničena potrebom održavanja ravnoteže.

Klasični marksizam (Engels i Lenjin) su propagirali ideju o materiji koja je po svojim formama složena, i u stalnom kretanju i transfrmaciji i – neiscrpna. Ekologija ne govori tako. Kao neobnovljivi resurs nafta (materija) koju trošimo i koju ćemo potrošiti u procesu sagorijevanja prelazi u neke plinove, ali da li će od njih ponovo nastati nafta, za to nemam čvrstog dokaza.

Euforija 60-ih i 70-ih godina je slavila privredna čuda, naučna i tehnološka do-stignuća i razvijala optimističke prognoze o „boljem životu“ zasnovanom na korištenju „neiscrpnih prirodnih resursa“ i svemoći industrijskog naučno-tehnološkog napretka. Ta-kva neshvatljiva euforija je istovremeno i insistirala na poboljšanom kejnzijanskom mo-delu privrednog razvoja (ekspanzija privrednog razvoja uz punu zaposlenost koji omogu-ćavaju i stimulišu daljnu ekspanziju privrednog razvoja). Ali, ubrzo je ta euforija i nesta-la – nestali su i njeni ideali: potrošnja, društvo obilja i država blagostanja (welfare state) koji bi garantovali socijalnu bezbjednost i smanjenje socijalnih razlika. (Grabovšek, 1987: 9)

Priroda predstavlja objektivnu realnost koja postoji van i nezavisno od čovjeka. Čovjek živi u njoj, ona je njegovo „anorgansko tijelo“. Priroda je okvir čovjekovog dje-lovanja i života i zato mijenjajući i prisvajajući prirodu svojim potrebama čovjek mora voditi računa o zakonitostima koje u prirodi postoje. „Čovjek svojom sopstvenom aktiv-nošću omogućuje, reguliše i nadzire svoju razmjenu materije s prirodom. Prema prirodnoj materiji on sam istupa kao prirodna sila. On pokreće prirodne snage svoga tijela, ruke i noge, glavu i šaku da bi prirodnu materiju prilagodio sebi u obliku upotrebljivom za nje-gov život. Time što ovim kretanjem djeluje na prirodu izvan sebe i mijenja je, on ujedno mijenja svoju sopstvenu prirodu.“ (Marks, 1979: 138)

Kao što Hejvud dobro primjećuje, tradicionalne političke ideologije koje su, na-ravno, samo „transparentni izraz“ djelovanja političkih partija, „nisu nikad smatrale oz-biljnim odnos između ljudske vrste i prirode” i zato je za njih „tipična pretpostavka da su ljudska bića gospodari prirodnog sveta, pa stoga smatraju da je priroda samo nešto malo više od ekonomskog resursa“ (Hejvud, 2005: 285). Polazeći od takvog pogrešnog ubje-đenja, globalni ekološki uticaji i problemi su vezani za međukontinenetalnu „razmjenu“ fl ore, faune i bakterija, kao i za intenzivnu eksploataciju prirodnih resursa, prije svega šuma, od strane evropskih kolonizatora. Međutim, tek od polovine XX vijeka može se u punom smislu riječi govoriti o globalnoj ekološkoj međupovezanosti koja, prije svega po posljedicama, prevazilazi lokalnu dimenziju. Njeni direktni uzroci su u industralizaciji i naglom porastu stanovništva a, takođe, i u potpunom iskorištavanju rezervi Zemlje, pre-tjeranom iskorištavanje energije i sirovina, razaranju životne sredine. (Grul, 1975: 24–25)

Ukoliko čovječanstvo bude podražavalo ovaj način i stil života, a ne vidimo da će razviti drugačiju fi lozofi ju života, u budućnosti će se ekološki problemi još više i snaž-

41

nije uvećavati. Razvijena društva imaju manji postotak svjetskog stanovništva, ali proi-zvode veće ekološke probleme; njihovo stanovništvo znatno više troši nego stanovništvo nerazvijenih zemalja i zato i predstavljaju glavnog uzročnika narušavanja ekosistema. Procesi globalizacije ekonomije i proizvodnje još više pojačavaju ove probleme jer boga-ti sele tehnologije u nerazvijene zemlje u kojima su jeftini radna snaga, sirovine i prirod-ni resursi, a ekološki propisi i zakoni nisu na nivou koji bi nužno zahtijevao vođenje brige o ekologiji. Takođe, i mediji potpomažu ovaj proces jer propagiraju „udoban život“ i re-klamirajući proizvode stalno stimulišu potražnju za robom. Tako se povećava potrošnja roba koje doprinose zagađenju prirode. „Ljudi u toj meri mogu da naruše ravnotežu na planeti da bi na kraju mogli da dovedu do sopstvenog uništenja. Na planeti trenutno ima previše ljudi, a njihov broj i dalje raste, ali, na svu sreću, po opadajućoj stopi. Međutim, čak i ako se rast populacije zaustavi, nastavkom industrijalizacije u siromašnim zemljama svi ljudi će više trošiti. To će dovesti do povećanja ekološke krize koja će, bez sumnje, nastupiti u narednih nekoliko stotina godina.“ (Tarner, 2009: 479)

Ekološki problemi su društveno determinirani problemi i njihovo rješavanje je društveno determinirano. Razaranje prirode i okoline je posredovano socijalnim faktori-ma, te se, zato, i ekološka kriza tretira socijalnim faktorom i ekološka rješenja se jedino mogu naći u socijalnim rješenjima. Ekološka alternativa jedino je moguća u okviru soci-jalne alternative. (Cifrić, 1989: 83)

MEHANICISTIČKA PARADIGMA NEODRŽIVOG I HOLISTIČKA PARADIGMA ODRŽIVOG RAZVOJA

Kultura Moderne je dovela do ekološke krize. Zato se i postavlja pitanje: Šta je kultura?

Evo jedne enciklopedijske odredbe prema kojoj je kultura „odgajanje, njegova-nje, kod hrišćanskih autora, bogopoštovanje; postupak ili praksa obrađivanja tla; obrađi-vanje zemlje, zemljopodjelstvo; odgajivanje ili podizanje izvjesnih životinja (npr. riba); vještački razvoj mikroskopskih organizama, organizmi stvoreni na taj način; njegovanje ili razvoj (duha, sposobnosti, manira), usavršavanje ili poboljšavanje obrazovanja; stanje obrazovanja ili usavršavanja; intelektualna strana civlizacije; razvijanje ili posebna pa-žnja, ili izučavanje nekog predmeta ili stremljenja“. (Oksfordski rječnik)

Kultura obuhvata način života, simbole, vrijednosti i norme. Odnos prema priro-di, hrana i način ishrane, način odijevanja i ophođenja, običaji, igre i svetkovine, norme i vrijednosti, umjetnost, jezik, muzika i dokolica, kao i odnos prema drugima – sve je to, kao način života, dio kulture društva.

Pogledi na svijet se postepeno fomiraju, izgrađuju i mijenjaju tokom istorije, ljudskog društva i kulture. Uvijek postoji društveno-istorijska osnova pogleda na svijet. Mehanicistički pogled na svijet se razvio iz naučne revolucije XVII i XVIII vijeka koja je izazvala promjene u mišljenju i promijenila raniji pogled na svijet srednjovijekovnog hrišćanstva u svjetovni i mehanicistički, moderni pogled na svijet i njegovu kulturu.

Kultura ima bitnu ulogu u oblikovanju načina života društva. Ona ima određene funkcije ne samo u odnosu na svoje pripadnike, nego i u odnosu prema društvu i svijetu u kojem se nalaze. Bitna funkcija kulture podrazumijeva postojanje određenog odnosa prema prirodi, a on implicira funkciju oblikovanja i mijenjanja prirode. Kao proizvodno

42

biće čovjek je uvijek mijenjao prirodu, ali ta je promjena u modernom periodu dovela i do ekoloških problema i ekološke krize.

Svaka kultura ima svoju istoriju i svoj kulturni identitet, odnos prema svijetu i drugim ljudima, kao i ekološki duh, odnosno obrasce praktičnog, materijalnog i spiritual-nog odnosa prema prirodi. Kultura je način života pa, prema tome, i kultura mehaničke paradigme je način života. Kultura mehaničkog načina života kao kultura Moderne, od-nosno kultura mehanicističke paradigme je potrošačka kultura, kultura kvantiteta a ne kvaliteta, to je, kako bi From rekao, kultura „imanja” („imati”) a ne kultura bivanja („biti”).

Površno posmatranje, kao i svakodnevno iskustvo, pokazuju da je ekosistem narušen. Industrijska proizvodnja i mehanizacija poljoprivrede stvaraju velike, ogromne količine otpada, otrovnih gasova, radioaktivnosti, hemijskih supstanci, pepela, teških me-tala koji narušavaju procese obnavljanja zemljišta, vode, vazduha i osnovnu hemijsku ravnotežu u gornjem sloju atmosfere (npr. istanjivanje ozonskog omotača koji nas štiti od ljubičastih zraka). Zatim to dovodi do istrebljenja nekih vrsta u lancu ekosistema od kojih i ljudska vrsta zavisi, kao i do zdravstvenih problema. Problemu zagađenja vode i zemlji-šta se posvećuje manja pažnja od zagađenja vazduha, mada zagađenje vode i zemljišta mnogo više utiče na ravnotežu ekosistema. Oblici zagađenja vode i zemljišta su manje uočljiviji, ali su značajniji za opstanak ljudi i vrsta; zagađenje vazduha može da ljudima skrati život za nekoliko godina, ali zagađenje vode i zemljišta može da dovede u pitanje opstanak vrsta. (Tarner, 2009: 476–477)

Narušavanje ravnoteže i odnosa u ekosistemu predstavlja posljedicu postojanja jedne kulture, načina i fi lozofi je života savremenog, modernog čovjeka. Ta je kultura da-nas dominantna i zato proizvodi ekološke probleme i ekološku krizu, ali takva kultura nije bila dominantna u nekim ranijim periodima razvoja ljudske civilizacije. Ilustrovaće-mo to jednim primjerom koji se odnosi na pismo koje je nastalo kao odgovor indijanskog poglavice Sjetl 1854. godine a na ponudu predsjednika SAD da otkupi zemlju Indijanaca i da Indijance zauzvrat preseli u rezervat. Navešćemo njegove kraće dijelove kako bismo ilustrovali njihovu ekologostičku i holističku dimenziju.

„Kako se može kupiti ili prodati nebo i toplina zemlje? Takvo što sasvim nam je strano. Mi ne posjedujemo svježinu vazduha i bistrinu vode, pa kako ih možete kupiti? Svaki je dijelić ove zemlje svet mome narodu... Ova je nama zemlja sveta... Rijeke su naša braća, utažuju nam žeđ... Znamo da nas bijeli čovjek ne razumije. Njemu je jedan dio zemlje isti kao i bilo koji drugi. On je stranac što dođe noću i oduzme zemlji sve što mu treba. Zemlja mu nije brat, već neprijatelj; kada je pokori, on kreće dalje... Njegova će pohlepa uništiti zemlju i za sobom ostaviti samo pustoš... Naš se način života razlikuje od vašeg... U gradovima bijelog čovjeka nema mirnog kutka... Najveće blago crvenoga čo-vjeka jeste vazduh. Sve živo dijeli isti dah – životinja, drvo, čovjek. Svima je taj dah po-treban. Bijeli čovjek kao da ne opaža vazduh koji udiše. Poput nekoga ko je dugo na sa-mrti, imun je na smrad. Prodamo li vam svoju zemlju, morate se sjetiti da nam vazduh dijeli svoj dah sa svim životom koji održava. Vjetar što je mome djedu dao prvi dah, pri-hvatiće i njegov posljednji uzdah. Ako vam prodamo zemlju, morate je čuvati kao sveti-nju, kao mjesto na koje će bijeli čovjek moći doći da udahne vjetar, zaslađen mirisom poljskog cvijeća. Razmotrićemo vašu ponudu da kupite zemlju. Odlučimo li da pristane-mo, zahtijevaću da ispunite ovaj uslov; Bijeli čovjek se mora ophoditi prema životinjama ovog kraja kao prema svojoj braći. Divlji sam i ne razumijem drugačiji život. Vidio sam

43

po prerijama hiljade bivola koje je blijedoliki ostavio ustrijelivši ih iz jurećeg voza. Div-ljak sam i ne razumijem kako željezni konj iz kojeg suklja dim može biti važniji od bivo-la, kojeg mi ubijamo samo da bismo preživjeli. Šta je čovjek bez životinje? Kad bi živo-tinja nestalo, čovjek bi umro od velike usamljenosti duha. Šta god da zadesi životinje, ubrzo snađe i čovjeka. Sve je na svijetu povezano. Moraćete učiti svoju djecu da im je pod nogama pepeo naših djedova. Da bi poštovali zemlju, reći će te da je zemlja bogata živo-tom naših predaka. Moraćete učiti svoju djecu isto što i mi učimo svoju – da nam je ze-mlja mati. Što snađe zemlju, snađe i njenu djecu. Pljuje li čovjek na zemlju, pljuje na sebe sama. Zemlja ne pripada čovjeku. Čovjek pripada zemlji. To dobro znamo. Sve je u me-đusobnoj vezi, kao što je porodica sjedinjena krvlju. Sve je povezano. Nije čovjek tvorac tkanice života, već samo vlakno u njoj. Što uradi sa tkanicom, čini i sa sobom.” (Kovače-vić, 2012: 95–98)

Kao što vidimo, Indijančeva fi lozofi ja života nije antropocentrička niti ekono-mistička kao fi lozofi ja života bijelog, modernog i savremenog čovjeka. To je fi lozofi ja života koja ekološki i holistički, da se, kao što rekosmo, poslužimo Fromovim pojmovi-ma, „modus bivstvovanja” postavlja iznad antropocentričkog i ekonomističkog „modu-sa imanja“ koji je doveo do ekoloških problema i ekološke krize.

Pojam ekološke krize treba dovoditi u vezu sa posljedicama industrijske revolu-cije i demografskih problema, ali i sa pojmom krize uopšte. Prvo, krizu treba dovoditi u širu vezu sa samim čovjekom, njegovom biološkom reprodukcijom i potrošnjom. Drugo, pojam „krize“ treba dovoditi u vezu sa njegovim načinom proizvodnje koji podrazumije-va rasipanje i iscrpljivanje resursa. Treće, taj pojam se odnosi na ekološku krizu, tj. zaga-đivanje prirode i uništavanje biosfere kao osnovnih uslova života na Zemlji. Tako se po-kazuje da kriza znači „krizu čitave civilizacije“ koja ne dovodi u pitanje samo industrij-sko društvo, već i društvenu organizaciju zasnovanu na industrijalizaciji. Upravo, to znači da nikakvo rješenje savremene „ekološke krize“ nije moguće ukoliko ne dođe do radikalnih reformi ljudskog društva jer je „ekološka kriza“ zapravo proizvod krize načina proizvodnje, odnosno čovjekovog odnosa prema prirodi kao uslovu obezbjeđenja životne egzistencije. Ekološka kriza je – kriza kulture.

Ova kriza kulture se pojavljuje kao posljedica čovjekovog razumijevanja i shva-tanja odnosa prema prirodi. Taj odnos je temeljno „kulturni“ odnos, tj. čovjekov odnos prema prirodi koji proizlazi iz njegovog shvatanja svijeta i prirode, a on i proizlazi iz njegove dominantne kulture. Takav odnos prema prirodi nije bio karakterističan u predin-dustrijskom, feudalnom, antičkom i predantičkom periodu razvoja ljudske istorije. U tim periodima je kultura određivala drugačiji čovjekov odnos prema prirodi kao „domu“ ili mjestu za život.

Naša kultura, koja je dovela do ekoloških problema i ekološke krize, je antropo-centrička kultura. Atropocentrizam (grč. antropos – čovjek, lat. centrum – središte) je fi lozofski pogled na svijet koji koji predimenzionira značaj ljudskog bića u kosmosu sma-trajući da je čovjek središte svijeta, najsavršenije biće evolucije koje ima pravo da gospo-dari prirodom, biljnim i životinjskim, živim i neživim svijetom. Čovjek, tj. ljudski rod osnov i svrha postojanja svega postojećeg, čitavog ustrojstva svijeta i svih zbivanja u njemu.

Prema antropocentričnom shvatanju, svrha naše planete je da služi neiscrpnim ljudskim potrebama, a antropizacija okoline je započela sa samom pojavom čovjeka i

44

njegovim uticajem na prirodu, onda kada je „sišao sa drveta“ i „intenzivnije“ počeo upo-trebljavati vatru i kameno oruđe.

Smatra se da je Sokrat utemeljio prvo anropocentričko etičko stajalište. Aristotel je, na toj teorijskoj liniji, istakao da „jedino je ljudima svojstveno da imaju osjećaje dobra i zla, pravde i nepravde i druga osjećanja istoga reda“, i da je priroda „sve stvorila radi ljudi“. Ciceron je opisivao različite primjere čovjekove vlasti u prirodi; Biblija ne daje odgovore na dilemu: da li je čovjek u odnosu na prirodu lovac-gospodar ili pastir-sluga, iako ovakvo tumačenje Biblije nije karakteristična za jevrejski duhovni prostor u okviru kojega se Biblija shvata kao značajan izvor ekoloških poruka. U Svetom pismu ima poru-ka koje bi se mogle tretirati kao ekološke, a koje se odnose na zaštitu okoline, ipak one imaju sporedni značaj s obzirom na preovlađujuću antropocentričnu poruku. Antropocen-trična etička pozicija je razvijena u fi lozofsko-ekonomskom i prirodno-naučnom (meha-nicističkom) pogledu na svijet koji u sebi sadrži jednu imperijalnu, kolonizatorsku, in-strumentalnu i porobljivačku ideologiju koja propagira ideju potpune eksploatacija priro-de, a prvi arhitekti takvog pogleda na svijet i takve ideologije bili su Bekon, Dekart, Njutn, Lok, Smit i drugi. (Mišković, 2009: 73–74)

Kako je osnovni antropocentrički stav da priroda služi čovjeku, i kada se ovakvo pogrešno shvatanje poveže sa takođe pogrešnim shvatanjem o neiscrpnosti prirode, odno-sno resursa, onda je jasno zbog čega smo danas došli u nepovoljnu situaciju. Ovaj liberal-no-kapitalistički i neoliberalni kapitalistički juriš na prirodu i ova ekonomija u svojoj osnovi imaju izrabljivačko ponašanje. Ali, pokazalo se da je naša planeta ograničena re-sursima i da buduća ekonomija mora voditi računa o ograničenom prostoru i ograničenim mogućnostima. U vrijednosnom smislu, antropocentrizam se mora zamijeniti ekocen-trizmom. A to znači negaciju materijalizma i konzumerizma. Mehanicistička paradigma je dovela do kataklizme tako što je ugrozila kvalitetan život svojim rušilaštvom, eksploa-tisanjem prirode, odnosno degradiranjem prirode i života i tako dovela u pitanje i sebe i moderni svijet kojeg je konsituisala.

Antropologizam u prvi plan stavlja čovjeka, a ekologizam i održivi razvoj u prvi plan stavljaju prirodnu okolinu i ekosistem. Ekologizam umjesto antropocentrizma, a to znači da umjesto sadašnjeg eksploatatorskog pljačkaškog zagađivačkog i materijalistič-kog-industrijskog društva treba stvoriti novi ekonomski i društveni poredak, tj. novo društvo koje će moći omogućiti ljudima da žive u harmoniji sa prirodom. Ono društvo koje bi bilo reproduktivno a ne destruktivno i degenerativno.

Ekološki pogled na svijet je holistički (gr. holos – cjelina) pogled na svijet i kao takav je suprostavljen modernom pogledu na svijet jer posmatra čovjeka i društvo u nji-hovom interakcijskom i skladnom odnosu prema prirodi. Savremeni holistički pristup je pristup koji „ukazuje da su čovjekov položaj u svijetu i njegov odnos prema prirodi ne-djeljiva cjelina“. Zato, u nastojanju rješavanja problema „nije dovoljno donositi parcijal-na rešenja, već se neprestano pitati o cilju, smislu o stvarnim potrebama i vrednostima“ (Koković, 1994: 405). Drugim riječima, to podrazumijeva promjenu fi lozofi je života i – kulture.

Da bi komparativna i kvalitativna razlika između mehanicističkog i ekološkog pogleda na svijet kao dva različita pogleda na svijet, fi lozofi je, stila i načina života bila jasnija, navešćemo bitne razlike između mehanicističke paradigme neodrživog razvoja i ekološke holističke paradigme održivog razvoja:

45

Moderna paradigma (neodrživi razvoj) Ekološka paradigma (održivi razvoj)

· antropocentrizam· tehnocentrizam· prosvjetiteljstvo· ljudska istorija je istorija beskonačnog

napretka · ljudi imaju vlast nad prirodom i

gospodari su u svijetu· priroda se prilagođava čovjeku· subjekt i objekt su odvojeni · dominacija nad prirodom · nema tehničkih i ekoloških ograničenja· znanje je odvojeno od vrijednosti · činjenice i vrijednosti nisu u vezi · etika i svakodnevni život su odvojeni · resursi su beskonačni· pretjerivanje· kvantitet· zadovoljavanje potreba isključivo

sadašnjih generacija· generacijska ne solidarnost· neodgovornost· parcijalni pristup razvoju i životu· ekonomska utilitarnost i parcijalna

racionalnost· specijalizacija· homogenost i dezintegracija· kvantitativni indikatori rasta· ekonomija neizdiferenciranog

ekonomskog rasta · tržište kapitala, rada i roba· ekonomska cijena· takmičenje · autoritarna organizacija društva· imperijalizam· centralizacija moći· demokratija većine· partije· rat· industrijsko društvo

· ekologizam· ekocentrizam· novi senzibilitet i nova duhovnost· ljudska istorija nije istorija

beskonačnog napretka · ljudi su zavisni od prirode i nisu njeni

gospodari· čovjek se prilagođava prirodi· nisu odvojeni· uzajamni odnos· ekologija određuje granice tehnike· znanje je utemeljeno na vrijednostima· činjenice i vrijednosti su u vezi· integrisani su · resursi su ograničeni· umjerenost· kvalitet· zadovoljavanje potreba sadašnjih i

budućih generacija · generacijska solidarnost· odgovornost i etičnost· holistički pristup razvoju i životu· trajnost i opstanak, globalna i

dugoročna racionalnost· multidisciplinarni pristup· raznovrsnost i integracija· kvalitativni indikatori rasta· ekonomija potpuno stabilnog

kvalitativnog rasta· eko-tržište· ekološka cijena· saradnja· autonomna organizacija društva· emancipacija· decentralizacija moći· participativna demokratija· pokreti· mir· održivo društvo

46

ZAKLJUČAK

Kultura antičkog perioda obuhvata antički pogled na svijet i način života, kao što to isto i kultura srednjeg vijeka podrazumijeva. Vidjeli smo da ona, zasnovana na ni-skom tehnološkom nivou, ipak nije omogućavala intenzivnije iskorištavanje i eksploata-ciju prirodnih resursa. Utemeljena na sasvim drugačijem pogledu na svijet, antropocen-trizmu, modernizaciji, industrijalizaciji i urbanizaciji, kultura Moderne je omogućila pro-fi tabilizaciju i tržišnu orijentaciju koja je dovela do ekološke krize.

Sociokulturna paradigma modernog perioda je ugrozila prirodu i dovela u pita-nje ne samo kvalitet života, već i sam život. Zato i jeste potrebna „nova metafi zika“ (Pa-smor) koja neće biti antropocentrična, a, takođe, i nove vrijednosti, odnosno visoki krite-riji normativnih sudova zbog budućih naraštaja. Antropocentričku „etiku uspjeha“ je ne-ophodno nadopuniti holističkom „etikom odgovornosti“. Da li je čovječanstvo danas spremno da napravi takav novi „kopernikanski obrt“? Naravno da nije, što vidimo na či-tavom nizu primjera koji sobom nosi svjetska populacija, a koji stvaraju i uvećavaju i ekološke probleme i ekološku krizu.

LITERATURA

– Cifrić I. (1989). Socijalna ekologija: prilozi zasnivanju discipline. Zagreb: Globus. – Grabovšek B. (1987). Mirovni pokreti (i evrorakete između emocija i realne politike).

Beograd: IIC SSO Srbije. – Grul H. (1975). Jedna planeta je opljačkana. Beograd: Prosveta. – Hejvud E. (2005). Političke ideologije. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sred-

stva. – Koković D. (1994). Sociologija obrazovanja. Novi Sad: Matica Srpska. – Kovačević I. (2012). Moderni pogled na svijet i ekološka kriza. Banja Luka: Evropski

defendologija centar za naučna, politička, ekonomska, socijalna, bezbjednosna, soci-ološka i kriminološka istraživanja.

– Marks K. (1979). Kapital. Beograd: Prosveta-BIGZ. – Mišković M. M. (2009). Socijalna ekologija: sa ekološkim radionicama za decu

predškolskog i mlađeg uzrasta. Novi Sad: Visoka škola strukovnih studija za obrazo-vanje vaspitača.

– Morin E. (1983). Kako izaći iz XX stoljeća. Zagreb: Globus. – Tarner H. Dž. (2009). Sociologija. Novi Sad-Beograd: Mediterran.

Rad primljen: 16. 4. 2013.Rad odobren: 25.11. 2013.

47

MEĐUNARODNI ODNOSI

49

MEĐUDOMAĆE ODREDNICE PONAŠANJA DRŽAVA

Pregledni rad

DOI:10.5570/dfnd.1334.04.se UDK 316.462:321.01

doc. dr Luka V. TodorovićNezavisni univerzitet Banja Luka1

Apstrakt:

U radu se piše o pitanjima sa kojima se države susreću, a koje su istovremeno međunarodna i domaća, a posebno se njihova uzajamnost iskazuje u vremenu globaliza-cije i stvaranja novog svetskog poretka. Uticaj na ponašanje država u međunarodnim odnosima imaju različiti faktori. Glavni faktor van granica države koji utiče na donošenje odluka u međunarodnim odnosima je geopolitički položaj zemlje. A među unutrašnje fak-tore, na osnovu kojih se modelira spoljna politika spadaju: ekonomska moć države, vojna moć i politički sistem.

Ključne reči: država, moć, spoljna politika, političke odluke, geopolitika, eko-nomija, vojna moć, politički sistem

1. UVOD

Za društvo u kojem živimo možemo reći da je političko društvo, politička zajed-nica, a danas se kaže i konkretno društvo – država. Kroz državu, kao oblik organizovanja, društvo postaje svesno sebe i osmišljava sebe kao političku zajednicu prema spoljnjem svetu i prema svim vidovima čovekove društvenosti čiju ukupnost i predstavlja. Odno-sno, ona je organizovana, s jedne strane, za borbu sa spoljašnom prirodom, a s druge strane, za borbu, saradnju i takmičenje sa sebi ravnim globalnim ljudskim zajednicama. Na međunarodnoj pozornici, države se stalno sukobljavaju i sudaraju, a identitet i interes ostvaruju kroz intrakciju jednih s drugima. Sposobnost države da se na toj sceni opredeli i defi niše politiku prema drugim državama i drugim međunaradnim akterima, predstavlja pokazatelj njene relevantne snage u odnosu na te aktere. Optimalna rešenja moraju biti realna i moguća, što svakako zavisi od unutrašnjih i spoljnih faktora, a u skladu sa opštim ciljevima koji državi i diktiraju ponašanje. Zato, kad se govori o spoljnoj politici i proce-

1 Кореспондент: др Лука В. Тодоровић, е-mail: [email protected].

50

sima donošenja odluka koji je kreiraju, misli se na ciljeve koje predstavnici države nasto-je ostvariti van granica svoje teritorije, vrednostima u državi kojima se podstiču ti ciljevi, kao i sredstvima i aktivnostima koji se koriste za njihovu realizaciju.

Stoga se u naslovu ovog teksta i našla jedna kovanica međudomaća (engl. inter-mestic) koja ukazuje na pitanja sa kojima se države suočavaju, a istovremeno su i među-narodna i domaća. Da države i globalni sistem čine dva posebna nivoa ukazuju Čarls Keglijer i Judžin Vitkof (Charles W. Kegley i Eugene R. Wittkopf): „Državni nivo obu-hvata domaće karakteristike, a nivo globalnog i međunarodnog sistema obuhvata među-državne odnose i promene tih odnosa tokom vremena.“ (Kegley i Wittkopf, 2004: 122) I po njima novi svetski geopolitički poredak razvija se u novom globalnom dobu i ova dva tradicionalno razdvojena područja sve se više spajaju u ono što se naziva međudomaćom politikom. Globalno doba nastaje u trenutku kad ljudska društva imaju kolektivnu svest o promeni odnosa između prostora, vremena i sebe samih i može se defi nisati kao trenutak u kojem se geopolitičke i kulturne posledice posthladnoratovskog razdoblja povezuju s ubrzanjem procesa ekonomske, socijalne i kulturne globalizacije.

U daljem tekstu ćemo se, ukratko, osvrnuti na spoljašnje i unutrašnje faktore koji utiču na spoljnopolitičku orjentaciju države. Spoljašni se odnosi na njen geopolitički položaj, a vojna moć, ekonomski razvoj i politički sistem su unutrašnji faktori. Svi ti faktori utiču na adaptaciju države na međunarodni sistem kako bi se obezbedio napredak, prosperitet ili, u krajnjem, i sam opstanak neke države.

2. RAZVOJ NOVOG SVETSKOG GEOPOLITIČKOG PORETKA

Proučavanje uzročnih veza i odnosa između pojedinih geografskih elemenata, prirode, čoveka, odnosno društva, sežu iz davnih vremena. Tako je Aristotel dovodio u vezu oblik vladavine i reljefnih uslova, Herodot je smatrao da kod velikih naroda postoji značajno izražena čežnja za osvajanjem tuđih teritorija, Hipokrat je tvrdio da na zemlji postoje tri pojasa na kojima žive ljudi sa različitim karakteristikama, Ruso je isticao veli-činu države kao važan geopolitički element itd.

Savremeni geopolitičari J. Agnew i S. Corbridge napravili su distinkciju između prostorne prakse, predstavljanje prostora i predstavljenog prostora (Agnew i Corbridge, 1995: 7) Prostorna praksa odnosi se na materijalne i fi zičke tokove, interakcije, komuni-kacije koje se dešavaju u prostoru kao glavna obeležja ekonomske proizvodnje i socijalne reprodukcije. Predstavljanje prostora uključuje sve koncepte, praksu i geografske kodove koji se koriste za objašnjenje prostorne prakse. Predstavljeni prostori su mogući scenariji prostorne prakse, koje nadahnjuju promene u predstavljanju prostora, s ciljem transfor-macije te prakse. Na temelju ove distinkcije napravili su temeljno razlikovanje između geopolitičkog poretka, koji se odnosi na političku ekonomiju prostorne prakse ili hijerar-hijsku organizaciju prostora, i geopolitičkog diskursa, koji se odnosi na geopolitičku za-misao hijerarhijske organizacije prostora, koja u svom središtu ima interpretaciju tog pro-stora, koja ne mora nužno biti ispravna i ne mora se ostvariti. J. Agnew i S. Corbridge hegemoniju doživljavaju kao hegemoniju uobičajnih pravila i ideoloških pretpostavki koji poretku daju „normalnost“ i „racionalnu prihvatljivost“ svim akterima.

Geopolitički poredak uvek podrazumeva organizaciju prostora u kome postoje određeni centri moći koji se brinu za održavanje ili promenu poretka. Prelaz iz jednog

51

geopolitičkog poretka u drugi događa se u procesu koji se naziva „geopolitička tranzici-ja“. Dvadeseti vek bio je obeležen značajnim globalnim geopolitičkim promenama što se značajno razlikovalo u odnosu na prethodni period. Takav razvoj događaja doveo je do dva velika svetska rata i veći broj regionalnih sukoba. Hladnoratovski geopolitički pore-dak doneo je ravnotežu na svetskom nivou kroz natjecanje dve velike vojne i političke sile. Poslednja „geoplitička tranzicija“ od 1989–1991. rezultirala je stvaranjem novog svetskog geopolitičkog poretka, ali se može reći da je značajna zbog toga što se iznenada i brzo desila. Bila je rezultat kraja hladnog rata, specifi čnog pojavnog oblika i obeležena je dominacijom jedne velike svetske političke, privredne i vojne sile i nekoliko svetskih privrednih sila.

Karakteristika sadašnjeg, novog, geopolitičkog poretka ogleda se u tome što se međusobna pitanja uređuju kroz organizaciju svetskog tržišta i trgovine čiji su politički izraz nadnacionalne integracije i međunarodne organizacije i institucije (Evropska unija, Svetska trgovinska organizacija, MMF, Svetska banka i sl.) U novim uslovima i hegemo-nija dobija novu ideologiju kroz koju se nastoji učvrstiti verovanje da je svetski progres moguć kroz širenje ideja tržišta i demokratije u celom svetu. Njihova politička, privredna i bezbedonosna praksa teži hijerarijskoj organizaciji stabilnog prostora, koji je nužan za razvoj demokratije, tržišta i tolerancije. Za ostvarivanje postavljenih ciljeva mogu se ko-ristiti i razna druga sredstva za koje se može reći da su neprimerena današnjem svetu.

Razvoj savremenih tehnologija menja čovekovu percepciju zajednice time što drastično umanjuje značaj geografske bliskosti i utiču na sadržaj geopolitičkih pogleda i pretnji (Mathews, 1997). Sve manje te pretnje imaju teritorijalni karakter, a sve više se ističu neteritorijalne pretnje koje su uključene u svetske poslove – privredne, ekonomske, društvene i sl. Nesporno je da je današnje okruženje složenije, puno je novih izazova, si-tuacije se brzo i često menjaju pa samim tim savremene pretnje zahtevaju novu geostra-tegiju koja se više ne temelji na posedu teritorija i smeštaja u njemu, već se temelje na fl eksibilnosti i brzini. SAD su to uvidele još davno pa su u Nacionalnoj vojnoj strategiji iz 1995. godine obradile to u posebnom delu pod podnaslovom „strategija fl eksibilnog i selektivnog sudelovanja“.

Posle starog pristupa geopolitici koja je svet delila u makroregionalne celine u savremenoj geopolitici u okviru globalizacije nastoji se svet posmatrati u celini te se pri-menjuje globalni pristup koji teži prema objašnjenju sveta u celini i svih postojećih pro-cesa koje čine strategiju spoljne politike i delovanje država. U okviru takvog globalnog pogleda uklapa se analiza procesa i subjekata i njihova interakcija.

2.1. Proces globalizacije u novom geopolitičkom poretku

Iako je reč globalizacija jedna od najfrekventnijih u jeziku međunarodnih odno-sa postoje nesuglasice, čak, i oko toga šta je globalizacija. Mnogi naučnici i istraživači smatraju da je proces globalizacije danas proces svih procesa, odnosno jedinstveni proces koji uključuje ostale procese koji obeležavaju savremeni poredak i savremene geopolitič-ke odnose. Govori se o transformaciji socijalne geografi je, označene rastom nadteritori-jalnog prostora i globalnim aktivnostima koje se odvijaju putem komunikacija, tržišta, proizvodnje, novca, fi nansija i organizacije (Sholte, 2000).

52

Č. Keglijer i J. Vitkof ističu da je globalizacija drugo ime za skup pojava koje su međusobno povezane i koje tako, zajednički delujući, preobražavaju svetsku politiku. Po njima, ovaj termin se koristi da bi se „označio jedan proces, jedna politika, jedno predvi-đanje i rezultat delovanja nevidljivih međunarodnih snaga koje izazivaju masovne pro-mene u čitavom procesu“. (Kegley i Wittkopf, 2004: 401) Prekogranično kretanje ljudi, rada, kapitala, informacija, terorizma i organizovanog kriminaliteta izmiče kontroli naci-onalnih država i svet postaje sve izrazitije međuzavisan, uzajamno i sve čvršće povezan u „globalno selo“ ili „umreženi svet“. Ali po Keglijeru i Vitkofu ta međuzavisnost stvara i neprilike i probleme jer „S jedne strane, globalizacija povezuje i ujedinjuje svet i stvara neviđeni nivo bogastva, a s druge strane, globalizacija dovodi do toga da nacionalne gra-nice i državne vlade gube na značaju i stvara znatno veće nejednakosti jer dovodi do po-jave nekolicine dobitnika i velikog broja gubitnika.“ (Kegley i Wittkopf, 2004: 401) Nji-hova je i tvrdnja da globalizacija vodi ka istovremenom integrisanju i dezintegrisanju država, ka rastu moći nekih država i opadanju autoriteta mnogih drugih.

Iz onoga šta se, i kako se događa, globalizacija bi mogla dovesti do nestanka teritorijalnosti i moći države, te stvoriti neteritorijalan svet bez granica. Ustvari, stvoriti novi oblik hegemonije bez hegemona koji se naziva transnacionalni liberalizam. Hege-monija, to je ideologija tržišta, koja je danas dominantna u svetu, a globalizacija je proces kojim se provodi ideologija tržišta i pristupa svim tržištima. Ideologija globalizacije je ideologija bogatih i visokorazvijenih država, prvenstveno SAD-a. (Vukadinović, 1999). Te visokorazvjene zapadne države, imajući nameru da se ne bave samo prognozama, već i projektima budućnosti, osnovale su Rimski klub. Za izveštaje tog Kluba može se reći da su potpuna ideološka tvorevina u kojem se iskazuje željeni projekat globalne transforma-cije planete od strane razvijenih zemalja sveta, koji i pored dobro utvrđenih uzroka nasta-log stanja, nudi revoluciju, a ne evoluciju koja bi se zasnivala na analizi objektivnih ten-dencija. Revolucija je uperena protiv bezličnih pojava koje ne mogu biti neprijatelji mili-onima i milijardama ljudi, a ideološka uloga ovakvog poziva je vidljiva – odvratiti mase ljudi od razmišljanja o realnim uzrocima svetskog zla. Nova forma upravljanja, koja je u izveštajima naglašena a nije objašnjena, mogu biti stare forme socijalnog, ekonomskog, političkog, vojnog, kulturnog i ideološkog nasilja. Ogromne mase različitih ljudi moguće je zadržati u jedinstvenoj celini samo surovim sistemom vladavine jednih naroda nad drugim, obmanom, nasiljem, nejednakošću, razbijanjem, nemoralom i sl. Zato je klasični obrazac ideološkog odnosa prema stvarnosti i govor o sveobuhvatnoj svetskoj hegemoni-ji.

2.2. Subjekti novog geopolitičkog poretka

Politikološka koncepcija međunarodnih odnosa u svetu polazi od sistema stvo-renog Vestfalskim mirom 1684. i činjenicom da subjektima međunarodnih odnosa i me-đunarodnog prava mogu biti samo države koje su stvorene i deluju autonomno. Države predstavljaju geopolitičke igrače koji na „velikoj šahovskoj ploči“ traže dobitne kombi-nacije, a njihovi interesi, sposobnosti i ciljevi značajno oblikuju svetsku politiku. Sve je to bilo tako dok nije počeo da se „sklapa“ novi svetski poredak i kad su se nacionalne države našle u svojevrsnom multilateralnom okruženju različitih međunarodnih organiza-cija, teritorijalno-političkih jedinica i drugih aktera. Ali, svi subjekti međunarodnih odno-

53

sa nisu i akteri geopolitičkog poretka, a uloga i značenje u međunarodnim odnosima ra-zličiti su im od uloge i značaja u geopolitičkom poretku. S uspostavljanjem i razvojem novog geopolitičkog poretka u svetu dolazi do promena koje se tiču samog poretka. Zna-čenje nekih subjekata se povećava, a nekih smanjuje. Na jačanje i slabljenje pojedinih aktera utiču različiti faktori, od geografskih, preko političkih i vojnih, do ekonomskih i tehniloških. U današnjem posthladnoratovskom geopolitičkom poretku, subjekti među-narodnih odnosa su: države; ostale teritorijalno-političke jedinice; međunarodne organi-zacije i ostali subjekti.

I pored značajno promenjene slike o značaju i uticaju države u međunarodnim odnosima mora se konstatovati da je država još uvek najznačajniji akter geopolitičkog poretka. Države postoje u prostoru i globalno geopolitičkom sistemu koji je anarhične prirode, jer u njemu ne postoji centralna vlast. Država je sposobna neke aspekte delovanja proceniti i projektovati i izvan svoje teritorije, a svoje spoljnopolitičko delovanje usmeri-ti na postizanje određenih promena i prilagođavanja u poretku. Glavni zadaci delovanja države su nacionalni interesi i njihova zaštita, a po Tomasu Hobsu i njegovoj teoriji ljud-ske prirode, jedan od osnovnih ljudskih motiva za delovanje je želja za vlastitim očuva-njem, što je postulat prirodnog uma, prema kojem čovek teži izbeći nasilnu smrt (Hobbes, 1998). Tako i države uzimaju „motiv opstanka kao temelj za delovanje u svetu u kojem sigurnost država nije zagarantovana“ (Waltz, 1979: 92). Može se reći da sigurnost nije zagarantovana nikada, jer takva sigurnost može nastati samo uspostavljanjem globalne vlasti koja bi bila dovoljno moćna da nameće zakone i kažnjava prekršioce. Budući da je malo verovatno da će doći do uspostavljanja takve vlasti, nesigurnost je trajno obeležje međunarodnih odnosa. U takvim okolnostima za države je racionalno da čine isto što i pojedinac u prirodnom stanju, da rade na povećanju vlastite moći kako bi osigurale opsta-nak. No, svakako, rat nije dobar način da se poboljša vlastiti položaj, te se države češće upuštaju u međunarodnu saradnju kako bi ostvarile boljitak za sebe i svoje građane. Or-ganizacija globalnog prostora i u budućnosti će zavisiti od država. One će još dugo ostati primarni akter političke organizacije prostora i najvažniji subjekt geopolitičkog poretka. Može se očekivati dalja profi lacija država i integracija u naddržavne celine.

U teritorijalno-političke jedinice svrstavaju se: nepravilne političke jedinice i pseudodržave. Nepravilne političke jedinice su: teritorije pod vojnom okupacijom; terito-rije u prelaznom statusu; teritorije neizvesnog statusa; teritorije pod stranom upravom i međunarodne teritorije, koje su najčešće ostatak kolonijalnog doba, vojne okupacije, po-dele ili nepostojanja želje da se na nekom prostoru organizuje politička organizacija u obliku države (Glassner, 1995). Pseudodržave nastaju dekonstrukcijom geopolitičkog po-retka, dok novi poredak još nije u potpunosti uspostavljen u delovima prostora kao izraz neke etničke skupine da teritorijalizuje svoje postojanje. One imaju prelazni karakter i neizvestan status koji se može završiti konstituisanjem nove države ili vraćanjem pod suverenitet druge države.

Subjekti koji učestvuju u geopolitičkom poretku sveta su i međunarodne organi-zacije koje su neteritorijalnog karaktera, ali su im članice teritorijalnog karaktera. Mogu se defi nisati kao „zajednice više država osnovane međunarodnim ugovorom, koje imaju vlastite organe, a služe postizanju određenih zajedničkih ciljeva“ (Vukadinović, 1998: 105). Oblici ovih subjekata mogu biti različiti, od političkih, ekonomskih, vojnih pa do kombinovanih, a najznačajnija međunarodna organizacija je Organizacija ujedinjenih na-cija, a kombinovana NATO. Možemo reći da jačanju uloge međunarodnih organizacija u

54

međunarodnim odnosima pogoduje slabljenje moći država u odnosu na društva i u među-narodnim odnosima i njihova zavisnost o zajedničkom delovanju, koja je za priličan broj država sve veća.Takođe, jačanju međunarodnih organizacija pogoduje i naučno-tehnološ-ka revolucija, prevladavanje podela na blokove u međunarodnim odnosima, koje je otvo-rilo mogućnosti saradnje među bivšim sukobljenim i suprotstavljenim državama, pojava globalnih problema, proces ekonomske globalizacije, pojava globalnih izazova bezbed-nosti itd.

Neteritorijalni subjekti novog geopolitičkog poretka su i pokreti, nacije i crkva. Delovanja pokreta prostire se u različitim delovima sveta, a može biti organizovanog i institucionalnog oblika. Osnovna karakteristika je da u njima ne deluju države i da mogu da postoje međunarodni pokreti političkog, humanitarnog, ekološkog karaktera itd. Pro-cesi koji pomažu delovanje pokreta su informaciona i komunikološka revolucija, slablje-nje državne kontrole i širenje nekih vrsta demokratije na novim delovima globanog pro-stora. Nacije ostvaruju najveći uticaj na međunarodne odnose kad su u zreloj preddržav-noj fazi svoga razvoja. Tada se nacije bore za uspostavljanje svoje državnosti, koja je samo manjem broju nacija u istoriji bila darovana bez, barem neke vrste, otpora drugih država ili nacija. Uticaj nacija kod stvaranja država dešavao se u različitim delovima sveta u različitim istorijskim periodima. Crkva je jedan od subjekata međunarodnih od-nosa čije značenje u međunarodnim odnosima slabi. U ranijim razdobljima istorije uticaj crkve na razvoj političkih odnosa bio je mnogo jači, zbog mnogo jače religioznosti sta-novništva i veze između svetovne i crkvene vlasti u nekadašnjim evropskim carevinama i kraljevinama. Najveće značenje od svih crkava ima katolička crkva, jer ima političko sedište, visok stepen organizacije i jedinstvenosti, a i zbog velikog broja i teritorijalne rasprostranjenosti u svetu.

3. EKONOMSKA MOĆ I DRŽAVA

Iz onoga što smo već istakli moglo bi se pretpostaviti da je ključni uzrok globa-lizacije potreba slobodnog kretanja kapitala u svetskim granicama. Ustvari, može se reći da je danas globalizacija sinonim za svetsko tržište i svetsku privredu, a možda je važnije shvatiti da globalizacija dovodi do promena u moći na svetskoj i nacionalnoj pozornici. Taj novi svetski proces umesto stare igre moći evoluciono uspostavlja pravila nove igre moći, a ključnu poziciju ima kapital. U odnosu države i kapitala i biznisa nema jednom zauvek uspostavljene harmonije. Promene su stalne i nepredvidive i idu u jednom ili dru-gom smeru.

Nivo učešća u međunarodnoj trgovini utiče na privredni i društveni razvoj i bo-gatstvo pojedinih država, a to dalje utiče na spoljnopolitičke ciljeve pojedinih država. Ustaljeno je shvatanje da bogatije države imaju veću sklonost da igraju aktivnu ulogu u svetskoj političkoj ekonomiji. Interesi bogatih država često se prostiru van njihovih gra-nica i po pravilu one imaju mogućnosti da ih realizuju i zaštite. Nije slučajno da države koje imaju veću ekonomsku moć i koje su veoma uključene u međunarodnu trgovinu, istovremeno su snažne u vojnom smislu, delimično zbog toga što je vojna moć funkcija ekonomskog potencijala. Ali, ni ta činjenica ne ukazuje da su bogate države sklone avan-turizmu. Bogate zemlje su često „zadovoljne“ i imale bi mnogo toga da izgube pokreta-njem revolucionarnih promena ili globalnom nestabilnošću, te često smatraju da status

55

kvo najbolje služi njihovim interesima (Wolfers, 1962). Zbog toga se one najčešće zalažu za međunarodnu politiku koja štiti i unapređuje njihov zavidan položaj na vrhu globalne hijerarhije.

Nasuprot njima nalaze se manje razvijene ili siromašne države čija je privredna moć mala, a čija produktivnost ne utiče značajno na razvoj globalnog ekonomskog siste-ma. Zato Kegley i Wittkopf smatraju da te zavisne države zbog ekonomske nemoći poni-zno udovoljavaju željama bogatih od kojih, u krajnjem, i zavise. Ali i neke: „Druge se prkosno bune i nekada uspevaju (uprkos svom nepovoljnom pregovaračkom položaju) da se odupru nastojanjima velikih sila i moćnih međunarodnih organizacija da upravljaju njihovim međunarodnim ponašanjem“ (Kegley i Wittkopf, 2004). Ovakava ponašanja određenih država ukazuju da privredna i ekonomska razvijenost nisu jedini elementi koji određuju spoljnu politiku određene države, već da i predstave vođa tih zemalja o moguć-nostima i ograničenjima koje pružaju ekonomski resursi njihovih zemalja mogu imati bitno jači uticaj na njihove spoljnopolitičke odluke. Na to ukazuje i izuzetan ekonomski razvoj i uspon Kine i Indije. Za Kinu se govorilo da je manufakturna radionica, a da Indi-ja u svetu predstavlja menadžera iz kulisa. Danas obe države izuzetno mnogo invesiraju u istraživanje i razvoj.

Evropska ekonomska zajednica kao preteča Evropske unije šesdesetih godina prethodnog veka bila je, zapravo, pokušaj da se reše suštinske kontradikcije kapitalizma, što je sukob između ekonomske internacionalizacije i političke parcionalizacije, ili izme-đu svetske privrede i nacionalne države. Zaštita od globalne ekonomije nije moguća po-vlačenjem i zatvaranjem na svoju teritoriju u nju se treba uspešno uključiti kombinujući ekonomsku otvorenost sa stalnim prilagođavanjima, zasnovanim na obrazovnoj izvrsno-sti i društvenom angažmanu i pomerajući sredstva i ljude iz industrija koje postaju neus-pešne u one koje rastu. Danas se za Evropsku uniju može reći da je bolje pozicionirana kako bi se suočila sa globalnim izazovima zahvaljujući postojanju njena „dva kamena temeljca“ – unutrašnjeg tržišta i jedinstvene valute, ali ovi stubovi nisu još uvek postigli onaj dinamizam koji je neophodan da Evropu učini dovoljno konkurentnom.

3.1. Država i transnacionalna privreda

Ako se setimo Maksa Vebera i njegove defi nicije države videćemo da državna vlast počiva na: prisili; vojnoj snazi i intervenciji; demokratskom konsenzusu i instru-mentalizaciji nacionalnog državnog prava (Veber, 1976). Navedene bitne odrednice vlasti ukazuju na teritorijalnost, jer sve ovo se obavlja i dešava na teritoriji određene države uz to da vlast, uvek i nužno, počiva na raspolaganju prisilom. Prisila i teritorijalnost ograni-čavaju moć države, jer slabost prisile je da je nefl eksibilna.

Današnja svetska privreda ne počiva na navedenim odrednicama i prisili, već na bogatstvu, količini investicija kojim raspolažu akteri u svetskoj privredi i vanteritorijal-nom principu. Prisila se može primeniti samo kao kazna, kao nešto negativno, dok boga-stvo dozvoljava i nagrađivanje i kažnjavanje, a ako se bogastvo povećava ono onda pod-stiče i fl eksibilnost ekonomske moći. Ključ moći nije više vojna snaga, već položaj poje-dine države na svetskom tržištu.

56

Kao što svi pokreti i projekti imaju svoje sledbenike tako imaju i svoje protivni-ke. Često se iz političkih, stručnih i naučnih krugova mogu čuti tvrdnje da je proces glo-balizacije privrede, ustvari, proces hegemonizacije, a u krajnjem amerikanizacije svetske privrede, a hegemonija je sposobnost da se diktiraju pravila i aranžmani na temelju kojih se odvijaju međunarodni politički i ekonomski odnosi, ili bar da se u utvrđivanju tih pra-vila zauzme dominantan položaj (Goldstein, 1988). Oni su uvereni da će svetsko tržište kapitala kontrolisati nekoliko fi nansijskih mega korporacija koje svoje interese imaju kako u prometu sirovina i hrane tako i u svim drugim privrednim, političkim i kulturnim sferama. Iz dostupnih podataka može se videti da budžeti određenih transnacionalnih kompanija nadmašuju budžete nekih država. Takođe, može se utvrditi korelativno i uzročno-posledična veza između koncentracije kapitala i bogatstva u rukama velikih svetskih korporacija i akumulacija siromaštva, te produbljivanje jaza između privreda Severa i Juga. U cilju osvajanja i iskorištavanja, multinacionalne kompanije provode mo-nopolističku ili oligopolitičku strategiju na globalnom nivou osvajanjem sve više tržišta, na kojima je konkurencija utemeljena na fi nansijskim virtuelnim transnacionalnim toko-vima. Tokom poslednjih nekoliko desetljeća prethodnog veka države su nastojale privući velike korporacije radi investiranja pa su prilagođavale politiku poslovnog uređenja zah-tevima tih korporacija. Ali tim kompanijama to nije bilo dovoljno pa su projektima i procesima multinacionalizacije i globalizacije nastojale da se oslobode nacionalno prav-nih normi te za sebe obezbede eksteritorijalni oblik. Otvaranje i uništavanje svih granič-nih prepreka, deregulacije, masovne delokalizacije i liberalizacije tržišta uništile su niz slabijih privreda, a može se reći da su ugrozile i opstanak nekih država. Te multinacional-ne kompanije kontrolišu i komunikacijsku svetsku mrežu, satelite, obaveštajne mreže, baze podataka i pravne ustanove. Novac i fi nansijska prevlast su danas ključni činioci za uspostavljanje svetske vlade, a neki naučnici predviđaju da je sledeća etapa tih korpora-cija kontrola nad vlastitim oružanim snagama. Velike svetske kompanije danas poseduju sve atribute moći koje su imale države-nacije, a države više nemaju monopol legitimne prisile, kako je predvideo Maks Veber.

3.2. Regionalizam i ekonomska moć

Regionalizam je danas cilj i politički program moderne Evrope koji se nakon osporavanja centralističkih sistema starih država-nacija i stvaranja supranacionalne teh-nokratske arhitekture Evropske unije može kvalifi kovati kroz nove oblike centrifugalnih fragmentacija periferija od centra. Cilj je rešavanje konfl ikata na međunarodnoj sceni primenom pravnih normi autentičnog federalizma, provodeći ideje subsidijarnosti i soli-darizma. Evropska unija je na mnogo načina jedinstvena, ako ni zbog čega drugog, ono zbog toga što je najveći globalni primer mirne međunarodne saradnje koja za rezultat ima integrisanu bezbedonosnu zajednicu s jednom ekonomijom i zajedničkom valutom. Evropska unija je takođe posvećena liberalnom demokratskom sistemu i kapitalizmu slo-bodnog tržišta ublaženom evropskim traganjem za vrednostima „trećeg puta“ kao što je saosećanje sa ljudskim pitanjima.

U današnje vreme Evropa se sukobljava sa dvostrukim izazovom ekonomske globalizacije. Suočava se sa ekonomskom konkurencijom bez premca, kako iz Azije (Kina i Indija) tako i iz SAD, koje su svetski lideri u većini tehnoloških i uslužnih indu-

57

strija, i strukturnih slabosti koje se izražavaju kroz defi cit inovacija i defi cit zaposlenosti (Tutner, 2001). U takvim uslovima evropski politički i naučni stručnjaci strahuju od delo-kalizacije i „trke ka dnu“ u zaradama i standardima rada i njihovo mišljenje je da ta borba treba da bude u trci ka vrhu. Ustvari, moraju postojati granice za broj dobrih radnih mesta u fabrikama u svetu, ali na svetu nema granice u broju radnih mesta koja generiše ideje (Friedman, 2005). Bitno je da se proizvode robe i usluge sa visokom dodatnom vrednošću koje mogu biti prodavane po dobroj ceni i radna mesta zasnovana na znanju koje generišu ideje.

Ne treba smetnuti s uma da proces integracije Evrope nije izolovan od drugog, još većeg procesa – procesa svetske integracije. Može se reći da je evropsko tržište već, značajno, izgubilo svoju samostalnost i da je već podvrgnuto uticaju svetskog tržišta. Nešto slično se dešava i u ostalim sferama evropskog života. Proces interacije Evrope često stupa u konfl ikt s globalnom integracijom, premda je njen deo. Integracija će jačati jer je ona objektivni istorijski proces koji ima otvorene nedostatke za koje se može reći da su u značajnoj meri skriveni.

Od evropskih inicijativa ka ekonomskoj i političkoj integraciji pedesetih godina, stvoreno je više od desetak regionalnih međunarodnih državnih organizacija u raznim delovima sveta, a najviše među državama globalnog juga. Većina njih teži da podstakne regionalni ekonomski razvoj, a neke su odstupile od prvobitnog cilja i počele da teže vi-šestrukim političkim i vojnim ciljevima. Pored većeg ili manjeg uspeha u izvršavanju postavljenih ciljeva, pokušaji regionalne saradnje pokazuju spremnost mnogih država da prihvate činjenicu da pojedinačno ne mogu rešiti mnoge probleme s kojima se kolektivno suočavaju. Sve veća mreža međuzavisnosti ovih regionalnih organizacija narušava vlast država i menja načine na koji one komuniciraju na globalnoj sceni. Te organizacije obe-ćavaju transformisanje svetske politike, te zato, skoro svaka rasprava o javnoj politici danas, počinje i završava se, sa istom idejom – država je u povlačenju i njena moć da vlada bledi (Crook, 1997).

4. VOJNA MOĆ I BEZBEDNOST

Iz svega onoga šta se dešavalo u dosadašnjoj istoriji razvoja društva mogao bi se izvući zaključak da je nesigurnost trajno obeležje međunarodnih odnosa. U takvim okol-nostima za države je racionalno da čine isto što i pojedinci u prirodnom satnju (o kojem je govorio Hobs) – da rade na povećanju vlastite moći kako bi osigurali opstanak. Činje-nica „međunarodne anarhije“, čak i kad joj se doda motiv očuvanja države, nije dovoljna za tvrdnju da u međunarodnim odnosima vlada rat svih protiv svih. Da bi došlo do suko-ba države moraju imati i druge motive za delovanje. Dodatni motivi, koji se naročito če-sto javljaju u pojedinim verzijama realista, s kraja devetnaestog i početka dvadesetog veka, je motiv dobiti. U slučaju države, ona se najčešće izražava u obliku želje za terito-rijalnim proširenjem, te ekonomske i vojne moći. Drugi bitan motiv je želja za kulturnom hegemonijom. No, ako se dopusti da u argumente uđu i ovi dodatni motivi, koji sasvim sigurno podstiču nesigurnost, moraju se uzeti u obzir i motivi koji imaju suprotan, miro-tvoran učinak. U tom skupu motiva, svakako, je najvažniji motiv za postizanje mira. Taj motiv je iskazan u Hobsovom temeljnom zakonu prirode, prema kojem je rat opcija kojoj se pribegava tek ako ne postoji nada da se postigne mir. I za povećanje nesigurnosti kao

58

za one koji pridonose jačanju sigurnosti mogu se naći brojni primeri iz istorije i današnji-ce. Evropski kontinent s početka sedamnaestog veka može biti primer na kojem se potvr-đuje realistička tvrdnja o ratu svakog protiv svakog drugog. S druge strane, savremeni projekat EU pokazuje da u međunarodnim odnosima pitanje sigurnosti i opstanka nisu primarni, a posebno ne isključivi interesi država.

Novi svetski poredak danas još uvijek proživljava fazu svoga nastanka. Uticaj hladnoratovskog razdoblja još uvek je vidljiv u nekim područjima međunarodnih odnosa. Hladni rat udario je snažan pečat celokupnom razvoju nauke o međunarodnim odnosima, a način razmišljanja kakav je bio prisutan u hladnom ratu i danas je dobrim delom prisu-tan u onim strukturama država koje imaju mogućnost političkog odlučivanja na global-nom nivou. Ova činjenica najbolje se izražava kroz traženje neprijatelja, bio on stvaran ili imaginaran, predstavljao ozbiljnu i realnu pretnju nacionalnoj bezbednosti ili ne. Po sve-tu najviše deluju SAD, Bliski istok, Afrika, Srednja Amerika, Jugoistočna i Istočna Azija, zavisno od razdoblja međunarodnih odnosa, u drugoj su polovini dvadesetog veka bile mete vojnih intervencija. Do raspada SSSR-a „opravdan razlog“ vojnih intervencija bilo je suzbijanje komunizma, a danas je to globalni rat protiv terorizma. Zbog velikog broja sukoba, ratova i „humanitarnih intervencija“ za dvadeseti vek se može reći da je tragično stoleće, a nekadašnji generalni sekretar UN Butros Gali je globalni sistem opisao kao „kulturu smrti“.

Upotreba vojne sile na globalnom i regionalnom nivou, van državnih granica, jedno je od najvažnijih područja kroz koje treba proučavati svaki poredak. Upotreba voj-ne sile u međunarodnim odnosima presudno utiče na globalnu sigurnost i samim time na stabilnost svetskog poretka. Novi svetski poredak je u dosadašnjem razdoblju svog posto-janja defi nisan značajno umanjenom mogućnošću totalnog globalnog sukobljavanja, koja je u hladnom ratu blokirala otvorenu upotrebu vojne sile od strane supersila izvan regija u kojima su one ostvarivale dominaciju u toj meri da im suprotna strana nije mogla pari-rati. Regije koje su bile geografski bliske regijama u kojima su bile smeštene supersile, prepuštene su potpunoj dominaciji supersila na svim poljima. Regije koje su se nalazile na područjima između područja potpune dominacije supesila postojale su prostori sukoba interesa supersila. Takav prostor bio je tradicionalni prostor Rimlanda sa svojim regija-ma, a kasnije i latinska Amerika i Afrika koje čine četvrtinu strateškog marginaliteta. Danas je ovakva defi nisanost regija uglavnom značajno promenjena. Nestankom SSSR-a, njegova najveća nasljednica Rusija izgubila je gotovo u potpunosti svoje interesne sfere ili je njen uticaj u njima u značajnoj meri umanjen. Rusija svoj jači uticaj ima samo u nekim državama naslednicama bivšeg SSSR-a. SAD, kao jedina svetska supersila, dobile su mogućnost koju ne žele propustiti, a to je mogućnost širenja svog političkog, vojnog, privrednog i kulturnog uticaja na gotovo čitav globalni prostor. Širenje uticaja SAD-a počelo je još u drugom svetskom ratu, ali je u razdoblju hladnog rata bilo zaustavljano na mnogim mestima, direktnim ili indirektnim delovanjem komunističkog bloka. Danas su prepreke širenju uticaja SAD-a mnogo niže, jer je svaka država na svetu preslaba da se odupre tako snažnom uticaju. Osim toga, uticaj danas poprima nove oblike i sredstva kojima se širi. Ekonomski i kulturni uticaj postaju značajniji od vojnog i političkog ili služe kao pomoć vojnom i političkom faktoru, pomoć kojom se lakše ostvaruje uticaj bez primenog političkog pritiska ili vojne sile. Ponekad su ekonomski ili kulturni faktor do-voljni da bi se ostvarila kontrola nad pojedinom državom ili regijom, a ponekad nisu. Slučajevi kada ekonomski ili kulturni faktor nisu bili dovoljni za kontrolu neke države ili

59

regije, mogu se iščitati iz oko stotrideset vojnih intervencija, koje su SAD preduzele izvan svojih državnih granica u svojoj istoriji. Problem američkog rata protiv terorizma je u preširokoj defi niciji neprijatelja i opsežnoj upotrebi vojnih sredstava, koja služe ne samo uništenju terorističkih baza širom sveta, nego kao sredstva zastrašivanja mogućih budu-ćih suparnika američkim interesima u svetu. Rat protiv terorizma i proglašavanje nekih država unapred kao neprijateljskih država koje pripadaju tzv. „osovini zla“ primer su izvođenja prejudiciranih zaključaka, koji nemaju uporište u stvarnosti.

4.1. Činioci vojne moći država

Iako nema konsenzusa oko toga kako se na najbolji način mogu izmeriti uticaji raznih činilaca koji doprinose vojnoj sposobnosti i nacionalnoj moći, ipak postoji sagla-snost da države nisu jednake u svojoj sposobnosti da utiču na druge. Realpolitičari i po-laze od toga da je moć nešto što državama daje sposobnost da promovišu nacionalne in-terese, prevagnu u međunarodnim pregovorima i oblikuju pravila koja upravljaju global-nim sistemom. Nacionalni uticaj se direktno odnosi na nacionalnu snagu, bez toga je i najizuzetnija državnička veština od ograničene koristi (German, 1960).

Budžet za vojne namene jeste značajan činilac moći, ali je još značajnije kako se on troši u koje namene i kojim povodom. I pored velikog budžetskog izdvajanja za vojsku često se vojna sila pokazuje neefi kasnom, a naročito u ratu protiv političkih mobilnih te-rorističkih pokreta. Potencijalna moć izvire i iz drugih činilaca, a ne samo iz ulaganja u vojsku. Relativna veličina ekonomije države, njeno stanovništvo i veličina teritorije, ge-ografski položaj, sirovine, stepen zavisnosti od njihovog uvoza, tehnološki kapacitet, na-cionalni karakter, ideologija, efi kasnosnot donošenja odluka, industrijska produktivnost, obim trgovine, uštede i investicije, obrazovni nivo, nacionalni moral i međunarodna soli-darnost, a naročito „tehnološki napredak i povećanje društvenih i ekonomskih transakcija (koji mogu) dovesti do novog sveta u kome države i njihova kontrola sile više neće biti važni“. (Kegley i Wittkopf, 2004: 648)

Napred navedeni unutrašnji činioci države ukazuju da oni, pored vođe koji do-nosi političke odluke u ime države, utiču na izgled rata i da je ta konstatacija najveći izazov neorealističkoj pretpostavci da međunarodne okolnosti predstavljaju najsnažniju determinantu ratovanja i da domaći faktori nemaju baš nikakav uticaj.

4.2 Bezbednost i nesigurni svet

Kao što smo već istakli, u današnjim uslovima rat velikih sila je sve manje mo-guć. Ali i pored toga, pripremanje za rat i dalje zadobija podršku odbrambenih planera kao pristup miru. Predsednik SAD Ajzenhauer je zato jednom prilikom i rekao „Sve dok se rat ne eliminiše iz međunarodnih odnosa, nepripremljenost za njega je bliska zločinu koliko i sam rat.“ Očigledno je da odbrana od vojne agresije ostaje osnova nacionalne bezbednosti, ali koncept bezbednosti mora se proširiti i na druge oblasti života i rada ljudi. Individualna bezbednost i blagostanje zavise i od toga koliko uspevamo da ovlada-mo složenim političkim, ekonomskim, ekološkim i epidemiološkim problemima kojih je sve više. Otrovi ispušteni u nuklearnim i hemijskim udesima mogu izazvati masovnu

60

smrt, globalne epidemiološke i ekološke opasnosti mogu ugroziti celu planetu. Kako su nacionalne ekonomije sve više upletene u svetsku ekonomiju, svako društvo postaje sve ranjivije na globalnu ekonomsku krizu. Moderne tehologije nas sve više zbližavaju, ali sve smo svesniji patnji onih koji su ugnjeteni i žive pod raznim diktaturama i nepravdama različitih vrsta.

Sve do sada, većina ljudi je težila da se, u cilju zaštite od spoljašnih pretnji, osloni na nacionalnu državu, dok države nastoje da opstanu i da odrede koje vrednosti treba da usmeravaju njihove politike. Činjenica je da mnoge države oklevaju u svojoj nameri da se pozabave sa više različitih pitanja koja se nalaze na globalnoj mapi. Oprede-ljivanje za jednu ili drugu opciju u međunarodnim odnosima i nalaženje odgovora na međunarodne krize nikad nije bio jednostavan posao, a nemački fi lozof Hegel je jednom napisao: „Od istorije naučimo da čovek ništa ne može da nauči od istorije.“ Ali, nažalost, nikad nije postojala jasna i jedinstvena lekcija iz istorije koja se odnosila na pitanja koja uključuju obuzdavanje nasilja i ružne strane čovekove prirode.

5. POLITIČKI SISTEM I DRUŠTVENO UREĐENJE

Život čoveka u društvu, kako ga poima sociologija, počinje tek sa pojavom po-lisa i carstva, to jest, pojavom političkih zajednica kao jedine alternative opstanku ljud-skog roda. Tek od tada teče uobličavanje i homogenizovanje difuznih socijalnih celina u samodovoljne zajednice – globalna društva i evolucija političke vlasti od harizmatske u patrijahalnu i racionalnu političku vladavinu koje se i danas, u savremenom društvu, do-nekle prepliću.

Sva današnja društva su političke zajednice – države, a čovek politiku doživljava uglavnom kroz svoje odnose sa političkom vlašću. Ta vlast se izražavala kroz određeni politički poredak ili politički sistem. Raspravu o tome da li ova dva termina imaju razli-čita tumačenja ostavićemo za drugi put, a ovom prilikom želimo da govorimo o društve-nom uređenju, kao unutrašnjem uređenju, koje ima značajan, ponekad i odlučujući, uticaj na međunarodno ponašanje države. Iako predstavnici neorealizma smatraju da bi se sve zemlje ponašale slično da bi zaštitile svoje interese, oblik državnog uređenja ograničava izbor kod donošenja važnih odluka. U ovakvim situacijama postoje razlike između ustav-ne demokratije – predstavničke vlade, s jedne strane spektra, i autokratske vladavine – autoritarne ili totalitarne, s druge. (Kegley i Wittkopf, 2004)

Kod autokratskih političkih sistema, moć se nalazi u rukama pojedinca, grupe ili organizacije, manje ili slabije su povezani sa društvom, a društvo im je često predmet prisilnog usmeravanja radi održavanja povlastica. Model autokratskog političkog sistema je analitičkog karaktera, sa realnim subjektima moći. Državna struktura sa autokratskim vladarom ima nadmoć u mnogim područjima života, ali dosta toga ostaje izvan državnog uticaja zbog niskog nivoa komunikacije i slabe delotvornosti aparata vlasti. Birači, ako postoje, bilo da ih čine samo pripadnici bogatih i moćnih skupina ili i pripadnici širih društvenih slojeva, imaju mali uticaj na državnu politiku. Velike bankarske, trgovinske, verske organizacije više utiču na autokrate i informativne organizacije, više utiču na dr-žavni aparat, zato što su birači najčešće podanički usmereni, slabo informisani i izmani-pulisani. Totaliarni sistem je još „tvrđi“. Ima još razvijeniji okrutni sistem vladanja, a služi se ideološkom propagandom i manipulaciom. Stranka koja je na vlasti vlada preko

61

svojih postavljenih funkcionera i izvršnog aparata, ali preko drugih masovnih političkih organizacija. Vrše stalan uticaj i kontrolu nad privrednim organizacijama i teritorijalnim zajednicama, kao i među biračima. Na taj način vladajuća stranka ovladava svim segmen-tima društva.

Kod demokratskih sistema moć je podeljena između više nosilaca vlasti i na taj način je, na bolji način, kontrolisana. U odnosu društvenog i političkog sistema, središnje mesto ima uspostavljena i održavana povezanost građana i državne strukture te međude-lovanje i penetracija raznih sistema koji čine društveni sistem. Pomoću moći koju iskažu građani na izborima konstituišu se funkcioneri i programi političkog sistema, koji povrat-no deluje na ostale sisteme u društvu, kao što prethodno politički sistem trpi stalne utica-je ostalih sistema, a značajno i međunarodnih. Ovaj model političkog sistema se pokazu-je kao društveni subjekt s identitetom i granicama, kao subjekt koji deluje u određenom društvenom okruženju i koji ima određene delove. Državna struktura je u centru i na nju iz okruženja deluju stranke, udruženja, interesne grupe, javno mnenje, a iz te državne strukture proizilazi efi kasno delovanje prema okruženju. Kod ovog modela vladanja ra-zne državne strukture imaju svoja ovlašćenja i delokrug delovanja, koja su podeljena i imaju odnos kontrole. Struktura i funkcionisanje zasnovano je na parlamentarnom siste-mu. Državni vođa ima moralni uticaj, skupština određuje opšta pravila, vlada operativno usmerava, određuje i daje sredstva, a sudovi kontrolišu zakonitost, ustavnost i primenu prava. Uprava provodi politiku vlade, primenjuje pravila i rešava probleme pojedinaca. Opozicione stranke u parlamentu kontrolišu i kritikuju vlast. Birači u obliku javnog mi-šljenja i preko masovnih medija, takođe, kontrolišu vladu.

Ovako različita unutrašnja struktura političkih sistema ukazuje na to da će u međunarodnim odnosima države drugačije delovati na određene izazove. Nosioci vlasti u autoritarnim sistemima sigurno će snagu državnog aparata staviti u korist svojih interesa, i donositi političke odluke koje odgovaraju zadovoljavanju tih interesa, a u određenim situacijama te odluke mogu biti donete u korist interesa nekog druge države ili pojedinaca u njoj. Takođe, vođe tavih država mogu donositi spoljnoplitičke odluke radi nekih doma-ćih ciljeva, kao kada smeli i agresivni postupci u inostranstvu imaju za cilj da utiču na ishod izbora u zemlji ili da odvarate pažnju javnosti od ekonomskih problema. To je fe-nomen „žrtvenog jarca“ ili diverziona teorija rata – tvrdnja da vođe pokreću sukobe u inostranstvu kao način da povećaju nacionalno jedinstvo u zemlji time što će pažnju do-maće javnosti odvratiti od nerešenih domaćih problema (Levy, 1989).

U demokratskim sistemima staro načelo je da odlučuju svi oni kojih se odluka tiče. Proces demokratskog odlučivanja danas se poima, u teoriji i svesti čoveka, najpre na tome što u tom procesu niko ne može biti uskraćen u izražavanju svog mišljenja. Ustano-ve kojima se obezbeđuje veza birača i predstavnika su različite, brojne i kombinovane. Suština je da se predstavnici učine odgovornim kroz razne sisteme kontrole njihovog rada. Adekvatno postupiti u politici znači pre svega postupiti pod pritiskom događaja i to postupiti u skladu sa određenim vrednostima, to jest u skladu sa svojom političkom orjen-tacijom. Sa uverenjem da to zadovoljava naš osećaj jednakosti i pravde. Politički dogovor je onoliko uspešan, to će reći politička odluka, koliko je umanjio izglede sukoba, smanjio njegove razmere, ako je već u toku i koliko je umanjio osećanje da je odluka nepravedna i iznuđena.

62

6. ZAKLJUČAK

Jedan od ključnih zadataka državne politike je vođenje spoljne politike, a poseb-no zbog činjenice da proizilazi iz procesa koji se odvijaju u unutrašnjoj politici. Sposob-nost države da se opredeli u međunarodnim odnosima, da defi niše odnose prema užem i širem okruženju i drugim formama međunarodnih integracija, pokazuje da li je ona us-pešno zaokružila proces koji je defi niše, kao državu na nivou unutrašnjih ili javnih politi-ka. Takođe, sposobnost države da svoja jasno defi nisana spoljnopolitička opredeljenja izvršava u skladu sa interesima drugih aktera na međunarodnom planu predstavlja poka-zatelj njene relativne snage u odnosu na te aktere.

U tekstu smo se osvrnuli na faktore izvan i unutar zemlje koji bi mogli uticati na spoljnopolitičku orjentaciju države. Najznačajniji činilac van granica države koji utiče na spoljnu politiku je geopolitički položaj koji država „nasleđuje“. Od unutrašnjih faktora koji imaju značajan uticaj na spoljnu politiku su: ekonomski razvoj, vojna moć države i oblik državnog uređenja. Ekonomski razvijena zemlja ima izgleda da ima značajniju ulo-gu u međunarodnim odnosima i međunarodnoj saradnji. Vojna moć je u krajnjem poveza-na sa stepenom ekonomske razvijenosti, jer jake ekonomske države nastoje da razviju snažne vojne kapacitete kako bi se mogli usešno odbraniti od nasrtaja i pretnji bilo koje vrste. Političko uređenje države značajno utiče u međunarodnim odnosima jer na jedan način će u međunarodnim odnosima delovati autokratski sistemi koji nemaju unutrašnju kontrolu, a sasvim na drugi način će delovati zemlje sa demokratskim društvenim uređe-njem. Proces donošenja odluku u međunarodnoj politici još je dodatno otežan zbog činje-nice da je unutrašnje i međunarodno političko okruženje preplavljeno i drugim akterima, međunarodnim vladinim i nevladinim organizacijama, transnacionalnim kompanijama koje iz svoje perspektive imaju uticaj na donošenje spoljnopolitičkih odluka. Zato bi se moglo reći da kreiranje spoljne politike nije ništa drugo do adaptiranje države na među-narodni sistem kako bi se obezbedio njen opstanak i prosperitet.

LITERATURA

– Agnew, J. & Corbridge, S. (1995). Mastering Space. Hegemony, territory and inter-national political economy. London: Routldge

– http://dx.doi.org/10.4324/9780203422380 – Centar za studije Jugoistočne Evrope, PPN i Diplomatska akademija. – Crook, C. (1997). The Future of the State, Economist 344 (September 20). – Friedman, T. (2005). The World is fl at. A Brief History of the 21st Century. New York: – Farrar, Straus and Giroux. – German, F. C. (1960). A Tentative Evaluation of World Power. Journal of Confl ict

Resolution, 4 (March), 138–144. http://dx.doi.org/10.1177/002200276000400110 – Glassner, M. I. (1995). Political Geography. New York: Wiley & Sons. – http://dx.doi.org/10.1016/0962-6298(95)90041-1

http://dx.doi.org/10.1016/0962-6298(95)90039-Xhttp://dx.doi.org/10.1016/0962-6298(95)90037-3

– Goldstein, J. (1988). Long Cycles: Prosperity and War in the Modern Age. New Ha-ven: Conn: Yale, University Press.

63

– Hobbes, T. (1998). On the citizen. Cambridge: Cambridge University Press. – Levy, J. S. (1989). Towards a New Millennium: Structural Perspectives on the Causes

of War. The Global Agenda, 5th ed. New York: McGraw-Hill. – Mathews, J. T. (1997). Power Shift: The Rise of Global Civil Society. Foreign Affairs,

76, 50–66, January/February. http://dx.doi.org/10.2307/20047909 – Sholte, J. A. (2000). Globalization. A Critical Introduction. Basingstoke/New York:

Palgrave. – Tutner, A. (2001). Just Capital. The Liberal Economy. London: Macmillan. – Veber, M. (1976). Privreda i društvo. Beograd: Prosveta. – Vukadinović, R. (1998). Međunarodni politički odnosi. Zagreb: Barbat. – Waltz, K. (1979). Theory of International Politics. Reding: Addison-Wesley Publis-

hing Company. – Wolfers, A. (1962). Discord and Collaboration. Baltimore: Johns Hopkins University

Press.


65

MLADI I NASILJE

67

ULOGA SOCIJALNIH FAKTORA U FORMIRANJU NASILNIČKOG PONAŠANJA KOD DJECE

Pregledni rad

DOI:10.5570/dfnd.1334.05.se UDK 343.988: 316.624-053.2

mr Žana Vrućinić1

Visoka škola unutrašnjih poslovaBanja Luka

Apstrakt:

U osnovi, nasilništvo je psihološka strategija koja se koristi kako bi se pokazala moć i kontrola nad drugom djecom. S obzirom na posljedice koje nasilničko ponašanje izaziva kod žrtve, (odbijanje odlaska u školu, smanjeno samopoštovanje, depresivnost, usamljenost, strah od nemogućnosti održavanja bliskih veza u budućnosti, razmišljanje o suicidu) ono predstavljaja ozbiljnu opasnost kako za drugu djecu tako i za društvenu za-jednicu u cjelini i zahtijeva posebnu pažnju sa naučnog stanovišta.

Kada razmatramo moguće socijalne faktore rizika za agresivno (nasilničko) ponašanje kod djece, vrlo važno je spomenuti uticaj porodičnog konteksta i ulogu vaspitanja, pripadnost grupama vršnjaka sa problematičnim ponašanjem, ulogu nastavnika i uticaj masovnih medija.

Ključne riječi: porodica, vršnjaci, nastavnici, televizija, nasilničko ponašanje.

UVOD

Ozbiljan društveni interes za fenomen nasilja među vršnjacima ili viktimizaciju počeo je u Švedskoj kasnih šezdesetih i ranih sedamdesetih godina prošlog vijeka pod oznakom «mobing» (eng. mobbing, mobbning) (Olweus, 2010, prema Vrućinić 2013). Švedsku javnost je sa ovim terminom upoznao švedski ljekar Piter-Pol Hajnman (Peter-Paul Heinemann) i to u kontekstu rasne diskriminacije (Heinemann, 1969, prema Olwe-us, 2010, prema Vrućinić 2013). On je termin «mobing» posudio iz švedske verzije knjige

1 Korespondent: mr Vrućinić, Žana, diplomirani psiholog, saradnik za predmet policijska psihologija i pravna medicina na Visokoj školi unutrašnjih poslova u Banjoj Luci. E-mail: [email protected].

68

o agresiji koju je napisao poznati austrijski zoolog, etnolog i ornitolog Konrad Lorenc (Konrad Lorenc). U etnologiji, riječ mobing je korištena da se opiše kolektivni napad grupe životinja na životinju druge vrste, koja je obično veća i koja je prirodni neprijatelj grupe. U ovom slučaju, to je bio napad gusaka na lisicu. U Lorencovoj knjizi iz 1968. godine mobing je takođe korišten da se opiše fenomen «napada» grupe na osobu koja se ponašanjem izdvaja iz uobičajenih normi ponašanja. Termin «mob» se već dugo vremena koristi u socijalnoj psihologiji u zemljama engleskog govornog područja kako bi se opisala relativno velika grupa individua ili masa ljudi koja se udružuje zarad neke zajedničke aktivnosti ili cilja. Ovo udruživanje je po pravilu bilo jednokratno i slabo organizovano. Članovi moba su obično bili pod uticajem jakih emocija, a njihovo ponašanje i reakcije su bile strogo iracionalne (Lorenc, 1963, 1968; Lindzey, 1954, prema Olweus, 2010, prema Vrućinić 2013).

Den Olveus, švedski psiholog (Dan Olweus), koji je još ranih sedamdesetih go-dina prošlog vijeka u Švedskoj započeo prvo sistematsko istraživanje nasilja među vrš-njacima izražavao je sumnju u adekvatnost termina «mobing» koji se u socijalnoj psiho-logiji koristio kako bi se opisala vrsta uznemiravanja i maltretiranja među vršnjacima u školskom okruženju. Naime, kako kaže ovaj autor, školski mobing (nasilništvo) je stvar kolektivne agresije relativno homogene grupe prema pojedincu, i u ovoj situaciji «svi protiv jednog» pojedinac je sistematski i tokom dužeg perioda izložen agresiji bilo od strane drugog učenika, grupe ili cijelog razreda (Olweus, 1973, 1978, prema Olweus, 2010, prema Vrućinić 2013). Na našim prostorima za pojam nasilje među vršnjacima sve češće je u upotrebi anglosaksonski termin bullying (zlostavljati).

Dakle, nasilništvo je svjesna, željena i namjerna neprijateljska aktivnost čija je svrha povrijediti, izazvati strah kroz prijetnje ili daljnju agresiju i stvoriti zastrašenost. Iako nasilje može izgledati kao haotičan proces, ono uvijek u sebi sadrži četiri osnovna elementa (Coloroso, 2004, prema Prpić, 2006, prema Vrućinić 2013). S obzirom na to da je nasilnik uglavnom stariji, jači, popularniji, bogatiji govorimo o nesrazmjeru moći, a takođe i sam broj djece koja združeno zlostavljaju može prouzrokovati ovaj nesrazmjer moći. Osim toga nasilje podrazumijeva i namjeru povređivanja, tj. nanošenje emocional-ne ili fi zičke boli drugoj osobi. Dalje, prijetnja daljnjom agresijom i prestravljenost koja se javlja kao rezultat ponovljenog nasilja takođe naglašava sistematičnost ove društveno negativne pojave.

Postoje brojni razlozi zbog kojih se javlja nasilničko ponašanje, kao društveno negativna pojava. U prvom redu, to je porodični kontekst, zatim grupe vršnjaka, školski život, zajednica i kultura (uključujući medije), demografski procesi vezani za migracije, urbanizaciju i modernizaciju, ali i tranzicija i sa njom povezano socijalno raslojavanje, ekonomski status i slično.

Neka djeca koriste svoje sposobnosti i «talente» za zlostavljanje druge djece pod uticajem različitih faktora. Put antisocijalnog ponašanja i formiranja potkulture nasilja počinje u najranijem djetinjstvu, u porodicama sa nasilničkim odnosima među članovima porodice i lošom porodičnom klimom. Djeca koja odrastaju u takvom okruženju posjedu-ju veliki potencijal da i sami postanu nasilnici. Takođe, u porodici, u najranijem djetinj-stvu, i kasnije, u grupi vršnjaka, se razvija i empatija, kao najbitnija odlika prosocijalnog ponašanja, osjećanje krivice i odgovornosti za nešto što je urađeno protiv drugih. Samo-poštovanje je ključno za razvoj empatije. Nisko samopoštovanje i loša slika o sebi su korijeni brojnih konfl ikata. Još u najranijem uzrastu, kada dijete ne prihvata sebe teško

69

mu je uvažiti mišljenje i potrebe drugog djeteta što je osnova čestih ruganja ili odbaciva-nja, ili agresivnog ponašanja. Takvo dijete može tražiti prihvatanje u grupi kroz konfron-tiranje što mu ponekad onemogućava zalaganje za nenasilno rješavanja konfl ikta.

Takođe, kada je riječ o školskom životu, jasno je da u prvi plan stavljamo školski kontekst, koji, pored djece (učenika) čine i nastavnici. S obzirom na to da oni (nastavni-ci), kao dominantne fi gure, predstavljaju model ponašanja, jasno je da je njihov uticaj na stepen nasilja u razredu direktan. Dalje, evidentno je da je danas svakodnevno praćenje sadržaja masmedija (naročito televizije i interneta) rutina u porodicama širom svijeta, pa su tako informacije koje nude ovi mediji dostupne svakom djetetu.

S obzirom na to da je tema ovog rada formiranje nasilničkog ponašanja kod djece, jasno je zašto smo upravo ove faktore (porodicu, vršnjake, nastavnike, televiziju) izdvojili kao važnije. Ovi faktori ne otkrivaju cjelokupnu sliku u razvoju nasilničkog ponašanja kod djece, ali u velikoj mjeri dopuštaju ili podstiču takvo ponašanje. Nasilnici se ne rađaju kao nasilnici. Jedina stvar koju sa sigurnošću znamo jeste da nasilnici/ce uče kako to postati.

ULOGA PORODICE U FORMIRANJU NASILNIČKOG PONAŠANJA KOD DJECE

Na razvoj čovjekove ličnosti, na razvoj njegovih stavova, interesa, načina mi-šljenja utiču ljudi oko njega, a najveći značaj pri tome ima porodica, tj. majka i otac kao dominantne fi gure. Naime, roditelji su ti koji su u prilici da kontinuirano opažaju sve re-akcije svoje djece u raznim situacijama. Vaspitanje djeteta počinje vaspitanjem njegovih roditelja, jer roditelji uče dijete ono što su sami naučili, odnosno nagrađuju ponašanje koje je što sličnije njihovom – jer svoje ponašanje procjenjuju ispravnim. Naime, jasan sistem nagrada i kazni doprinosi internalizaciji roditeljskih zabrana, što dalje vodi razvi-janju savjesti koja ima funkciju da podstiče ili inhibira neprihvatljivo ponašanje djeteta. Nedosljednost roditelja tokom vaspitnog procesa ili poremećaji ličnosti roditelja doprino-se neadekvatnom razvoju samokontrole, koji se manifestuje kroz «acting out» ponašanje kao što su: agresija, izliv bijesa, laganje, bježanje iz škole i od kuće, neposlušnost, zastra-šivanje.

U zavisnosti od zrelosti i sposobnosti roditelja da se bave vaspitanjem, kao i kulturnog i obrazovnog nivoa porodice, a u skladu sa vaspitnim stavovima roditelja, po-rodica, s jedne strane, može biti optimalna i podsticajna sredina za razvoj djeteta ili, s druge strane, sputavajuća i ograničavajuća. Ovo predstavlja dva ekstremna kontinuuma u okviru koga se nalaze varijacije vaspitnih stavova i njihovog uticaja na razvoj djeteta uopšte, a u skladu s tim i na pojavu agresivnog ponašanja i nasilja kod djece (Nedimović, 2010).

Kada govorimo o faktorima rizika specifi čnih za pojavu nasilja kod djece, brojna istraživanja bavila su se uticajem vaspitanja i uslova odrastanja. Olveus je (Olweus, 1998, prema Nedimović, 2011), na osnovu rezultata svojih istraživanja, došao do podataka da roditeljsko vaspitanje i uslovi u kojima dijete raste utiču na pojavu nasilništva kod djece, kroz četiri faktora.

Prvi faktor se odnosi na roditeljsku toplinu. Djeca roditelja koja su nisko na di-menziji topline roditeljskog stava, roditelja koji su emotivno neosjetljivi na djetetove

70

potrebe i koji pružaju malo emotivne podrške, pažnje i zanimanja za dijete češće su nepo-slušna, agresivna i pokazuju probleme u ponašanju. Kako Olveus navodi, nedostatak to-pline i pažnje, posebno u najmlađem uzrastu, povećava opasnost od kasnije nasilnosti dječaka i njihovog neprijateljstva prema drugima. Izuzetno je važan bazičan emocionalni odnos roditelja.

Druga dimenzija roditeljskog stila je roditeljski nadzor, dakle stepen u kome je dijete nadzirano, disciplinovano i usmjeravano. Naime, po Olveusu, ako manifestovana agresivna ponašanja nisu sankcionisana, dijete u svom repertoaru ponašanja učvršćuje agresivne reakcije i to kroz neusvajanje mehanizama inhibicije agresivnosti. Ako su rodi-telji uopšteno popustljivi i tolerantni, ako ne postavljaju stroge granice u odnosu na nasil-ničko ponašanje, nivo djetetove agresivnosti će se povećati.

Treći važan faktor koji povećava nivo djetetovog nasilja je fi zičko kažnjavanje i nasilni emocionalni izlivi od strane roditelja. Rezultati istraživanja (Baldry, 2003, prema Nedimović, 2011) pokazuju da su djeca koja se nasilno ponašaju prema vršnjacima u školi, kao i oni koji su žrtve, odrasla u porodicama u kojima roditelji imaju tendenciju da budu nasilni jedni prema drugima ili prema djeci. U ovakvim porodicama, nasilno pona-šanje djece i adolescenata se objašnjava kao naučeno ponašanje. U kohezivnim porodica-ma, manja je vjerovatnoća za razvoj antisocijalnog ponašanja kod djece. Osim zlostavlja-nja djeteta, prisustvovanje nasilju u porodici je faktor rizika za ispoljavanje agresivnog ponašanja, a u skladu sa time i nasilja među vršnjacima kod djece.

Četvrti faktor rizika za ispoljavanje nasilja kod dece, a koji se odnosi na vaspi-tanje, po Olveusu je temperament djeteta. Naime, istraživači (Vasta, Haith & Miller, 1998, prema Nedimović, 2011) navode da «teže vaspitljiva» djeca imaju više problema u ponašanju. Dobijeni rezultati govore o tome da se ne radi o direktnoj povezanosti tempe-ramenta i antisocijalnog ponašanja, već o povezanosti, gdje je medijatorska varijabla od-nos roditelja prema djetetu. U interakciji sa nedovoljno osjetljivim, nedovoljno strplji-vim, nedovoljno istrajnim i nedovoljno stabilnim roditeljima, postoji povećan rizik da ova «teže vaspitljiva» djeca razviju nesigurnu privrženost i da roditelji reaguju agresivno na ponašanje djeteta. Društveno-ekonomski uslovi u porodici (obrazovni nivo roditelja, visina prihoda i standardi stanovanja), na osnovu rezultata istraživanja, nisu povezani sa nivoom vršnjačkog nasilja (Loeber & Stouthamer-Loeber, 1986; Olweus, 1980, sve pre-ma Nedimović, 2011).

Teorija afektivnog vezivanja Džona Bolbija (John Bowlby) odrastanje stavlja u prirodni kontekst, kontekst odnosa sa osobom koja njeguje dijete i koja predstavlja prvi značajan objekat, a što je najčešće majka. Ona nudi model emocionalnog razvoja ličnosti, posmatrajući formiranje i razvoj ljudske emocionalnosti od perioda novorođenčeta, kroz doba adolescencije, do perioda zrelosti. Bolbi uvodi ideju da se novorođenče rađa sa iz-vjesnim socijalnim sposobnostima, koje su u funkciji ostvarivanja kontakta sa majkom ili osobom koja se brine o novorođenčetu. Osmijeh, koji je u funkciji inicijatve u obezbjeđi-vanju kontakta sa majkom, pojavljuje se već u četvrtoj nedjelji života; plač se pojavljuje još od samog rođenja. Odrasla osoba reaguje na ove signale djeteta, te se opseg međusob-no izmijenjenih poruka postepeno usložnjava.

Meri Ejnsvort (Ainsworth, 1979, prema Stefanović-Stanojević, 2006) sačinjava prvu klasifi kaciju razlika u interakcijijama dijete – majka, gdje je osnovna razlika u kva-litetu sigurnosti djeteta u dostupnost i osjetljivost majke, u odnosu na djetetove signale kojima izražava potrebe. U zavisnosti od kvaliteta doživljene interakcije sa majkom, kroz

71

svakodnevnu, ponavljajuću emocionalnu razmjenu, formira se neki od sljedećih stilova ranih afektivnih veza;

1. Sigurna afektivna vezanost

Siguran stil ranih afektivnih veza se formira u situacijama kada dijete na osnovu adekvatnog, pravovremenog i dosljednog reagovanja, formira, «unutrašnji radni model» majke kao pouzdane, stvarajući tako istovremeno i predstavu o sebi kao biću koje zavre-đuje pažnju, naklonost, ljubav, dok je predstava o spoljašnjem svijetu optimistična i ve-dra. Bolbi i Ejnsvortova su unutrašnje radne modele defi nisali kao kognitivno afektivne strukture koje dijete formira na osnovu svakodnevnih, ponovljenih iskustava sa osobom koja se njime bavi. To su zapravo unutrašnje predstave o sebi i osobi za koju se dijete vezuje. Ovi operativni modeli sebe i značajnih drugih, zasnovani na istoriji zajedničkih odnosa, počinju da se izgrađuju već u prvim mjesecima života.

Istraživanja tzv. sigurne afektivne baze su brojna; nalazi skoro jednoznačno upu-ćuju na činjenicu da siguran stil u ranom afektivnom vezivanju predstavlja zaštitni faktor za brojne nepovoljne egzogene uticaje, te da vodi dobroj samo-predstavi (Williams & Kennedy, 2012).

2. Nesigurno – izbjegavajuća afektivna vezanost

U situacijama u kojima majka ne reaguje na djetetove potrebe, emocionalno je hladna ili je samo fi zički prisutna, sa oskudnim emocionalnim ulaganjem, razvija se nesi-gurno - izbjegavajući stil afektivnih veza i dijete formira «radni model» sebe kao bića koje je dovoljno vrijedno ljubavi i pažnje, dok svijet doživljava kao neprijateljsko okruženje. Ovo dijete razvija razne strategije zaštite od povređivanja u pravcu socijalne distance for-mirajući samo-dovoljan svijet u kome ne može razviti socijalne vještine. Studije koje su se bavile praćenjem socijalnog razvoja ovakve djece uglavnom potvrđuju stabilnost ovakvog stanja, a kao posljedica se javlja smanjena sposobnost socijalnog prilagođavanja.

3. Nesigurno – preokupirana (ambivalentna) afektivna vezanost

Ukoliko majka na djetetove signale reaguje nedosljednim ponašanjem, dijete razvija «radni model» koji se prije zasniva na težnji da se zadrži majčino prisistvo, nego na reprezentaciji sebe i značajnih drugih osoba. Ova djeca svu pažnju i energiju usmjera-vaju na zadržavanje fi zičke blizine majke, a vremenom slabi i djetetovo interesovanje za okolinu. Tokom života grade se simbiotski odnosi i sa drugim značajnim osobama, koji su bez inicijative, spontanosti, autonomije, u kojima nema mjesta za druge ljude.

4. Nesigurno – bojažljiva (dezorganizovana) afektivna vezanost

Ovakav oblik afektivne vezanosti zapažen je kod djece koja su odrasla u okruže-nju koje je neosjetljivo, bijesno, koje ne pruža osnov za stvaranje sigurne baze, čime se

72

dalje stvara konstantan osjećaj osjetljivosti. Ovu vrstu vezanosti karakteriše ambivalentan odnos prema vezivanju, gdje se ispoljavaju teškoće u kontrolisanju bijesa, teškoće u rea-lizovanju bliskosti (iako teže za tim) i pogrešno interpretiranje emocionalno obojenih si-gnala i poruka.

U vezi sa povezanošću stilova povezanosti i nasilničkog ponašanja, nalazi rani-jih studija su potvrdili da osobe nesigurno-izbjegavajućeg stila imaju više šanse da poka-žu antisocijalne crte (npr. manjak brige za osjećanja drugih) (Fite, Greening & Stoppelbi-en, 2008), dok su oni sa sigurnim obrascima ponašanja pokazali optimističniji atribucioni stil, bolje vještine rješavanja međuljudskih sukoba i niži nivo agresije (Constantino et al., 2006; Cummings-Robeau, Lopez, & Rice, 2009; Leenaars et al., 2008).

Ono što je ključno za razumijevanje ponašanja u djetinjstvu, adolescenciji i odraslom dobu jeste ideja da su reprezentacije selfa, (sebe), fi gura vezanosti i odnosa vezanosti «odgovorni» za način na koji dijete, kasnije adolescent funkcioniše u vršnjač-kim i partnerskim odnosima, a kasnije kao odrasla osoba i kao roditelj.

ULOGA VRŠNJAKA U FORMIRANJU NASILNIČKOG PONAŠANJA KOD DJECE

Nasilje među vršnjacima je grupni fenomen koji se odigrava unutar socijalne institucije i među članovima grupe, te je zbog toga potrebno da se ono smjesti u školski kontekst. Dakle, pored porodice, značajan faktor u socijalizaciji djeteta predstavljaju vrš-njaci.

Razlike među učenicima objašnjenje su «normama ponašanja» u razredu. U so-cijalnoj psihologiji norma se obično defi niše kao «pravilo, vrijednost ili standard koji di-jele pripadnici jedne društvene grupe koja propisuje odgovarajuće, očekivane ili poželjne stavove i ponašanja po pitanjima relevantnim za grupu» (Turner, 1991, str. 3). Pretpostav-lja se da je nasilničko ponašanje motivisano potragom za visokim statusom i dominan-tnim položajem u vršnjačkoj grupi (Pellegrini, 2002; Salmivalli & Peets, 2008). Da bi u tome uspjeli, oni biraju svoje žrtve, kao i vrijeme i mjesto za svoje napade, kako bi na najbolji način ostvarili svoj cilj. Nasilnici biraju žrtve koje su pokorne (Schwartz et al., 1998), nesigurne, (Salmivalli & Isaacs, 2005), fi zički slabe (Hodges & Perry, 1999) i ni-skog statusa u grupi (Hodges & Perry, 1999, sve prema Salmivalli, 2010).

Grupa (tj. učionica) u kojoj se vršnjačko nasilje odvija razlikuje se od mnogih društvenih grupa u važnom pogledu: članstvo je prinudno, što znači da žrtve ne mogu lako izbjeći svoju situaciju. Takođe, i ostali članovi grupe ne mogu tek tako otići. Iako učenici ne mogu birati s kim će ići u razred, proces socijalne selekcije odvija se u učioni-ci, rezultirajući pojavom klika i parova koji se sastoje od sličnih drugih (Kandel, 1978).

Postoje različiti mehanizmi na osnovu kojih grupa vršnjaka utiče na razvoj po-remećenog ponašanja i doprinisi njegovom razvoju. Kada govorimo o uticaju vršnjaka, mogu se izdvojiti odbacivanje, izolacija i druženje sa vršnjacima antisocijalnog ponaša-nja. Agresivna djeca pokazuju u kontaktu sa vršnjacima više neprimjerenih oblika pona-šanja kao što su prijetnje, grdnje, povređivanje druge djece i češće isključivanje vršnjaka iz igre (Dodge, 1993). U poređenju sa drugom djecom agresivna djeca rjeđe učestvuju u grupnim aktivnostima sa svojim vršnjacima. Njihovo agresivno ponašanje dovodi do ri-zika da budu odbačeni. Kada dođe do odbacivanja od strane vršnjaka, slijedi izolacija

73

agresivnog djeteta i to ima značajan uticaj na održavanje agresivnog ponašanja (Olsen, 1992). Rezultati istraživanja (Parker & Asher, 1987) ukazuju da agresivnost dovodi do nedovoljne prihvaćenosti među vršnjacima što kao posljedicu ima dalji razvoj problema-tičnog ponašanja i podsticanje djece da se i dalje druže sa onim vršnjacima koji takođe manifestuju problematično ponašanje. Djeca koja su zbog svoje agresivnosti izolovana od strane vršnjaka imaju veći rizik da potpadnu pod uticaj djece sa problematičnim pona-šanjem (Elliot et al., 1985, sve prema Nedimović, 2010).

Dakle, vršnjaci reaguju neprijateljstvom u prisustvu agresivnog djeteta, a agre-sivno dijete može biti prihvaćeno u vršnjačkoj grupi koja toleriše agresivnost. Rezultati istraživanja (Dishion, 1991, prema Wenar, 2005) pokazuju da je odbacivanje od vršnjaka u kombinaciji sa školskim neuspjehom, u desetoj godini života, prediktivno za uključiva-nje djeteta u grupe antisocijalnih vršnjaka, na uzrastu od dvanaest godina.

ULOGA NASTAVNIKA U FORMIRANJU NASILNIČKOG PONAŠANJA KOD DJECE

U literaturi se, kada je riječ o nastavnicima u vezi sa pojavom vršnjačkog nasilja, uglavnom govori o njihovoj preventivnoj ulozi. Nastavnik ima direktan uticaj na stepen nasilja u razredu. Prije svega, on predstavlja model ponašanja. Naime, prema teoriji soci-jalnog učenja ljudi uče kako da se ponašaju učeći jedni od drugih tj. u društvenom kon-tekstu, i uključuje pojmove posmatranje, imitacija i modeliranje. Neadekvatno ponašanje nastavnika (ismijavanje, prijetnje, fi zičko nasilje), koje učenicima može služiti kao mo-del, s jedne strane, i atmosfera podrške, razumijevanja, obostranog uvažavanja ličnosti između učenika i nastavnika i «nulta» tolerancija na nasilje doprinijeće da u školi ima više, odnosno manje nasilja. Svojim (ne)uzdržavanjem od nasilja i (ne)reagovanjem na nasilje on pokazuje kakva norma u pogledu ispoljavanja nasilja postoji i koliko je ta nor-ma važna. Takođe, kruti i nefl eksibilni učitelji i nastavnici mogu negativno uticati na po-javu, tok i oblike agresivnog ponašanja učenika. Loslet (Loslett 1977, prema Nedimović, 2010) je u svojim istraživanjima došao do rezultata da se antisocijalni oblici ponašanja u jednom razredu, kao što su npr. laganje, krađe i ispadi bijesa, povećavaju u onoj mjeri koliko su učenici izloženi mobingu od strane nastavnika. Olveus smatra da se efi kasno reagovanje nastavnika sastoji u stalnom nadzoru učenika, i preduzimanju brze i direktne akcije, bez ignorisanja sumnjivih situacija (Olweus, 1993).

Teorija socijalnog učenja Alberta Bandure se intenzivno primjenjuje da bi se razumjela agresija (Bandura, 1973) i psihološki poremećaji, posebno u kontekstu modifi -kacije ponašanja (Bandura, 1969). Dva najvažnija faktora koja doprinose efi kasnosti mo-dela, prema teoriji socijalnog učenja su značaj i ugled modela kao i sličnost sa modelom. Jasno je da nastavnik, s obzirom na ulogu koju ima, predstavlja značajnu fi guru i uživa određen ugled, pa tako lako može učenicima poslužiti kao model ponašanja. Osim toga, kada je riječ o sličnosti sa modelom, primjećeno je da dječaci više oponašaju nastavnike, a djevojčice nastavnice, bez obzira na njihove druge osobine i kvalitete.

Koliku ulogu učitelj odnosno nastavnik ima u životu svakog djeteta možda naj-bolje opisuje citat američkog dječijeg psihologa i psihoterapeuta, Hajma Ginota (Haim Ginott), koji je radio i kao učitelj: «Došao sam do zastrašujućeg zaključka da sam ja od-lučujući element u učionici. Moj lični pristup stvara klimu. Moje dnevno raspoloženje

74

stvara vrijeme. Kao učitelj, ja posjedujem ogromnu snagu da učinim dječiji život jadnim ili radosnim. Mogu biti alat za torturu ili instrument inspiracije. Mogu poniziti ili oraspo-ložiti, povrijediti ili izliječiti. U svim situacijama, moj odgovor odlučuje da li će kriza eskalirati ili ne i dijete humanizovati ili ne» (Ginott, 1972, str. 15).

ULOGA TELEVIZIJE U FORMIRANJU NASILNIČKOG PONAŠANJA KOD DJECE

Svijet u kojem živimo teško je zamisliti bez masovnih medija. Oni su se, preko štampe, radija, televizije i interneta, implementirali u sve segmente društva. Televizija je danas, uz Internet, jedan od najuticajnijih masovnih medija. Kada govorimo o televiziji kao mediju, tada svakako u prvom redu podrazumijevamo da je ona oruđe komunikacije koje prenosi ili posreduje poruke (Inglis, 1990).

Prema teoriji socijalnog učenja, za čiji razvoj je, kao što je već rečeno, najza-služniji Albert Bandura, posmatranje nasilnih sadržaja u medijima osobu može podsta-knuti «na imitaciju, oslabljujući pritom prethodno zauzete društvene stavove zabrane ta-kvih ponašanja» (Valković, 2010, str. 81). Bandura je uspio dokazati da se agresivno po-našanje može naučiti kroz posmatranje tuđeg agresivnog ponašanja, pri čemu je ustano-vio da model ne mora biti «živa» osoba, nego to može biti i lik iz fi lma. Djeca svih uzrasta su podložna uticaju medija sa nasilnim sadržajem, ali su ipak ranjivija ona mlađa (uzrasta ispod osam godina) (Bushman & Huesmann, 2001). Naime, mlađu djecu je lakše impresionirati, ona teže razlikuju fantaziju i realnost, kao i motive za nasilno ponašanje, takođe ona uče putem posmatranja i imitacije. Takođe je više vjerovatno da će tolerisati agresivno ponašanje u stvarnom svijetu ako su prvo izložena televizijskim emisijama ili fi lmovima nasilnog sadržaja (Molitor & Hirsch, 1994).

Za objašnjenje uticaja masmedija na pojavu agresivnog ponašanja, u literaturi su predložena tri mehanizma: gledanje emisija nasilničkog sadržaja može, zbog sadržaja koji izaziva uzbuđenje, da otkoči agresivne tendencije koje su u određenoj mjeri prisutne kod svake osobe (Bandura, prema Essau & Conradt, 2004); redovno gledanje takvih tele-vizijskih emisija može da desenzibiliše ljude u vezi sa nasiljem (Donnerstein, prema Es-sau & Conradt, 2004), tako da se agresivno ponašanje počinje smatrati prihvatljivim i normalnim; redovno gledanje nasilnog televizijskog programa može modelovati i potkri-jepiti kognitivne šeme i stavove o nasilju (Berkowitz, prema Essau & Conradt, 2004). Naime, neki istraživači smatraju da je povezanost između gledanja nasilja prikazanog u medijima i pojave agresivnog ponašanja kod djece psihološke prirode zbog toga što djeca razvijaju kognitivni skript koji imitacijom akcija «heroja iz medija» utiče na njihovo po-našanje. Gledajući nasilje djeca internalizuju skript (način ponašanja) koji koristi nasilje kao prikladan metod rješavanja problema. Istraživanja koja su preduzeta u Australiji, Fin-skoj, Poljskoj, Izraelu, Norveškoj i SAD ukazuju na to da djeca koja mnogo gledaju nasi-lje na televiziji smatraju da je to odraz stvarnosti i lako se identifi kuju sa prikazanim liko-vima (prema Ortega, Mora-Merchán & Jäger, 2007). Osim toga, ona pod uticajem medija mogu vidjeti svijet kao nasilan i zao, pa tako bojeći se da ne budu žrtve nasilja i sami manifestuju takvo ponašanje, smatrajući ga prihvatljivim.

Pritom, važnu ulogu ima i stepen identifi kacije s nasilnim likovima. Naime, «ako je osoba koja čini nasilje prikazana na privlačan (atraktivan) način, lakše se s ta-

75

kvom osobom uspostavlja identifi kacija, a to pojačava uticaj nasilja i može značajno dje-lovati i podsticati na nasilno djelovanje» (Valković, 2010, str. 84). Brojni eksperimenti (Bandura, 1965; Bandura, Ross & Ross, 1961; 1963, 1963; Liebert & Baron, 1973; Rose-krans & Hartup, 1967; Walters & Parke, 1964, prema Potter, 1999) su takođe pokazali da će osoba češće oponašati nečije agresivno ponašanje ako je ta osoba za takvo ponašanje bila nagrađena. S druge strane, posmatranje osobe koja je kažnjena za nasilno ponašanje dovodi do zastrašivanja i smanjuje agresivno ponašanje kod gledaoca. Neće svaki adoles-cent reagovati nasilno u odgovoru na izloženost nasilnim sadržajima iz medija, ali će oni promijeniti njegovu percepciju i interpretaciju svakodnevnih događaja, pa će se tako dvo-smislene situacije češće tumačiti kao agresivne (Kuntsche et al., 2006).

Veliki broj studija ukazuje na to da izlaganje nasilju u medijima povećava fi zič-ko i verbalno agresivno ponašanje kod djece i to kratkoročno (unutar nekoliko sati do nekoliko dana od izlaganja). Neke studije pokazuju da nasilje prikazano na televiziji utiče na 25% djece. Istraživači, na osnovu rezultata 300 studija koje su rađene na velikom bro-ju djece, takođe ukazuju na to da uticaj mas medija na manifestaciju nasilničkog ponaša-nja nije direktan, već je moguće da je takvo ponašanje samo pojačano kod one djece koja već imaju slične tendencije (prema Ortega, Mora-Merchán & Jäger, 2007).

U mnogim zemljama nasilje među vršnjacima je prikazano u medijima, u cilju veće gledanosti, samo kada se desi nešto senzacionalno, tako da «mali» slučajevi koji nemaju dramatičan ishod ne privlače pažnju javnosti. Prema jednom istraživanju koje se bavilo povezanošću mas medija i nasilja (The US National Commission on the Causes and Prevention of Violance, 1969, prema Ortega, Mora-Merchán & Jäger, 2007) nasilje u medijima je prezentovano kao efi kasan način rješavanja konfl ikata, za razliku od alterna-tivnih metoda kao što su debate, pregovaranje i kompromis. Značajan nalaz iz ove studije takođe pokazuje da postoji jaka veza između nasilničkih normi ponašanja i mjere u kojoj je takvo iskustvo doživljeno direktno. Tako, osobe koje su doživjele slično iskustvo ne odobravaju nasilničko ponašanje. Problem je u tome što tehnike mirnog rješavanja pro-blema i njihovi uspješni ishodi nisu promovisani u medijima, pa tako postaju «nevidljivi» i mala je vjerovatnoća da mogu biti razmatrani i uzeti u obzir kao moguće opcije rješava-nja konfl ikta.

U jednom istraživanju (Kaiser Family Foundation, 2003, prema Ortega, Mora-Merchán & Jäger, 2007) skoro polovina (47%) roditelja je izjavila da njihova djeca uzra-sta 4–6 godina imitiraju agresivno ponašanje koje su vidjeli na televiziji. Međutim, zani-mljivo je spomenuti da čak 87% djece radije oponaša pozitivno ponašanje. Ovaj nalaz je značajan jer otkriva da se mogu naučiti, kako nasilni oblici ponašanja, tako i nenasilni načini interakcije sa svijetom. Na kraju, vrlo značajno je spomenuti da roditelji imaju krucijalnu ulogu u selekciji sadržaja iz medija koje njihova djeca gledaju.

UMJESTO ZAKLJUČKA

Uzroci nasilja među djecom i mladima su slojeviti i mnogi. Iskustvo rata na na-šim prostorima čije se posljedice, kroz slabljenje pozitivne vaspitne uloge porodice usljed svakodnevne preplavljenosti egzistencijalnim brigama i otuđenosti roditelja od roditelj-ske uloge, osjećaju i do današnjih dana. Naime, urušavanje pozitivnog autoriteta roditelja, pa tako i učitelja i nastavnika i te kako je uticalo na porast nasilja u društvu, posebno

76

među mladima. Sve to utiče i na oblikovanje društvene svijesti da je nasilje neminovni sastavni dio društvene stvarnosti, što izaziva pesimizam, onemogućava pravovremeno odgovarajuće djelovanje u slučaju pojave nasilja među vršnjacima, te opasno povećava prag tolerancije prema nasilju.

Društveno prilagođavanje u životu pojedinca zavisi od socijalnog okruženja u kojem dijete odrasta. Za djecu škola čini značajan dio socijalnog okruženja. Iskustva djeteta u školi stoga u velikoj mjeri određuju stepen njegovog kasnijeg prilagođavanja u životu i radu. Zbog toga je važna uloga posebnih institucija i ministarstava u osmišljava-nju programa koji bi optimalizovali kontinuirani psihički, moralni, intelektualni i druš-tveni razvoj djeteta/učenika u skladu s njegovim sposobnostima i sklonostima.

Ako bismo konkretizovali pozitivne preporuke kada je u pitanju prevencija ovo-ga problema, morali bismo istaći različite oblike pomoći u učenju djeci sa problemima u ponašanju, kao i grupno, individualno i vršnjačko savjetovanje u cilju suzbijanja agresije. Takođe, bilo bi korisno, u prostorijama škole, obezbijediti profesionalno savjetovanje u vezi sa vještinama roditeljstva. Roditelji mogu puno toga učiniti da pomognu djetetu žrtvi nasilničkog ponašanja. Moraju uvjeriti dijete da ono nije krivo za zastrašivanje, s obzirom na to da samopouzdanje, nakon takvog iskustva, može biti narušeno. Osim toga, nastav-nici kao ključne fi gure u školskom okruženju bi mogli doprinijeti obukama u vezi sa upravljanjem agresijom, kao i pojačati interakciju sa učenicima van redovnog nastavnog procesa, kako bi se stekao odnos povjerenja. Osim toga, problemi agresivnog ponašanja i nasilništva, kao i razvoja pozitivne atmosfere u razredu trebali bi biti sadržaji razgovora na roditeljskim sastancima. Važno je da dijete ne misli da ono, iz nekog razloga, zaslužu-je da ga drugi maltretiraju, da ne mora osjećati sramotu. Ono mora da zna da su nasilnici ti koji imaju problem i da se slična iskustva ne dešavaju samo njemu.

LITERATURA:

– Bandura, A. (1969). Principles of Behavior Modifi cation. New York: Holt, Rinehart & Winston.

– Bandura, A. (1973). Aggression: A Social Learning Analysis. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

– Bushman, B.J. & Huesmann, L.R. (2001). Effects of televised violence on aggression. In D.G. Singer & J.L. Singer (Eds.), Handbook of children and media (Ch. 11, pp. 223–254). Thousand Oaks, CA:Sage.

– Constantino, J. N., Chackes, L. M., Wartner, U. G., Gross, M., Brophy, S. L., Vitale, J., & Heath, A. C. (2006). Mental representations of attachment in identical female twins with and without conduct problems. Child Psychiatry Human Development, 37, 65–72.

– http://dx.doi.org/10.1007/s10578-006-0020-y PMid:16804751 – Cummings-Robeau, T. L., Lopez, F. G., & Rice, K. G. (2009). Attachment-related

predictors of college students’ problems with interpersonal sensitivity and aggression. Journal of Social and Clinical Psychology 28, 364–391.

– http://dx.doi.org/10.1521/jscp.2009.28.3.364

77

– Essau, C.A. & Conradt, J. (2004). Prevalence and correlates of conduct disorder symptoms in children and adolescents. The 6. Biennial Conference of the European Association for Research on Adolescence.

– Fite, J. P., Greening, L., & Stoppelbein, L. (2008). Relation between parenting stress and psychopathic traits among children. Behavioral Sciences and the Law, 26, 239–248.

– http://dx.doi.org/10.1002/bsl.803 PMid:18344170 – Ginott, H. (1972). Teacher and Child: A book for parents and teacher. New York:

Macmillan. – Inglis, F. (1990). Teorija medija. Zagreb: Barbat AGM. – Kandel, D. (1978). Homophily, selection, and socialization in adolescent friendships.

American Journal of Sociology, 84, 427–436. http://dx.doi.org/10.1086/226792 – Kuntsche E., Pickett W., Overpeck M., Craig W., Boyce W. & Gaspar de Matos, M.

(2006). Television Viewing and Forms of Bullying among Adolescents from Eight Countries. Journal of Adolescent Health, 39, 908–915.

– http://dx.doi.org/10.1016/j.jadohealth.2006.06.007 PMid:17116523 – Leenaars L. S., Dane, A. V., & Marini, Z. A. (2008). Evolutionary perspective on in-

direct victimization in adolescence: The role of attractiveness, dating, and sexual be-havior. Aggressive Behavior, 34, 404–415.

– http://dx.doi.org/10.1002/ab.20252 PMid:18351598 – Molitor, F. & Hirsch, K.W. (1994). Children’s Toleration of Real-Life Aggression

After Exposure to Media Violence: A Replication of the Drabman and Thomas Studi-es. Child Study Journal, 24 (3), 191–208.

– Nedimović, T. (2010). Vršnjačko nasilje u školama: Pojavni oblici, učestalost i fakto-ri rizika. Neobjavljena doktorska disertacija. Novi Sad: Odsjek za psihologiju Filozof-skog fakulteta u Novom Sadu.

– Nedimović, T., Biro, M. (2011). Faktori rizika za pojavu vršnjačkog nasilja u osnov-nim školama. Primenjena psihologija, 3, str. 229–244.

– Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Oxford: Blackwell.

– Ortega, R., Mora-Merchán, J.A. & Jäger, T. (2007). Acting against school bullying and violence: The role of media, local authorities and the internet. Germany: Empiris-che Paedagogik e.V.

– Potter, W. James (1999). On media violence. Thousand Oaks, London, New Delhi: Sage Publications.

– Salmivalli, C. (2010). Bullying and the peer group: A review. Aggression and Violent Behavior 15, 112–120. http://dx.doi.org/10.1016/j.avb.2009.08.007

– Stefanović-Stanojević, T. (2006). Teorija afektivnog vezivanja (TAV) kao teorija emocionalnog razvoja ličnosti. U zborniku: Afektivno vezivanje, eksperimentalni i kli-nički pristup (str.157 – 176). Beograd: Centar za primenjenu psihologiju.

– Valković, J. (2010). Oblici i utjecaji televizijskog nasilja. Nova prisutnost, 8 (1), str. 67–86.

– Vrućinić, Ž. (2013). Nasilje među vršnjacima – pojam, karakteristike, etiologija, feno-menologija. U zborniku Vršnjačko nasilje (etiologija, fenomenologija, načini prevezi-laženja i komparativna iskustva) (str. 409–421). Banja Luka: Visoka škola unutrašnjih poslova.

78

– Wenar, C. (2005). Razvojna psihopatologija i psihijatrija. Zagreb: Naklada Slap. – Williams, K. & Kennedy, J. (2012). Bullying behaviors and attachment styles. North

American Journal of Psychology, Vol. 14 (2). http://www.highbeam.com. pristuplje-no, 25.1.2013.

Rad primljen: 25. 3. 2013.Rad odobren: 15.11. 2013.

79

LINGVISTIKA

81

OSNOVI KORPUSNE LINGVISTIKE

Pregledni rad

DOI:10.5570/dfnd.1334.06.se UDK 81`36:81`322.2

Tatjana Ponorac1

Evropski defendologija centarBanja Luka

Language is a process of free creation;its laws and principles are fi xed, but the manner in which the principles of generation are used is free and indefi nitely varied. Even the interpretation and use of wordsinvolves a process of free creation.2

(Noam Chomsky)

Apstrakt:

U radu se govori o pojmu korpusna lingvistika. Ukazuje se na osnovne funkcije, obilježja, primjenu i ključne pojmove koji karakteristišu ovu relativno mladu disciplinu. Ističe se da se korpusna lingvistika bazira na tekstovima koji se preuzimaju iz različitih životnih konteksta kako bi se proučila paralela između teorija o jeziku i njegovoj realiza-ciji u konkretnim situacijama.

Ključne riječi: jezik, korpusna lingvistika, korpus, tekst

1 Korespondent: Tatjana Ponorac, Evropski defendologija centar Banja Luka, e-mail: [email protected].

2 Jezik je proces slobodnog stvaralaštva; njegovi zakoni i principi su fi ksni, ali način na koji se koriste principi stvaranja je slobodan i beskrajno raznolik. Čak su i tumačenje i upotreba riječi rezultat slobodnog stvaralaštva.

82

1. UVOD

Od svog začeća pa sve do danas, jezik je prolazio i dalje prolazi kroz različite transformacije. Nastojanja lingvista, u tom pogledu, oduvijek su bila usmjerena da se zabilježe sve ili neke od tih promjena, te da se objasni geneza jezika. Trenutno u svijetu, prema nekim procjenama, otprilike postoji između 5000 i 6000 jezika,3 iako je taj broj u opadanju (Harley, 2008, str. 7). Posmatrajući i upoređujući ove jezike, lingvisti su primi-jetili da se u mnogim jezicima u upotrebi nalaze riječi koje su po svojoj etimologiji i or-tografi ji veoma slične. Drugim riječima, zagovara se ideja o postojanju jednog ili zajed-ničkog jezika, odnosno prajezika, od kojeg su nastali svi ostali jezici. Primjera radi, riječ mama u engleskom jeziku ima oblik mother, u njemačkom Mutter, moeder u holandskom, mère u francuskom, maht u ruskom i mata u sanskritu (ibid.). Sličnost između ovih mor-fema je više nego očigledna, a razlikuju se u samo nekoliko fonema. No bez obzira na ova očita preklapanja, usljed nedostatka dokumentovanih i autentičnih izvora, veći dio jezič-kih teorija po ovom pitanju svodi se na špekulisanje i puke pretpostavke.

Iako se možda ne možemo vratiti toliko daleko u prošlost, određeni testamenti društva postoje koji svjedodže o promjenama koje nastaju u jeziku. Oni pokazuju da jezik nije pojava koja stagnira, nego da se on manifestuje u jednoj kontinualnoj paradigmi evolucije i promjena. Primjera radi, čoserski i elizabetanski jezik u mnogome se razlikuje od današnjeg modernog engleskog jezika, pa bi čak i viktorijanski govornik danas zvučao pomalo čudno, ako ne i nejasno, modernom engleskom govorniku. Kovanice kao što su computer (kompjuter), television (televizija), Internet (Internet) zamijenile su arhaične riječi kao što su thou4 (ti) ili thee5 (tebi), koje se danas jedino susreću u analizi književnih tekstova i djela. Pojedine riječi javljaju se kao varijante svojih izvornih oblika, kao što je npr. u engl. jeziku morfema sweetheart (draga) koja predstavlja glasovnu alternaciju mor-feme sweetard. Neke pak riječi nastaju kao rezultat greške, kao što je slučaj s morfemom pea (grašak) koja je nastala od pease (grašak) pošto su ljudi mislili da je ovo pluralni oblik morfeme pea. Opet, neke riječi se preuzimaju iz drugih jezika, npr. u engleskom jeziku riječ café (kafana) preuzeta je iz francuskog jezika, potato (krompir) iz haićanskog jezika itd. Ova paradigma promjena u jeziku pokazuje da iako je sposobnost jezika uro-đena svakom članu društvene zajednice, jezik koji proizvodimo, poruku koju želimo pre-nijeti, značenje koje iskazujemo je gotovo potpuno društveno uslovljeno. Naime, jezik je društvena pojava i kao takav predstavlja rezultat zajedničkog djelovanja u kojem ljudi zajedno sarađuju kako bi postigli zajednički cilj. Shodno tome, promjene koje se javljaju u društvu uslovljavaju i promjene u jezičkoj kompetenciji.

Teorija lingvistike danas, može se slobodno reći, ne može da odgovori novim zahtjevima koji postavlja jezik, jer praksa pokazuje da promjene koje nastaju u društvu imaju posljedice na jezik kao društveni proizvod. Kao rezultat toga, u lingvistici se jav-ljaju nove lingvističke discipline koje, za razliku od tradicionalne lingvistike, pristupaju jeziku sa različitih aspekata. O čemu je ovdje zapravo riječ?

3 Po nekima, taj broj varira između 2700 i 10000.4 Prema engleskoj transkripciji: /ðа�/.5 Prema engleskoj transkripciji: /ðі:/.

83

2. POJAM KORPUSNA LINGVISTIKA

Dolaskom nove ere, tj. kompjuterskog doba, na sceni se javljaju kompjuterizo-vana sredstva koja sve više pronalaze svoju primjenu u svim sferama čovjekovog djelo-vanja, pa tako i jezičkoj produkciji. Kompjuter se, između ostalog, koristi za proučavanje i posmatranje jezičkih manifestacija, njegovih zakonitosti, idiosinkratičnosti, anomalija, asimetrija itd., što lingvistima omogućuje da prate eventualne promjene koje se javljaju u jeziku i da istoimene zabilježe. Ovakva analiza jezika neminovno je uslovila i pojavu nove lingvističke discipline koja danas ima svoj ustaljen naziv korpusna lingvistika. Iako se njeni začeci vezuju za početak druge polovine prošlog vijeka, korpusna lingvistika imala je marginalizovan status i ova relativno mlada grana lingvistike pravo priznanje dobija tek osamdesetih i devedesetih godina XX vijeka. S vremenom, kako se korpusna lingvistika sve više primjenjivala u lingvističkim istraživanjima tako je rastao i njen zna-čaj, što je uslovilo da ova disciplina danas preraste u jednu od vodećih lingvističkih me-todologija.

Korpus se defi niše prema svom obliku i primjeni. Lingvisti, u principu, upotre-bljavaju riječ korpus kako bi označili skupinu tekstova sazdanih od primjera koji se pri-rodno javljaju u jednom jeziku, a koji se mogu sastojati od nekoliko rečenica, pa do čita-vih pisanih tekstova ili audio zapisa prikupljenih u svrhu lingvističkih istraživanja (Hun-ston, 2002, str. 2). Treba napomenuti da se danas ovaj termin sve više koristi za označa-vanje skupine sabranih tekstova (ili dijelova nekog teksta) koji se elektronski pohranjuju i obrađuju. U fokusu korpusne lingvistike nalazi se tekst kao realizovan jezik. Tekstovi, zapravo, predstavljaju reprezentativni uzorak prirodnog jezika na osnovu kojih se iznose pouzdani jezički podaci.

Zadatak koji korpusna lingvistika postavlja pred sebe je da se na empirijski na-čin utvrdi kako se jezičke zakonitosti i jedinice realizuju u konkretnim jezičkim kontek-stima. Korpus se apriori planira i određuje za određene jezičke svrhe. Prohranjuje se na takav način da se može proučavati nelinearno, u kvantitativnom i kvalitativnom smislu, gdje ovakav pristup omogućuje udaljavanje od strogih gramatičkih generalizacija, a sa-mim tim i univerzalne gramatike.

U zavisnosti od svoje svrhe i primjene, korpusi se razlikuju po veličini i struktu-ri. Računarski korpusi su kodirani i standardizovani, optimizovani za pretragu i analizu, a nalaze se pohranjeni u računarskim bazama. Takvi korpusi su na primjer: The Bank of English (Banka engleskog jezika), sa preko 650 miliona riječi; Corpus of Contempo-rary American English (Korpus savremenog američkog engleskog jezika, sa 450 milio-na riječi; Cambridge English Corpus (Kembridžov engleski korpus), sa nekoliko mili-jardi riječi; Russian National Corpus (Ruski nacionalni korpus), sa 350 miliona riječi; Korpus savremenog srpskog jezika, sa 25 miliona riječi i mnogi dr.

3. PRIMJENA KORPUSNE LINGVISTIKE

U strogom smislu riječi, korpus kao sam korpus ne predstavlja ništa više do običnu kompilaciju tekstova koji dobijaju na značaju tek primjenom odgovarajućih sof-tvera. Softverski paketi omogućavaju da se podaci iz korpusa proučavaju u pogledu fre-kventnosti, frazeologije i kolokacija (Hunston, 2002, str. 3). Kada je riječ o frekventnosti,

84

značaj korpusne lingvistike ogleda se u tome što pokazuje koje su riječi, gramatičke ili leksičke, u datom korpusu najfrekventnije. Na osnovu upoređivanja tri različite vrste kor-pusa, nauke o materijalima, političkog i Banke engleskog jezika iz 1998,6 Hunston (ibid., str. 3–5) primjećuje da je frekventnost gramatičkih riječi daleko veća u odnosu na leksič-ke riječi u engleskom jeziku. Tako, među šest najfrekventnijih gramatičkih riječi u sva tri korpusa javljaju se: the (taj), of (od), to (prema/ka), and (i), a (jedan) i in (u), a od leksič-kih riječi leksema said (rečeno) zauzima tek 36. mjesto u Banci engleskog jezika, surface (površina) 34. mjesto u korpusu nauke o materijalima, dok u političkom korpusu leksička riječ policy (politika) javlja se na 21. mjestu.

Što se tiče frazeologije, prednost ovakve obrade podataka je ta što posmatrač može, oslanjajući se na tzv. podudarne nizove (concordance lines) ili latentne obrasce (latent patterning), kako ih defi nišu Sinclair i Coulthard (1975), analizirati ili posmatrati upotrebu riječi i fraza kako bi uočio pravilnosti koje ostaju neuočene kada se date riječi ili fraze javljaju u svojim uobičajenim kontekstima. Kennedy (1991), na primjer, koristi podudarne nizove kako bi objasnio razliku između dvije engleske prepozicije between (između) i through (kroz). Rezultati upoređivanja pokazuju da se between najčešće javlja poslije imenica kao što su difference (razlika), distinction (isticanje), gap (raskorak/me-đuprostor), contrast (kontrast), confl ict (sukob) i quarrel (svađa),7 dok se through javlja poslije leksičkih glagola kao što su go (ići), pass (proći), come (doći), run (trčati), fall (pasti) i lead (voditi).

Svoju treću primjenu korpusna lingvistika pronalazi u domenu kolokacija. Pre-ma Sinclairu (1991, str. 170), pod pojmom kolokacija podrazumijeva se pojavljivanje dvije ili više riječi u tekstu koje stoje jedna pored druge. Drugim riječima, ove sintagme pokazuju statističku tendenciju određenih leksičkih jedinica da se pojavljuju zajedno. Nije sasvim jasno zašto je to tako, ali je zasigurno izvjesno da takav obrazac utiče na status i prirodu tih jedinica. Kao tipičan primjer Hunston (2002, str. 12) navodi leksički glagol shed (proliti) koji se najčešće javlja u kombinacijama sa imenicama kao što su te-ars – shed tears (plakati); light (svjetlo) – shed light (rasvijetliti); blood (krv) – shed blood (prolivati krv) itd.

Korpusni pristup ima rasprostranjenu primjenu. Koristi se u lingvističkim disci-plinama kao što su: leksikografi ja, semantika, sintaksa, morfologija, fonologija, analiza diskursa, komparativna lingvistika, metodika nastave, sociolingvistika i kognitivna lin-gvistika. Karakterišu ga sljedeće odlike:

a. Empirijskog je karaktera budući da se bavi analizom komunikacije u nje-nom prirodnom obliku.

b. Analiza se zasniva na velikim skupovima tekstova koji predstavlja jezik, a koji se zovu korpusi.

c. Koriste se računari u istraživanju.d. Fokus je na jezičkoj produkciji umjesto na jezičkoj kompetenciji. e. Radi se o kvantitativnom i kvalitativnom modelu proučavanja jezika.

(Leech, 1993, str. 106–107)

6 Sva tri korpusa su sa engleskog govornog područja. 7 Tu su još i: relationship (odnos), agreement (sporazum), comparison (poređenje), meeting (sastanak), con-

tact (kontakt) i correlation (korelacija).

85

4. VRSTE KORPUSA

Korpus se uvijek koristi za određenu namjenu, tako da vrsta korpusa zavisi od njegove svrhe. Među najčešće vrste korpusa ubrajaju se (Hunston, 2002, str. 14–16):

1. Stručni korpus koji se sastoji od određene vrste tekstova, kao što su npr. novinski članci, akademski članci iz određene oblasti, predavanja, student-ski eseji, svakodnevni razgovori, geografski udžbenici itd. Svrha ove vrste korpusa je da se ispita određeni aspekt jezika.

2. Opšti korpus odlikuju tekstovi različitih vrsta, bilo u pisanom ili govornom obliku bilo kombinacija ova dva, te tekstovi koji su prikupljeni u jednoj ili u više različitih država. Za razliku od stručnog korpusa, opšti korpus nema posebnu primjenu, ali se zato sastoji od velike skupine raznovrsnih tekstova. Može se koristiti kao izvor prilikom učenja nekog jezika, prevođenja i sl.

3. Komparativni korpusi služe za upoređivanje korpusa iz različitih jezika (npr. engleski i španski) ili upoređivanje razlika, odnosno varijacija jednog jezika (npr. indijski engleski i kanadski engleski). Koncipirani su na isti način kako bi komparacija bila što dosljednija, npr. sadrže isti broj novin-skih tekstova, romana, svakodnevnih razgovora i sl.

4. Paralelni korpusi su dva ili više korpusa koji se sastoje od tekstova koji su prevedeni sa jednog jezika na drugi, npr. roman koji je sa engleskog preve-den na španski i roman koji je sa španskog preveden na engleski ili tekstovi koji su istovremeno pisani na dva ili više jezika. Ovi tekstovi mogu posluži-ti npr. prevodiocima ili učenicima kako bi pronašli odgovarajuće ekvivalen-tne izraze u svakom od jezika i kako bi uočili razlike između istoimenih.

5. Učenički korpus sastoji se od kolekcije tekstova, npr. eseja, koji su pisali učenici na jeziku koji im nije maternji. Svrha ovog korpusa je da se uoče razlike koje se javljaju između učenika koji uče jezik izvornih govornika i da se vidi koliko se oni razlikuju od njega, za šta je potreban komparativni korpus autentičnih tekstova iz datog jezika.

6. Pedagoški korpus podrazumijeva cjelokupan jezik kojem je učenik bio izlo-žen. Ovaj korpus nema tačno određen oblik, tako da nastavniku ili istraživa-ču za korpus mogu poslužiti razni udžbenici, lektira koju su učenici koristi-li ili kasete/CD-ovi koje su slušali. Njegova primjena može se ogledati u prikupljanju npr. primjera svih riječi ili fraza sa kojima se učenik susretao u različitim kontekstima, kako bi se razumjela njihova upotreba. Takođe, pe-dagoški korpus služi i za poređenje s korpusom jezika koji se prirodno ma-nifestuje, npr. engleskog, kako bi učenik uvidio da koristi jezik koji je kori-stan i koji zvuči prirodno.

7. Istorijski ili dijahroni korpus karakterišu tekstovi iz različitih vremenskih perioda. Cilj ovog korpusa je da se uoče i prate razvojne promjene jednog jezika tokom određenog vremenskog perioda.

8. Monitorskim korpusom prate se trenutne promjene u jednom jeziku. Ovaj korpus se ažurira na godišnjem, mjesečnom ili dnevnom nivou, što znači da se brzo povećava u obimu. Ipak, omjer vrste tekstova u korpusu je konstan-tan, tako da se svake godine (mjeseca ili dana) korpus može upoređivati sa ostalim korpusima.

86

5. KLJUČNI POJMOVI

U literaturi o korpusnoj lingvistici susreće se posebna nomenklatura, koja ubraja sljedeće pojmove:

- token (znak) je niz slova odvojen razmakom ili interpunkcijskim znakom;- type (tip) podrazumijeva brojanje određenih tipova riječi, npr. određenih

vrsta riječi, gramatičkih kategorija i sl.; - hapax legomena (hapaks legomenon), riječ ili izraz koji se u svim zabilježe-

nim tekstovima određenog jezika javlja samo jednom;- word form (oblik riječi) je fonološki ili ortografski oblik riječi koji označava

ili opisuje nešto;- lemma (lema) je rječnički oblik riječi koja se defi niše, objašnjava, odrednica;- tagging (označavanje) se odnosi na određivanje kojoj vrsti riječi svaka riječ

u korpusu pripada;- parsing (raščlanjivanje) podrazumijeva gramatičku analizu korpusnog tek-

sta na konstituente, odnosno manje tekstualne dijelove kao što su rečenice, klauze, fraze ili grupe riječi;

- annotation (anotiranje) podrazumijeva, osim raščlanjivanja i označavanja, dodavanje dodatnih informacija, kao što je intonacija, anafora, kategorisa-nje riječi i fraza na osnovu njihovog semantičkog polja itd.

6. ZAKLJUČAK

S pravom se može reći da je korpusna lingvistika revolucionarizirala proučava-nje jezika u posljednih par decenija. Njen značaj ogleda se u tome što se ona bavi prouča-vanjem jezika iz različitih konteksta svakodnevnog života, što, nedvojbeno, omogućuje lingvistima da pristupaju proučavanju jezika iz različitih uglova. Korpus, tako, pruža pri-liku istraživaču ne samo da prepozna kategorije koje se koriste u tradicionalnim pristupi-ma jeziku, nego i da uoči i posmatra kategorije i pojave koje nisu prethodno identifi kova-ne i da jednima i drugima pristupa na jedan nov način.

LITERATURA

– Harley, T. A. (2008). The Psychology of Language: From Data to Theory (3rd ed.). Hove and New York: Psychology Press.

– Hunston, S. (2002). Corpora in Applied Linguistics. Cambridge: Cambridge Univer-sity Press. http://dx.doi.org/10.1017/CBO9781139524773

– Kennedy, G. (1991). ‘Between and through: the company they keep and the functions they serve’, in Aijmer and Altenberg (eds.), 95–110.

– Leech, G. (1993). Corpus annotation schemes. Literary and Linguistic Computing, 8 (4), 275–281. http://dx.doi.org/10.1093/llc/8.4.275

– Sinclair, J. M. and Coulthard, M. (1975). Towards the Analysis of Discourse. Oxford: Oxford University Press.

– Sinclair, J. M. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford: Oxford University Press.


87

UPUTSTVO AUTORIMA

Teorijsko - stručni časopis Defendologija objavljuje naučne (originalan naučni rad, pregledni rad, kratko ili predhodno saopštenje, naučna kritika – odnosno polemika) i stručne članke (stručni rad, informativni prilog, prikazi), na srpskom i engleskom jeziku.

Da bi se obezbijedio što veći stepen naučnosti, redakcija časopisa Defendologije svaki rad šalje na anonimnu recenziju. Redakcija se obavezuje da će jedan primjerak recenziranog rada sa primjedbama recenzenata blagovremeno poslati autorima na ispravke. Dva anonimna recenzenta pregledaće svaki rad koji pristigne u redakciju, a rad će biti štampan ukoliko se oba recenzenta usaglase da zadovoljava visoke naučne kriterijume.

Priprema rukopisa za štampu je veoma važna, zato molimo autore da se pridržavaju sljedećih uputstava prilikom pisanja tekstova za časopis Defendologija.

Rad koji redakcija razmatra za objavljivanje mora sadržavati sljedeće elemente:– Obim rada: minimum šest (6), maksimum 16 strana, treba biti lektorski obrađen;– Tip slova: Times New Roman, prored 1, poravnata lijeva i desna ivica;– Naučno zvanje, ime i prezime autora (boldovano), instituciju u kojoj je zaposlen i mjesto

odakle dolazi u gornjem lijevom uglu, veličine (11 pt);– GLAVNI NASLOV (boldovano) piše se velikim blok slovima, veličine (11 pt);– Naslovi drugog reda (boldovano) pišu se malim slovima (11 pt);– Ostali podnaslovi – malim kurzivnim slovima (11 pt);– Apstrakt: (boldovano), tekst u nastavku 150–250 riječi na srpskom jeziku;– Ključne riječi: (boldovano), obim tri do deset (3–10) riječi;– Glavni tekst rada piše se malim blok slovima, ravnomjerno ravnanje (11 pt);– Tabele i slike: Nazivi tabela i slika moraju biti numerisani i ispisani običnim fontom iznad

tabele ili slike, lijevo ravnanje. Veće tabele i slike moguće je prikazati vertikalno na posebnoj strani. Izvor podataka za tabelu ili sliku piše se ispod tabele ili slike, lijevo ravnanje. Veličinu tabela ili slika obavezno prilagoditi veličini strane.

Tabela 1. Naziv tabeleNaziv kolone Naziv kolone Naziv reda x Naziv reda x Naziv reda x

Izvor podataka:– Literatura (boldovano), centrirano ravnanje. Reference se navode azbučnim redom;– Citiranje: U označavanju referenci i navođenju literature, časopis Defendologija koristi

APA (APA) standard citiranja. Primjere APA standarda citiranja možete pronaći na sajtu Defendologija centra. www.defendologija.com;

– Rad predati u dva jednaka originalna primjerka, na srpskom i engleskom jeziku, kao i u elektronskom obliku. Jedan primjerak sa svim gore navedim elementima, a drugi bez navođenja imena i prezimena autora, te institucije zaposlenja; Takođe, potrebno je navesti autorovu e-mail adresu, odnosno e-mail adresu korespodenta ukoliko se radi o koautorskom radu;

– Redakcija časopisa ima pravo izbora radova i priloga, a u obzir dolaze samo oni tekstovi koji dotad nigdje nisu bili objavljeni;

– Rad donijeti lično ili slati poštom na adresu Defendologija centra: Srpska 63, 78000 Banja Luka, Republika Srpska, BiH.

defendologija 34 - srpski · navedeni društveni problemi ujedno su i izazovne teme za društvena...

Documents