de verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te ......(bouw)aannemer om de regels van de...
TRANSCRIPT
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te
respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
Een rechtspraakanalyse
Jan-Willem Vanhoutte Academiejaar 2018-2019
Promotor: prof. dr. Maarten Dambre
Commissaris: mr. Stijn Decloedt
Masterproef voorgelegd tot het behalen van
de graad Master in de rechten.
Mei 2019
Abstract
Dagelijks worden duizenden aannemingsovereenkomsten gesloten: bij de (tand)arts, op de bus, in de
droogkuiscentrale, of met de schilder. Deze vorm van overeenkomst – de verlening van een dienst tegen
betaling – is zo prevalent in onze maatschappij dat we zelden stilstaan bij de risico’s en problemen die een
slechte overeenkomst met zich mee kan brengen.
De wet biedt een basisbescherming aan wie met een dienstverlener of aannemer contracteert, een
aannemer heeft de verplichting de ‘regels van de kunst’ respecteren, maar dikwijls kan men alsnog bedrogen
uitkomen. Er bestaat namelijk geen eenduidigheid over de aard van de verbintenis om de regels van de
kunst te respecteren.
In dit onderzoek wordt nagegaan hoe de verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te
respecteren gekwalificeerd wordt in de Belgische rechtspraak, waarbij bijzondere focus gelegd wordt op de
bouwaanneming.
Aan de hand van een 100-tal vonnissen/arresten wordt het fenomeen van de regels van de kunst
geanalyseerd en wordt (met verwijzing naar het Franse recht) nagegaan welke instrumenten er bestaan om
de aard of intensiteit van een verbintenis te bepalen. Vervolgens verdiepen we ons in tien Belgische
rechtszaken, die worden ontleed om te weten te komen hoe het verplichtend karakter van de regels van de
kunst wordt geïnterpreteerd in de praktijk – en welke lessen daaruit te trekken vallen.
Na analyse blijkt dat een bouwaannemer inzake zijn verplichting om de regels van de kunst te
respecteren over het algemeen afgetoetst zal worden aan de door hem besteedde zorg, en niet aan het
bereikte resultaat. Toch is er geen sprake van een zwart-wit verhaal, en wordt aangetoond dat elke
beoordeling door tal van factoren (al dan niet bewust) beïnvloed kan worden – en echte eenduidigheid niet
bestaat.
Ter afronding van dit onderzoek wordt een tweeledige werkmethode geformuleerd die (door rechters)
gebruikt zou kunnen worden bij de kwalificatie van de verbintenis van de aannemer om de regels van de
kunst te respecteren, en alle nevenverbintenissen die hieruit voortspruiten.
Voorwoord
Het schrijven van een masterproef is geen individuele verdienste.
Graag wens ik hierbij dan ook mijn promotor prof. dr. Maarten Dambre en commissaris mr. Stijn
Decloedt te bedanken om mij tijdens mijn studieverblijf in Parijs na videogesprek de kans te bieden over
dit boeiende onderwerp te schrijven, alsook nogmaals mr. Stijn Decloedt en mijn vader voor de
constructieve kritiek op de voorlopige versie van dit werk.
Inhoudstafel
Inleiding ......................................................................................................................................................................... 1
1 Belgisch recht ...................................................................................................................................................... 3
1.1 Aanneming .................................................................................................................................................. 3
1.1.1 Vindplaats en indeling in de wet .................................................................................................... 3
1.1.2 Begripsomschrijving en essentiële elementen .............................................................................. 3
1.1.3 Voorbeelden ...................................................................................................................................... 6
1.1.4 Conclusie ............................................................................................................................................ 6
1.2 Regels van de kunst ................................................................................................................................... 7
1.2.1 Situering ............................................................................................................................................. 8
1.2.2 Begripsomschrijving ......................................................................................................................... 8
1.2.3 Grond ................................................................................................................................................. 9
1.2.4 Inhoud .............................................................................................................................................. 10
1.2.5 Rol van de (gerechts)deskundige .................................................................................................. 13
1.2.6 Aansprakelijkheid ........................................................................................................................... 14
1.2.7 Voorbeelden .................................................................................................................................... 15
1.3 Aard van de verbintenis .......................................................................................................................... 20
1.3.1 Inleiding tot de middelen- en resultaatsverbintenis .................................................................. 20
1.3.2 Methodiek en beoordelingscriteria .............................................................................................. 25
1.4 Kwalificatie in de praktijk ....................................................................................................................... 37
1.4.1 Case-studies ..................................................................................................................................... 37
1.4.2 Thema-studie schilderwerken ....................................................................................................... 65
1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis ................................................................ 70
1.5.1 Ringvonnis & Ringarrest ..................................................................................................................... 70
1.5.2 Kanaalvonnis ...................................................................................................................................... 74
2 Frans recht ......................................................................................................................................................... 80
2.1 Aanneming ................................................................................................................................................ 80
2.1.1 Begripsomschrijving en essentiële elementen ............................................................................ 80
2.2 Regels van de kunst ................................................................................................................................. 82
2.2.1 Situering ........................................................................................................................................... 82
2.2.2 Begripsomschrijving ....................................................................................................................... 83
2.2.3 Grond ............................................................................................................................................... 84
2.2.4 Inhoud .............................................................................................................................................. 84
2.2.5 Aansprakelijkheid ........................................................................................................................... 85
2.3 Aard van de verbintenis .......................................................................................................................... 88
2.3.1 Inleiding tot de middelen- en resultaatsverbintenis .................................................................. 88
2.3.2 Methodiek en beoordelingscriteria .............................................................................................. 91
2.3.3 Kwalificatie ...................................................................................................................................... 93
2.4 Deelconclusie ........................................................................................................................................... 95
3 Eigen voorstel van werkmethode ................................................................................................................... 96
3.1 Stap #1: Invulling van de inhoud van de regels van de kunst .......................................................... 97
3.2 Stap #2: Kwalificatie van de verbintenis ........................................................................................... 100
4 Conclusie .......................................................................................................................................................... 102
5 Bibliografie ....................................................................................................................................................... 103
5.1 België ....................................................................................................................................................... 103
5.1.1 Rechtsleer ....................................................................................................................................... 103
5.1.2 Rechtspraak ................................................................................................................................... 105
5.1.3 Websites en overige bronnen ..................................................................................................... 107
5.1.4 Wetgeving ...................................................................................................................................... 108
5.2 Frankrijk .................................................................................................................................................. 108
5.2.1 Rechtsleer ....................................................................................................................................... 108
5.2.2 Rechtspraak ................................................................................................................................... 109
5.2.3 Wetgeving ...................................................................................................................................... 109
49.842 woorden
1
Inleiding
Wanneer een opdrachtgever en aannemer een aannemingsovereenkomst afsluiten ligt zelden een
gedetailleerd contract voor, laat staan enig schriftelijk stuk. Contractuele bedingen onderhandelen,
overeenkomen, en neerschrijven is namelijk een dure en tijdrovende aangelegenheid die (althans minder in
bouwaanneming) dikwijls wordt overgeslaan. Partijen vertrouwen namelijk op elkaar om de
overeengekomen werken en/of diensten behoorlijk te verwezenlijken en presteren zonder tussenkomst te
hoeven vragen van een jurist.
De werkelijkheid is echter verre van utopisch, waardoor de contracterende partijen dikwijls hun
vertrouwen geschaad zien. Als leek in het betreden vakgebied is dikwijls de opdrachtgever als onwetende
de grote pineut. Het bewijzen van het bestaan van de overeenkomst, of het wel of niet uitvoeren ervan kan
de gemiddelde Jan Modaal wel hoofdpijn opleveren, maar helemaal problematisch wordt het pas wanneer
men zonder de steun van expliciete bepalingen en schriftelijke stukken terzake probeert aan te tonen dat de
uitgevoerde werken niet goed zijn uitgevoerd of niet overeenstemmen met het (overeengekomen en) beoogde resultaat.
Zelden zal namelijk vooraf contractueel voldoende gedetailleerd vastgelegd geweest zijn wat het beoogde
resultaat is, zoals of, en waarmee, de door de installateur van de centrale verwarming geplaatste
verwarmingsbuizen geïsoleerd moeten worden, hoe waterdampdoorlatend de door de schilder gebruikte
verf moet zijn, of wat de gewenste breedte was van de voegen van de oprit in aanbouw. Tot overmaat van
ramp zal dikwijls niet bewezen kunnen worden in welke mate het (overeengekomen en) beoogde resultaat ook degelijk
diende te worden bereikt. Moesten de aangewezen gronden binnen de gegeven tijd worden verplaatst, of diende
de aannemer daartoe enkel zijn beste beentje voor te zetten? En waren we het daarover wel eens?
Elke aannemingsovereenkomst ontstaat binnen een unieke feitenconstellatie en doet een
rechtsverhouding ontstaan die aanleiding kan geven tot grenzeloos gevarieerde geschillen. Om deze reden
is het dan ook onmogelijk (en in ieder geval te duur) om alle mogelijke geschilpunten te voorzien en passend
juridisch op te vangen. Wet en rechtspraak bieden echter een helpende hand. Zelfs indien tussen de
contracterende partijen geen specificiteiten overeengekomen werden omtrent de wijze van uitvoering van
de werken of de kenmerken van het te bereiken resultaat, wordt de opdrachtgever in zekere mate
beschermd. Elke aannemer dient namelijk bij de uitvoering van zijn (al dan niet goed omschreven) opdracht
de regels van de kunst te respecteren. Dit organisch geheel aan know-how reguleert in zekere mate de
uitvoeringswijze, en gewenste functionaliteit en esthetiek van het beoogde resultaat – zelfs wanneer niets
hieromtrent overeengekomen werd tussen aannemer en opdrachtgever.
Dat de opdrachtgever in zekere mate beschermd wordt tegen een klunzige uitvoering betekent echter
niet dat precontractuele onderhandelingen overbodig worden. De regels van de kunst is namelijk een erg
flou begrip dat overigens ook aan constante evolutie onderhevig is, waardoor het erg moeilijk wordt om
hierop te vertrouwen om bij het stilzwijgen of ontbreken van contractuele stukken een specifiek resultaat
af te dwingen. Daarenboven kan deze verplichting om de regels van de kunst te respecteren, net zoals alle
2
verbintenissen, van verschillende aard zijn. Het kan logisch lijken dat indien men een verbintenis aangaat,
men een bepaald resultaat beoogt. Toch hebben niet alle verbintenissen ook daadwerkelijk het bereiken van
het beoogde resultaat tot voorwerp – zij zijn van verschillende aard of intensiteit. Zo kan het soms volstaan
dat een aannemer bijzondere zorg besteed om een resultaat te bereiken, zonder dat het beoogde resultaat
ook daadwerkelijk bereikt wordt. Alles hangt af van de gemeenschappelijk wil van de contracterende
partijen omtrent de aard van de overeenkomst in globo of van de verbintenissen afzonderlijk – maar dan moet
die nog altijd achterhaald kunnen worden natuurlijk.
In dit onderzoek wordt de verplichting van de aannemer om de regels van de kunst na te leven onder
de loep genomen, en wordt getracht een antwoord te zoeken op de vraag hoe de verbintenis van de
(bouw)aannemer om de regels van de kunst te respecteren gekwalificeerd wordt in de Belgische rechtspraak
(na analyse van een 150-tal vonnissen/arresten, waarvan 102 hier weergegeven). In het eerste – Belgische –
deel (titel 1) wordt om te beginnen nagegaan wat onder aanneming (titel 1.1) en regels van de kunst (titel
1.2) verstaan dient te worden. Hierna wordt bekeken hoe een verbintenis gekwalificeerd kan worden en
welke gereedschappen ons daartoe aangereikt worden in de rechtsleer en rechtspraak (titel 1.3). Vervolgens
wordt de opgedane kennis omgezet in de praktijk (titel 1.4), waarbij ook wordt gewezen op een bijzondere
rechtsfiguur, de omzetting van de verbintenis, welke blijkt te leven in de praktijk maar niet in de rechtsleer aan
bod komt (titel 1.5). In het tweede – Franse – deel (titel 2) wordt de Franse rechtsleer geconsulteerd om na
te gaan wat onze buren verstaan onder aanneming (titel 2.1), regels van de kunst (titel 2.2), en de aard van
de verbintenis (titel 2.3), alvorens na te gaan of de Fransen ons lessen kunnen leren en instrumenten kunnen
aanreiken die onze Belgische rechtspraak en rechtsleer inzake de kwalificatie van de verbintenis(sen) van de
aannemer kan verrijken (titel 2.4). Ter afronding van dit onderzoek worden de in het eerste en tweede deel
opgedane gereedschappen en inzichten opgenomen in een werkschema dat gehanteerd zou kunnen worden
ter kwalificatie van de verplichting van de aannemer om de regels van de kunst (en de hieruit
voortspruitende deel- en nevenverbintenissen) te respecteren (titel 3).
3 1 Belgisch recht – 1.1 Aanneming
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1 Belgisch recht
1. Hieronder wordt het op het moment van publicatie vigerende Belgische recht beschreven en
geanalyseerd, daar de nakende hervorming van het Burgerlijk Wetboek (in het bijzonder het nieuwe Boek
5 ‘Verbintenissen’ en Boek 6 ‘Bijzondere overeenkomsten’) nog niet voldoende ver gevorderd is om ons
een volledig beeld te vormen over hoe de situatie er binnenkort zal uitzien, en wat (niet) zal komen te
veranderen.1
1.1 Aanneming
2. In deze titel (1.1) wordt het onderzoek afgelijnd en ingeleid door nader te verduidelijken wat onder
aanneming verstaan dient te worden.
1.1.1 Vindplaats en indeling in de wet
3. Wettelijke bepalingen omtrent aanneming zijn terug te vinden in art. 1708-1710 en art. 1779-1799
Burgerlijk Wetboek (BW).2 In art. 1708 BW wordt een onderscheid gemaakt tussen huur van goederen (louage
de choses; zie art. 1709 BW, en Boek III – Titel VIII – Hoofdstuk II), en huur van werk (louage d’ouvrage; zie art.
1710, en art. 1779-1799 BW of Boek III – Titel VIII – Hoofdstuk III). Wij focussen ons op dit laatste
begrip.
4. Naast de hierboven besproken dichotomie tussen huur van werk en huur van goederen maakt de wet
een verder onderscheid tussen drie soorten huur van werk (in de wet ook huur van diensten genoemd) die
apart worden gereglementeerd (art. 1779 BW): de huur van werklieden (lid 1), vervoer te land en te water
(lid 2), en aanneming van werken ingevolge bestekken of aannemingen (lid 3). In de rechtsleer en
rechtspraak werd deze omslachtige systematiek van de wet veelvuldig bekritiseerd (cf. titel 1.1.2.2).3
1.1.2 Begripsomschrijving en essentiële elementen
5. Het Burgerlijk Wetboek definieert de huur van werk, maar bevat geen omschrijving van de aanneming.4
Gezien de wet de aanneming onder huur van werk rangschikt,5 maar de twee begrippen niet dezelfde inhoud
hebben (cf. titel 1.1.2.2), vormt de definitie van de huur van werk een vertrekpunt om de aanneming te
omschrijven.
1.1.2.1 Wettelijke regeling
6. In de wet wordt huur van werk gedefinieerd als “een contract waarbij de ene partij zich verbindt om
iets voor de andere te verrichten, tegen betaling van een tussen hen bedongen prijs” (art. 1710 BW). Uit
deze omschrijving leiden we af dat huur van werk gekenmerkt wordt door twee elementen. Ten eerste is er
1 Voor de stand van zaken van de hervorming: zie X, Hervorming Burgerlijk Wetboek, https://justitie.belgium.be/nl/bwcc (consultatie 8 mei 2019). 2 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 373. 3 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 17. 4 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 373. 5 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 373.
4 1 Belgisch recht – 1.1 Aanneming
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
de prestatie of het ‘doen’, en ten tweede is er de tegenprestatie of de prijs. Juridisch vertaald slaat de huur
van werk in wezen op elke wederkerige overeenkomst onder bezwarende titel met het voorwerp iets te
doen (facere).
7. Deze brede definitie leidt tot een erg ruim aannemingsbegrip. Dit heeft tot gevolg dat de door de wet
geformuleerde regels van toepassing zijn op de bouwaanneming en op de aanneming van andere soorten
werken (dienstenprestaties).6 In de rechtsleer en rechtspraak wordt het aannemingsbegrip echter preciezer
ingevuld.
1.1.2.2 Aanvulling door rechtspraak en rechtsleer
8. In de rechtsleer kwam heel wat kritiek op de gebrekkige systematiek van de wet, alsook op de ruime
invulling van huur van werk (en aanneming).
9. Onder andere DE PAGE kon zich niet vinden in de systematiek van de wet. Hij wees erop dat de wet
de huur van werk (geïntroduceerd in art. 1708 en 1710 BW) gelijkstelt met de huur van diensten (zoals te
zien in art. 1779 BW), en beide termen als synoniemen gebruikt.7 Volgens de auteur is dit een misvatting,
en is de huur van diensten eigenlijk een bijzondere en specifieke vorm van de huur van werk.8 Zo heeft de
huur van werk (net als de huur van werklieden) de terbeschikkingstelling van de menselijke arbeidskracht op
zich (le force de travail) tot voorwerp, terwijl de huur van diensten de prestatie van een bepaald (intellectueel of
hand)werk (l’entreprise) betreft.9
10. DE PAGE maakt binnen de huur van werk een onderscheid tussen de huur van werklieden (louage de
travail – contrat de travail; art. 1779, lid 1 BW) en de huur van diensten (louage d’industrie / louage d’entreprise –
contrat d’entreprise).10 Onder deze laatste categorie, welke wij courant benoemen als aanneming, rangschikt hij
vervolgens het vervoer te land en te water (louage des voituriers; art. 1779, lid 2 BW), de aanneming van werken
(bouwaanneming of contrat d’entreprise de construction; art. 1779, lid 3 BW),11 en elke overige onbenoemde manuele
of intellectueel prestatie (bv. de werken van advocaten, artsen, architecten, etc.).12 In de hedendaagse
rechtsleer wordt de logica van DE PAGE aangehangen, en worden alle aannemingsovereenkomsten andere
dan bouwaanneming ook wel aangeduid als dienstenprestaties of dienstencontracten (louage de services – contrats de
service).13
11. DE PAGE hekelde ook de onvolledigheid van het wettelijke aannemingsbegrip.14 Om deze reden
schoof hij zelf een passende definitie naar voren: “un contrat synallagmatique par lequel une personne,
l’entrepreneur, s’engage à réaliser pour une autre, appelée le maître d’ouvrage – mais sans qu’il y ait un lien
6 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 374. 7 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 838. 8 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 838. 9 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 838, 840, en 844. 10 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 841. 11 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 838. 12 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 844. 13 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 373-374; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 843. 14 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 835 e.v.
5 1 Belgisch recht – 1.1 Aanneming
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
de subordination à l’égard de celui-ci –, pour un prix15 fixé, un ouvrage déterminé en accomplissant des
actes matériels sensu lato (en ce compris des prestations intellectuelles),”16 à l’exclusion d’actes juridiques.17
Volgens deze omschrijving heeft de aanneming een specifiek menselijk (intellectueel of hand)werk tot
voorwerp, welke de aannemer in volle onafhankelijkheid in opdracht van de opdrachtgever verricht door
het stellen van materiële handelingen (geen rechtshandelingen) voor een tegenprestatie of vergoeding.
12. Tegenover de wettelijke omschrijving worden hier heel wat extra elementen toegevoegd aan het
aannemingsbegrip: (i) de partijen worden benoemd, (ii) de aard van het werk wordt nader gespecificeerd,
(iii) de prestatie bestaat uit het uitvoeren van een vooraf overeengekomen en nader bepaald werk en (iv)
wordt verwezenlijkt door het stellen van materiële handelingen (bv. het tot stand brengen of herstellen van
een stoffelijk voorwerp),18 (v) de tegenprestatie wordt benoemd als een vergoeding (een compensatie in
geld of in natura), en (vi) er wordt gewezen op de afwezigheid van een ondergeschikt verband tussen de
twee contracterende partijen. DELVAUX en DESSARD staan deze omschrijving bij, maar wijzen daarbij ook
nog op (vii) het ontbreken van vertegenwoordigingsbevoegdheid in hoofde van de aannemer.19
13. Geïnspireerd door DE PAGE en Franse Cassatierechtspraak20 luidt de hedendaagse definitie van de
aannemingsovereenkomst zoals gehanteerd door het Belgische Hof van Cassatie als volgt: “de
overeenkomst waarbij een persoon zich ertoe verbindt tegen betaling van een prijs een bepaald intellectueel
of stoffelijk werk te verrichten voor een ander door het stellen van materiële handelingen[, d]e
overeenkomst van aanneming [veronderstelt] dat de aannemer of zijn werkkracht onafhankelijk is bij de
uitoefening van zijn werk”.21 Het Hof van Cassatie pikt de afwezigheid van het ondergeschikt verband op
maar wijst echter niet op het ontbreken van vertegenwoordigingsbevoegdheid,22 de partijen worden ook
niet benoemd, en op de mogelijkheid van een tegenprestatie in natura wordt niet gewezen.
14. Op basis van deze rechtspraak stelde DAMBRE de meest complete en toegankelijke hedendaagse
definitie op.23 Volgens hem is de aanneming “[d]e overeenkomst waarbij de ene partij, de aannemer, zich
jegens de andere partij, de opdrachtgever, verbindt om tegen een prijs een intellectueel of stoffelijk werk
uit te voeren of een dienst te presteren in volle onafhankelijkheid, d.i. zonder
15 DE PAGE merkt echter op dat “prijs” een slecht gekozen term is aangezien de tegenprestatie ook kan bestaan uit een tegenprestatie in natura. Hierover schrijft DE PAGE: “Cette rémunération est appelée, selon les différentes formes du louage d’industrie, honoraires (avocats, médecins, architectes), prix (entrepreneurs d'ouvrages), commission (agents immobiliers), etc. Il n’est pas possible de proposer un terme générique pour qualifier toutes les formes de rémunération du louage d’industrie” (eigen nadruk). Zie H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 844. 16 Geciteerd uit A. DELVAUX en D. DESSARD, Le contrat d’entreprise de construction, Brussel, Larcier, 1991, 37. In dezelfde zin, zie H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, nr. 844. 17 Toegevoegd door A. DELVAUX en D. DESSARD, Le contrat d’entreprise de construction, Brussel, Larcier, 1991, 37. 18 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 20. 19 A. DELVAUX en D. DESSARD, Le contrat d’entreprise de construction, Brussel, Larcier, 1991, 37. 20 Cass.fr. 19 februari 1968, D. 1968, 393. 21 Cass. 3 september 2010, RW 2011-12, 565. 22 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 18, voetnoot 6. 23 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 373.
6 1 Belgisch recht – 1.1 Aanneming
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
vertegenwoordigingsbevoegdheid en zonder in ondergeschikt verband te staan t.a.v. de opdrachtgever.”24
Anders dan DE PAGE wijst hij niet op de bepaalbaarheid van het werk, noch op de aard van de
tegenprestatie, maar merkt hij wel op dat de prestatie zowel kan bestaan uit het uitvoeren van een
intellectueel of stoffelijk werk als het presteren van een dienst.
1.1.2.3 Deelconclusie
15. Ondanks de wettelijke definitie de essentialia van de aannemingsovereenkomst bevat,25 hebben
rechtspraak en rechtsleer bijgedragen tot de ontwikkeling van een gedetailleerdere definitie, wat aanbeveling
verdient. Niet alle voorgestelde omschrijvingen zijn even precies, noch leggen ze dezelfde nadrukken, maar
over de invulling van het aannemingsbegrip blijkt over het algemeen wel consensus te bestaan.
1.1.3 Voorbeelden
16. Gelet op het eerder afgebakende toepassingsgebied van het aannemingsbegrip kunnen o.a. de
prestaties van volgende dienstverleners als een aanneming beschouwd worden:
- een (bouw)aannemer
- een (tand)arts
- een advocaat
- een architect
- een droogkuiscentrale
- een transporteur (van goederen of personen)
- een vertaler
- etc.26
17. In dit onderzoek wordt de focus gelegd op de (bouw)aanneming, waarbij – indien nuttig – op gepaste
momenten echter ook zijdelings verwezen zal worden naar andere vormen van aanneming.
1.1.4 Conclusie
18. In deze titel (1.1) werd nader stilgestaan bij de gebrekkige wettelijke regeling van het aannemingsbegrip
en de grote rol die rechtspraak en rechtsleer hebben gespeeld in de ontwikkeling van dit concept, omdat dit
fenomeen exemplarisch is voor de hele regeling van de in dit onderzoek onderzochte problematiek. De
theorie omtrent de kwalificatie van de verbintenis, waaronder de verbintenis de regels van de kunst te
respecteren, werd namelijk op gelijkaardige manier, gestoeld op een gebrekkige wettelijke basis, volledig in
de rechtspraak en rechtsleer ontwikkeld.
24 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 373. 25 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 17-18. 26 Voor meer voorbeelden, en een interessante bespreking over de intersectie tussen aanneming, bewaargeving, en lastgeving, zie M. DAMBRE, “Dienstenprestaties: laveren tussen aanneming, bewaargeving en lastgeving” in P. LECOCQ en C. ENGELS (eds.), Rechtskroniek voor Vrede- en Politierechters, Brugge, Die Keure, 2010, 147-184.
7 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.2 Regels van de kunst
19. In deze titel (1.2) wordt het begrip regels van de kunst nader belicht, alvorens de hieruit voortspruitende
verbintenissen worden geïdentificeerd en gekwalificeerd (titel 1.3 en 1.4).
20. Zo veelvuldig de bronnen der regels van de kunst, zo veelvuldig haar benamingen. De regels van de
kunst worden zowel in de rechtspraak als rechtsleer ‘regels van goed vakmanschap’, ‘regels van het vak’ of
‘regels van het beroep’ genoemd. Indien de regels van de kunst betrekking hebben op een bepaalde vorm
van aanneming, wordt daarenboven dikwijls een ‘twist’ gegeven aan de benaming. Zo spreekt men in geval
van bouwaanneming over de ‘regels van de bouwkunst’, bij schilderkunst over ‘regels van de schilderkunst’,
en is een arts gebonden door de ‘medische regels’ of ‘regels der medische wetenschap’. In wezen wordt hier
altijd naar hetzelfde overkoepelende concept verwezen, maar wordt het begrip vanuit een bepaalde
beroepsgroep bekeken.
21. Zoals hieronder zal worden aangetoond (cf. titel 1.2.4) is de regels van de kunst een enigszins flou en
dynamisch begrip, welke tegelijkertijd niet altijd eenduidig ingevuld wordt, en gemakkelijk overlapt en te
verwarren valt met andere verplichtingen van de aannemer. Vooral in de rechtspraak is verwarring legio,
waarbij een verbintenis voor de ene rechter onder de infoplicht wordt gebracht, voor de ander een
conceptiefout uitmaakt, en voor wie rest een schending is van de regels van de kunst.27 Derhalve wordt in
dit onderzoek niet beschouwd als vallende onder de regels van de kunst:
- conceptiefouten (in de rechtspraak in de meerderheid van de gevallen expliciet verbonden met de info-
en raadgevingsplicht),28 tenzij zij ondubbelzinnig gelinkt worden met de regels van de kunst;29
- tekortkomingen aan de infoplicht (in de rechtspraak in de meerderheid van de gevallen losgekoppeld
van de regels van de kunst), tenzij zij ondubbelzinnig gelinkt worden met de regels van de kunst;30
en
- aansprakelijkheid met betrekking tot gebrekkig(e) materiaal(keuze) (in de rechtspraak dikwijls
verbonden aan de info- en raadgevingsplicht, maar soms lijkt deze verbintenis echter ook als een
op zichzelf staande (resultaats)verbintenis van de aannemer te worden beschouwd),31 tenzij zij
ondubbelzinnig – doorgaans impliciet32 – gelinkt wordt met de regels van de kunst.
27 Zie schildersarrest #3 (cf. titel 1.4.2.3). 28 Brussel 21 januari 1969, T.Aann. 1969, 219 (conceptiefout dak). 29 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3). 30 Zie schildersarrest #3 (cf. titel 1.4.2.3). 31 Antwerpen 9 oktober 1990, T.Aann. 1997, 162 (onvoldoende gebakken baksteen); Bergen 28 juni 1995, T.Aann. 1997, 156. Zie ook titel 2.2.5. 32 Kh. Antwerpen 18 mei 1994, T.Aann. 1997, 215 (lekken aan koperen buizen van een waterleiding waren te wijten aan agressieve eigenschappen van de kleefstoffen van de tape waarmee deze ingewikkeld waren); Rb. Turnhout 24 april 1991, T.Aann. 1997, 227.
8 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.2.1 Situering
22. Het respecteren van de regels van de kunst is een van de verplichtingen van de aannemer. Bij het
afsluiten van de aannemingsovereenkomst neemt de aannemer verschillende verplichtingen op. Deze zijn
o.a. de volgende:
- de aannemer moet de werken tijdig uitvoeren33 (resultaatsverbintenis);34
- de aannemer moet de werken (op)leveren;35
- de aannemer heeft een informatie-, waarschuwings- en raadgevingsplicht;36 en
- de aannemer moet de werken ‘goed’ uitvoeren.37
Deze verbintenis valt uiteen in:
o enerzijds, het uitvoeren van de werken zoals uitdrukkelijk werd overeengekomen (wat
overeenstemt met de Franse obligation de faire), hierbij moet de aannemer het
lastenkohier/bestek en de plannen in het aannemingscontract respecteren (de technische
specificaties van het contract);38 en
o anderzijds, het uitvoeren van de werken volgens de regels van de kunst (wat overeenstemt
met de Franse obligation de bien faire), en de focus van dit onderzoek vormt.39
1.2.2 Begripsomschrijving
23. De regels van de kunst kent geen wettelijke definitie. Om deze reden lijkt elke auteur een lichtelijk
afwijkende beschrijving of formulering te hanteren. Zo spreekt DAMBRE van “het geheel van de technische
kennis, op een bepaald tijdstip verworven door de wetenschap en de gebruiken in de sector, op het vlak
van de stevigheid, de stabiliteit, de veiligheid en de functionaliteit van gebouwen en bouwwerken,”40 maar
verwoordt BAERT het dan weer zuiniger als “[d]e kennis en zorgzaamheid naar de gebruiken van het beroep
en de stand van de wetenschap.”41
24. Onder de regels van de kunst verstaat men in wezen het geheel van op een bepaald tijdstip door de
wetenschap verworven technische kennis voortvloeiende uit (al dan niet gecodificeerde) algemeen erkende
33 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 390-392. 34 F. POILVACHE, “La responsabilité civile des constructeurs. Rapport belge” in ASSOCIATION HENRI CAPITANT (ed.), La responsabilité des constructeurs, Parijs, Litec, 1993, 42. 35 S. BUSSCHER en W. GOOSSENS, “Verbintenissen van de partijen” in K. DEKETELAERE, M. SCHOUPS en A. L. VERBEKE (eds.), Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 771. 36 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 392-393; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 157. 37 S. BUSSCHER en W. GOOSSENS, “Verbintenissen van de partijen” in K. DEKETELAERE, M. SCHOUPS en A. L. VERBEKE (eds.), Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 768-771; M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 390-392; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 156. Zie Antwerpen 15 september 2008, RW 2010-11, 235, noot B. VAN DEN BERGH (hier wordt de opdeling mooi gemaakt in de praktijk). 38 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 390. 39 Cass. 25 oktober 1974, Arr.Cass. 1975, 263, Pas. 1975, 241; Cass. 2 februari 2006, Arr.Cass. 2006, nr. 68, Pas. 2006, 265. 40 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 390. 41 G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, VI.1 – 1.
9 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
goede gebruiken in de sector of het beroep, en (al dan niet bindende, zowel private als officiële) technische
(type)voorschriften en normen die gelden voor (het gebruik van) een bepaald product, een bepaald procédé,
of een bepaalde dienst (cf. titel 1.2.4).42
25. Van de vakman wordt aldus verwacht dat hij over de bijzondere kennis voor dat beroep beschikt en
de werken ook overeenkomstig deze regels uitvoert.43
1.2.3 Grond
26. De regels van de kunst is een concept dat haar grond vindt in art. 1135 BW, die bepaalt dat
overeenkomsten niet enkel verbinden tot hetgeen daarin uitdrukkelijk wordt bepaald, maar ook tot alle
gevolgen die door de billijkheid, het gebruik of de wet aan de verbintenis wordt toegekend.44
27. VAN OEVELEN is van mening dat de juridische grondslag voor het respecteren van de regels van de
kunst gesteund zou moeten worden op de aanvullende werking van de goede trouw (art. 1134, lid 3 BW),
in zoverre de regels van de kunst niet in gebruiken en wetten vervat liggen.45 Gelet op de wisselwerking
tussen art. 1135 BW en art. VIII.1, lid 1 WER (cf. titel 1.2.4.2), waardoor officiële normen de contractuele
relatie binnensluipen, en de rechtspraak die de publicaties van het WTCB beschouwt als zijnde de
gebruikelijke regels van de techniek,46 blijkt in de praktijk echter geen lacune voor te liggen. Een concreet
voorbeeld van hoe deze maatregel de praktijk zou verrijken geeft VAN OEVELEN jammer genoeg niet.
28. In ieder geval vormt het respecteren van de regels van de kunst een extra verbintenis, voortvloeiende
uit de wet, die op alle aannemers weegt, ongeacht dit uitdrukkelijk werd overeengekomen in de
overeenkomst of niet.47
42 Deze definitie werd gedestilleerd uit analyse van de werken van G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, VI.1 – 1; S. BUSSCHER en W. GOOSSENS, “Verbintenissen van de partijen” in K. DEKETELAERE, M. SCHOUPS en A. L. VERBEKE (eds.), Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 769; M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 390; en art. VIII.1 WER. 43 G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 719. 44 Brussel 2 oktober 2002, RJI 2003, 290; Cass. 2 februari 2006, Arr.Cass. 2006, nr. 68, Pas. 2006, 265. Zie ook S. BUSSCHER en W. GOOSSENS, “Verbintenissen van de partijen” in K. DEKETELAERE, M. SCHOUPS en A. L. VERBEKE (eds.), Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 769; M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 391; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 157. 45 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 157-158. 46 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 158. 47 Zie ook M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 391 en aldaar aangehaalde verwijzing.
10 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.2.4 Inhoud
1.2.4.1 Dynamisch karakter
29. Over de exacte inhoud van de regels van de kunst bestaat geen eenduidigheid. Ir. architect-expert
Patrick BRUYNBROECK, die naar aanleiding van dit onderzoek werd bevraagd,48 schrijft hierover het
volgende:
“Wat de ‘regels van de kunst’ betreft: het is een eindeloze discussie want er bestaat niet echt ‘een
boek of een beschrijving’ van de regels van de kunst.
Er zijn heel wat normen en technische voorschriften. Maar veel uitvoeringen zijn ook regionaal
verschillend. Bovendien evolueren de materialen voortdurend en komen er nieuwe dingen bij, die
dan soms gecombineerd worden met oudere materialen. Het is permanent in beweging en zeer
moeilijk.”
30. De inhoud van het begrip regels van de kunst staat niet vast omdat de invulling ervan verschilt naargelang
(i) de aard van de aanneming,49 (ii) de regio waar de werken worden uitgevoerd, en (iii) de geconsulteerde
gerechtsdeskundige (in de praktijk wordt het begrip steeds invulling gegeven door middel van een
gerechtelijke expertise door een architect; cf. titel 1.2.5). Hiernaast is er geen eenduidigheid omdat (iv) er
geen (officiële) gecentraliseerde en exhaustieve oplijsting van deze regels bestaat, en deze ook nagenoeg
onmogelijk zou zijn gezien (v) de inhoud van de regels van de kunst constant mee-evolueert met het
vooruitschrijden der techniek en wetenschap.
31. In deze omstandigheden is het dan ook perfect mogelijk dat de verwezenlijking van een werk op de
dag van uitvoering de regels van de kunst respecteert, maar naderhand niet meer voldoet aan de meest
recente regels van de kunst.50 Het gevaar bestaat er dan in dat het werk van een aannemer die bijvoorbeeld
voltooid werd in de jaren ’80, afgetoetst wordt tegen nieuwere en strengere regels die slechts hun intrede
deden in de jaren ’90.
1.2.4.2 Bronnen
32. Om de regels van de kunst toch enigszins gestalte te geven kan voor de inhoud van deze regels van
de kunst o.a. (niet-limitatief) verwezen worden naar volgende bronnen:
48 Ir. architect-expert Patrick BRUYNBROECK werd op 23 maart 2019 naar aanleiding van dit masterproefonderzoek bevraagd omtrent de toepassing van de regels van de kunst in de praktijk. P. BRUYNBROECK, Regels van de kunst, 27 maart 2019 (e-mail). 49 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 391; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 157. 50 Zie Brussel 23 april 1997, AJT 1997-98, 187 (een aannemer werd niet aansprakelijk gesteld voor waterinsijpelingen onder het terras, noch voor de schade veroorzaakt door het ontbreken van een thermische snede tussen het metselwerk, omdat de werken correct voltooid werden volgens de – weliswaar nu achterhaalde – midden de jaren ’70 gebruikelijke uitvoeringswijze); Rb. Antwerpen 15 januari 1987, T.Aann. 1988, 215 (het gebruik van linexplaten bij het dekken van een dak maakte ten tijde van de plaatsing geen inbreuk op de regels van de kunst uit).
11 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
- de gebruikelijke regels van de techniek, zoals zij van kracht zijn op het ogenblik van de uitvoering van
het werk51 en de kennis en zorgzaamheid naar de gebruiken van het beroep;52
- technische voorschriften, wetenschappelijke publicaties, aanbevelingen, en expertises van onderzoekscentra zoals
het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (WTCB),53 de Koninklijke
Federatie der Architectenverenigingen van België,54 de Nationale Confederatie van het
Bouwbedrijf,55 en typevoorschriften (STS) van de Dienst Technische Goedkeuring en
Typevoorschriften binnen de FOD Economie;56
- expertises van het Belgisch Studiecentrum voor Corrosie (CEBELCOR);57
- de ‘officiële’ normen in de zin van de oude Normalisatiewet,58 thans opgenomen in het WER,59 en
sinds 2003 opgemaakt door het Bureau voor Normalisatie (NBN).60
Deze laatste normen zijn technische specificaties die door een erkende instelling met normatieve
activiteiten met het oog op een herhaalde en voortdurende toepassing zijn opgemaakt en
51 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 158. Zie ook G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, VI.1 – 1; M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 390. 52 G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, VI.1 – 1. 53 In het Frans Centre Scientifique et Technique de la Construction (CSTC) genoemd. M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 391; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 158. Zie ook buisarrest (buizen van de centrale verwarming die in chape gelegd worden moeten geïsoleerd worden om corrosie tegen te gaan; cf. titel 1.4.1.7); glasarrest (het fenomeen van de coïncidentiedip is geen probleem van bouwkundige aard en is als zodanig niet te voorzien; cf. titel 1.4.1.3); kasteelarrest (de effectiviteit van een sperlaag tegen opstijgend vocht kan cijfermatig beoordeeld worden op basis van technische richtwaarden; cf. titel 1.4.1.5); Gent 30 mei 2008, NJW 2009, 458, noot M. DAMBRE (aanvaardbare toleranties vlakheid en horizontaliteit vloer); Luik 12 maart 1993, T.Aann. 1994, 75 (bij de beoordeling van de deugdelijkheid van een vloerverwarmingsinstallatie beroept het Hof zich op de normen en een expertise van het WTCB); Rb. Antwerpen 15 februari 1989, T.Aann. 1990, 83 (timmerhout moet behandeld worden met een schimmel- en insectendodend product om aantasting tegen te gaan); Rb. Dendermonde 27 januari 2012, T.Aann. 2017, 292 (expertise opstijgend vocht). 54 Zie Rb. Antwerpen 15 februari 1989, T.Aann. 1990, 83. 55 Zie Rb. Antwerpen 15 februari 1989, T.Aann. 1990, 83. 56 S. BUSSCHER en W. GOOSSENS, “Verbintenissen van de partijen” in K. DEKETELAERE, M. SCHOUPS en A. L. VERBEKE (eds.), Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 770; K. UYTTERHOEVEN, “De toepassing van technische normen in de bouwsector en de aansprakelijkheid van de ontwerper”, TBO 2008, 207. Zie ook Brussel 24 december 2013, TBO 2013, 23; Rb. Antwerpen 15 februari 1989, T.Aann. 1990, 83. 57 In het Frans Cente belge d’étude de la corrosion (CEBELCOR) genoemd. Zie ook Bergen 10 juni 1985, T.Aann. 1990, 243 (corrosie van sanitaire leidingen); Brussel 16 november 2001, RJI 2002, 68 (corrosie van sanitaire leidingen). 58 Wet van 3 april 2003 betreffende de normalisatie, BS 27 mei 2003, zoals opgeheven bij art. 6 wet van 28 februari 2013, BS 29 maart 2013. Zie ook S. BUSSCHER en W. GOOSSENS, “Verbintenissen van de partijen” in K. DEKETELAERE, M. SCHOUPS en A. L. VERBEKE (eds.), Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 769. 59 De normalisatiewetgeving werd bij wet van 28 februari 2013 (BS 29 maart 2013) opgenomen in Boek VIII WER. Zie ook M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 391. 60 Art. VIII.4 WER. Het Bureau voor Normalisatie (NBN) is de opvolger van het Belgisch Instituut voor Normalisatie (BIN). Zie ook M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 391; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 158. Voor meer informatie over de (uit)werking van het BIN, zie KB van 25 oktober 2004 betreffende de uitvoeringsmodaliteiten van de normalisatieprogramma’s evenals de bekrachtiging of registratie van normen, BS 9 november 2004. Voor meer informatie over de (uit)werking van het NBN, zie Boek VIII WER alsook Wetsontwerp tot invoering van het Wetboek economisch recht, Parl.St. Kamer 2012-2013, nr. 2543, 28 e.v. Zie ook Rb. Leuven 8 februari 2017, T.App. 2017, 57 (in een geschil waarbij beweerd werd dat de geluidsisolatie van een woongebouw niet beantwoorde aan de regels van de kunst, werd verwezen naar de akoestische norm NBN S-01-400-1); Rb. Brussel 29 november 1977, T.Aann. 1983, 1 (norm NBN ivm. draagkracht van daken).
12 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
goedgekeurd61 en geven regels van goed vakmanschap weer die, op het ogenblik dat ze worden
aangenomen, gelden voor een bepaald product, een bepaald procédé of een bepaalde dienst.62 Deze
normen worden na opmaak in uitvoering van de normalisatiewetgeving bij KB bekrachtigd.63
In principe creëren deze normen geen juridische verplichtingen.64 Art. VIII.1, lid 1 WER bepaalt
echter dat deze normen de regels van de kunst weergeven.65 In samenspel met art. 1135 BW
dringen deze normen aldus elke contractuele relatie binnen,66 en verbinden zij de contracterende
partijen. Deze normen vormen – in tegenstelling tot wat de tekst van art. VIII.1, lid 1 WER doet
vermoeden – echter een minimum,67 en maken slechts deel uit van het geheel van de regels van de
kunst.68 De eerbiediging van deze normen staat dus niet gelijk aan het eerbiedigen van alle of de
regels van de kunst.
Voormelde normen nemen echter wel een speciale positie in.
Ten eerste doet het miskennen van deze ‘officiële’ normen, net zoals de WTCB-normen en
voorschriften,69 een feitelijk vermoeden van fout ontstaan, dat weerlegd kan worden door het
bewijs dat de norm niet toepasbaar is, niet aangepast is aan de concrete situatie, of er technische
redenen bestaan die toelaten van de norm af te wijken.70
Ten tweede doet het naleven van deze ‘officiële’ normen, net zoals de WTCB-normen en
voorschriften,71 een feitelijk vermoeden ontstaan dat de aannemer heeft gehandeld volgens de
regels van de kunst, dat echter weerlegd kan worden door de benadeelde door bewijs te leveren dat
de normen achterhaald zijn, of niet aangepast zijn aan de concrete situatie.72
61 Art. 2 wet van 3 april 2003 betreffende de normalisatie, BS 27 mei 2003. 62 Art. VIII.1 WER. Zie ook de site van het NBN: X, Wat zijn normen?, https://www.nbn.be/nl/het-belang-van-normen/wat-zijn-normen (consultatie 15 april 2019). 63 K. UYTTERHOEVEN, “De toepassing van technische normen in de bouwsector en de aansprakelijkheid van de ontwerper”, TBO 2008, 207. Zie ook M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 391. 64 Art. VIII.1 WER; Wetsontwerp tot invoering van het Wetboek economisch recht, Parl.St. Kamer 2012-2013, nr. 2543, 28. Zie ook K. UYTTERHOEVEN, “De toepassing van technische normen in de bouwsector en de aansprakelijkheid van de ontwerper”, TBO 2008, 207. 65 Art. VIII.1 WER bepaalt het volgende: “Normen geven de regels van goed vakmanschap weer die, op het ogenblik dat ze worden aangenomen, gelden voor een bepaald product, een bepaald procedé of een bepaalde dienst. De naleving van de normen gebeurt op vrijwillige basis, tenzij de naleving ervan is opgelegd door een wettelijke, reglementaire of contractuele bepaling.” 66 Art. VIII.1 WER; Wetsontwerp tot invoering van het Wetboek economisch recht, Parl.St. Kamer 2012-2013, nr. 2543, 28. Zie ook M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 391. 67 Brussel 14 januari 1993, T.Aann. 1993, 136 (de verwijzing naar een norm voor akoestische isolatie stemt overeen met een minimumeis, en is bij niet noodzakelijk het referentiecriterium met betrekking tot het te bereiken resultaat, het hoort de gerechtsdeskundige toe te bepalen welke eisen beantwoord moesten worden). 68 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 392; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 158. 69 Zie buisarrest (cf. titel 1.4.1.7). 70 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 392 en aldaar aangehaalde verwijzingen. Zie ook Kh. Gent 9 oktober 1991, TGR 1992, 47, noot W. ABBELOOS. 71 Zie kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 72 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 392; K. UYTTERHOEVEN, “De toepassing van technische normen in de bouwsector en de aansprakelijkheid van de ontwerper”, TBO 2008, nr. 13.
13 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
33. Een interessant punt is of de (gestrengheid en draagwijdte van de) inhoud van de regels van de kunst
bepaald kan worden aan de hand van andere factoren, zoals de specialisatie van de aannemer in kwestie, of
de voor het (bouw)werk betaalde prijs. Dit is een interessante en onderbelichte denkpiste, maar hierover
later meer (cf. titel 3.1).
1.2.5 Rol van de (gerechts)deskundige
34. Omwille van de technische complexiteit van bouwzaken zal een rechter op grond van art. 962 Ger.W.
steevast beroep doen op een gerechtsdeskundige om de inhoud van de regels van de kunst vast te stellen,
en te bepalen of de aannemer deze al dan niet heeft geschonden of gerechtvaardigd buiten toepassing heeft
gelaten.73 Dit wordt o.a. ook gedaan om het werk van een bedrijfsrevisor te beoordelen.74 De grote
techniciteit van de materie kan er echter toe leiden dat zelfs (gerechts)deskundigen er een andere mening
op nahouden.75 Ondanks de complexiteit van de uitgevoerde werken kan een leek echter soms ook een
schending van de regels van de kunst vaststellen, zonder bijstand van een deskundige.76
35. Als gerechtsdeskundige worden doorgaans alleen universitair opgeleide burgerlijk ingenieurs (ir.)
aangesteld, zij worden geacht op de hoogte te zijn van de regels van de kunst. Aan de bijzondere titulatuur
van een deskundige blijkt soms wel,77 soms geen,78 bijzondere waarde gehecht te worden. In ieder geval
wordt er wel grotere bewijswaarde gehecht aan het verslag van een gerechtsdeskundige dan aan een door
een partij aangestelde deskundige.79 De vaststellingen van een door een rechtbank in eerste aanleg
aangestelde gerechtsdeskundige worden doorgaans overgenomen in tweede aanleg, al kunnen aanvullende
expertises bevolen worden.80 Een gerechtsdeskundige die rechtsfeiten vaststelt wordt nagenoeg altijd
bijgetreden (bv. wanneer hij vaststelt dat een bepaald procédé algemeen aangewend wordt in de praktijk, of
de stevigheid van een bouwwerk aantast).81 Een gerechtsdeskundige die feiten juridisch kwalificeert (bv.
een causaal verband identificeert, of een feit kwalificeert als een verborgen gebrek) wordt doorgaans ook
gevolgd,82 al behoort dit eigenlijk niet tot de taak van de gerechtsdeskundige.83 Aan (ongevraagde) juridische
73 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3). 74 Brussel 11 februari 2009, NJW 2009, 852 (in deze zaak werd het werk van een bedrijfsrevisor doorgelicht door een deskundige, daar de rechtbank niet over de vereiste technische bekwaamheid beschikte dit zelf te doen). 75 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5); ringarrest (cf. titel 1.5.1). 76 Zie naaldarrest (cf. titel 1.4.1.1). 77 Zie ringarrest (cf. titel 1.5.1). 78 Zie kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 79 Zie kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 80 Zie ringarrest (cf. titel 1.5.1). 81 Zie glasarrest (een deskundige die meende dat het fenomeen van de coïncidentiedip voldoende onder de aandacht van aannemers en ontwerpers werd gebracht werd niet geloofd; cf. titel 1.4.1.3); Rb. Antwerpen 16 februari 2016, T.Aann. 2017, 267 (de gerechtsdeskundige oordeelde dat zwamvorming de stabiliteit van een zijgevel in het gedrang gebracht had, en deze verder aan het aantasten was). 82 Zie Rb. Antwerpen 16 februari 2016, T.Aann. 2017, 267 (uitzondering; een gerechtsdeskundige die een verkoper van een onroerend goed als een bouwpromotor kwalificeerde werd “met enige verwondering” bekeken). 83 Art. 962 Ger.W. en Cass. 6 maart 2014, Arr.Cass. 2014, 629.
14 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
gevolgtrekkingen wordt doorgaans weinig waarde gehecht.84 In ieder geval komt het uitsluitend aan de
rechter toe de bewijswaarde van het advies van een deskundige te beoordelen.85
1.2.6 Aansprakelijkheid
36. De schending van de regels van de kunst brengt de contractuele aansprakelijkheid van een aannemer
in het gedrang.86 Een inbreuk op de regels van de kunst kan daarbij zowel leiden tot aansprakelijkheid voor
een licht zichtbaar gebrek,87 een licht verborgen gebrek,88 als een zwaar verborgen gebrek (dat de stevigheid
van het bouwwerk in het gedrang brengt – art. 1792 BW is van toepassing).89 De oplevering dekt de
aansprakelijkheid voor lichte zichtbare gebreken, tenzij voorbehoud gemaakt wordt (door de vermelding
van het gebrek in het proces-verbaal van oplevering).90 De oplevering dekt de lichte verborgen gebreken
niet,91 noch de zware verborgen gebreken – hiervoor kan nog 10 jaar gevorderd worden (art. 1792 BW).
37. In geval van miskenning van de regels van de kunst, welke in beginsel slechts na de uitvoering van de
werken kan ontdekt worden, kan de opdrachtgever zich tot de rechter wenden om herstel in natura te eisen
en de betaling van een passende schadevergoeding.92 Indien in die mate tekortgeschoten wordt dat de
werken niet meer tot een goed einde gebracht kunnen worden door de aannemer kan de opdrachtgever
zich wenden tot de rechter om het contract te doen ontbinden en schadevergoeding te eisen.93 Een grove
schending van de regels van de kunst kan aanleiding geven tot een verlies van vertrouwen tussen de partijen,
en een éénzijdige buitengerechtelijke ontbinding rechtvaardigen.94
38. Een argument die aannemers dikwijls ter verdediging aanvoeren bestaat eruit te betogen dat zij geen
schuld treffen omdat zij ofwel gebonden waren aan de door de architect uitgevaardigde richtlijnen of
plannen (welke een niet met de regels van de kunst conforme uitvoeringswijze voorschrijven), of niet
84 Zie buisarrest (een gerechtsdeskundige die door juridische gevolgtrekking concludeerde wie aansprakelijk moest worden gesteld werd op de vingers getikt; cf. titel 1.4.1.7); Rb. Antwerpen 16 februari 2016, T.Aann. 2017, 267 (de door de gerechtsdeskundige voorgestelde aansprakelijkheidsverdeling van 25%–50%–25% werd omgezet in 0%–50%–50%). Vergelijk met glasarrest (in eerste aanleg werd een door de gerechtsdeskundige voorgestelde verdeelsleutel voor aansprakelijkheid gevolgd, welke echter in tweede aanleg werd afgevoerd; cf. titel 1.4.1.3). 85 Art. 962 Ger.W. en Cass. 22 oktober 2013, Arr.Cass. 2013, 2161. 86 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 158. Zie ook G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 730. 87 Zie o.a. dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4); kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5); klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2). 88 Zie o.a. buisarrest (cf. titel 1.4.1.7). 89 Zie o.a. Antwerpen 11 april 1989, T.Aann. 1990, 368; Brussel 21 januari 1969, T.Aann. 1969, 219. 90 Brussel 9 mei 1986, T.Aann. 1988, 237; Cass. 18 mei 1961, RW 1961-62, 1562; G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 730-731. 91 Vergelijk echter Brussel 6 oktober 1973, JT 1974, 43, noot P. RIGAUX; Brussel 9 februari 1982, T.Aann. 1983, 1, noot M. A. FLAMME; Brussel 9 mei 1986, T.Aann. 1988, 237; Rb. Namen 24 januari 1991, T.Aann. 1991, 374 (de oplevering dekt lichte verborgen gebreken wel) met Antwerpen 5 juni 2000, TBO 2008, 191; buisarrest (cf. titel 1.4.1.7); Cass. 18 mei 1961, RW 1961-62, 1562; Cass. 25 oktober 1985, Arr.Cass. 1985-86, 270; Cass. 18 mei 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1250; G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 731 (de oplevering dekt lichte verborgen gebreken niet). 92 G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 729. 93 G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 729. 94 Luik 21 oktober 2015, T.Aann. 2017, 114.
15 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
(deugdelijk) gecontroleerd werden door een architect. Dergelijke verdediging werd in de rechtspraak echter
al meerdere malen aan de kant geschoven. De afwezigheid van een architect ontslaat de aannemer er niet
van de regels van de kunst te respecteren,95 noch kan een aannemer zich beroepen op gebrekkige richtlijnen
of plannen – indien een aannemer met dergelijk dilemma geconfronteerd wordt moet hij er zich namelijk
van elke uitvoering weerhouden.96 In deze zin wordt de aansprakelijkheid voor een schending van de regels
van de kunst dan ook streng beoordeeld. Aan de andere kant veronderstelt een schending van de regels van
de kunst echter niet dat er sprake is van bedrog (impliceert geen opzet) zodat de aannemer niet tot een
langere waarborgtermijn gehouden zou zijn.97 Dit is eigenlijk eigenaardig omdat een aannemer geacht wordt
op de hoogte te zijn van de regels van de kunst en, als we deze logica doortrekken, een tekortkoming aldus
in wezen ook zou neerkomen op het opzettelijk op het verkeerde been zetten van de opdrachtgever.
1.2.7 Voorbeelden
39. Er bestaan verscheidene overzichten met voorbeelden van verbintenissen die voortspruiten uit het
respecteren van de regels van de kunst.98 Hieronder volgen enkele voorbeelden die geïdentificeerd werden
in de in de loop van dit onderzoek geconsulteerde rechtspraak. Indien een voorliggende verbintenis een
duidelijke kwalificatie kreeg, of als die gegeven kan worden, volgt deze tussen haakjes:
- een diamantslijper moet voorafgaand aan de bewerking van een diamant deze aan een ernstig
onderzoek onderwerpen door middel van een polariscoop;99
- een kapper dient na verving van het haar van een cliënt(e) deze te behandelen met een veilige
haarspoeling (middelenverbintenis);100
- de reinigingsfirma van tankwagens moet ervoor zorgen dat er geen residu in de gereinigde tank
overblijft, en is aansprakelijk voor elke contaminatie;101
- een fotograaf die een huwelijksreportage maakt moet foto’s leveren van gelijkaardige en goede
(print)kwaliteit, o.a. zonder witte lijnen, met voldoende scherpe omtrekken, en zonder onbedoeld
vage achtergronden;102
- een tuinaanlegger moet zich vergewissen van de kenmerken van de te bewerken ondergrond, in
functie hiervan aangepaste flora kiezen, en indien nodig de grond alvorens het inplanten gepast
bewerken en voorbereiden (resultaatsverbintenis);103
95 Bergen 10 september 2013, JLMB 2014, 1628; Brussel 13 januari 2006, RJI 2007, 153; Luik 22 september 2016, T.Aann. 2018, 52. 96 Brussel 25 juni 1992, T.Aann. 1994, 158. 97 Kh. Dendermonde 3 maart 2011, TBBR 2014, 89. 98 Zie o.a. K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-11 tem. I.2-18; P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 53-60; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 485-486 en aldaar aangehaalde verwijzingen. 99 Antwerpen 18 juni 2003, NJW 2004, 446. 100 Rb. Antwerpen 19 mei 1969, RW 1969-70, 325. 101 Kh. Charleroi 19 januari 2000, TBH 2000, 586. 102 Vred. Brugge 29 januari 2015, TGR 2015, 189. 103 Kh. Brussel 29 juni 1989, JT 1989, 623.
16 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
- een specialist betonleverancier dient alvorens de steunvoeten van een betonpomp te plaatsen zich te
vergewissen van de toestand van de bodem onder de uitgekozen steunpunten, en bij twijfel over
de stabiliteit van de bodem het draagvlak onder het steunpunt te vergroten om de stabiliteit van de
installatie te garanderen en het risico op doorzakken te voorkomen;104
- een specialist installateur van verwarmingsketels:
o die opgeroepen wordt om een defect aan een centrale verwarmingsinstallatie te herstellen
is er zowel toe gehouden (i) de installatie grondig te inspecteren en uitsluitsel te bekomen
met betrekking tot de oorzaak van het defect, als (ii) het defect deugdelijk (niet voor korte
tijd) te herstellen (resultaatsverbintenis);105
o moet weten dat het aanbrengen van ijzermastiek geen correcte en afdoende herstelling
vormt van barsten in een ketel, en aldus geenszins als definitieve herstellingswijze kan
worden gebruikt (resultaatsverbintenis);106
o moet de aan- en afvoerleidingen van een verwarmingsinstallatie thermisch isoleren, en
erop toezien dat de verbrandingsgassen niet in een ongeventileerde ruimte worden
uitgestoten (resultaatsverbintenis);107
- een specialist installateur van sanitaire installaties dient bij het installeren en kiezen van zijn leidingen
rekening te houden met de temperatuur, PH, en het debiet van de waterstroom, alsook agressieve
producten waarmee deze niet behandeld mogen worden, om abnormale corrosie van de leidingen
te vermijden;108
- een schilder moet als aannemer-specialist:
o een grondlaag aanbrengen om verkleuring van de schilderwerken te voorkomen
(resultaatsverbintenis);109
o zich terdege vergewissen van de basisstructuur waarop moet geschilderd worden, zodat
hij/zij inzicht krijgt in de kenmerken van het te bewerken oppervlak
(resultaatsverbintenis);110
o aan de ondergrond aangepaste materialen en verfprocédés gebruiken
(resultaatsverbintenis);111
o weten op welke oppervlakken er kan (en mag) geschilderd worden en op welke
oppervlakken er niet kan (en mag) geschilderd worden (resultaatsverbintenis);112
- een gespecialiseerde aannemer dakdekker dient:
104 Kh. Leuven 31 mei 2016, TBO 2016, 588. 105 Vred. Verviers 18 april 1986, T.Aann. 1990, 210, noot M. A. FLAMME. 106 Gent 1 april 2004, De Verz. 2005, 167. 107 Brussel 22 november 2007, RJI 2008, 322. 108 Brussel 16 november 2001, RJI 2002, 68. 109 Schildersarrest #2 (cf. titel 1.4.2.2). 110 Schildersarrest #1 (cf. titel 1.4.2.1). 111 Schildersarrest #1 (cf. titel 1.4.2.1); schildersarrest #3 (cf. titel 1.4.2.3). 112 Schildersarrest #3 (cf. titel 1.4.2.3).
17 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
o roofing volledig te branden, alsook shingles te nagelen (niet te lijmen of nieten) en deze
vakkundig te plaatsen zodat de dakbedekking niet oneffen ligt en esthetisch in het oog
springt (resultaatsverbintenis);113
o een dakdekking te verwezenlijken die aan een woongebouw aangepast is, en te voorzien
in optimale, continue en goede ventilatie aan de binnenkant van een (rieten)114 dak om
condensatie onder het dak te voorkomen (resultaatsverbintenis115 v.
middelenverbintenis116);
o een dak goed te bevestigen, zodat het niet wegwaait (resultaatsverbintenis);117
o uitzettingsmogelijkheden te voorzien voor het dak (resultaatsverbintenis);118
o te weten welke procédés (niet) aan te wenden om de waterdichtheid van een dak te
garanderen, en daadwerkelijk een waterdicht dak af te leveren (resultaatsverbintenis);119
o de dakgoot voldoende te laten hellen, gebruikte (linex)platen te schranken, en
afwateringsslabben te voorzien (middelenverbintenis – vreemd gezien deze elementen de
waterdichtheid van het dak beïnvloeden en een waterdicht dak afleveren een
resultaatsverbintenis blijkt te zijn);120
- een installateur van tapijt moet bij het slaan van spijkers in de ondervloer er rekening mee houden
dat zich daaronder leidingen bevinden (middelenverbintenis);121
- een specialist vloerder dient:
o bij het aanleggen van een vloer(verwarming) uitzetvoegen te voorzien om het scheuren
van de vloer tegen te gaan;122
o te weten dat hij niet te vroeg tegels mag plaatsen op een nog onvoldoende droge
dekvloer;123
o bij zijn werk een zekere vloerdikte te respecteren, en mag aldus geen leidingen boven elkaar
leggen zodat na uitvulling met chape het vloerpeil te hoog komt te liggen en de werf wordt
geblokkeerd (resultaatsverbintenis);124
o bij het vloeren zowel inzake vlakheid (effenheid) als horizontaliteit (waterpas) binnen de
door de WTCB vooropgestelde aanvaardbare toleranties te blijven;125
- een specialist stukadoor dient:
113 Rb. Ieper 15 november 1982, T.Aann. 1983, 325. 114 Rb. Tongeren 7 januari 1983, T.Aann. 1987, 115. 115 Brussel 13 september 2007, RJI 2007, 299; Luik 5 december 1997, T.Aann. 1999, 61, noot O. COLLON. 116 Brussel 13 september 2007, RJI 2007, 299; Gent 17 mei 1985, T.Aann. 1987, 191, noot R. VOLCKAERT. 117 Antwerpen 11 april 1989, T.Aann. 1990, 368. 118 Antwerpen 11 april 1989, T.Aann. 1990, 368. 119 Brussel 21 januari 1969, T.Aann. 1969, 219. 120 Gent 17 mei 1985, T.Aann. 1987, 191, noot R. VOLCKAERT. 121 Antwerpen 13 april 1994, RW 1995-96, 397. 122 Luik 12 maart 1993, T.Aann. 1994, 75; Rb. Luik 8 maart 1973, T.Aann. 1976, 207. 123 Kh. Hasselt 23 januari 1996, RW 1996-97, 1342; Rb. Luik 8 maart 1973, T.Aann. 1976, 207. 124 Rb. Kortrijk 5 maart 1997, T.Aann. 1998, 375. 125 Gent 30 mei 2008, NJW 2009, 458, noot M. DAMBRE.
18 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
o op de plaatsen waar twee verschillende materialen elkaar ontmoeten een wapeningsnet te
plaatsen, op de plaatsen waar zich de voegen van de plafondplaten bevinden een
wapeningsband in te brengen, alsook de aansluiting tussen plafond en wand in te snijden
en elastisch te dichten;126
o de ondergrond te kennen en de toe te passen technieken te beheersen, en in ieder geval
zich in geval van twijfel daarover in te lichten;127
o te weten dat pleisterwerken niet uitgevoerd mogen worden bij vriestemperaturen;128
o een plafond vlak aan te leggen (middelenverbintenis);129
o te weten dat hij/zij zijn pleisterwerken niet op een gladde onderlaag mag aanbrengen,
zodat ze voldoende kunnen hechten;130
- een bouwkundig aannemer dient:
o een lifthaak goed te verankeren, zodat deze voldoende draagkracht heeft;131
o rekening te houden met de oppervlakte van een geplaatste gevel en spontaan een gepast
aantal uitzettingsvoegen te voorzien (resultaatsverbintenis);132
o weten welk soort mortel hij moet gebruiken, hoe schoorstenen worden gemaakt, en dat er
verbindingsijzers tussen pijlers en betonelementen moeten worden aangebracht;133
o erover te waken dat een (isolatie)product in veilige omstandigheden en op een veilige wijze
wordt gebruikt, en deze aangebracht wordt op een wijze waarop elk risico van ontbranding
wordt uitgesloten (resultaatsverbintenis”);134
o bij het aanleggen van een oprit voor een goede afwatering te zorgen, zodat er geen
plasvorming ontstaat;135
o te weten hoe een riool te dichten, welke dichtingsmaterie te gebruiken en hoeveel
aanstrijkingen aan te brengen;136
o te merken wanneer fouten in de plannen, bestekken/lastenkohier of aanwijzingen staan;137
o bij gebruik van een product de voorschriften en handleidingen van de fabrikant van het
product op te volgen;138
126 Rb. Antwerpen 8 april 2004, RW 2005-06, 714. 127 Kh. Brugge, 10 maart 1981, T.Aann. 1981, 93, noot M. DEVROEY; G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 739 en aldaar aangehaalde verwijzing. 128 Rb. Brussel 22 februari 2008, RJI 2009, 36. 129 Kh. Hasselt 5 februari 2008, NJW 2008, 745. 130 Rb. Antwerpen 15 januari 1987, T.Aann. 1988, 215. 131 Rb. Gent 31 mei 2013, TBO 2013, 203, noot N. CARETTE. 132 Rb. Turnhout 24 april 1991, T.Aann. 1997, 227. 133 G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 737 en aldaar aangehaalde verwijzing. 134 Brussel 12 september 2017, TBO 2018, 46. 135 Klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2). 136 Brussel 9 maart 1972, RW 1971-72, 1932; G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 737 en aldaar aangehaalde verwijzing. 137 G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 737 en aldaar aangehaalde verwijzing. 138 Kh. Hasselt 5 juni 2001, RW 2003-04, 390.
19 1 Belgisch recht – 1.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
o de kwaliteit en de voorschriften inzake de gebruikte materialen te kennen, en de installatie
ervan te beheersen;139
o ‘kwalitatief geschikt materiaal’ te gebruiken,140 zo moet timmerhout voor gebruik
behandeld worden met een schimmel- en insectendodend product om aantasting door
insecten141 en zwammen142 te voorkomen, deze kennis behoort zowel tot de basiskennis
van een specialist143 als van een algemene aannemer144 (resultaatsverbintenis);
o zijn materiaal te kennen, zoals weten of gebruikte stenen al dan niet poreus en vorstvast
zijn, en zich in geval van twijfel zich daarover in te lichten;145
o te weten wanneer de voorliggende plannen de regels van de kunst niet volgen, en zijn
medewerking te weigeren wanneer deze werken in strijd met de regels van de kunst moeten
worden uitgevoerd.146
Deze voorbeelden zijn slechts enkele concrete gevallen die terug te vinden zijn in de Belgische
gepubliceerde rechtspraak. Geenszins is deze lijst exhaustief.
139 S. BUSSCHER en W. GOOSSENS, “Verbintenissen van de partijen” in K. DEKETELAERE, M. SCHOUPS en A. L. VERBEKE (eds.), Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 770-771 en aldaar aangehaalde verwijzing. 140 Rb. Antwerpen 16 februari 2016, T.Aann. 2017, 267. 141 Brussel 24 december 2013, TBO 2013, 23; Rb. Antwerpen 15 februari 1989, T.Aann. 1990, 83. 142 Rb. Antwerpen 16 februari 2016, T.Aann. 2017, 267. 143 Brussel 24 december 2013, TBO 2013, 23. 144 Rb. Antwerpen 16 februari 2016, T.Aann. 2017, 267. 145 G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 738. 146 Luik 12 maart 1993, T.Aann. 1994, 75.
20 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.3 Aard van de verbintenis
40. In deze titel (1.3) wordt nagegaan hoe een verbintenis kan worden gekwalificeerd en welke
instrumenten in de rechtsleer worden aangereikt om ons hierbij te helpen. Na analyse van de rechtsleer en
het te hanteren instrumentarium wordt in de volgende titel (1.4) ingezoomd op de praktijk/rechtspraak
waarbij wordt bekeken welke verbintenissen uit de regels van de kunst spruiten, en hoe deze worden
gekwalificeerd.
1.3.1 Inleiding tot de middelen- en resultaatsverbintenis
1.3.1.1 Begripsomschrijving
41. Een verbintenis streeft tot het bereiken van een resultaat, maar telkens men een verbintenis aangaat
verbindt men er zich niet noodzakelijkerwijze toe dit resultaat ook degelijk te bereiken.147 Dit inzicht leidde
de Franse auteur DEMOGUE148 er als eerste149 toe een opdeling te maken tussen een resultaats-, doel- of
uitslagverbintenis (obligation de résultat) en een middelen- of inspanningsverbintenis (obligation de moyens ou diligences),
welke gretig in zowel de Franse als Belgische rechtsleer en rechtspraak werd overgenomen.150 Een
verbintenis is aldus niet altijd van dezelfde aard of intensiteit. Zij kan gekwalificeerd worden als een
resultaatsverbintenis of als een middelenverbintenis, al naargelang de feitelijke omstandigheden en context
waarin de verbintenis gesloten wordt. Dit onderscheid werd zelfs overgenomen in art. 5.1.4 van de
UNIDROIT-Principes.151
42. Een resultaatsverbintenis verplicht de aannemer een bepaald resultaat te bereiken, terwijl de
middelenverbintenis de aannemer verplicht een bepaalde inspanning te leveren of middelen aan te wenden
met het oog op het bereiken van een bepaald resultaat.152 Bij de eerste is het bereiken van het resultaat op
zich dus het voorwerp van de verbintenis, terwijl bij de laatste dit niet zo is.
147 W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Acco, Leuven, 2015, 34. 148 R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, nr. 1237. 149 B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 13-14, nr. 10; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, nr. 102; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 28 en 482-483. 150 B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 14, nr. 11; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 105; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 482-483. 151 X, UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2016, https://www.unidroit.org/instruments/commercial-contracts/unidroit-principles-2016 (consultatie 15 april 2019). 152 L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 179, nr. 145; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 591-592; J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106; K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-4 (p. 20); W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Acco, Leuven, 2015, 34; P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 51; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 222; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, nr. 111.
21 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.3.1.2 Nuancering
43. Er moet opgemerkt worden dat het tweedelig onderscheid tussen de resultaats- en
middelenverbintenis de diversiteit in de praktijk niet volledig correct weergeeft.153 In de praktijk zijn er tal
van nuances op deze basisindeling ontstaan, van verzwakte154 of versterkte155 middelenverbintenissen
(respectievelijk obligation de moyens allégée, en obligation de moyens renforcée) tot verzwakte156 of versterkte157
resultaatsverbintenissen (respectievelijk obligation de résultat atténuée of obligation de résultat allégée en obligation de
résultat aggravée of obligation de garantie).158
44. Overigens is een verbintenis die uit de wet voortspruit telkens een resultaatsverbintenis omdat men
telkens het door de wet-/regelgever beoogde resultaat moet bekomen.159 Het onderscheid tussen de
middelen- en resultaatsverbintenis verliest hierbij dus zijn belang.
45. CORNELIS gaat verder en meent dat elke middelenverbintenis in zekere zin ook een
resultaatsverbintenis genoemd kan worden, omdat de aannemer zich ook verbindt tot een zeker resultaat,
namelijk het besteden van de zorg die daaraan door een normaal voorzichtig en redelijk aannemer zou zijn
besteed.160 In wat volgt maken wij, in tegenstelling tot CORNELIS, toch het onderscheid tussen een
resultaats- en een middelenverbintenis op basis van het verschillende voorwerp van de verbintenis.
1.3.1.3 Opdeling van de verbintenis(sen)
46. Zoals besproken brengt de aannemingsovereenkomst verscheidene verplichtingen met zich mee,
zowel voor opdrachtgever als aannemer. Indien men een aannemingsovereenkomst als één geheel
beschouwt, zou het complex van verbintenissen die de aannemer aangaat over één kam geschoren worden
en onder één noemer gekwalificeerd moeten worden als een middelen- of een resultaatsverbintenis.
Dergelijke werkwijze doet echter de werkelijkheid oneer aan.
153 B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 14-15, nr. 12; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 486. 154 Hierbij ligt slechts een fout voor indien deze bijzonder zwaarwichtig is. Zie ook art. 1137, lid 2 BW; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 486, nr. 550. 155 Hierbij ligt reeds bij een lichte tekortkoming een fout voor. Zie ook art. 1882 BW; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 486, nr. 550. 156 Hierbij kan de aannemer zich van zijn aansprakelijkheid (de vermoede fout) bevrijden in geval van een vreemde oorzaak, maar ook door het bewijs dat hij geen fout heeft begaan. Zie ook art. 1732 BW en art. 1733 BW. 157 Hierbij kan de aannemer zich niet van zijn aansprakelijkheid (de vermoede fout) bevrijden, zelfs in geval van vreemde oorzaak. Deze vorm wordt bij ons ook wel de garantieverbintenis genoemd. Zie ook G. BAERT, Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne, Kluwer, 1994, 780; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 594; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 28-29 en 487-488. 158 J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106-108; B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 15, nr. 12; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 28-29 en 486-487. 159 L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 180, nr. 145. 160 L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 180, nr. 145.
22 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
47. VANSWEEVELT beschrijft de problematiek treffend vanuit het standpunt van de vrije beroeper:
“[I]ndien men de talrijke verbintenissen van de arts niet afzonderlijk bekijkt, maar ze, integendeel, als één
geheel beschouwt, dan ligt het besluit voor de hand dat de geneesheer slechts een inspanningsverbintenis
opneemt. De werkelijkheid lijkt genuanceerder. Een arts gaat immers een hele reeks verplichtingen aan.
Kunnen al deze verplichtingen of deelverbintenissen over een zelfde kam worden geschoren? Neen. Of
een bepaalde overeenkomst een inspannings- dan wel een resultaatsverbintenis inhoudt kan immers niet
zomaar in abstracto worden bepaald. […] Één voorbeeld: de overeenkomst tussen een advocaat en zijn cliënt
wordt nooit als een geheel beschouwd. Doorgaans zijn de contractuele verbintenissen van de advocaat
inspanningsverbintenissen. Soms meent de rechtspraak evenwel dat het resultaat van bepaalde
verplichtingen voldoende zeker is om een resultaatsverbintenis op te leggen: zo moet de advocaat in de
juiste vorm en binnen de gestelde termijn een zaak inleiden.”161
48. Zo de vrije beroeper behandeld wordt, wordt ook de aannemer van bouwwerken behandeld. De
globale verbintenis van de aannemer bestaat eruit de opgegeven werken uit te voeren. Zoals eerder gezien
kan deze alomvattende verbintenis evenwel opgesplitst worden, in een obligation de faire (het uitvoeren van
de werken zoals overeengekomen), en een obligation de bien faire (het uitvoeren van de werken volgens de
regels van de kunst). Deze laatste verbintenis kan op zijn beurt opnieuw onderverdeeld worden in tal van
andere, kleinere neven- of deelverbintenissen, die niet noodzakelijk op dezelfde manier als de
hoofdverbintenis gekwalificeerd worden en zelfs onderling van verschillende aard kunnen zijn!162
49. Aldus moet een vloerder een parketvloer niet alleen leggen (obligation de faire), maar deze ook volgens
de regels van de kunst plaatsen (obligation de bien faire), wat op zijn beurt impliceert dat de parketvloer o.a.
op een droog oppervlak wordt gelegd en de vloer voldoende moet kunnen verluchten (om zwamvorming
te voorkomen).163 Daarbij zou de verbintenis de vloer op een droog oppervlak te leggen mogelijks
gekwalificeerd kunnen worden als een resultaatsverbintenis, en de verbintenis om voldoende ventilatie te
voorzien als een middelenverbintenis.
50. De overkoepelende verbintenis van de aannemer is dus in werkelijkheid complexer dan ze op het
eerste zicht lijkt, en kan op haar geheel – behoudens andersluidende afspraken in het contract – niet
simpelweg gekwalificeerd worden als één grote resultaats- of middelenverbintenis. Een kwalificatie in
abstracto die de werkelijke relaties tussen beide partijen op een correcte en volledige manier capteert is aldus
onmogelijk. Om deze reden komt er telkens een rechter aan te pas om een oordeel in concreto te vellen over
161 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 116. 162 G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, 37, nr. 73; J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106; J. HERBOTS, “Basisbeginselen van civielrechtelijke aansprakelijkheid” in H. CLAASSENS, H. COUSY en J. HERBOTS (eds.), De aansprakelijkheid in ziekenhuisverband, Gent, Mys en Breesch, 1994, 20, nr. 53; R. KRUITHOF, “Tendenzen inzake medische aansprakelijkheid”, Vl.T.Gez. 1982-83, 182-183, nr. 9; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 116. 163 Zie o.a. Arbitrage Instituut Bouwkunst 27 augustus 1990, T.Aann. 1991, 296; Kh. Brussel 29 oktober 1990, T.Aann. 1991, 289; Rb. Antwerpen 16 februari 2016, T.Aann. 2017, 267.
23 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
de inhoud en draagwijdte van elke neven- of deelverbintenis van de aannemer.164 Deze werkwijze wordt
ook (al dan niet expliciet) toegepast in de praktijk (cf. titel 1.4.1 en 1.4.2).
1.3.1.4 Grond
51. De resultaats- en middelenverbintenissen werden als zodanig niet door de wetgever voorzien.165
Omdat de opdeling een concept is die door de rechtsleer en rechtspraak ontwikkeld werd, is in het
bestaande Burgerlijk Wetboek gezocht naar passende wettelijke gronden of kapstokken waar deze opdeling
aan opgehangen kon worden.
52. De twee uitverkoren artikelen zijn art. 1137 BW en art. 1147 BW. Deze op het eerste zicht slecht met
elkaar te verzoenen artikelen regelen de bewijslast tussen schuldenaar en schuldeiser in geval van
contractuele wanprestatie.166 Meerdere theorieën zijn in de rechtsleer voorgesteld om dit
compatibiliteitsprobleem op te lossen, waaronder de hier voorliggende opdeling van verbintenissen naar
hun aard in resultaats- en middelenverbintenissen.167 Dit onderscheid is in de hedendaagse rechtsleer en
rechtspraak inmiddels uitgegroeid tot een algemeen aanvaarde opdeling.168
53. In het Belgische Burgerlijk Wetboek wordt de resultaatsverbintenis gelinkt aan art. 1147 BW,169 die
bepaalt dat de schuldenaar zich enkel van zijn aansprakelijkheid kan bevrijden door het bewijs van een
bevrijdingsgrond. De middelenverbintenis wordt gelinkt aan art. 1137 BW,170 op grond waarvan de
schuldenaar zich van aansprakelijkheid kan bevrijden door het bewijs dat hij zich in de uitvoering van de
overeenkomst als een goede huisvader heeft gedragen.171 Ook deze link werd voor het eerst door
DEMOGUE gelegd.172
1.3.1.5 Belang van het onderscheid
54. Het onderscheid tussen de resultaats- en de middelenverbintenis is om drie redenen van belang.173
164 J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106. 165 P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 28. 166 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 589; B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 13, nr. 10. 167 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 590. 168 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 105, nr. 102. 169 L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 222. 170 L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 222. 171 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-4 (p.20); T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, nr. 101. 172 R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, nr. 1237. 173 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-5 (p. 21) en aldaar aangehaalde verwijzingen; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 106.
24 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
55. Ten eerste bepaalt ze de inhoud en draagwijdte van de verbintenis, namelijk of de aannemer gehouden is
tot het bereiken van een bepaald resultaat, of tot het leveren van een redelijke inspanning.174
56. Ten tweede bepaalt ze de bewijslastverdeling tussen opdrachtgever en aannemer.
57. Bij een resultaatsverbintenis zal de opdrachtgever het bestaan van de overeenkomst moeten bewijzen,
waarop de aannemer die aan aansprakelijkheid wil ontsnappen bijgevolg zal moeten bewijzen dat ofwel (i)
het overeengekomen resultaat bereikt is, of (ii) dit resultaat niet bereikt is ten gevolge van een vreemde oorzaak
(o.a. toeval, overmacht, daad van een derde, of daad van de opdrachtgever).175 Een fout wordt aldus
vermoed.176 De bewijslast wordt dus verdeeld. Sommige auteurs spreken van een bewijslastomkering,177 maar
VANSWEEVELT meent terecht dat er slechts sprake is van een bewijslastverlichting.178
58. Bij een middelenverbintenis zal de opdrachtgever het bestaan van de overeenkomst moeten bewijzen,
alsook een gebrek aan zorg (aangewende middelen of geleverde inspanning) in hoofde van de aannemer.179
Dit gebrek aan zorg wordt getoetst aan het zorgvuldigheidscriterium van de goede huisvader (een normaal
174 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-5 (p. 21); W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Acco, Leuven, 2015, 34; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 106. 175 Cass. 18 oktober 2001, Arr.Cass. 2001, nr. 555; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 591-592; R. DEKKERS en A. VERBEKE, Handboek burgerlijk recht, III, Antwerpen, Intersentia, 2007, nr. 126 en 128; J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106; B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 14, nr. 11; K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-5 (p. 21) en aldaar aangehaalde verwijzingen; P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 51; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 222; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, nr. 111; W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Acco, Leuven, 2015, 34, 163, 165, 169, en 369-370; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 28 en 483. 176 B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 14, nr. 11. Zie hieromtrent ook volgend opmerkelijk arrest: Vred. Verviers 18 april 1986, T.Aann. 1990, 210, noot M. A. FLAMME (de rechter besliste dat de hersteller van een centrale verwarmingsinstallatie gebonden was door een resultaatsverbintenis, maar stelde alsnog twee fouten vast in hoofde van deze hersteller alvorens te besluiten dat deze aansprakelijk was) – zie titel 1.3.1.5 over het in dit onderzoek aangehouden onderscheid tussen ‘fout’ en ‘gebrek’. 177 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 106 en aldaar in voetnoot 13 aangehaalde verwijzingen. 178 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 107. 179 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 591-592; R. DEKKERS en A. VERBEKE, Handboek burgerlijk recht, III, Antwerpen, Intersentia, 2007, nr. 127; J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106; B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 14, nr. 11; W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Acco, Leuven, 2015, 34, 163, 165, en 169; P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 51; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 222; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, nr. 111; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 483.
25 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
voorzichtig en redelijk aannemer in dezelfde omstandigheden).180 Een fout wordt aldus niet vermoed maar
zal moeten bewezen worden.181 De bewijslast wordt hier dus ongelijk verdeeld, en ligt nagenoeg volledig
bij de opdrachtgever.182 De aannemer kan, bij gebrek aan zorg, aansprakelijkheid vermijden door het
aantonen van een vreemde oorzaak.183
59. In geval van een middelenverbintenis dient een fout bewezen te worden (zwaardere bewijslast), terwijl in
het geval van een resultaatsverbintenis dient bewezen te worden dat het resultaat niet werd bereikt (lichtere
bewijslast).184 Ondanks dat de termen ‘fout’ en ‘gebrek’ in de rechtspraak niet altijd op eenduidige manier
gebruikt worden (cf. titel 1.4.1.6 en 1.4.1.7) zal in dit onderzoek de term ‘fout’ gebruikt worden om te
refereren naar de (zwaardere) bewijslast die op de opdrachtgever van een middelenverbintenis rust (het
bewijs van een toerekenbare schending van het zorgvuldigheidscriterium), en de term ‘gebrek’ gebruikt
worden om de refereren naar de (lichtere) bewijslast die op de opdrachtgever van een resultaatsverbintenis
rust (het bewijs van een defect/onvolmaaktheid in het bouwwerk om aan te tonen dat het resultaat niet
werd bereikt).
60. Ten derde bepaalt het onderscheid tussen de resultaats- en de middelenverbintenis of de overmachtsleer
van toepassing is (cf. supra).185
1.3.2 Methodiek en beoordelingscriteria
61. De feitenrechter beoordeelt soeverein op basis van het geheel van feiten de aard of intensiteit van de
verbintenis die voorligt.186 Het Hof van Cassatie houdt controle op de kwalificatie van de verbintenis,187
aangezien een foute kwalificatie een verkeerde toepassing van een wetsbepaling inhoudt.188
180 R. DEKKERS en A. VERBEKE, Handboek burgerlijk recht, III, Antwerpen, Intersentia, 2007, nr. 127; J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106; W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Acco, Leuven, 2015, 34, 163, 165, en 169; P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 51; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 483. 181 B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 14, nr. 11. 182 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-5 (p. 21) en aldaar aangehaalde verwijzingen. 183 R. DEKKERS en A. VERBEKE, Handboek burgerlijk recht, III, Antwerpen, Intersentia, 2007, nr. 127. 184 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1997, 135. 185 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-5 (p. 21); L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 222; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 107-109. 186 Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, nr. 549; Cass. 7 februari 1992, Pas. 1992, nr. 297; Cass. 5 december 2002, Arr.Cass. 2002, nr. 652, RGDC 2004, 204; Cass. 20 november 2009, Arr.Cass. 2009, nr. 681; Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1148-1149; P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 52-53. 187 L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 223. 188 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-4 (p. 20) en aldaar aangehaalde verwijzingen.
26 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
62. De wet geeft geen aanwijzingen over hoe een verbintenis te kwalificeren (behalve in enkele bijzondere
gevallen).189 Het Hof van Cassatie oordeelde daarom dat naar de gemeenschappelijke wil van de
contracterende partijen gezocht moet worden.190 Indien deze wil niet expliciet tot uiting gebracht werd,
bijvoorbeeld door een clausule in het contract, dient de rechter de impliciete gemeenschappelijke wil van de
partijen te achterhalen.191 Omdat de wet geen criteria aanreikt ter interpretatie van deze wil heeft men in de
rechtsleer gepoogd methodiek te brengen in deze problematiek.
63. In de rechtsleer worden twee stappen (die in subsidiair verband staan) naar voren geschoven om
verbintenissen te kwalificeren: een eerste stap waarbij (overeenkomstig de rechtspraak van het Hof van
Cassatie) naar de gemeenschappelijke wil van de partijen wordt gezocht (cf. titel 1.3.2.1), en een tweede stap
waarbij (indien er geen gemeenschappelijke wil vast te stellen is) de overeenkomst door de rechter wordt
aangevuld op basis van het rechtmatig gewekt vertrouwen (art. 1135 BW; cf. titel 1.3.2.2).
1.3.2.1 Stap #1: Achterhalen van de wil van de partijen (art. 1156 BW)
64. In navolging van herhaalde (Cassatie)rechtspraak192 draagt de Belgische rechtsleer het idee uit de
kwalificatie van de overeenkomst te baseren op de gemeenschappelijke wil van de partijen.193
65. De techniek van het achterhalen van de wil van de partijen is echter slechts nuttig indien op het
moment van de contractsluiting er een gemeenschappelijke wil aanwezig was, en deze achteraf nog
achterhaald kan worden.194 Indien er geen gemeenschappelijke wil aanwezig was op het moment van
contractsluiting, of deze niet meer achterhaald kan worden, dan mag de verbintenis eigenlijk niet meer
gekwalificeerd worden onder het mom van de uitlegging.195 In dit geval zou er namelijk sprake zijn van
simulatie.196
189 Zie P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 483-484. 190 Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, nr. 549; Cass. 20 november 2009, Arr.Cass. 2009, nr. 681. 191 P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 52; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 483-484. 192 Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151; Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, nr. 549; Cass. 18 oktober 2001, Arr.Cass. 2001, 1718; Cass. 20 november 2009, Arr.Cass. 2009, nr. 681. 193 J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 107; Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1149; L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 179, nr. 145; B. LOUVEAUX, “La responsabilité du sous-traitant face à ses cocontractants et aux tiers” in F. BALON, B. LOUVEAUX en P. HENRY (eds.), La sous-traitance, Brussel, Larcier, 2006, 21; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 26; P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 52; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 106; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 484. 194 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-9 (p. 25); L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 229. 195 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-9 (p. 25); L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 229. 196 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-9 (p. 25); L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 229.
27 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
66. Geïllustreerde dreiging kan gelezen worden aan de hand van volgende enigszins gevaarlijk
geformuleerd zin: “À défaut de pouvoir découvrir une intention exprimée par les parties ou par le
législateur, le juge aura recours au critère suivant: il vérifiera dans quelle mesure l’obtention du résultat
présente un caractère normalement aléatoire - auquel cas il admettra que le débiteur de l’obligation n’a pas
entendu assumer cet aléa.”197 Daarbij is WÉRY zelfs van mening dat de zoektocht naar de (niet-uitgedrukte)
wil van de partijen an sich al (te) dicht aanleunt bij simulatie: “La recherche de la volonté commune des
parties est, en réalité, assez divinatoire, sinon artificielle.”198
67. Ondanks dat de impliciete gemeenschappelijke wil van de partijen achterhalen geen exacte wetenschap
is, en er altijd het risico bestaat dat men zodoende een waarschijnlijke wil aan een partijen toeschrijft, worden
het achterhalen van de impliciete gemeenschappelijke wil (wat legitiem is) en simulatie (wat niet legitiem is)
hier echter wel duidelijk uit elkaar gehaald.
1.3.2.1.1 Onderscheiden methodes
68. In de Nederlandstalige199 Belgische rechtsleer worden drie ‘methoden’ onderscheiden om de
gemeenschappelijke wil van de contracterende partijen te achterhalen.
1.3.2.1.1.1 Methode ‘KRINGS’
69. Een eerste methode wordt de methode ‘KRINGS’ genoemd,200 naar de conclusie van procureur-
generaal KRINGS in het principearrest van 3 mei 1984 van het Hof van Cassatie.201
70. In dit bruidskleedarrest werd uitspraak gedaan over een vonnis van een vrederechter te Deurne waarin
beslist was dat er tussen een klant en een wasserij een middelenverbintenis tot stand was gekomen om een
bruidskleed te reinigen. De wasserij had de verkeerde reinigingstechniek aangewend, waardoor het kleed
werd beschadigd. Daar bij stilzwijgen van het contract de wasinstructies van het kledingstuk noch de klant
enige aanwijzing gaf over de aangewezen reinigingsmethode van het kleed, werd beslist dat de impliciete
gemeenschappelijke wil van de partijen geweest was een middelenverbintenis tot stand te brengen. In haar
redenering liet het Hof van Cassatie zich leiden door KRINGS die verdedigde dat naar de
gemeenschappelijke wil van de partijen gezocht moest worden, en daartoe enkele onderscheidingscriteria
naar voren schoof.
71. In zijn conclusie wijst KRINGS de stelling af dat een contract van huur van diensten a priori een
resultaatsverbintenis doet ontstaan en men slechts bij gemeenschappelijke wil van de partijen anders kan
besluiten, om reden dat er “een zo grote verscheidenheid van feitelijke gevallen [bestaat] dat er in dit opzicht
197 P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 52. 198 P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 484, voetnoot 2509. 199 In de Franstalige Belgische rechtsleer wordt deze opdeling niet gemaakt. 200 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-6 tem. 7 (p. 22-23); L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 223-224. 201 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151.
28 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
geen algemene regel bepaald kan worden.”202 Ook onderschrijft hij de mening dat een overeenkomst met
een welbepaald voorwerp automatisch een resultaatsverbintenis tot stand brengt niet.203
72. Wel meent KRINGS dat de rechter invulling moet geven aan art. 1156 BW, en de gemeenschappelijke
wil van de partijen moet achterhalen. Om deze gemeenschappelijke wil te achterhalen stelt hij voor om de
specialisatie van de vakman in rekening te nemen, alsook het aleatoir karakter van het beoogde resultaat.204
Zo zou een grotere specialisatie van de aannemer moeten leiden tot een zwaardere aansprakelijkheid (dus
tot een resultaatsverbintenis), en een grotere onzekerheid omtrent het bereiken van het beoogde resultaat
tot een minder zware aansprakelijkheid (dus tot een middelenverbintenis). Daarbij is het echter nuttig op te
merken dat een ‘vakman’ niet noodzakelijk ook een graad van ‘specialisatie’ impliceert, want zo kon de
wasserij wel beschreven worden als een ‘vakman’, maar daarom niet noodzakelijkerwijze ook als een
‘specialist’.205
73. In casu volgde het Hof van Cassatie de conclusie van KRINGS en werd beslist dat de rechter in laatste
aanleg de overeenkomst niet verkeerdelijk gekwalificeerd had als zijnde een middelenverbintenis. In haar
arrest poneerde het Hof van Cassatie als principe dat de gemeenschappelijke wil van de partijen
doorslaggevend is om een resultaats- dan wel een middelenverbintenis te doen ontstaan, en dat het aleatoir
karakter van het beoogde resultaat een legitiem criterium kan zijn om deze te achterhalen.206
1.3.2.1.1.2 Methode ‘VAN OMMESLAGHE’
74. Een tweede methode wordt de methode ‘VAN OMMESLAGHE’ genoemd,207 naar de methodiek die de
gelijknamige auteur voorstelde.208
75. VAN OMMESLAGHE sluit zich aan bij KRINGS die verdedigde dat naar de gemeenschappelijke wil van
de partijen gezocht moet worden.209 Bij de beoordeling van de impliciete gemeenschappelijke wil van de
partijen schuift VAN OMMESLAGHE resoluut één onderscheidingscriterium naar voren: het aleatoir karakter
van het bereiken van het gestelde doel.210 In wezen verschilt een analyse naar KRINGS dan ook niet met een
analyse naar VAN OMMESLAGHE.
202 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1148-1149. 203 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1149. Zie ook A. LUST, “Het medisch resultaatsverbintenissenarrest van 28 september 1995: reden tot paniek?”, T.Gez. 1996-97, 382-397. 204 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1148-1149. 205 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1149. 206 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 110. 207 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-7 tem. 8 (p. 23-24); L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 224-225. 208 P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 50-60. 209 P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 52. 210 P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 52-53.
29 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.3.2.1.1.3 Methode ‘VANSWEEVELT’
76. Een derde methode wordt de methode ‘VANSWEEVELT’ genoemd,211 naar de onderscheidingscriteria
die de gelijknamige auteur naar voren schoof om de gemeenschappelijke wil van de partijen te
achterhalen.212
77. In zijn zoektocht naar mogelijke onderscheidingscriteria stoot VANSWEEVELT op het
passiviteitscriterium. Oorspronkelijk voorgesteld door DEMOGUE,213 en onderschreven door enkele Franse
auteurs,214 bepaalt dit criterium dat een min of meer grote vrijheid en/of actieve rol van de opdrachtgever
in de uitvoering van de contractuele verbintenis zou wijzen op het bestaan van een middelenverbintenis in
hoofde van de aannemer, terwijl een min of meer kleine vrijheid en/of passieve rol van de opdrachtgever
erop zou wijzen dat een resultaatsverbintenis in hoofde van de aannemer aangegaan zou zijn. In zijn
uiteenzetting komt VANSWEEVELT tot de conclusie dat de ‘bewegingsvrijheid’ van de opdrachtgever echter
niet, of zeker niet uitsluitend, aangewend wordt in de Belgische rechtspraak om een verbintenis als een
middelen- dan wel als een resultaatsverbintenis te kwalificeren. Over de gewenstheid van dit criterium
spreekt VANSWEEVELT zich niet uit, maar dit criterium blijkt in ieder geval voor hem niet van primair
belang te zijn.
78. Een onderscheidingscriterium die volgens VANSWEEVELT wel grote waarde heeft in het voorspellen
en verklaren van de Belgische rechtspraak is het zekerheidscriterium, een criterium eerder voorgesteld door
KRINGS (het criterium van het alea),215 en aanvaard door het Hof van Cassatie in het bruidskleedarrest.216 Om
het aleatoir karakter van de verbintenis te bepalen kan een beroep gedaan worden op deskundigen, daarbij
volstaat dat het beoogde resultaat redelijkerwijze of normalerwijze bereikt zou worden – honderd procent
zekerheid is niet vereist.217
79. Een voorbeeld van een verbintenis die doorgaans als een middelenverbintenis gekwalificeerd wordt
omwille van het aleatoir karakter van het beoogde resultaat is de verbintenis van de arts.218 Daarover schrijft
VANSWEEVELT: “De geneeskunde is immers geen exacte wetenschap. Elk menselijk lichaam reageert
verschillend op een zelfde behandeling. Talrijke onbekende elementen in het ziekte- of genezingsproces
211 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-8 tem. 9 (p. 24-25); L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 225-226. 212 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, nr. 110-114. 213 R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 544. 214 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 111 en aldaar in voetnoot 31 aangehaalde verwijzingen. Zie ook titel 2.3.2. 215 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 112. 216 Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151. 217 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 112-113. 218 Zie Antwerpen 21 november 2016, NJW 2017, 542 (bij het optreden van verwikkelingen ingevolge een hysterectomie, een verwijdering van de baarmoeder, werd het niet bewezen geacht dat de opererende arts een fout begaan had en de regels van de kunst had geschonden).
30 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
maken het doorgaans onwaarschijnlijk of zelfs ondenkbaar dat een geneesheer de onvoorwaardelijke
genezing zou beloven.”219
80. Voor VANSWEEVELT speelt het aleatoir karakter van het beoogde resultaat de hoofdrol in de
kwalificatie van de verbintenis.220 Om de impliciete wil van de partijen te achterhalen moet men bijgevolg
overgaan tot een beoordeling van het al dan niet aleatoir karakter van de aangegane verbintenis (dus
wanneer het beoogde resultaat redelijkerwijze kan worden bereikt met het normale gebruik van de middelen
waarover men behoort te beschikken), waarbij uit het nagenoeg ontbreken van een aleatoir karakter kan
worden afgeleid dat de partijen het afsluiten van een resultaatsverbintenis op oog hadden.221 Ter illustratie
haalt VANSWEEVELT volgende voorbeelden aan: het opereren van het juiste lichaamsdeel, het bezoeken
van een patiënt, laboratoriumactiviteiten die naar de huidige stand van de wetenschap geen probleem
leveren om het beoogde resultaat te bereiken (bv. bloedanalyse), en eenvoudige geneeskundige ingrepen die
normaal weinig risico inhouden (bv. het verwijderen van een ontstoken blindedarm).222
1.3.2.1.1.4 Kritische noot
81. De hierboven besproken ‘methodes’ werden geïdentificeerd, benoemd, en overgenomen in
verschillende Nederlandstalige Belgische bijdragen.223 Mijns inziens is spreken van zelfstandige en naast
elkaar staande ‘methodes’ zich mild opstellen, gezien deze auteurs (KRINGS, VAN OMMESLAGHE, en
VANSWEEVELT):
- zich beperken tot het uitspreken van een (al dan niet onderbouwde) voorkeur voor, of een afkeer
van, het gebruik van bepaalde ‘oude’ criteria die al geruime tijd geïntroduceerd of gehanteerd
werden in de (Belgische of Franse) theorie en/of praktijk; of
- zich niet toeleggen op het opstellen van een uitgebreide opsomming, beschrijving, en
becommentariëring van de vandaag in de praktijk gebruikte criteria, maar zich beperken tot een
bespreking van een twee- tot drietal populaire criteria; of
- zich niet toeleggen op het opstellen van een werkelijk ‘werkschema’ waarbij hiërarchie en
subsidiariteit wordt gezocht of voorgesteld tussen de in de praktijk gehanteerde criteria; en
- zich nauwelijks van elkaar onderscheiden, omdat zij allen het al dan niet aleatoir karakter van het
beoogde resultaat als primair onderscheidingscriterium hanteren.
219 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 115. Zie ook P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 52; R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 538-542. 220 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-9 (p. 25). 221 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 125. 222 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 125-126. 223 Zie o.a. K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011.
31 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
82. Verder wordt de werkelijke complexiteit aan in de rechtspraak gehanteerde onderscheidingscriteria
niet weerspiegeld in voorliggende driedeling, en worden enkele gezaghebbende auteurs (o.a. WÉRY)224 die
wel een uitgebreider instrumentarium analyseren weggelaten.
1.3.2.1.2 Overzicht onderscheidingscriteria
83. Zoals VANSWEEVELT benadrukt is er geen één beoordelingscriterium dat bepaalt of we te maken
hebben met een resultaats- dan wel een middelenverbintenis, en dienen verschillende elementen in rekening
gehouden te worden. In voorliggende titel (1.3.2.1.2) wordt een overzicht opgemaakt van de in de rechtsleer
geïdentificeerde en gehanteerde onderscheidingscriteria.
CRITERIUM #1: ZEKERHEIDSCRITERIUM (MOEILIJKHEIDSGRAAD / ALEATOIR KARAKTER VAN HET
BEOOGDE RESULTAAT)
84. Een eerste in de rechtsleer geïdentificeerde criterium is het zekerheidscriterium dat bepaalt dat een
verbintenis waarbij het bereiken van het resultaat bijzonder aleatoir of onzeker is eerder zou leiden tot de
kwalificatie als een middelenverbintenis, terwijl een verbintenis waarbij het bereiken van een resultaat niet
bijzonder aleatoir of onzeker is – in lijn der verwachtingen mits normaal gebruik der beschikbare middelen
– eerder gekwalificeerd wordt als een resultaatsverbintenis.
85. Dit criterium kent grote aanhang in rechtsleer225 en wordt zeer frequent toegepast in de rechtspraak.226
Ze werd overigens ook overgenomen in de UNIDROIT-Principes.227
CRITERIUM #2: SPECIALISATIECRITERIUM
86. Een tweede criterium is het specialisatiecriterium. Volgens deze factor zou een aannemer die
gespecialiseerd is in de uitgevoerde werken eerder tot een resultaatsverbintenis gehouden worden. Deze
evaluatie vergt telkens een feitelijke beoordeling door de feitenrechter.228
224 WÉRY erkent meerdere criteria ter beoordeling van de aard van de verbintenis, namelijk: het aleatoir karakter van het bereiken van het beoogde resultaat, de passieve dan wel actieve rol van de opdrachtgever in de uitvoering van de verbintenis, alsook het respectievelijke vermogen van de partijen om niet-uitvoering aan te tonen, en het bijzonder grove karakter van de wanprestatie. P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 483-484. 225 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1148; R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 544; J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 107; W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Acco, Leuven, 2015, 34; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 26; P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 52-53; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 227-228; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 112; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 483. 226 Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151; Cass. 28 september 1995, Arr.Cass. 1995, 828, Pas. 1995, 857, RW, 1995-96, 932; Cass. 15 januari 2010, Arr.Cass. 2010, nr. 41, 189; klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2); Luik 5 december 1997, T.Aann. 1999, 61, noot O. COLLON; naaldarrest (cf. titel 1.4.1.1); Vred. Charleroi 25 maart 2003, TBBR 2004, 468. 227 X, UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2016, https://www.unidroit.org/instruments/commercial-contracts/unidroit-principles-2016 (consultatie 15 april 2019). 228 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1149.
32 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
87. Dit criterium is wijd erkend in zowel rechtsleer229 als rechtspraak,230 en staat ongeveer op gelijke
hoogte met het zekerheidscriterium qua populariteit.
88. Enerzijds is het erg logisch dat dit criterium gehanteerd wordt, omdat de bouwheer of opdrachtgever
toch contracteert met een vakman waarvan hij/zij denkt dat die de werken tot een goed en kwaliteitsvol
einde zal kunnen brengen, maar anderzijds is er toch bijzonder weinig getheoretiseerd over wat juist
verstaan moet worden onder ‘specialisatie’ (namelijk wanneer een aannemer als specialist beschouwd kan
worden, welke factoren daarbij in overweging te nemen, en wanneer iemand gespecialiseerd genoeg is om
werkelijk strenger te worden beoordeeld als zijnde ‘specialist’). Enige richtsnoeren zijn terug te vinden in:
- een arrest van 21 januari 1969 waarin bepaald werd dat als specialist beschouwd dient te worden
“tout entrepreneur qui limite son activité à tel genre de travaux qui nécessitent la mise en œuvre de
techniques particulières”;231
- het werk van BOGAERT en DEVROE die menen dat “het belangrijkste criterium om uit te maken
of iemand specialist is, [gelijk] is [aan] de graad van vertrouwen dat de partners in de aannemer
stellen”;232 en
- een arrest van 10 juni 1985 waarin bepaald werd dat een specialist niet over een absolute up-to-
date kennis moet beschikken.233
89. Een uitgebreidere bespreking van het concept ‘specialisatie’ komt later nog aan bod (cf. titel 3).
CRITERIUM #3: CONTRACTUELE CLAUSULES
90. Een derde in de rechtsleer234 geïdentificeerd onderscheidingscriterium refereert naar de in de
overeenkomst vervatte contractuele bedingen. Voorbeelden hiervan zijn exoneratiebedingen,
waarborgbedingen, garantieclausules, imprevisieclausules, en bewijslastbedingen aan de hand waarvan de
gemeenschappelijke wil van de contracterende partijen kan worden afgeleid. Zo zou een bewijslastbeding
die bepaalt dat louter een gebrek in de bouw moet worden bewezen op een resultaatsverbintenis kunnen
wijzen.
229 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1148; J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 107; P. RIGAUX, P, GOUGNARD en G. VAN NUFFEL, Les contrats de construction, Bruxelles, La Charte, 1994, 240; A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 26; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 229. 230 Brussel 21 januari 1969, T.Aann. 1969, 219 (conceptiefout dak); Brussel 22 november 2007, RJI 2008, 322 (installatie verwarmingsketel); schildersarrest #2 (schilderwerken; cf. titel 1.4.2.2); Brussel 24 december 2013, TBO 2013, 23 (gebruik van niet-behandeld timmerhout); dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4); glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); Kh. Charleroi 19 januari 2000, TBH 2000, 586 (reinigen van tankwagens); klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2); Luik 5 december 1997, T.Aann. 1999, 61, noot O. COLLON (ventilatie dak); Vred. Charleroi 25 maart 2003, TBBR 2004, 468 (herstel carrosserie). 231 Brussel 21 januari 1969, T.Aann. 1969, 219. 232 P. BOGAERT en A. DEVROE, “De aannemer-specialist in het bouwbedrijf”, Jura Falconis, 1981, 436, en aldaar aangehaalde rechtspraak. 233 Bergen 10 juni 1985, T.Aann. 1990, 243. 234 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 113-114.
33 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
91. In de geconsulteerde rechtspraak werden hier geen toepassingsgevallen van teruggevonden.
CRITERIUM #4: WELOMSCHREVEN VOORWERP
92. Een vierde criterium is de welomschrevenheid van het voorwerp van de aannemingsovereenkomst,
die ertoe zou leiden dat een verbintenis met een welomschreven voorwerp eerder als een
resultaatsverbintenis kan worden gekwalificeerd. In wezen wordt hier eigenlijk eerder de expliciete dan de
impliciete wil van de partijen achterhaald.235
93. Ondanks de logica achter deze factor kent dit criterium in de rechtsleer slechts bescheiden aanhang,236
maar dat zegt misschien meer over haar bekendheid dan over door wie zij daadwerkelijk ook wordt
goedgekeurd. In de rechtspraak vindt men hiervan wel dikwijls toepassingsgevallen terug.237
CRITERIUM #5: PASSIVITEITSCRITIUM
94. Het passiviteitscriterium slaat op de mate waarin de opdrachtgever betrokken is bij de conceptie en
uitvoering van de werken. Volgens dit criterium zou een resultaatsverbintenis gekenmerkt worden door een
totale passiviteit van de opdrachtgever, terwijl een middelenverbintenis gekenmerkt wordt door een actieve
participatie van de opdrachtgever bij de uitvoering van de werken.
95. Ondanks dat dit criterium bij de meerderheid van de Belgische rechtsleer bekend blijkt te zijn,238
weerspiegelt haar bekendheid niet de daadwerkelijke acceptatie van dit criterium.239 Na analyse blijkt dit
criterium (in tegenstelling tot het hier eerder besproken vierde criterium) populairder in de rechtsleer dan
in de rechtspraak. In de tijdens dit onderzoek geconsulteerde rechtspraak werd namelijk geen
toepassingsgeval van dit criterium gevonden, en slechts één verwijzing.240 Bijzonder is dat ze echter wel
werd overgenomen in de UNIDROIT-Principes.241
CRITERIUM #6: ERNST VAN DE WANPRESTATIE
96. Een enigszins eigenaardig criterium is de ernst van de door de aannemer begane wanprestatie. Hierbij
zou een ernstige of zwaarwichtige wanprestatie eerder afgetoetst worden aan een resultaatsverbintenis, en
een lichte wanprestatie aan een middelenverbintenis.
235 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1149. 236 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1148. 237 Klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2); Luik 5 december 1997, T.Aann. 1999, 61, noot O. COLLON; Vred. Charleroi 25 maart 2003, TBBR 2004, 468. 238 O.a. J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 107; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 228-229; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 111-112; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 483. 239 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 111-112. 240 Klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2). 241 X, UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2016, https://www.unidroit.org/instruments/commercial-contracts/unidroit-principles-2016 (consultatie 15 april 2019).
34 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
97. Dit criterium wordt erkend door WÉRY en DUBUISSON,242 die als voorbeeld geven dat een arts die
een verkeerd lichaamsdeel zou amputeren (ongetwijfeld een zware wanprestatie) strenger zou moeten
worden beoordeeld. Ondanks dat WÉRY en DUBUISSON menen steun te vinden in een Cassatiearrest van
18 september 1995,243 wordt in dit arrest echter niet beslist dat de ernst van de wanprestatie een rol speelt
in de kwalificatie van de verbintenis, maar wel dat het aleatoir karakter van het beoogde resultaat een
leidraad kan zijn ter kwalificatie.
98. In ieder geval werden geen andere toepassingsgevallen van dit criterium gevonden, en kent dit
criterium slechts beperkte aanhang.244
99. Hiernaast dient opgemerkt te worden dat dit criterium waarschijnlijk ook niet in lijn is met de
rechtspraak van het Hof van Cassatie, volgens dewelke een overeenkomst gekwalificeerd moet worden aan
de hand van de gemeenschappelijke wil van de contracterende partijen.245 Volgens dit criterium zou de
kwalificatie van de overeenkomst namelijk afhangen van een éénzijdige handeling: de wijze van uitvoering
van de overeengekomen werken door de aannemer. Om deze reden overtuigt dit criterium niet.
CRITERIUM #7: MOGELIJKHEID OM EEN WANPRESTATIE AAN TE TONEN
100. Het zevende criterium wordt onderschreven door WÉRY.246 Volgens dit criterium zou een
resultaatsverbintenis voorliggen indien een wanprestatie moeilijk aan te tonen valt door de opdrachtgever,
en een middelenverbintenis indien dit niet zo is.
101. Dit criterium kent geen aanhang in de geconsulteerde rechtsleer noch rechtspraak. Net zoals bij het
zesde criterium kan men zich hier wel afvragen of dit criterium strookt met de rechtspraak van het Hof van
Cassatie, aangezien men ten tijde van contracteren nog niet weet wat de gedupeerde partij zal moeten
bewijzen.
CRITERIUM #8: DOEL CONTRACT / ESSENTIE OPDRACHT / VOORWERP VERBINTENIS
102. Volgens dit achtste criterium hangt een welbepaald doel van het contract, essentie van de opdracht,
of voorwerp van de verbintenis altijd samen met een resultaats- dan wel middelenverbintenis.
242 Zie P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 484-485 die verwijst naar B. DUBUISSON, La théorie générale des obligations, 1998, 113 en beiden verwijzen naar Cass. 28 september 1995, Arr.Cass. 1995, 828, Pas. 1995, 857, RW, 1995-96, 932. Echter, dit laatste arrest beslist niet (in tegenstelling tot wat door deze auteurs beweerd wordt) dat de ernst van de wanprestatie een rol speelt in de kwalificatie van de verbintenis! Zie ook S. CALLENS, “Artikel 26 V.T.Sv. nogmaals omzeild”, T.Gez. 1995-96, 361. 243 Cass. 18 september 1995, Arr.Cass 1995, 828. 244 J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 107. 245 Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151; Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, nr. 549; Cass. 18 oktober 2001, Arr.Cass. 2001, 1718; Cass. 20 november 2009, Arr.Cass. 2009, nr. 681. 246 P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 483.
35 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
103. Een voorbeeld hiervan is een overeenkomst tot bouw van een ‘sleutelklare’ woning, welke altijd als
een resultaatsverbintenis wordt aangemerkt,247 net omdat de essentie van de opdracht hier altijd bestaat uit
het overnemen van alle taken en risico’s die normalerwijze bij een andere contractspartij berusten.248
104. KRINGS merkt echter gevat op dat “er een zo grote verscheidenheid van feitelijke gevallen [bestaat],
dat er in dit opzicht geen algemene regel bepaald kan worden.”249
CRITERIUM #9: PRIJS VAN HET CONTRACT
105. Het laatste criterium, de prijs van de overeengekomen werken, wordt overgenomen in de
UNIDROIT-Principes,250 maar blijkt geen aanhang te kennen in de Belgische rechtsleer noch rechtspraak.
106. Mijns inziens is dit criterium niet valabel om de (gestrengheid en draagwijdte van de) inhoud van de
regels van de kunst in te vullen (cf. titel 3.1), noch om de overeenkomst te kwalificeren – in ieder geval niet
als primair criterium. De toepassing van dit criterium zou met zich meebrengen dat contracten met een
‘lage’ prijs een middelenverbintenis doen ontstaan, en ‘dure’ contracten een resultaatsverbintenis. Ondanks
dat ze misschien nuttig zou kunnen zijn om reeds bestaande vermoedens te bevestigen, is een beoordeling
van de aard of intensiteit van de overeenkomst hoofdzakelijk op basis van dit criterium niet gewenst, daar
(i) ze onverwachte perverse effecten zou kunnen hebben voor de opdrachtgever die een goede prijs kon
onderhandelen, (ii) dit afbreuk zou doen aan de algemene basisbescherming die geboden wordt door de
regels van de kunst, en (iii) een beoordeling van dit criterium zeer moeilijk is, kan leiden tot uiteenlopende
rechtspraak en forumshopping, alsook een onvermijdelijke en ongewenste invloed zou hebben op de vrije
prijszetting van diensten.
1.3.2.2 Stap #2: Aanvulling van het contract (art. 1135 BW) en rechtmatig gewekt vertrouwen
107. Indien niet (meer) overgegaan kan worden tot het achterhalen van de gemeenschappelijke wil van de
partijen, of indien er nooit dergelijke wil te achterhalen was, was KRUITHOF de eerste om erop te wijzen
dat de rechter alsnog kan overgaan tot kwalificatie, maar dan op basis van art. 1135 BW of de
vertrouwensleer in plaats van art. 1156 BW.251
108. Ter illustratie van zijn theorie haalde KRUITHOF het hierboven besproken bruidskleedarrest aan.252
Volgens hem waren KRINGS en de rechter overgegaan tot een kwalificatie van de overeenkomst op basis
247 Brussel 23 april 1997, AJT 1997-98, 187; Cass. 21 oktober 2010, Arr.Cass. 2010, 2577; Rb. Antwerpen 15 februari 1989, T.Aann. 1990, 83. 248 Zie ook A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 26. Voor andere voorbeelden, zie L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 228. 249 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1149. 250 X, UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2016, https://www.unidroit.org/instruments/commercial-contracts/unidroit-principles-2016 (consultatie 15 april 2019). 251 R. KRUITHOF, “La théorie de l’apparence dans une nouvelle phase” (noot onder Cass. 20 juni 1988), RCJB 1991, 80, nr. 28; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 230. 252 R. KRUITHOF, “La théorie de l’apparence dans une nouvelle phase” (noot onder Cass. 20 juni 1988), RCJB 1991, 84-86, nr. 33-34; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 230.
36 1 Belgisch recht – 1.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
van het aleatoir karakter van het beoogde resultaat, zonder dat er enig element aanwezig was waaruit afgeleid
kon worden dat de partijen de door de rechter aangehouden kwalificatie gewild hadden.253 In de plaats
stelde hij voor dat de rechter bij gebrek aan gemeenschappelijk wil van de partijen de kwalificatie gezocht
kon hebben in art. 1135 BW of de vertrouwensleer.
109. Deze zienswijze heeft al navolging verdiend in de rechtsleer,254 maar werd echter nog niet bevestigd
door het Hof van Cassatie. Het is dan ook de vraag of deze methode wel overeenstemt met de hedendaagse
Cassatierechtspraak.255
253 R. KRUITHOF, “La théorie de l’apparence dans une nouvelle phase” (noot onder Cass. 20 juni 1988), RCJB 1991, 84-86, nr. 33-34; L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 230. 254 K. SWERTS, M. VEGA LEON en C. VANACKERE, “Enkele soorten verbintenissen” in J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-10 (p. 26); L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 230. 255 Klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2); Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151; Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, nr. 549; Cass. 18 oktober 2001, Arr.Cass. 2001, 1718; Cass. 20 november 2009, Arr.Cass. 2009, nr. 681; Luik 5 december 1997, T.Aann. 1999, 61, noot O. COLLON.
37 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.4 Kwalificatie in de praktijk
110. In deze titel (1.4) wordt nagegaan hoe enkele verbintenissen die uit het respecteren van de regels van
de kunst voortspruiten gekwalificeerd worden in de Belgische rechtspraak, aan de hand van een analyse van
zeven case-studies (titel 1.4.1) en een thema-studie inzake schilderwerken (titel 1.4.2).
111. Rechtspraak inzake de aard of intensiteit van de verbintenis(sen) van de bouwpromotor worden hierbij
niet behandeld, daar in rechtsleer en rechtspraak brede consensus bestaat dat een bouwpromotor een
resultaatsverbintenis aangaat om een gebouw zonder gebreken af te leveren, welke ook slaat op een respect
voor de regels van de kunst.256
1.4.1 Case-studies
112. In deze titel (1.4.1) wordt aan de hand van enkele case-studies nagegaan hoe enkele neven- of
deelverbintenissen die uit de regels van de kunst voortspruiten in de praktijk gekwalificeerd worden. Daarbij
worden eerst de feiten kort besproken. Erna volgt telkens een analyse waarin o.a. gewezen wordt op de
weerhouden kwalificatie, en de eventuele bijzonderheden van het vonnis/arrest.
1.4.1.1 Naaldarrest257 (gemeenrechtelijke contractuele aansprakelijkheid)
FEITEN
113. Op 6 januari 1964 ondergaat een vrouw (eiseres – appellante) een keizersnede, uitgevoerd door haar
opererende arts (eerste verweerster – eerste geïntimeerde) in een Belgisch ziekenhuis (tweede verweerster
– tweede geïntimeerde). De heelkundige ingreep slaagt, en de patiënte heeft nadien nog twee normale
bevallingen. Niettemin voelt de vrouw onmiddellijk na de ingreep een hinder in de onderbuik bij bepaalde
lichaamshoudingen, die mettertijd verergert tot pijn en veelvuldig optreedt. Wegens de terugkerende en
verergerde klachten raadpleegt de patiënte een andere arts, die op 18 september 1984 en 20 oktober 1984
overgaat tot radiografisch onderzoek. Deze laatste constateert dat de klachten het gevolg zijn van een
heelkundige naald die zich ter hoogte van de baarmoeder bevindt. Gezien geen andere heelkundige ingrepen
uitgevoerd werden na 6 januari 1964, wordt zonder enige twijfel besloten dat de naald werd achtergelaten
tijdens het uitvoeren van de keizersnede.
114. Eenentwintig jaar na deze keizersnede, op 31 mei 1985, wordt de inmiddels kromme heelkundige
naald na operatie uit het lichaam van de patiënte verwijderd. Op 22 april 1986 dagvaardt de patiënte de
toentijdig opererende arts op basis van een schending van art. 418-420 Sw. (misdrijf onopzettelijke slagen
en verwondingen), art. 1382-1383 BW (buitencontractuele aansprakelijkheid), en de arts-patiënt-
overeenkomst uit 1964 (contractuele aansprakelijkheid). De vrouw vordert de betaling van een provisionele
schadevergoeding, en de aanstelling van een college van deskundigen om te onderzoeken wat de door haar
256 Cass. 21 oktober 2010, Arr.Cass. 2010, 2577. Zie ook Brussel 9 mei 1986, T.Aann. 1988, 237; Brussel 22 april 1988, T.Aann. 1990, 86; Rb. Antwerpen 15 januari 2004, RW 2007-08, 1207; Rb. Brussel 14 januari 2014, T.App. 2015, 25. 257 Antwerpen 29 juni 1992, T.Gez. 1994-95, 20.
38 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
opgelopen letsels zijn. Op 16 juli 1986 dagvaardt de patiënte ook het ziekenhuis waarin de opererende arts
werkzaam was tot tussenkomst, en vordert diens veroordeling in solidum tot schadevergoeding.
115. De rechtbank gaat over tot onderzoek en komt tot de conclusie dat het vaststaat dat de klachten het
gevolg zijn van een heelkundige naald, die zo blijkt op 6 januari 1964 tijdens een keizersnede door de
opererende arts werd achtergelaten in het lichaam van de patiënte. In eerste aanleg wordt de gehele
vordering onontvankelijk verklaard omdat de strafvordering reeds verjaard is (5 jaar te rekenen van het
misdrijf). Tot grote paniek van de medische wereld,258 wordt in hoger beroep de contractuele vordering
echter wel ontvankelijk verklaard (omdat zij onderworpen is aan de gemeenrechtelijke verjaringstermijn van
30 jaar).
116. Bij de beoordeling van de gegrondheid geeft het Hof te kennen dat, in beginsel, “de kontractuele
verbintenissen van een geneesheer in essentie slechts middelen-verbintenissen zijn” (sic). Echter bepaalt de
rechter dat een schending van de hoofdverbintenis van de arts hier niet per se aan de orde is, maar de
opererende arts wel tekortkwam aan een deelverbintenis die uit de arts-patiënt-overeenkomst voortkomt.
Zij bepaalt namelijk dat “uit de aard van dergelijke overeenkomst tevens voortspruit dat de geneesheer ook
de verbintenis heeft om geen ontoelaatbare voorwerpen, zoals een kromme heelkundige naald, na een
heelkundige ingreep in het menselijk lichaam achter te laten.” Daarbij beslist het Hof dat “deze specifieke
verbintenis om geen ontoelaatbare voorwerpen in het menselijk lichaam achter te laten een
resultaatsverbintenis is omdat zij geen aleatoir karakter vertoont en bereikbaar is met een normaal gebruik
van de middelen,” en concludeert ze dat de resultaatsverbintenis bijgevolg niet werd nageleefd. Tot slot
gaat het Hof van Beroep over tot de toekenning van een schadevergoeding van 100.000 BF aan de patiënte.
Deze uitspraak wordt vervolgens op 28 september 1995 bevestigd door het Hof van Cassatie.259
BESLUIT / BEOORDELING
117. We beginnen onze analyse met een vrij eenvoudig arrest. Deze zaak houdt geen verband met
bouwaanneming, maar is om twee redenen wel interessant voor ons.
Dit arrest toont aan dat er een onderscheid is tussen een hoofd- en een deelverbintenis, en deze van ongelijke aard kunnen zijn
118. Ten eerste kan opgemerkt worden dat in voorliggende zaak het Hof van Beroep aanvaard heeft dat
de verbintenis van een arts in de regel een middelenverbintenis inhoudt. Deze stelling wordt ook
onderschreven in de gezaghebbende rechtsleer omtrent medische aansprakelijkheid.260 Daarbij dient echter
onthouden te worden dat het bestaan van een in globo middelenverbintenis niet noodzakelijk impliceert dat
de daaruit voortspruitende neven- of deelverbintenissen over eenzelfde kam geschoren moeten worden (cf.
258 A. LUST, “Het medisch resultaatsverbintenissenarrest van 28 september 1995: reden tot paniek?”, T.Gez. 1996-97, 382. 259 Cass. 28 september 1995, Arr.Cass. 1995, 828, Pas. 1995, 857, RW, 1995-96, 932. 260 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 114.
39 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
titel 1.3.1.3).261 In deze zaak wordt dit gegeven mooi bevestigd: de arts werd niet schuldig bevonden voor
een schending van zijn contractuele hoofdverbintenis (een keizersnede uitvoeren – een
middelenverbintenis), maar wel voor de schending van een neven- of deelverbintenis (geen ontoelaatbare
voorwerpen na een heelkundige ingreep in het menselijk lichaam achterlaten – een resultaatsverbintenis).
De in deze zaak geschonden deelverbintenis spruit voort uit de regels van de kunst
119. Ten tweede is dit arrest interessant omdat ze toont hoe vele vonnissen en arresten in hetzelfde bedje
ziek zijn: enerzijds wordt namelijk wel besloten tot contractuele aansprakelijkheid, maar anderzijds wordt
niet gespecificeerd waar de geschonden verbintenis uit voortkomt – uit een contractueel beding, of uit de
regels van de kunst?
120. Het antwoord in deze zaak is voor de hand liggend. De arts werd in deze zaak contractueel
aansprakelijk gesteld omdat hij de resultaatsverbintenis “om geen ontoelaatbare voorwerpen in het
menselijk lichaam achter te laten” geschonden had. Hierbij stipuleerde het contract niet dat de arts
gehouden was tot dergelijke verbintenis. De rechter weerhield de aansprakelijkheid van de arts aldus niet
op grond van een contractueel beding, maar wel op grond van een schending de regels van de kunst – al
wordt dit niet met zoveel woorden gezegd.
121. Een schending van de regels van de kunst (art. 1135 BW) wordt o.a. afgetoetst tegen “het geheel van
de technische kennis, op een bepaald tijdstip verworven door de wetenschap en de gebruiken in de
sector,”262 en “de kennis en zorgzaamheid naar de gebruiken van het beroep”.263 Vandaag staat het zonder
twijfel vast dat het tellen van instrumenten na een operatie behoort tot de gebruiken van het medisch
beroep. Gelijkluidende richtlijn werd namelijk erkend en opgetekend in de WHO Surgical Safety Checklist
(2009),264 welke later werd overgenomen in de Checklist veilige heelkunde (2010) van de FOD
Volksgezondheid. In april 2011 werd deze checklist het voorwerp van de nationale
sensibiliseringscampagne ‘Goede Heelkunde is Veilige Heelkunde’ waarbij onder alle betrokken
zorgverleners (chirurgen, anesthesisten, verpleegkundigen van het operatiekwartier, directie), ziekenhuizen,
wetenschappelijke verenigingen, en beroepsverenigingen het gebruik van voormelde checklist
aangemoedigd werd.265 In een navolgend rapport (2013) omtrent de implementatie en het gebruik van de
checklist in het operatiekwartier werden ziekenhuizen de vraag gesteld of zij soortgelijke checklist
gebruikten in het operatiekwartier. Op een steekproef van 87 ziekenhuizen antwoorden er 60 “ja”, 20
261 G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, 37, nr. 73; J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106; J. HERBOTS, “Basisbeginselen van civielrechtelijke aansprakelijkheid” in H. CLAASSENS, H. COUSY en J. HERBOTS (eds.), De aansprakelijkheid in ziekenhuisverband, Gent, Mys en Breesch, 1994, 20, nr. 53; R. KRUITHOF, “Tendenzen inzake medische aansprakelijkheid”, Vl.T.Gez. 1982-83, 182-183, nr. 9; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 116. 262 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 390. 263 G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, VI.1 – 1. 264 X, WHO Surgical Safety Checklist, https://www.who.int/patientsafety/safesurgery/checklist/en/ (consultatie 14 maart 2019). 265 X, Safe Surgery, https://www.health.belgium.be/nl/gezondheid/organisatie-van-de-gezondheidszorg/kwaliteit-van-zorg/patientveiligheid/safe-surgery (consultatie 14 maart 2019).
40 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
“vaak”, en 7 “zelden”.266 Uit verificatie van 25 medische dossiers (uit november 2013) van de deelnemende
ziekenhuizen bleek op 70% van de dossiers expliciet aangegeven te zijn dat het tellen van de instrumenten,
kompressen en naalden werd uitgevoerd.267
122. Sinds 2009 weegt op de opererende arts die handelt volgens de regels van het vak ongetwijfeld de
verbintenis alle instrumenten voor en na een heelkundige ingreep te (laten) tellen, opdat er geen vergeten
wordt in de patiënt. Ondanks dat voorliggend arrest stamt uit 1992 is het onwaarschijnlijk dat dergelijke
verplichting niet reeds toen behoorde tot de goede gebruiken in de sector, of dat de rechter in deze zaak
dezelfde mening niet toegedaan was. Uit rechtspraak blijkt overigens dat het achterlaten van medisch
materieel in een patiënt zowel in België (minstens sinds 1916), Frankrijk (minstens sinds 1931), de Verenigde
Staten (minstens sinds 1962), Nederland (minstens sinds 1977), als Duitsland (minstens sinds 1983) reeds
geruime tijd voorafgaand aan voorliggend arrest werd beschouwd als een tekortkoming in hoofde van de
arts.268
123. Niettegenstaande de rechtbank niet expliciet bepaalt dat voormelde neven- of deelverbintenis
ontspruit uit de regels van de kunst, is duidelijk dat deze verbintenis hier wel haar oorsprong vindt.
Voorliggend arrest illustreert zo mooi dat er een onderscheid is tussen een hoofd- en een deelverbintenis
(en beiden van ongelijke aard kunnen zijn), alsook dat het bepalen van de inhoud van de regels van de kunst
geen sinecure is, en dat rechters het begrip niet altijd in de mond nemen maar wel toepassen.
266 X, Implementatie en gebruik van de checklist in het operatiekwartier Rapport 2013, https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/rapport_2013_-_studie_over_de_implementatie_en_het_gebruik_van_de_safe_surgery_checklist.pdf, 11 (consultatie 14 maart 2019). 267 X, Implementatie en gebruik van de checklist in het operatiekwartier Rapport 2013, https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/rapport_2013_-_studie_over_de_implementatie_en_het_gebruik_van_de_safe_surgery_checklist.pdf, 29 (consultatie 14 maart 2019). 268 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1997, 355, nr. 473.
41 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.4.1.2 Klinkerarrest269 (gemeenrechtelijke contractuele aansprakelijkheid: weigering van de oplevering door wanbetaling
gelet op gebreken in de bouw)
FEITEN
124. In deze zaak werd beslist over een geschil die was ontstaan uit een bouwaannemingsovereenkomst
afgesloten tussen een vloerder (eiser – geïntimeerde) en twee bouwheren (verweerders – appellanten) voor
de aanleg van een oprit aan de woning van deze laatste. Nadat de aannemer de werken voor twee derden
had voltooid, kreeg hij van de bouwheren te horen dat het werk volgens hun niet naar behoren was
uitgevoerd. Omdat de bouwheren weigerden de hen toegestuurde facturen te betalen, dagvaardde de
aannemer de bouwheren in kort geding, en vorderde hij de aanstelling van een gerechtsdeskundige om de
werken te beoordelen.
125. De aangestelde gerechtsdeskundige ging over tot onderzoek, en kwam tot de conclusie dat de werken
grotendeels aanvaardbaar waren. Daarbij merkte hij geen grote gebreken op (zoals plasvorming, of een
slechte waterafloop), maar noteerde hij wel enkele kleine gebreken als zijnde in strijd met de regels van de
kunst. Volgens de gerechtsdeskundig waren de betwistingen tussen de partijen vooral te wijten aan “het feit
dat het contract tussen partijen te summier werd voorgesteld en enkel bestond uit de prijsofferte van de
aannemer, zonder enige toevoeging van legplannen en uitvoeringsdetails.”
126. Op initiatief van de gerechtsdeskundige werd de partijen een minnelijke regeling voorgesteld. Daarbij
moesten door de aannemer enkele aanpassingswerken worden uitgevoerd, waarna de oprit door de
bouwheren zou worden aanvaard. Bij de aanpassing van de oprit werden door de aannemer echter enkele
betonklinkers gebruikt die van het geheel afweken qua kleur en oppervlaktestructuur, en door een licht
afwijkende afmetingstolerantie werden deze ook breder gevoegd. Zo ontstond er een visueel afwijkend
kleurvlak, welke aanleiding gaf tot verder dispuut tussen de partijen, en een procedure voor de rechtbank.
127. In eerste aanleg werd de vordering van de aannemer grotendeels gegrond verklaard, en werden de
bouwheren veroordeeld tot het nakomen van hun betalingsverplichting. Tegen dit vonnis werd door de
bouwheren beroep aangetekend.
128. In hoger beroep bemerkte de rechtbank dat het eindwerk wel degelijk nog enkele gebreken vertoonde,
maar deze (zoals de gerechtsdeskundige reeds aangaf) “voor een deel het gevolg [waren] van het ontbreken
van gedetailleerde plannen en concrete afspraken.” Om deze reden ging de rechtbank ervan uit dat er tussen
de bouwheren en de aannemer een in globo middelenverbintenis tot stand was gekomen, waarbij de
aannemer zich ertoe had verbonden het werk uit te voeren “volgens de regels van het vak, met de passende
voorzichtigheid en spoed, maar [zich] niet tot een bepaald resultaat [had verbonden].” De rechtbank
rekende uiteindelijk voor de afwijkende lichtkleurige betonklinkers een minwaarde aan op de prijs van de
werken, maar de bredere voegen werden niet als problematisch aanzien omdat zij het resultaat waren van
een onvermijdelijke afmetingstolerantie op de fabricage van de betonklinkers.
269 Antwerpen 19 maart 2002, RW 2005-2006, 548.
42 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
129. Aldus werd de vordering van de aannemer in hoger beroep grotendeels gegrond verklaard, en het
aangevochten vonnis bevestigd.
BESLUIT / BEOORDELING
130. Dit arrest is een goed onderzoeksobject binnen het onderwerp van deze studie, en dit om drie redenen.
Kwalificatie van de overeenkomst en belang van een welomschreven voorwerp
131. Ten eerste is het Hof zeer duidelijk over hoe zij de overeenkomst (althans in globo) heeft gekwalificeerd:
als een middelenverbintenis.
132. Ten tweede geeft het Hof ook aan op basis van welk onderscheidingscriterium zij overging tot deze
kwalificatie. Uit het arrest blijkt namelijk dat het Hof zwaar getild heeft aan het ontbreken van een plan met
uitvoeringsdetails, en om deze reden besliste dat de aannemer “[zich] niet tot een bepaald resultaat [had
verbonden].”
133. Ten derde werd door het Hof een opdeling gemaakt tussen de hoofdverbintenis, en de hieruit
voortspruitende neven- en deelverbintenissen.
134. Ondanks dat het Hof in haar motivering zeer helder is over hoe de hoofdverbintenis van de aannemer
(de oprit te leggen) werd gekwalificeerd – welke aanbeveling verdient – blijkt ook dat de hoofdverbintenis
hier in kleinere neven- of deelverbintenissen werd opgedeeld welke echter niet apart (expliciet)
gekwalificeerd werden. In wat volgt wordt nagegaan welke deelverbintenissen in dit arrest werden
onderscheiden, alsook of deze op dezelfde manier als de hoofdverbintenis (moeten) worden gekwalificeerd.
135. In deze zaak kunnen minstens twee deelverbintenissen worden onderscheiden die ontspruiten aan de
verplichting om de regels van de kunst te respecteren.
136. Enerzijds is er de verbintenis van de aannemer om de betonklinkers te leggen met voegen van
vergelijkbare breedte. Deze verbintenis werd, in navolging van de hoofdverbintenis, duidelijk als een
middelenverbintenis gekwalificeerd. Er werd door de rechtbank namelijk geen vermoeden van fout
toegepast ingevolge de vaststelling dat de uiteindelijke werken niet overeenstemden met het door de
protesterende bouwheren gewenste resultaat (een egale oprit, zonder esthetische afwijkingen). De aannemer
werd geen fout verweten, omdat de ongelijke breedte van de voegen niet werd aangemerkt als zijnde het
gevolg van een gebrek van zorg door de aannemer, maar wel als het gevolg van een onvermijdelijke
afmetingstolerantie op de fabricage van de betonklinkers. Ondanks dat een tegengestelde beslissing perfect
mogelijk zou zijn, namelijk dat de aannemer esthetisch egaal werk moet afleveren, werd de aannemer hier
niet zo streng behandeld. Bij afwezigheid van gedetailleerde plannen was het namelijk ook moeilijk te
beslissen dat overeenstemming bestond omtrent de breedte van de voegen, zodat de beoordeling van de
rechtbank mij correct lijkt. Zowel in eerste als in tweede aanleg kwam de rechtbank tot het besluit dat de
aannemer omwille van de ongelijke breedte van de voegen geen aansprakelijkheid trof, en hij in deze aldus
slechts tot een middelenverbintenis was gehouden.
43 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
137. Anderzijds kan de verbintenis worden onderscheiden om betonklinkers met een overeenstemmende
kleur en oppervlaktestructuur te gebruiken bij de uitvoering van de werken. Op dit punt werd beslist dat de
aannemer wel aansprakelijkheid trof. Uit de motivering van het arrest valt in tegenstelling tot de vorige
verbintenis echter niet zo duidelijk af te leiden of deze deelverbintenis als een middelen- dan wel als een
resultaatsverbintenis werd gekwalificeerd. In haar motivering citeert de rechtbank namelijk het verslag van
de gerechtsdeskundige, die stelt dat “de uitgevoerde herstellingswerken kunnen worden aanvaard, met
uitzondering van de halve klinkers die in de licht gekleurde vlakken werden vervangen,” waaruit niet blijkt
of de aannemer een fout werd verweten (onzorgvuldigheid door een gebrek aan zorg in de geleverde
inspanning of aangewende middelen), of er een fout werd vermoed (en niet weerlegd) ingevolge de vaststelling
dat de oprit een gebrek (‘kleurvlekken’) vertoonde.270
138. Indien we de in de rechtsleer gehanteerde onderscheidingscriteria op deze zaak toepassen zouden er
drie argumenten aangehaald kunnen worden waarom een middelenverbintenis een correcte kwalificatie zou
kunnen zijn.
139. Ten eerste is het voor de bouwheren niet bijzonder moeilijk een wanprestatie te bewijzen met
betrekking tot een discrepantie in kleur tussen de gehanteerde stenen. Ten tweede hadden de bouwheren
de mogelijkheid hun passiviteit inzake de uitvoering van de werken enigszins te compenseren omdat de
oprit werd aangelegd voor hun woning en zij bijgevolg voldoende mogelijkheid hadden om – gelet op de
afwezigheid van plannen – de aannemer op te volgen en richtlijnen te geven. En ten derde, naar mijn
mening het enige overtuigende argument (cf. titel 3.2), had de aannemingsovereenkomst betrekking op een
niet welomschreven voorwerp. Gezien er geen uitvoeringsdetails werden overeengekomen, was het aldus
weinig waarschijnlijk dat de partijen tot concrete afspraken waren gekomen omtrent de kleur en
oppervlaktestructuur van de te leggen stenen.
140. Enkele opmerkingen om de bespreking van dit arrest af te sluiten.
Jammer dat het arrest niet helderder is en de deelverbintenis niet preciezer gekwalificeerd wordt
141. Ondanks dat ik het eens ben met het oordeel van het Hof, dat de aannemer aansprakelijk was (en hij
eerder tot een middelenverbintenis gehouden was) is het jammer dat zijn verplichtingen niet duidelijker als
middelenverbintenissen waren gekwalificeerd. De motivatie ten aanzien van de eerst besproken verbintenis
(de betonklinkers te leggen met voegen van vergelijkbare breedte) is namelijk helder, maar dit is niet het
geval voor de tweede verbintenis (het gebruik van betonklinkers met een overeenstemmende kleur en
oppervlaktestructuur).
142. Ten eerste is de afwezigheid van degelijke motivatie waarom ook de tweede verbintenis als een
middelenverbintenis gekwalificeerd zou moeten worden betreurenswaardig omdat dit stilzwijgen gelezen
270 Zie titel 1.3.1.5 over het in dit onderzoek aangehouden onderscheid tussen ‘fout’ en ‘gebrek’.
44 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
kan worden als betekenende dat de aard of intensiteit van de hoofdverbintenis automatisch overgedragen wordt
op de neven- of deelverbintenis, terwijl dit niet noodzakelijkerwijs zo is, noch zo moet zijn.271
143. Ten tweede kan het stilzwijgen ook gelezen worden als betekenende dat de afwezigheid van een plan
een weerlegbaar vermoeden creëert dat er een middelenverbintenis aangegaan zou zijn, wat mijns inziens niet
kan. Om de aard of intensiteit van een verbintenis te bepalen moet naar de gemeenschappelijke wil van de
partijen worden gezocht. De afwezigheid van een plan is een goed element om de wil van de partijen te
achterhalen, maar kan er volgens mij niet zelfstandig op wijzen dat beide partijen niet een visueel egale oprit
wilden leveren en in ontvangst nemen. De afwezigheid van een plan kan volgens mij louter gehanteerd
worden als een positieve indicatie die richting een middelenverbintenis wijst (waarbij verdere motivering nodig
is), maar zij kan niet gehanteerd worden als een (weerlegbaar) vermoeden van een middelenverbintenis, noch
als een negatieve indicatie dat de partijen een niet-visueel egale oprit op oog hadden. Bij gebrek aan motivatie
komen we aldus niet te weten welke gevolgen het Hof heeft gehecht aan het feit dat het voorwerp niet
welomschreven was, en hoe zwaar zij dit element precies heeft laten doorwegen in haar besluitvorming.
271 G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, 37, nr. 73; J. DEWEZ, “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens” (noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106; J. HERBOTS, “Basisbeginselen van civielrechtelijke aansprakelijkheid” in H. CLAASSENS, H. COUSY en J. HERBOTS (eds.), De aansprakelijkheid in ziekenhuisverband, Gent, Mys en Breesch, 1994, 20, nr. 53; R. KRUITHOF, “Tendenzen inzake medische aansprakelijkheid”, Vl.T.Gez. 1982-83, 182-183, nr. 9; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 116. Zie ook het naaldarrest (cf. titel 1.4.1.1).
45 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.4.1.3 Glasarrest272 (gemeenrechtelijke contractuele aansprakelijkheid: weigering van de oplevering door wanbetaling gelet
op gebreken in de bouw)
FEITEN
144. Voorliggend geschil vond zijn basis in een aannemingsovereenkomst tot plaatsing van glazen ruiten
in de werkplaats van BMW-garage Cars Deboes (verweerster – geïntimeerde) door Glasbedrijf J. Roelants
(eiseres – appellante). De keuze van de beglazing gebeurde na bespreking tussen aannemer, architect, en
bouwheer. Na levering en installatie van de beglazing in de werkplaats van de garagehouder stelde deze vast
dat het geplaatste glas een snerpend geluid voortbracht. Door dit geluid werden de werken in het
bureaugedeelte van de garage ernstig gestoord. De aannemer werd van dit euvel ingelicht, waarna de
leverancier van het glas (nv Glaceries de Saint-Roch) een expert stuurde om de oorzaak van het geluid te
achterhalen. Deze expert kwam tot de conclusie dat de plaatser van het glas geen schuld had aan het
snerpend geluid. Een ontevreden garagehouder weigerde echter de toegestuurde factuur te betalen. De
beglazer ging over tot dagvaarding om de betaling van zijn factuur te verkrijgen, waarop de garagehouder
een tegenvordering instelde tot betaling van een schadevergoeding wegens prestatieverlies door
geluidshinder.
145. De eerste rechter gelaste architect ir. Claessens met het onderzoek naar de oorzaak van het geluid. Na
analyse aan het laboratorium Bouwfysica van de KU Leuven, kwam deze tot de conclusie dat de oorzaak
gelegen was in de coïncidentiedip, een fenomeen waarbij een glaspaneel dezelfde resonantiefrequentie heeft
als de frequentie van de invallende geluidsdrukgolven (hier het verkeerslawaai), en aldus spontaan begint te
trillen. Dit fenomeen was het gevolg van een samenloop van omstandigheden: de glasdikte van het
enkelvoudig glas, geplaatst in een erkervormige serrebouw, gecombineerd met aanhoudende invallende
geluidsdrukgolven van hoog luchtdrukniveau over breed frequentiebereik, die afkomstig waren van een
bewegende geluidsbron. De gerechtsdeskundige was van mening dat de coïncidentiedip in de
gespecialiseerde vakliteratuur “voldoende onder de aandacht van aannemers en ontwerpers [was] gebracht”
zodat zowel architect als gespecialiseerd aannemer daarmee rekening hadden kunnen houden. Ter
herstelling schreef de gerechtsdeskundige een vervanging van het bestaande glas voor met speciale
geluiddempende beglazing, geraamd op het dubbele van de prijs van het snerpende glas.
146. In haar vonnis bevestigde de eerste rechter dat het glas correct werd geleverd en geplaatst, maar dat
de aannemer als specialist op de hoogte had moeten zijn van de gespecialiseerde vakliteratuur, en rekening
had moeten houden met het fenomeen van de coïncidentiedip. In eerste aanleg werden de specialist-
beglazer (voor ¾) en de architect (voor ¼) veroordeeld tot betaling van de helft van de kosten van de te
plaatsen geluiddempende beglazing, en werd de garagehouder gelast zijn oorspronkelijke factuur te betalen.
Er werd geen vergoeding voor geluidshinder toegekend.
272 Brussel 13 september 1995, T.Aann. 1996, 175.
46 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
147. De beglazer was het oneens met het vonnis, en tekende beroep aan, met succes. De tweede rechter
hield er een andere zienswijze op na dan de eerste rechter. Waar de eerste rechter zich gesteund had op de
expertise van de gerechtsdeskundige om de draagwijdte van de verplichtingen van de specialist-beglazer te
bepalen, beriep de tweede rechter zich op een schrijven van het WTCB, waarin aangevoerd werd dat “het
litigieuze fenomeen niet zozeer een probleem van bouwkundige aard is, doch kadert in de fysica en als
zodanig niet te voorzien of te berekenen is.” Omdat om dit fenomeen te vermijden een zekere theoretisch
akoestische kennis naar de praktijk moest worden vertaald, en dat hierover nooit installatievoorschriften
inzake beglazing noch andere artikels binnen het WTCB gepubliceerd waren, was de tweede rechter van
oordeel dat kennis over de coïncidentiedip niet behoorde tot de kennis van een specialist-beglazer.
148. Aldus werd geoordeeld dat de glasplaatser het concept naar de technische vereisten van haar stiel had
uitgevoerd, er geen resultaatsverbintenis voorlag, en het bijgevolg problematisch was dat de eerste rechter
appellante veroordeeld had zonder een fout in zijn hoofde te bewijzen. Verder achtte de rechtbank het
bewezen dat er appellante geen fout te verwijten was, en het litigieuze fenomeen louter toe te schrijven was
aan een toevallige en onvoorzienbare samenloop van omstandigheden. Het vonnis in eerste aanleg werd
hervormd, waarbij beslist werd dat de garagehouder volledig moest instaan voor de hinderlijke gevolgen
van het fenomeen.
BESLUIT / BEOORDELING
Kwalificatie
149. In eerste aanleg werd de glasplaatser samen met de architect veroordeeld tot betaling van de helft van
de door de gerechtsdeskundige voorgestelde herstelwerken. De in deze zaak weerhouden verplichting om
bij de conceptie en plaatsing van de beglazing rekening te houden met de coïncidentiedip (alsmede de
opdrachtgever attent te maken op het risico), werd door de eerste rechter erkend als voortspruitende uit de
regels van de kunst. Wederom ligt hier een interessante deelverbintenis voor, die echter niet (expliciet)
gekwalificeerd wordt. Mijns inziens werd deze deelverbintenis (althans in eerste aanleg) impliciet als een
resultaatsverbintenis gekwalificeerd, en dit om twee redenen.
150. Ten eerste hecht de rechter bijzondere waarde en gewicht aan de specialisatie van de aannemer.
Volgens de gerechtsdeskundige was het fenomeen in de gespecialiseerde vakliteratuur bekend, waarop de
rechter van mening was dat de aannemer als specialist hier dan ook rekening mee had moeten houden.
151. Ten tweede werd er geen fout, een gebrek aan zorg, of een onzorgvuldigheid lastens de aannemer
specialist bewezen. Niettemin ging de eerste rechter zonder dit bewijs toch over tot veroordeling. De
logische verklaring is dat de rechter oordeelde dat hier een resultaatsverbintenis voorlag, en het loutere niet
bereiken van het gewenste resultaat (door een gebrek in de bouw) de aansprakelijkheid van de aannemer in
het gedrang bracht. Zodoende bevestigde zij ook de stelling van de garagehouder die aanvoerde dat de
beglazer als specialist in casu een resultaatsverbintenis was aangegaan. Het feit dat er geen fout in hoofde
van de aannemer werd bewezen vormde dan ook een argument die aangevoerd werd in hoger beroep.
47 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
152. Opmerkelijk genoeg werd het vonnis in tweede aanleg volledig hervormd.
153. Het Hof was (in tegenstelling tot haar collega) van oordeel dat het fenomeen van de coïncidentiedip
niet behoorde tot de normale beroepskennis van de aannemer, zelfs indien deze optrad als specialist-
beglazer. Zij redeneerde dat de aannemer door geen rekening te houden met de coïncidentiedip de regels
van zijn vak aldus niet had geschonden, en het fenomeen slechts het onfortuinlijke resultaat was van een
toevallige combinatie van factoren. Omdat de garagehouder volgens het Hof dan ook geen fout in hoofde
van de aannemer had bewezen, ging zij automatisch over tot vrijspraak van de aannemer.
154. Zowel in eerste als in tweede aanleg werd nooit een fout in hoofde van de beglazer bewezen.
Eigenaardig genoeg besliste de eerste rechter dat de aannemer aansprakelijk was, en besliste de tweede
rechter dat de aannemer niet aansprakelijk was. Het verschil kan verklaard worden door het feit dat beide
rechters de verbintenis van de aannemer (om rekening te houden met de coïncidentiedip) op een andere
manier hebben gekwalificeerd. In eerste aanleg werd deze namelijk gekwalificeerd als een
resultaatsverbintenis (een gebrek in de bouw leidt tot aansprakelijkheid, een fout is irrelevant), terwijl deze
in tweede aanleg werd gekwalificeerd als een middelenverbintenis (een louter gebrek in de bouw leidt niet
tot aansprakelijkheid, een fout – bestaande uit de schending van de zorgvuldigheidsnorm – wel).273 Als
zodanig toont dit arrest treffend aan hoe moeilijk het kan zijn om een verbintenis correct te kwalificeren,
dat billijkheidsoverwegingen ongetwijfeld meespelen in de besluitvorming, en illustreert zij goed de grote
impact die de aard van de geschonden verbintenis heeft op de bewijsvoering en de uiteindelijke uitkomst
van het geschil.
Flou karakter van de regels van de kunst en speciale positie van het WTCB
155. Een tweede reden waarom dit arrest interessant is, is omdat zij op haar eigen manier wijst op het flou
karakter van de regels van de kunst, alsook op de speciale positie die het WTCB inneemt inzake de invulling
van dit begrip.
156. De rechter in tweede aanleg had de beschikking over twee expertises. Enerzijds was er het verslag van
de gerechtsdeskundige, die beweerde dat (i) het fenomeen van de coïncidentiedip in de gespecialiseerde
vakliteratuur voldoende onder de aandacht van aannemers en ontwerpers was gebracht, en (ii) dat deze
kennis behoorde tot de regels van het vak, zodat daar aldus rekening mee gehouden moest worden.
Anderzijds was er het schrijven van het WTCB, waarin aangevoerd werd dat (i) het fenomeen van de
coïncidentiedip nooit in installatievoorschriften inzake beglazing noch in andere artikels van het WTCB
was behandeld, en (ii) deze kennis niet behoorde tot de regels van het vak omdat ze geen probleem was van
louter bouwkundige, maar van transdisciplinaire aard.
157. Uiteindelijk verkoos het Hof de expertise van het WTCB boven de expertise van de
gerechtsdeskundige, en dit op beide vlakken. Zo bleek dat het fenomeen in de gespecialiseerde vakliteratuur
wel behandeld was, maar woog het feit dat dit fenomeen nooit eerder in de geschriften van het WTCB aan
273 Zie titel 1.3.1.5 over het in dit onderzoek aangehouden onderscheid tussen ‘fout’ en ‘gebrek’.
48 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
bod gekomen was echter zwaarder door. Aldus werd beslist dat deze kennis niet tot de technische kennis
van het vak behoorde.
158. Uit voorgaande is een interessante vaststelling te doen. Het Hof blijkt de geschriften van het WTCB
namelijk een hogere status aan te meten dan vergelijkbare vakliteratuur, zodat zelfs zonder bijzonder
motivering deze voorrang verdient boven een op alle vlakken tegenstrijdige expertise. Dat de geschriften
van het WTCB als de norm gehanteerd worden is goed doorgesijpeld in de rechtspraak. Dat zij zonder
verpinken, en zonder motivatie, boven een op alle vlakken tegenstrijdige expertise gesteld wordt is evenwel
bijzonder.
Nuancering van de specialisatie van de aannemer
159. Een laatste reden waarom dit arrest interessant is, is omdat erin beslist werd dat er limieten gesteld
moeten worden aan de vermeende vakkennis van een aannemer-specialist, en deze onder het mom van
‘specialist’ niet tot het onmogelijke gehouden mag worden.
160. Volgens de tweede rechter mocht de beglazer-specialist wel aan een hogere standaard getoetst worden,
maar hoefde hij niet van alle ontwikkelingen (zoals de coïncidentiedip) in zijn specialisatiegebied op de
hoogte te zijn. De coïncidentiedip werd beschouwd als dergelijk uitzonderingsgeval omdat bleek dat zij een
bijzonder technisch complex en transdisciplinair probleem was (waarbij inzicht in het probleem kennis
vergde van zowel fysica als bouwkunde), en omdat een gezaghebbende instantie zoals het WTCB nog niet
over de problematiek had gepubliceerd (ondanks er in de gespecialiseerde vakliteratuur weliswaar reeds
artikels verschenen waren).
161. Met de opvatting dat een aannemer-specialist niet moet beschikken over een absolute vakkennis, staat
dit arrest niet alleen. In haar arrest van 10 juni 1985 deed het Hof van Beroep te Bergen een vergelijkbare
uitspraak in een geschil omtrent lekkende leidingen.274 Bij de aanleg van sanitaire installaties werden koperen
leidingen aangelegd door een aannemer-specialist. Reeds na één jaar vertoonden er zich lekken. Volgens de
gerechtsdeskundige waren de lekken veroorzaakt door een versneld roestproces, in gang gezet door de
koude temperatuur van het water die door de leidingen vloeide. De leidingen waren gelegd in oktober 1977,
hetzelfde jaar waarin de eerste publicaties verschenen omtrent dit corrosieprobleem. Ondanks dat de
leidingen gelegd waren door een specialist besliste het Hof dat deze toch niets verweten kon worden. Ze
was van mening dat een aannemer-specialist zichzelf weliswaar moet bijscholen en op de hoogte moet zijn
van de studies binnen zijn vakgebied (hier de versnelde corrosie van herbakken koperen leidingen bij
gebruik met koud water), maar het hem anderzijds onmogelijk is om onmiddellijk alles in te studeren wat er
gepubliceerd wordt.
274 Bergen 10 juni 1985, T.Aann. 1990, 243.
49 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.4.1.4 Dekzeilarrest275 (gemeenrechtelijke contractuele aansprakelijkheid: weigering van de oplevering door wanbetaling
gelet op gebreken in de bouw)
FEITEN
162. Deze aan het Hof van Beroep voorgelegde zaak betrof een in 1963 afgesloten gemengde
overeenkomst (koop-verkoop en aanneming) tot vervaardiging en verkoop van een plastieken dekzeil
tussen de firma De Weer Plastics (eiseres – appellante) en een foorkramer (verweerster – geïntimeerde).
Deze laatste werd door de rechtbank beschouwd als zijnde een gespecialiseerd producent en verkoper van
dergelijke plastieken dekzeilen. Bij gedetailleerd plan had de foorkramer in september 1963 een op maat te
vervaardigen dekzeil van gele kleur besteld om elektrisch aangedreven wagentjes te bedekken. Het
twaalfhoekig zeil werd samengesteld uit zestien delen waterdichte stof, welke aaneengestikt werden tot een
dekzeil met een lengte van 21,03 meter en een breedte van 17,32 meter.
163. Na levering bleek dat het geleverde dekzeil niet waterdicht was, waardoor de elektrische wagentjes niet
naar tevredenheid konden worden afgeschermd. Het zeil werd gedurende de maanden september en
oktober “meermaals” door de aannemer teruggenomen voor verbetering. Om het probleem op te lossen
stelde de aannemer uiteindelijk voor om de naden van het zeil aan beide zijden om de twee maanden te
bestrijken met een afdichtingsmiddel. Bij brief van 2 november verzocht bouwkundig ir. Devroede echter
in naam van de foorkramer het dekzeil te vervangen, daar het zeil zelfs na herhaalde verbeteringen niet
voldeed. Omdat de foorkramer weigerde de factuur van De Weer Plastics te betalen, ging deze laatste over
tot dagvaarding.
164. Na deskundigenonderzoek door ir. Verstraete kwam aan het licht dat de grondstof van het dekzeil
weliswaar van goede kwaliteit was (laken, met twee daarop gegoten vinyllagen), maar bleek dat door stikking
van de onderscheiden delen er kleine niet meer te dichten gaatjes waren ontstaan waardoor het zeil
ongeschikt was voor het bestemde gebruik. Ook bleek het afdichtingsmiddel “niet doelmatig” te zijn,
waardoor deze oplossing niet aanvaard kon worden. De gerechtsdeskundige concludeerde dat het dekzeil
bijgevolg “geen eigenlijke waarde” had, en dat enkel het lassen van de onderscheiden delen waterdichtheid
kon garanderen. Hierop reageerde de aannemer frappant dat de expert “niet op de hoogte [was] van dit
dichtingsprocédé, noch van het afdichtingsmiddel.”
165. De rechtbank en het Hof gingen akkoord met het verslag van de gerechtsdeskundige, en merkten op
dat de aannemer behoorde te weten dat de veiligheid van een foorkraam met elektrisch aangedreven
wagentjes “een volstrekt waterbestendige afdekking vergde.” Zij volgden gerechtsdeskundige ir. Verstraete
in zijn besluit dat het stikken in dit geval geen doeltreffend noch het algemeen aangewend procédé was, en
besloten in eerste en laatste aanleg dat door levering van een zeil dat om de twee maanden over al zijn
aanhechtingsvoegen, zowel bovenaan als aan de onderkant, diende te worden bestreken met een
afdichtingsmiddel, het dekzeil niet was vervaardigd volgens de regels van de kunst.
275 Gent 26 juni 1997, RW 1998-99, 543.
50 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
BESLUIT / BEOORDELING
Onheldere motivatie
166. Net zoals in vele andere rechtspraak kwam het Hof tot het besluit dat de aannemer klaarblijkelijk de
regels van de kunst had geschonden, en hem aldus aansprakelijkheid trof, maar bleef zij bijzonder vaag
omtrent de (kwalificatie van de) onderscheiden deelverbintenissen. Dit arrest toont goed aan dat een
duidelijke besluitvorming niet noodzakelijk gepaard gaat met een heldere en doorzichtige motivatie.
Drie onderscheiden deelverbintenissen
167. In dit arrest werden minstens drie deelverbintenissen van de aannemer geïdentificeerd. Deze werden
niet per se ook zo duidelijk onderscheiden en benoemd door de rechter, maar kunnen wel afgeleid worden
uit de redenering van de rechtbank. Ten eerste kan vastgesteld worden dat een gespecialiseerde aannemer
met kennis van de regels van zijn beroep correct de benodigde kenmerken (in casu de waterdichtheid) van
in een specifiek geval te gebruiken materiaal moet kunnen identificeren en verwerken in het afgeleverde
resultaat (hier een waterdicht dekzeil), zelfs indien een door de opdrachtgever voorgelegd plan hier geen
melding van zou maken. Ten tweede moet de gespecialiseerd vakman kennis hebben van de (gebreken en
limieten) van een door hem voorgestelde techniek, en zich van elke niet-doelmatige aanpak weerhouden.
Ten derde moet een gespecialiseerde aannemer op de hoogte zijn van de stand van de wetenschap en de
nieuwste en algemeen gebruikte procédés, zodat hij in elk geval de optimale aan te wenden technieken
correct kan herkennen en toepassen.276 In casu werden deze drie deelverbintenissen door de rechter wel
impliciet geïdentificeerd en onderscheiden, maar werden zij vermengd.277
Kwalificatie van de deelverbintenissen
168. Een ander probleem betreft de kwalificatie van de onderscheiden deelverbintenissen van de aannemer.
Er werd duidelijk beslist dat de aannemer aansprakelijkheid trof, maar uit de motivering van het arrest valt
wederom niet zo duidelijk af te leiden of deze deelverbintenissen als een resultaats- dan wel een
middelenverbintenis werden gekwalificeerd. Mijns inziens werden deze deelverbintenissen als
resultaatsverbintenissen gekwalificeerd, en wordt deze lezing ondersteund door zes indicaties.
169. Ten eerste maakt het Hof gewag van de specialisatie van de aannemer om zijn handelen tegen een
hogere maatstaf te toetsen. Volgens het Hof moest de aannemer in zijn hoedanigheid als specialist kennis
hebben van de noden van de klant en de kenmerken van het af te leveren eindproduct), ongeacht de inhoud
276 De draagwijdte van deze verbintenis wordt genuanceerd onder de thema-studie inzake schilderwerken (cf. titel 1.4.2). 277 Voor enkele voorbeelden waarin deze (veelvoorkomende) verbintenissen duidelijk apart worden onderscheiden, zie Bergen 10 juni 1985, T.Aann. 1990, 243 (een vakman moet op de hoogte zijn van de stand van de wetenschap en de nieuwste en algemeen gebruikte procédés – doch deze verbintenis werd hier evenwel enigzins genuanceerd; cf. titel 3.1); Gent 1 april 2004, De Verz. 2005, 167 (een vakman moet kennis hebben van de (gebreken en limieten) van een door hem voorgestelde techniek, en zich van elke niet-doelmatige aanpak weerhouden); glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); schildersarrest #1 (een vakman met kennis van de regels van zijn beroep moet correct de benodigde kenmerken van in een specifiek geval te gebruiken materiaal kunnen identificeren en verwerken in het afgeleverde resultaat; cf. titel 1.4.2.1).
51 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
van het voorgelegd plan. Ten tweede was de niet-toegepaste maar “algemeen aangewende” lastechniek niet
van vermeldenswaardige moeilijkheidsgraad, en hield zij geen bijzonder alea in. Daarbij zou enige
tegenindicatie gelet op de aangehouden specialisatie van de aannemer in ieder geval ook niet overtuigen.
Ten derde bevond de foorkramer zich in een passieve positie, en had zij buiten het overmaken van de
instructies aan de aannemer geen hand in de uitvoering van de overeengekomen werken, noch had zij enige
controlemogelijkheid in de productiefaciliteiten van de aannemer. Ten vierde stipuleerde de rechter niet dat
de aannemer zijn beste beentje moest voorzetten ter levering van een geschikt zeil, maar wel dat de
aanvaarding van de opdracht de levering van “een volstrekt waterbestendige afdekking vergde”. Ook komt
de rechtbank tot een veroordeling zonder een fout in hoofde van de aannemer vast te stellen.278 Ten laatste
kan erop gewezen worden dat het Hof bij het maken van haar oordeel op geen enkele wijze in rekening
nam dat de aannemer na de levering “meermaals” het zeil had teruggenomen voor verbeteringswerken en
aldus aanzienlijke inspanningen had gedaan het dekzeil in conformiteit te brengen. De aannemer werd mijns
inziens aldus veroordeeld op basis van een gebrek (welke aanleiding geeft tot een vermoeden van fout), en
niet op basis van een fout (bestaande uit bewezen onzorgvuldig gedrag).
278 Zie titel 1.3.1.5 over het in dit onderzoek aangehouden onderscheid tussen ‘fout’ en ‘gebrek’.
52 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.4.1.5 Kasteelarrest279 (gemeenrechtelijke contractuele aansprakelijkheid: weigering van de oplevering door wanbetaling
gelet op gebreken in de bouw)
FEITEN
170. In voorliggend geschil deed de Rechtbank van Koophandel te Gent uitspraak over een dispuut
omtrent de uitvoering van een aannemingsovereenkomst tot dichtingswerken in de kelders van het kasteel
Notax te Destelbergen.
171. De keldermuren van dit kasteel werden geplaagd door opklimmend vocht,280 welke de schilderwerken
op de opgaande muur aantastten. Ingevolge de vaststelling van dit probleem werd een aanbesteding volgens
spoedprocedure uitgeschreven om de keldermuren te isoleren. Hierbij trad het Vlaamse Gewest op als
subsidiërende overheid (voor 40%; verweerster in vrijwillige tussenkomst), en werd de rest betaald door de
eigenaar (verweerster – geïntimeerde) van het kasteel. Op 12 februari 1988 werd de aanbesteding
toegewezen aan de nv Aqua Reno (eiseres – appellante), die met de taak werd belast de kasteelmuren in te
spuiten om een sperlaag te creëren tegen het stijgend vocht.
172. Tot uitvoering van de werken werd een gedetailleerd bestek opgemaakt. Hierin werd o.a. bepaald dat
de aannemer een vochtigheidsdiagram diende op te stellen voor alle muren, dat er gaten in de keldermuren
moesten worden geboord (op een voorgeschreven manier) die vervolgens dienden gevuld te worden met
kaliummethylsiliconaten (met een voorgeschreven product), en er na één jaar controlemetingen zouden
worden uitgevoerd die een duidelijke daling van het vochtgehalte moesten vertonen.
173. Aqua Reno voerde de werken uit, maar de voorlopige oplevering werd geweigerd. Na unilaterale
aanstelling door het Vlaams Gewest van expert prof. ir. Van Gemert bleek dat (i) de gaten op de verkeerde
plaatsen geboord waren, (ii) een ander dan het voorgeschreven product werd gebruikt, (iii) de aanwezigheid
van een sperlaag niet kon worden vastgesteld, en deze “in elk geval geen effectieve werking” had (de
controlemetingen gaven een zeer negatieve uitslag, en wezen praktisch overal op 100% vochtigheid).
Daarbij wees het Vlaams Gewest erop dat de injectie overigens wel een middelenverbintenis inhield, maar
deze ingevolge het verkeerdelijk gebruik van een ander product een “zuivere resultaatsverbintenis [was]
geworden,” en de aansprakelijkheid van de aannemer aldus vaststond. Omdat de facturen van Aqua Reno
niet betaald werden ging zij op 20 december over tot dagvaarding in kort geding van de eigenaar van het
kasteel, met het oog op de aanstelling van een gerechtsdeskundige. Het Vlaamse Gewest kwam vrijwillig
tussen in de procedure, ter ondersteuning van verweerster.
174. Teneinde de droogmakingswerken te beoordelen werd ir. Deconinck aangesteld als
gerechtsdeskundige. In zijn verslag kwam hij tot de vaststelling dat (i) de gaten voor de injectie geboord
werden zoals voorgeschreven in het bestek, (ii) het gebruikte product (siloscaan) evenwel verschilde van
het voorgeschreven product (kaliummethylsiliconaat), maar in alle opzichten evenwaardig was, (iii) “de
279 Kh. Gent 28 september 1992, T.Aann. 1993, 142. 280 Het fenomeen waarbij muren grondwater opzuigen. Opstijgend vocht komt vooral voor in oudere woningen, waar vaak geen waterkerende folie aanwezig is om vocht buiten te houden.
53 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
sperlaag aanwezig [en] efficiënt [wa]s” en de resultaten die volgens het WTCB haalbaar zijn ook gehaald
werden, alsook (iv) dat het effect op één plaats minder bevredigend bleek, maar dit te wijten was aan “de
heterogeniteit van de stenen en het metselwerk”. Hij concludeerde dat de werken uitgevoerd waren volgens
de regels van de kunst, er zich geen verbeteringswerken opdrongen, en er bijgevolg dan ook geen reden
was waarom de partijen elkaars verbintenissen niet zouden nakomen.
175. Gelet op de discrepantie tussen het verslag van expert prof. ir. Van Gemert en de gerechtsdeskundige
ir. Deconinck, werden zij bijkomend verhoord. Beide deskundigen bleven echter bij hun standpunt.
Uiteindelijk trad het Hof de besluiten van de gerechtsdeskundige bij, en stelde vast dat verweersters er niet
in geslaagd waren om op grond van vaste en meetbare gegevens aan te tonen dat de gerechtsdeskundige
foutieve vaststellingen had gedaan of foutieve normen had gehanteerd. In haar arrest wees het Hof erop
dat het gebruiken van een ander dan het oorspronkelijk voorziene product de aard van de verbintenis niet
veranderd had, en er uit een niet-betwiste brief bleek dat de subsidiërende overheid het gebruik van een
ander dan het voorgeschreven product had goedgekeurd. Daarbij werd ook aanvaard dat het feit dat op één
punt minder goede resultaten werden bereikt niet ten laste van de aannemer gelegd kon worden “omdat
eiseres de juiste bewerkingen [had] verricht.” Uiteindelijk werden verweersters veroordeeld tot betaling van
de factuur en gevorderde interesten.
BESLUIT / BEOORDELING
176. Een analyse van voorliggend kasteelarrest is om verschillende redenen interessant.
Omzetting van de verbintenis
177. Ten eerste werd de rechtbank met een bijzonder interessant probleem geconfronteerd, namelijk of de
aard van een verbintenis zoals overeengekomen op het moment van haar totstandkoming, omgezet kan (en
moet) worden afhankelijk van de wijze van uitvoering van de overeenkomst door één van de partijen (cf.
randnummer 174). Deze kwestie valt in twee subvragen uiteen: enerzijds rijst de vraag of een verbintenis
(eens gekwalificeerd) van aard kan veranderen of ‘omgezet’ kan worden (zie hierover de bespreking van het
ringarrest, cf. titel 1.5.1), en anderzijds of de (aangevoerde grote) ernst van een wanprestatie als
onderscheidingscriterium kan meespelen in de kwalificatie van de geschonden verbintenis. Sommige
rechtsleer (cf. randnummer 83 en 98) hangt namelijk de stelling aan dat de aard van de geschonden
verbintenis afhangt van de ernst van de begane wanprestatie. Volgens deze theorie zou een ‘ernstige’
wanprestatie eerder leiden tot een resultaatsverbintenis, en een minder ernstige wanprestatie eerder
afgetoetst moet worden tegenover een middelenverbintenis.281 In mijn ogen is deze zienswijze echter
incompatibel met vaste Cassatierechtspraak die bepaalt dat naar de gemeenschappelijke wil van de partijen
gezocht moet worden (cf. randnummer 100).282 Het zou ongerijmd zijn de gemeenschappelijke wil van de
partijen bij de totstandkoming van het contract (een meerzijdig gegeven) te laten afhangen van een latere
281 Zie P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 484-485. 282 Zie o.a. Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151; Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, nr. 549; Cass. 20 november 2009, Arr.Cass. 2009, nr. 681; klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2).
54 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
gedraging van één der partijen (een éénzijdig gegeven).283 Daarbij zou deze laatste door zijn eigen doen nota
bene ook nog zelf bij machte zijn te beïnvloeden tegen welke maatstaf zijn eigen wanprestatie zou worden
afgetoetst. Het Hof ging een discussie over dit punt echter uit de weg, waardoor dit interessante debat
jammer genoeg werd vermeden.
Belang WTCB inzake het invullen van de inhoud van de regels van de kunst, het kiezen van de te hanteren methodes om het
bereikte resultaat mee op te meten, en het bepalen van richtwaarden
178. Ten tweede wijst dit arrest op het belang die de normen en studies van het WTCB hebben bij (i) het
invullen van de inhoud van de regels van de kunst, (ii) het kiezen van de te hanteren methodes om het
bereikte resultaat mee op te meten, en (iii) het bepalen van de toetssteen (de bij een normaal gebruik van
middelen haalbare resultaten – richtwaarden) waarmee de bereikte resultaten na uitvoering kunnen worden
vergeleken. Daarenboven is de beslissing in deze zaak ook een illustratie van de speciale positie van
voormelde normen en studies inzake bewijslast. Omdat de gerechtsdeskundige besloot dat de richtwaarden
gehaald werden, en de aannemer met alle relevante WTCB-normen rekening had gehouden (bv. de norm
162 bij de beoordeling “droog-vochtig”), achtte de rechtbank het bewezen dat de aannemer alle regels van
de kunst had gerespecteerd. Aldus werd het naleven van deze normen vertaald in een feitelijk vermoeden
dat de aannemer had gehandeld volgens de regels van de kunst, die niet naar overtuiging weerlegd kon
worden door het Vlaams Gewest.284 Interessant op te merken is dat beide experten het met elkaar op alle
vlakken oneens waren (over de inhoud van een goede uitvoering volgens de regels van de kunst, alsook
welke meetmethode te hanteren). Dit feit illustreert eens te meer het flou karakter van de regels van de kunst,
alsook de noodzaak van het bestaan van een richtinggevende instantie (zoals het WTCB) in deze materie.
Het vraagstuk omtrent de aard van het verplicht gebruik van het voorgeschreven product
179. Ten laatste werd de rechtbank een bijzonder moeilijk probleem voorgeschoteld, namelijk het
vraagstuk omtrent de aard van het verplicht gebruik van het voorgeschreven product.
180. Het Vlaams Gewest voerde aan dat in beginsel een in globo middelenverbintenis was overeengekomen,
maar deze in een resultaatsverbintenis was ‘omgezet’ ingevolge het gebruik van een ander dan het
overeengekomen product. Zij argumenteerde dat het door de partijen beoogde resultaat (op alle vlakken)
niet bereikt was, en zelfs het overeengekomen product niet werd gebruikt. Zij verzocht het Hof aldus
tweemaal een inbreuk op een resultaatsverbintenis vast te stellen, eenmaal omdat het beoogde resultaat niet
bereikt was, en eenmaal omdat het bij overeenkomst gekozen product niet werd gebruikt. Het Hof ging
hier echter niet in mee. Zij was van oordeel dat een middelen- en geen resultaatsverbintenis voorlag, zodat
het resultaat niet per se bereikt hoefde te zijn. Bijzonder netelig was echter het tweede argument van het
Vlaams Gewest dat het gebruik van het voorgeschreven product een resultaatsverbintenis inhield. Gezien
283 Ook in het kader van de omzetting van de aard van de verbintenis steekt dezelfde problematiek de kop op. Naar mijn mening is dit probleem in die context echter niet onoverkomelijk. Zie hiervoor de bespreking van het ringarrest (cf. titel 1.5.1). 284 Zie ook M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 392; K. UYTTERHOEVEN, “De toepassing van technische normen in de bouwsector en de aansprakelijkheid van de ontwerper”, TBO 2008, nr. 13.
55 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
het bestek expliciet voorzag in het gebruik van kaliummethylsiliconaten (wat er alles van weg heeft een
resultaatsverbintenis te zijn) had het Hof een bijzonder goed argument nodig om de stelling van het Vlaams
Gewest te weerleggen. Dit probleem werd echter op een weinig elegante en overtuigende wijze aan de kant
geschoven, waar de overtuigingskracht van voorliggend arrest onder lijdt.
181. In de motivering van het arrest werden twee argumenten ontwikkeld om de beslissing te staven dat
het gebruik van het gestipuleerde product een middelenverbintenis deed ontstaan. Ten eerste bepaalde het
Hof dat zij bewezen achtte dat het Vlaams Gewest akkoord gegaan was met het gebruik van een ander
product, op basis van een brief tussen de aannemer en de subsidiërende overheid. Waar uit dergelijke brief
wel de instemming van de subsidiërende overheid afgeleid kon worden (zodat in de relatie tussen het
Vlaams Gewest en de aannemer een akkoord bereikt kon zijn), had de derde partij tot het contract, de
eigenaar van kasteel Notax, hier weliswaar niet mee ingestemd.
182. Ten tweede lichtte het Hof in haar betoog volgende zin uit een werfverslag van toezichthoudende
architect Moors: dat de overeenkomst “een resultaatverbintenis betreft, dus dat in alle geval het beoogde
resultaat dient uitgevoerd” (sic). Ondanks dat deze zin slecht verzoenbaar lijkt met de door het Hof
aangehangen kwalificatie (een middelenverbintenis), werd door het Hof geargumenteerd dat “deze tekst
[…] betekent […] dat het door eiseres gebruikte product hetzelfde resultaat [moest] geven dan het in het
bestek vermelde product” (sic). Mijns inziens ging het Hof hier de mist in. Deze lezing (i) steunt namelijk
op een alleenstaande, grammaticaal incorrecte, en onduidelijke zin, (ii) die niet uitgaat van de partijen (en
aldus niet sluitend hun gemeenschappelijke wil bewijst), maar (iii) wordt ook oneigenlijk gelezen om te
staven dat iets waar ze het niet over heeft (het gebruiken van het voorgeschreven product, een
deelverbintenis) eigenlijk een middelenverbintenis uitmaakt (terwijl ze kennelijk argumenteert dat de
overeenkomst, in globo, een resultaatsverbintenis is). In wezen komt deze aanpak neer op simulatie van de
gemeenschappelijke wil van de partijen.
183. Volgens mij kon het standpunt van het Hof (dat de deelverbintenis een voorgeschreven product te
gebruiken geen resultaats- maar een middelenverbintenis inhoudt) echter op een andere manier verdedigd
worden. Een elegantere oplossing voor dit probleem zou eruit bestaan aan te voeren dat er op het moment
van de contractsluiting een in globo middelenverbintenis bestond, welke ook beaamd werd door het Vlaamse
Gewest. Vervolgens kon geargumenteerd worden dat, in afwezigheid van een specifieke en expliciet
tegenstrijdige bepaling omtrent de aard van het verplichte gebruik van het voorgeschreven product, deze
verplichting als een deel van de in globo middelenverbintenis beschouwd moest worden. Om enige
beschuldiging van onzorgvuldig gedrag (en een fout) in hoofde van de aannemer te vermijden, kon men
vervolgens de aanbeveling van de aannemer tot gebruik van een alternatief, evenwaardig product waar hij
meer vertrouwen, kennis of ervaring mee had interpreteren als het vervullen van diens adviesplicht. Volgens
deze is de aannemer geen slaafse uitvoerder van de plannen, en heeft hij de verplichting zijn opdrachtgever
56 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
nieuwe technieken aan te bevelen.285 Hierna zou de keuze voor het gebruik van dit nieuwe middel getoetst
kunnen zijn aan de regels van de kunst, welke onproblematisch zou uitvallen gezien beide producten
evenwaardig zijn en bij normaal gebruik aldus tot een vergelijkbaar resultaat moeten leiden.
Bedenkingen over de kwalificatie
184. Ondanks dat hierboven de redenering van het Hof ontleed werd om een alternatieve verdediging van
haar standpunt aan te reiken, ben ik toch niet volledig overtuigd van de aangehouden middelenverbintenis.
Er zijn volgens mij namelijk drie indicaties waarom men zou kunnen besluiten dat er in casu eigenlijk (over
heel de lijn) een resultaatsverbintenis voorligt.
185. Ten eerste kan op de volgende overweging van het Hof gewezen worden:
“De resultaten van deze metingen hebben de expert tot de conclusie gebracht dat de bepalingen
van de overeenkomst werden nageleefd. In deze overeenkomst was bepaald, zoals reeds hiervoren
aangehaald, dat het [vochtigheids]diagram genomen 1 jaar na de injectie, een duidelijke daling van het vochtgehalte
moest vertonen. Het feit dat op 1 punt minder goede resultaten werden waargenomen, veroorzaakt
door de heterogeniteit van de stenen en het metselwerk en verlaagde zoutconcentraties, kan niet
ten laste van eiseres worden gelegd omdat eiseres de juiste bewerkingen heeft verricht.” (eigen
nadruk)
Bovenstaande passage roept vragen op gezien het Hof hier aan de ene kant (in de tweede zin) toegeeft dat
het voorwerp van de verbintenis werkelijk bestond uit het bereiken van een welbepaald resultaat, maar aan
de andere kant (in de derde zin) de geschonden verbintenis toch beschouwt als zijnde een
middelenverbintenis.
186. Ten tweede is het behandelen van muren tegen opstijgend vocht delicaat werk, en doorgaans een
hardnekkig probleem dat enkel door professionele vochtbestrijders wordt uitgevoerd. Hoewel hierover in
het arrest geen aanwijzing over terug te vinden is, doet de naam ‘Aqua Reno’ ook vermoeden dat eiseres in
deze zaak optrad als professionele vochtbestrijdingsfirma.
187. Ten derde werd in een later arrest van de Rechtbank van Koophandel te Brussel een tegengestelde
beslissing genomen,286 daar werd namelijk bepaald dat een contract met als voorwerp het behandelen van
muren tegen opstijgend vocht in de regel een resultaatsverbintenis inhoudt. Ondanks de feiten elke zaak
eigen zijn, kan men zich toch afvragen in hoeverre de in de kasteelzaak genomen beslissing overtuigt, en in
welke mate hier om billijkheidsoverwegingen gedaan werd aan simulatie van de wil van de partijen.
285 J. EMBRECHTS, K. TROCH en K. VER BERNE, “Aansprakelijkheid van de aannemer”, in R. DERINE, M. BAX en J. J. COUTURIER (eds.), Het onroerend goed in de praktijk, Antwerpen, Kluwer, 2002, IV.C.1 – 24 en aldaar aangehaalde verwijzingen. 286 Kh. Brussel 6 december 1993, T.Aann. 1994, 71.
57 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.4.1.6 Pleistervonnis287 (gemeenrechtelijke contractuele aansprakelijkheid voor verborgen gebreken)
FEITEN
188. In voorliggend Brussels vonnis werd een aannemer (verweerder) door zijn bouwheer (eiser)
gedagvaard op basis van de garantie voor verborgen gebreken omdat door hem in een badkamer
uitgevoerde pleister- en tegelwerken loskwamen. Uit onderzoek bleek dat de aannemer niet de door de
fabrikant aangeraden kleefstof had gebruikt, en alvorens het pleisteren het te bewerken oppervlak ook niet
ontstoft had. De gerechtsdeskundige en rechter waren van oordeel dat deze tekortkomingen fouten waren
die een inbreuk tegen de regels van de kunst uitmaakten, en de werken om deze reden onthecht waren
geraakt.
189. In zijn verdediging schoof de aannemer echter beide punten terzijde. Hij beweerde dat, zelfs al zou
hij het bewerkte oppervlak ontstoft hebben en de door de fabrikant aangeraden kleefstof hebben gebruikt,
de werken nog altijd losgekomen zouden zijn omdat de toentijdig gehanteerde technieken (gelet op de
vandaag verworven kennis over het fenomeen) in elk geval ook ontoereikend waren – waardoor er door de
tussenkomst van een vreemde oorzaak dan ook geen causaal verband voorlag tussen zijn tekortkoming en
de veroorzaakte schade:
“Qu’en effet, d’une part, il est établi que l’entrepreneur Mahaux ayant contrevenu aux règles de
l’art de sa spécialité, sa responsabilité est en principe établie en raison des malfacons affectant ses
travaux;
Que, cependant, le défendeur invoque ici l’interposition d’une cause extérieure entre sa faute et le
dommage tel qu’il s’est manifesté;
Selon lui, en fonction de ce qui est actuellement connu du comportement des carrelages appliqués
sur un support de plâtre (et particulièrement dans des locaux humides) et ne l’était pas à l’époque
des travaux, les troubles se seraient manifestés même s’il avait dépoussiéré le support et y avait
appliqué la couche d’accrochage préconisée par le fabricant et l’expert judiciaire.”
190. De rechter, die van oordeel was dat “le défendeur Mahaux […] est un entrepreneur spécialiste qui,
dans le domaine de sa spécialité, surclasse même l’architecte et est tenu d’une obligation de résultat dont
seule la force majeure peut l’exonérer,” zag graten in deze verdediging:
“L’entrepreneur peut se prévaloir d’une ignorance invincible si des normes actuelles, inconnues à
l’époque des travaux établissent qu’une cause extérieure s’est interposée entre ses manquements et
la survenance du dommage, rompant ainsi, pour tout ou partie, le lien causal existant entre eux.”
BESLUIT / BEOORDELING
191. In dit vonnis liggen drie interessante punten voor.
287 Rb. Brussel 11 juni 1996, JLMB 1998, 183.
58 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
Is de garantie voor verborgen gebreken gelijk te stellen met een garantieverbintenis
192. Ten eerste biedt het vonnis een antwoord op de vraag of de garantie voor verborgen gebreken zich
ook daadwerkelijk juridisch laat vertalen in een garantieverbintenis. Dit blijkt niet zo te zijn. In deze zaak
werd namelijk beslist dat een inbreuk op de regels van de kunst een schending van een resultaatsverbintenis
uitmaakte, waardoor er niet zonder meer besloten kan worden dat de ‘garantie voor verborgen gebreken’
ook daadwerkelijk gelijk te stellen valt met een garantieverbintenis (of versterkte resultaatsverbintenis) in
hoofde van de aannemer.
193. Zowel in geval van zichtbare gebreken (en een weigering van de oplevering), als in geval van verborgen
gebreken (na de oplevering) dient dus verbintenis per verbintenis nagegaan te worden van welke aard zij is.
Ook in geval van tienjarige aansprakelijkheid geldt in principe dezelfde regel,288 al werden in de
geconsulteerde rechtspraak hier geen voorbeelden van teruggevonden.
Verbreking van het causaal verband
194. Ten tweede blijkt dat latere kennis over de ontoereikendheid van de op het moment van een begane
wanprestatie geldende regels van de kunst een aannemer van aansprakelijkheid kan ontslaan, omdat zo het
causaal verband tussen wanprestatie en schade wordt doorbroken. Dit is best eigenaardig, omdat een
aannemer zo blijkt niet altijd belast wordt door het gestaag evolueren van de regels van de kunst – hij kan
ook ontlast worden.
Verschil tussen fout en gebrek
195. Ten derde bepaalt de rechter in zijn vonnis meermaals dat de aannemer fouten heeft begaan, ondanks
deze tegelijkertijd van oordeel is dat er een resultaatsverbintenis voorligt. Gezien voor het bewijs van een
resultaatsverbintenis slechts een gebrek in de bouw dient te worden aangeduid, en een fout wijst op het bestaan
van een middelenverbintenis (cf. titel 1.3.1.5) lijkt de rechter hier te struikelen over het fijne onderscheid
tussen beide begrippen.289 Gezien dit fenomeen ook voorkomt in het volgende arrest, het buisarrest, wordt
ze daar besproken (cf. titel 1.4.1.7).
288 In tegenstelling tot wat verwacht zou kunnen worden ligt in principe bij toepassing van art. 1792 BW ook niet automatisch een garantieverbintenis voor, maar dient net zoals bij de aansprakelijkheid voor zichtbare en lichte verborgen gebreken (die de stevigheid van het gebouw niet in het gevaar brengen) overgegaan te worden tot een kwalificatie van de verbintenis als (verzwakte of versterkte) middelen- of resultaatsverbintenis. Voor een uitgebreidere bespreking van dit probleem, zie M. DAMBRE, “Brokken maken in de bouw: wie betaalt de rekening?” in Aansprakelijkheid, veiligheid en kwaliteit 2015, 586-587, nr. 90-91. 289 Zie titel 1.3.1.5 over het in dit onderzoek aangehouden onderscheid tussen ‘fout’ en ‘gebrek’.
59 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.4.1.7 Buisarrest290 (gemeenrechtelijke contractuele aansprakelijkheid voor verborgen gebreken)
FEITEN
196. In dit arrest werd Plomberie Sanitaire CV (verweerster – appellante), specialist in sanitaire installaties,
gevraagd een centrale verwarming aan te leggen voor de echtgenoten Van der Perre (eisers – geïntimeerden)
in een bungalow te Sterrebeek. Enige tijd na installatie van de verwarming constateren de echtgenoten
lekken. Gerechtsdeskundige Doms wordt aangesteld om na te gaan wat het probleem is. De
gerechtsdeskundige komt tot de conclusie dat de installatie niet meer waterdicht is omdat de waterbuizen
onder de vloer perforaties vertonen. Als oorzaak wijst hij twee problemen aan, enerzijds de aanwezigheid
van statische elektriciteit op de buizen omdat de pomp van de installatie niet correct geaard is, en anderzijds
een nalaten om de in de chape aangebrachte buizen te isoleren.
197. De aannemer probeert de aansprakelijkheid op de architect af te schuiven (omdat deze de aannemer
verboden zou hebben de buizen te isoleren), en meent dat van hem ook helemaal niet verwacht kon worden
de buizen te isoleren, gelet de lage prijs die hem betaald werd. De rechtbank besluit op aanwijzen van de
gerechtsdeskundige dat “de isolatie van verwarmingsbuizen verwerkt in chape in overeenstemming is met
de normale praktijk,” en een regelmatig en algemeen gebruik uitmaakt bij een goede uitvoering van de
werken volgens de regels van de kunst in dat vakgebied. Deze regels worden overigens ook verwoord in de
Aanbevelingen van het WTCB. De aannemer wordt uiteindelijk, samen met de architect (die de werken niet
gecontroleerd had), aansprakelijk gesteld voor de gebreken in de bouw:
“Attendu qu’il est constaté que l’appelante n’a pas utilisé ce procédé courant […] qu’elle a dès lors
commis une faute grave en exécutant le travail sans tenir compte des particularités de l’immeuble
pour lequel il était commandé; que s’agissant de tuyauterie enrobée dans du béton; il s’imposait à
elle d’en réaliser l’isolation;
Attendu que c’est à bon droit que sa responsabilité a été retenue”
BESLUIT / BEOORDELING
198. Ter bespreking van dit arrest kunnen drie dingen worden opgemerkt.
Speciale positie van het WTCB
199. Ten eerste is voorliggend arrest het zoveelste voorbeeld van de speciale positie die het WTCB geniet.
Enerzijds wordt zij beschouwd als autoriteit inzake de invulling van de inhoud van de regels van de kunst,
en anderzijds doet de schending van haar voorschriften ook een vermoeden van fout ontstaan welke louter
omwille van haar miskenning de aansprakelijkheid in het gedrang brengt.
Kwalificatie van de onderscheiden deelverbintenis(sen)
290 Brussel 8 mei 1980, T.Aann. 1981, 141, noot M. F.
60 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
200. Ten tweede kan vastgesteld worden dat hier een neven- of deelverbintenis uit de hoofdverplichting
van de aannemer werd gedistilleerd. Elke vloerder wordt namelijk verwacht over te gaan tot ‘het isoleren
van chauffagebuizen in chape’ om corrosie voorkomen. Deze verbintenis werd duidelijk gekwalificeerd als
een (al dan niet versterkte) resultaatsverbintenis (“que s’agissant de tuyauterie enrobée dans de béton; il
s’imposait à elle d’en réaliser l’isolation; Attendue que c’est à bon droit que sa responsabilité a été retenue”).
Daar speelde de specialisatie van Plomberie Sanitaire CV wederom een rol in.
201. Bijzonder is echter dat er “une faute grave” werd weerhouden in hoofde van de aannemer. Gezien
het Hof de term ‘fout’ in de mond neemt, moet dit dan niet wijzen op het feit dat het Hof meent dat hier
een middelenverbintenissen voorligt (cf. titel 1.3.1.5)? Mijns inziens niet per se. VANSWEEVELT schrijft
hierover het volgende:
“Opgemerkt moet worden dat de rechtspraak zich niet altijd uitdrukkelijk uitspreekt over het
bestaan van een resultaatsverbintenis. In vele van de genoemde gevallen is de aanwezigheid van
een fout echter zo evident dat de geneesheer op grond van die fout aansprakelijk wordt gesteld.
Via een andere weg wordt een zelfde resultaat bereikt. Zo’n omweg is nochtans overbodig, vooral
wanneer de zoektocht naar een fout moeilijkheden oplevert en de aanwijzing ervan kunstmatig
overkomt.”291
202. Na analyse van de voor dit onderzoek geconsulteerde rechtspraak blijkt inderdaad dat een verbintenis
soms duidelijk als een resultaatsverbintenis gekwalificeerd wordt, maar de rechter niettemin de verweten
tekortkoming (ook al bestaat die louter uit een bewezen ‘gebrek’ of niet bereiken van een resultaat) benoemt
als zijnde een ‘fout’.292 Dit strookt niet met de theorie, waarbij een contractuele fout zou slaan op een
bewezen toerekenbare tekortkoming aan de zorgvuldigheidsnorm (zwaardere bewijslast), en een gebrek zou
slaan op een defect/onvolmaaktheid in het bouwwerk om aan te tonen dat het resultaat niet werd bereikt
(lichtere bewijslast; cf. titel 1.3.1.5). Het is dan ook jammer dat geen onderscheid wordt gemaakt, want dit
zorgt voor terminologische verwarring, en schept onduidelijkheid omtrent de aangehouden kwalificatie.
Kan de (gestrengheid van de) inhoud van de regels van de kunst bepaald worden aan de hand van de betaalde prijs
203. Ten derde snijdt de aannemer in haar verdediging een bijzonder interessant punt aan, namelijk of de
(gestrengheid van de) inhoud van de regels van de kunst bepaald moet worden aan de hand van de voor
het (bouw)werk betaalde prijs. Er bestaat namelijk rechtspraak in die zin, waarbij bepaald werd dat
geluidsisolatiewerken in een duur appartement aan een hogere standaard inzake regels van de kunst getoetst
291 T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1997, 127, nr. 129. 292 Voor een ander uitstekend voorbeelden, zie schildersarrest #3 (er werd een fout vastgesteld in hoofde van de gespecialiseerde aannemer schilder ondanks in het arrest vermeld wordt dat “van de aannemer schilderwerken mag verwacht worden dat hij een feilloos resultaat aflevert conform aan de regels van de schilderkunst”; cf. titel 1.4.2.3). Voor andere voorbeelden, zie o.a. Gent 1 april 2004, De Verz. 2005, 167 (specialist installateur van centrale verwarming); Rb. Kortrijk 5 maart 1997, T.Aann. 1998, 375 (specialist vloerder); schildersarrest #1 (specialist schilder; cf. titel 1.4.2.1).
61 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
moeten worden dan geluidsisolatiewerken in een minder duur appartement.293 Andere rechtspraak meent
dan weer dat een (ver)la(a)g(d)e prijs de inhoud van de aangegane verplichtingen niet kan verlichten.294 Dit
punt wordt echter later uitgebreider besproken (cf. titel 3).
293 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 157. Zie ook Brussel 8 maart 1974, RJI 1974, 205 (In dit arrest werd de kwaliteit van de geluidsisolatiewerken (toetsingsvoorwerp) getoetst aan de verkeerde toetsingsmaatstaf, namelijk de prijs van het appartement. De verwachte kwaliteit van de werken zou echter getoetst moeten zijn aan de prijs van de uitgevoerde isolatiewerken, zoals betaald aan de aannemer, en niet aan de prijs van het appartement.). 294 Gent 17 mei 1985, T.Aann. 1987, 191, noot R. VOLCKAERT.
62 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.4.1.8 Deelconclusie
204. In wat voorafging werd met betrekking tot de regels van de kunst vastgesteld dat er voor de invulling
vooral een beroep wordt gedaan op gerechtsdeskundigen,295 en technische normen van gespecialiseerde
instellingen,296 maar ook dat de rechter naar eigen overtuiging over wat een goede uitvoering is dit begrip
invulling kan geven.297 Er werd benadrukt dat gezien het flou karakter van de regels van de kunst,298 er geen
consensus bestaat over wat een uitvoering volgens de regels van de kunst inhoudt, zodat zowel rechters299
als experten300 hieromtrent diametraal tegenovergestelde opvattingen kunnen uitdragen. Daarbij bleek dat
in geval van twijfel speciale waarde gehecht wordt aan technische normen, geschriften, en expertises
uitgaande van gespecialiseerde instanties zoals het WTCB.301
205. De behandelde zaken gaven verder ook een inzicht in de praktische toepassing van de regels van de
kunst, waaruit o.a. volgende neven- of deelverbintenissen bleken voort te spruiten:
- bij het aanleggen van een tegelvloer dienen de gelegde betonklinkers overeen te stemmen qua kleur
en oppervlaktestructuur en dienen de voegen (behoudens onvermijdelijke afmetingstoleranties op
de fabricage van de betonklinkers) ongeveer even breed te zijn;302
- een opererende arts mag geen ontoelaatbare voorwerpen, zoals een heelkundige naald, na een
heelkundige ingreep in het menselijk lichaam achterlaten;303
- een (gespecialiseerde) aannemer moet o.a.:
(i) correct de kenmerken (bv. de waterdichtheid) van een in een specifiek geval te gebruiken
product (bv. een dekzeil) kunnen identificeren en in rekening nemen, zelfs indien een door
de opdrachtgever voorgelegd plan hier geen melding van zou maken;304
(ii) kennis hebben van de (gebreken en limieten) van een door hem voorgestelde techniek, en
zich van elke niet-doelmatige aanpak weerhouden;305
(iii) op de hoogte zijn van de stand van de wetenschap en de nieuwste en algemeen gebruikte
procédés, zodat hij in elk geval de optimale aan te wenden technieken correct kan
herkennen en toepassen;306
(iv) als beglazer (al dan niet) kennis hebben van het fenomeen van de coïncidentiedip;307
(v) als installateur van verwarmingsinstallaties weten dat in chape verwerkte warmwaterbuizen
geïsoleerd dienen te worden.
295 Zie dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4); glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5); klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2). 296 Zie buisarrest (cf. titel 1.4.1.7); glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 297 Zie naaldarrest (cf. titel 1.4.1.1). 298 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 299 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3). 300 Zie kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 301 Zie buisarrest (cf. titel 1.4.1.7); glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 302 Zie klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2). 303 Zie naaldarrest (cf. titel 1.4.1.1). 304 Zie dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4). 305 In dezelfde zin ook het kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 306 In dezelfde zin ook het kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 307 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3).
63 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
206. Net zoals in de rechtsleer,308 blijkt er in de meerderheid van de bekeken rechtspraak voorzichtig van
uitgegaan te worden dat de (bouw)aannemingsovereenkomst over het algemeen een in globo
middelenverbintenis doet ontstaan,309 zoals de overeenkomst tussen arts en patiënt die in beginsel ook als
een middelenverbintenis wordt gekwalificeerd.310 Uit alle case-studies blijkt echter ook duidelijk dat er geen
rotsvaste standaardregel te hanteren valt, en er telkens overgegaan moet worden tot een analyse van de
feitelijke omstandigheden eigen aan de zaak om de gemeenschappelijke wil van de partijen omtrent de aard
of intensiteit van de verbintenis(sen) te achterhalen.311 Daarbij moet men beducht blijven voor simulatie,312
en staat het vast dat hoofd- en neven- of deelverbintenissen van elkaar moeten worden onderscheiden en
niet noodzakelijk op dezelfde wijze worden gekwalificeerd.313
207. Ondanks een voorafgaande analyse van de rechtsleer anders deed vermoeden (cf. titel 1.3.1.2) blijkt
het vinden van een verzwakte/versterkte middelen- of resultaatsverbintenis moeilijk tot onmogelijk (Hoe
gaat men sluitend na of een rechter zich ‘ongewoon soepel’ dan wel ‘ongewoon streng’ opstelt in het kader
van een middelenverbintenis – en wanneer plakt men daar het label ‘verzwakte’ of ‘versterkte’ op? Waar
vindt men een vonnis/arrest die bepaalt dat er een resultaatsverbintenis voorligt, en vervolgens de aannemer
vrijuit laat omdat er geen fout werd begaan – en dit alles voldoende duidelijk en expliciet?), alsook blijkt
men in de rechtspraak niet wakker te liggen van dit onderscheid en grijpt men graag terug naar de gewone
middelen- of resultaatsverbintenis.
208. De kwalificatie van een verbintenis blijkt verder geen zwart-wit verhaal te zijn, en zo ligt er dan ook
geen eenduidig criterium of werkschema voor op basis waarvan de aard van de verbintenis wordt bepaald314
308 Vergelijk M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 418; M. DAMBRE, “Brokken maken in de bouw: wie betaalt de rekening?” in Aansprakelijkheid, veiligheid en kwaliteit 2015, 587, nr. 90; J. EMBRECHTS, K. TROCH en K. VER BERNE, “Aansprakelijkheid van de aannemer”, in R. DERINE, M. BAX en J. J. COUTURIER (eds.), Het onroerend goed in de praktijk, Antwerpen, Kluwer, 2002, IV.C.1 – 3; A. DELVAUX, Traité juridique des bâtisseurs, I, Brussel, Bruylant, 1968, 677-678, nr. 443; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972, 1040-1041, nr. 897; M. A. FLAMME en J. LEPAFFE, Le contrat d’entreprise, Brussel, Bruylant, 1966, 341-343, nr. 609-612 (die van een middelenverbintenis spreken); met G. BAERT, Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, 37, nr. 73; F. POILVACHE, “ La responsabilité civile des constructeurs. Rapport belge” in ASSOCIATION HENRI CAPITANT (ed.), La responsabilité des constructeurs, Parijs, Litec, 1993, 89 (die van een resultaatsverbintenis spreken – deze visie wordt voorzichtig bijgetreden door ir. architect-expert Patrick BRUYNBROECK die stelt: “Ik durf te besluiten dat de aannemer meestal toch een resultaatsverbintenis heeft en correct moet uitvoeren zodat het resultaat OK is.”); met S. BUSSCHER en W. GOOSSENS, “Verbintenissen van de partijen” in K. DEKETELAERE, M. SCHOUPS en A. L. VERBEKE (eds.), Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 766, nr. V.533; P. RIGAUX, P. GOUGNARD en G. VAN NUFFEL, Les contrats de construction, Bruxelles, La Charte, 1994, 57, nr. 3.5.1 (die menen dat er geen ‘regel’ te hanteren valt); met B. KOHL, Contrat d’entreprise, Bruylant, Brussel, 2016, 972-973, nr. 378 (die deze vraag niet beantwoordt). 309 Zie klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2); kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 310 Zie naaldarrest (cf. titel 1.4.1.1), bevestigd door Cass. 28 september 1995, Arr.Cass. 1995, 828, Pas. 1995, 857, RW, 1995-96, 932; Rb. Brussel 12 maart 2014, T.Verz. 2014, 444 (verbintenis van een stomatoloog); R. KRUITHOF, “Tendenzen inzake medische aansprakelijkheid”, Vl.T.Gez. 1982-83, 182-183, nr. 9; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 114. 311 Zie dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4); klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2). 312 Zie kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 313 Zie naaldarrest (cf. titel 1.4.1.1). 314 L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 226.
64 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
– enigszins jammer gezien de kwalificatie erg beslissend is voor de uitkomst van het geschil.315 Bij het
bepalen van de aard van de verbintenis bleek dat in de praktijk o.a. rekening wordt gehouden met de graad
van specialisatie van de betrokken aannemer,316 het aleatoir karakter van het beoogde resultaat,317 alsook de
mate waarin het voorwerp van de overeenkomst welbepaald is.318 Ondanks de specialisatie van de aannemer
een veelvoorkomend criterium is om na te gaan of een resultaatsverbintenis voorligt, blijft ‘specialisatie’
toch een onduidelijk begrip,319 die overigens niet altijd consequent een gepast gewicht wordt toegekend320
– wat aanleiding geeft tot divergerende rechtspraak.321
209. In de loop van het onderzoek werden enkele interessante vragen naar voren gebracht, namelijk of een
eenzijdige afwijking van de overeengekomen uitvoeringsmethode,322 alsook de (nihile) waarde van een niet
volgens de regels van het vak uitgevoerd werk323 in rekening gebracht zouden moeten worden bij de
kwalificatie van de overeenkomst.
210. Ten laatste werd jammerlijk genoeg vastgesteld dat de analyse en interpretatie van rechterlijke
uitspraken (zelfs in beroep) dikwijls onnodig moeilijk blijkt te zijn.324 Zo viel soms moeilijk te herkennen in
welke deelverbintenissen een hoofdverbintenis door de rechter werd opgesplitst,325 hoe verbintenissen
werden gekwalificeerd,326 en welke criteria daartoe werden aangewend. Dit gebrek aan transparantie werd
overigens al eerder in de rechtsleer vastgesteld en bekritiseerd.327
315 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3). 316 Zie buisarrest (cf. titel 1.4.1.7); dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4); glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); pleistervonnis (cf. titel 1.4.1.6). 317 Zie naaldarrest (cf. titel 1.4.1.1). 318 Zie klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2). 319 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3). 320 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 321 Vergelijk buisarrest (cf. titel 1.4.1.7), dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4), glaszaak in eerste aanleg (cf. titel 1.4.1.3) en pleistervonnis (cf. titel 1.4.1.6), met glaszaak in beroep (cf. titel 1.4.1.3) en kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 322 Zie kasteelarrest (cf. titel 1.4.1.5). 323 Zie dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4). 324 Zie ook B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 15-16, nr. 13; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 127. 325 Vergelijk het klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2) en dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4) met het naaldarrest (cf. titel 1.4.1.1). 326 Zie dekzeilarrest (cf. titel 1.4.1.4); glasarrest (cf. titel 1.4.1.3); klinkerarrest (cf. titel 1.4.1.2). 327 L. VAN VALCKENBORGH, “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of middelenverbintenis”, TBBR 2011, 226-227.
65 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.4.2 Thema-studie schilderwerken
211. Hieronder worden drie andere zaken omtrent pleister- en schilderwerken (een in de rechtspraak
frequent voorkomende vorm van aanneming) gebundeld, om na te gaan hoe de (neven- of
deel)verbintenissen van deze aannemers gekwalificeerd worden, en of er hieromtrent een tendens in de
rechtspraak op te merken valt.
1.4.2.1 Schildersarrest #1328
FEITEN
212. In deze Antwerpse zaak streefde een schilder (appellant) hervorming na van het vonnis waarin hij
aansprakelijk werd gesteld voor het afschilferen van zijn schilderwerk. De schilder had gecontracteerd met
twee opdrachtgevers (eerste en tweede geïntimeerde), en werd gelast tot het uitvoeren van
buitenschilderwerken. Deze schilderwerken begonnen na enige tijd te vergaan. De schilder beweerde dat
dit te wijten was aan verborgen fouten van het gebouw, waar hij niet voor instond. De twee opdrachtgevers
waren er van hun kant echter van overtuigd dat de schilder aansprakelijk was voor een verborgen gebrek in
zijn schilderwerk.
213. De eerste rechter deed uitspraak in het voordeel van de opdrachtgevers, en besloot dat de schilder
contractueel aansprakelijk was. In tweede aanleg werden de argumenten van de verdediging ook niet
gevolgd. De rechter bepaalde dat het vergaan van de schilderwerken niet te wijten was aan gebreken van
het gebouw, maar dat de schilder materialen en verfprocédés had gebruikt die niet aangepast waren aan de
te beschilderen ondergrond. De gebruikte verf was namelijk niet voldoende waterdampdoorlaatbaar,
waardoor zij in een vochtig klimaat stilaan begonnen af te schilferen. De rechter verweet de schilder zich
niet vergewist te hebben van de te beschilderen basisstructuur, en hij als “professioneel schilderbedrijf”
zich bewust had moeten zijn van de mogelijke problemen inzake de uit te voeren buitenschildering. Omdat
“het slecht resultaat” ontstaan was ingevolge een slechte studie van de te behandelen basisstructuur en het
gebruik van “een onjuist verfprocédé”, en “deze problematiek naspeurbaar was”, werd in tweede aanleg het
vonnis van de eerste rechter bevestigd.
BESLUIT / BEOORDELING
214. In dit arrest werden minstens twee neven- of deelverbintenissen in hoofde van de schilder
weerhouden. Ten eerste moet een schilder zich vergewissen van de te behandelen basisstructuur waarop
moet geschilderd worden (diens eigenschappen bestuderen), en ten tweede het correcte materiaal
aanwenden en het juiste verfprocédé toepassen om tot het beoogde resultaat te komen.
215. Ondanks dat de rechter een fout vaststelde in hoofde van de aannemer,329 kan uit dit arrest toch
afgeleid worden dat de rechter de verplichting van de schilder over het algemeen beschouwde als zijnde een
resultaatsverbintenis, vooral omdat er in het bijzonder gewezen werd op de specialisatie van de aannemer,
328 Antwerpen 30 september 1998, TBBR 2000, 58. 329 Zie titel 1.3.1.5 over het in dit onderzoek aangehouden onderscheid tussen ‘fout’ en ‘gebrek’.
66 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
en hij om deze reden strenger werd aangepakt.330 Overigens leidt het ook geen twijfel dat, indien de schilder
zich wel terdege had vergewist van de kenmerken van de behandelen basisstructuur maar desondanks toch
een verkeerd verfprocédé had aangewend, hij als specialist toch aansprakelijk gesteld zou zijn voor het
vergaan van de schilderwerken. Het Hof had bij deze echter beter kunnen specificeren dat zij een
‘vermoede’ fout ten laste legde van de aannemer.
1.4.2.2 Schildersarrest #2331
FEITEN
216. In dit Brusselse arrest contracteerde mevrouw I. (eiseres – geïntimeerde) met aannemer J.-P. D.
(verweerder – appellant) om verschillende werken in een villa met grand standing uit te voeren (o.a. schilderen)
te Overijse. Tijdens de werken bezoekt de opdrachtgeefster onverwachts de werf, en schrikt zich een hoedje
over de slechte kwaliteit van de uitgevoerde werken. De dame inspecteert de werken vervolgens tweemaal
met verschillende experten, en formuleert allerhande klachten. De verhouding tussen de partijen
verslechtert. Tot overmaat van ramp overstroomt de werf. Bij de voorlopige oplevering worden
verschillende voorbehouden gemaakt. Gelet op de vermeende gebrekkige uitvoering van de werken wordt
de aannemer niet uitbetaald.
217. De eerste rechter stelt aannemer J.-P. D. in het ongelijk, waarop deze beroep aantekent. In tweede
aanleg wordt de aannemer echter ook in het ongelijk gesteld, voor verschillende tekortkomingen.
Betreffende de geschilderde muren wordt hij (in de kwaliteit van “entrepreneur [de peinture] spécialiste”)
een slechte uitvoering verweten, daar de bewerkte oppervlakken bevlekt uitslaan. Een gespecialiseerde
firma, Mathys, wordt door de gerechtsdeskundige geraadpleegd om het fenomeen te analyseren. Na
onderzoek blijken de kleurvlekken veroorzaakt te zijn door uitbloeiingen van zout uit de stenen, en kon
hieraan verholpen worden door “het zout te fixeren”332 met een primer of grondlaag. Gelet op de
vaststelling van expert Mathys dat het zout “heel moeilijk, nagenoeg onmogelijk, visueel te detecteren
was,”333 wordt de architect vrijgesteld van aansprakelijkheid. De schilder echter niet. Het Hof is van mening
dat “[d]esalniettemin, de aannemer specialist gebonden is door een resultaatsverbintenis zodat hij verplicht
is elk vastgesteld gebrek te vergoeden.”334
BESLUIT / BEOORDELING
218. In dit arrest werd een aannemer aansprakelijk gehouden voor een gebrek in het uitgevoerde werk. Uit
de feiten kan afgeleid worden dat de aannemer mogelijks optrad als bouwpromotor, maar het Hof steunde
zich expliciet niet op deze hoedanigheid om hem via een resultaatsverbintenis aansprakelijk te stellen voor
het (door hemzelf) slecht uitgevoerde schilderwerk.
330 Zie ook pleistervonnis (cf. titel 1.4.1.6) en buisarrest (cf. titel 1.4.1.7). 331 Brussel 20 december 2007, JLMB 2012, 9. 332 Vrije vertaling. 333 Vrije vertaling. 334 Vrije vertaling.
67 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
219. Er kan vastgesteld worden dat de aannemer in kwestie als schilder-specialist hard werd aangepakt.
Niet alleen bleek de slechte gesteldheid van de te beschilderen muren bijzonder moeilijk naspeurbaar te
zijn, maar verwoorde het Hof haar veroordeling ook in onverschrokken, algemene bewoording dat “[d]e
aannemer specialist [schilder] gebonden is door een resultaatsverbintenis zodat hij verplicht is elk
vastgesteld gebrek te vergoeden”. Dit is een interessant statement, gezien de schilder de schending van een
neven- of deelverbintenis verweten wordt (om de te beschilderen ondergrond te bestuderen en passend te
bewerken – in casu door het aanbrengen van een fixerende grondlaag), en hierop gereageerd wordt door een
uitspraak te doen over de aard van de hoofdverbintenis van de schilder.
1.4.2.3 Schildersarrest #3335
FEITEN
220. In deze Brusselse zaak lagen enigszins gelijkaardige feiten voor als in het hierboven besproken arrest
van het Hof van Beroep te Antwerpen. Schilder N.V. (eiseres – geïntimeerde) werd gevraagd
binnenschilderwerken uit te voeren. Na voltooiing van de werken had de opdrachtgever klachten over het
bereikte resultaat, omdat de schilderwerken geplaagd werden door verpoedering en afschilfering. Als
oorzaak van de schade werd door de leverancier van de verven (BOSS Paints) de aanwezigheid van een
zeer hoog vochtgehalte in de muren aangeduid. De opdrachtgever wilde bijgevolg de hem toegestuurde
facturen niet betalen. De schilder repliceerde hierop dat de werken perfect volgens de regels van de kunst
uitgevoerd waren en “wij voor dit geval niet verantwoordelijk kunnen gesteld worden omdat dit gaat over
verborgen gebreken [intrinsiek aan het gebouw].”
221. In eerste aanleg kreeg de schilder gelijk. In tweede aanleg werd het vonnis echter hervormd. Het Hof
was van oordeel dat op de aannemer van schilderwerken de plicht lag zich “vooraf [te] vergewissen van de
toestand en de staat van de materialen waarop hij de schilderwerken zal uitvoeren” om inzicht te verkrijgen
in de kenmerken van de te beschilderen ondergrond, en te weten te komen hoe en of op de bepaalde
oppervlakken geschilderd mag en kan worden. Daarbij werd bepaald dat er van de aannemer van
schilderwerken omwille van zijn specialisatie in de materie van hem “mag verwacht worden dat hij een
feilloos resultaat aflevert conform aan de regels van de schilderkunst.” De schilder werd uiteindelijk
aansprakelijk gesteld, enigszins verwonderlijk, op grond van een schending van de informatieplicht:
“Wanneer de aannemer [...] vaststelt dat de ondergrond [...] niet droog is zodanig dat geen puik schilderwerk
kan afgeleverd worden [...] dan dient hij hiervan voorafgaand [...] de bouwheer op de hoogte te stellen.”
BESLUIT / BEOORDELING
222. Meteen kan opgemerkt worden dat hier vergelijkbare feiten voorliggen als in de eerste schilderszaak
(cf. titel 1.4.2.1). In beide zaken werd de te beschilderen ondergrond slecht bestudeerd, waardoor beide
aannemers een aan de ondergrond onaangepast verfprocédé gebruikt hadden die geen weerstand kon
bieden aan de aanwezige vochtigheid. Het is bijgevolg enigszins onbegrijpelijk dat het Hof hier afwijkt van
335 Brussel 16 november 2009, RABG 2010, 633.
68 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
de eerste schilderszaak en aansprakelijkheid weerhoudt op basis van een tekortkoming aan de
voorlichtingsplicht, des te meer omdat het Hof meerdere malen heel duidelijk stelt dat de schilderwerken
niet volgens de regels van de kunst zijn uitgevoerd. Het Hof hoefde de informatieplicht van de aannemer
helemaal niet in haar arrest te betrekken om over te gaan tot veroordeling van de schilder, daar al een
manifeste schending van de regels van de kunst voorlag.
223. In ieder geval is dit arrest wel van nut in onze analyse, door met name volgende passage uit de
motivering van het arrest:
“De partijen betwisten de diagnose van BOSS PAINTS niet, volgens dewelke de oorzaak van het
slechte resultaat van de schilderwerken te wijten is aan een zeer hoog vochtgehalte in de muren [...]
De aannemer van schilderwerken is geen slaafse uitvoerder, hij moet zich om goed werk te kunnen
afleveren, vooraf vergewissen van de toestand en de staat van de materialen waarop hij de
schilderwerken zal uitvoeren en of het werk dat de bouwheer verlangt, volgens de regels van de
schilderkunst en met het daarbij gewenste resultaat, kan uitgevoerd worden. [...] De aannemer van
schilderwerken is een specialist in de materie. Van de aannemer schilderwerken mag verwacht
worden dat hij een feilloos resultaat aflevert conform aan de regels van de schilderkunst. De aannemer
van schilderwerken moet weten op welke oppervlakten er (wel) kan (en mag geschilderd worden)
en op welke oppervlakten er niet kan (en mag) geschilderd worden.” (eigen nadruk)
Uit bovenstaande citaat blijkt duidelijk dat het Hof de neven- of deelverbintenis om de kenmerken van de
te beschilderen ondergrond te bestuderen en een aan de ondergrond aangepast verfprocédé te gebruiken
als een resultaatsverbintenis kwalificeert. Gelet hierop ligt dit arrest in lijn met het voorgaande Antwerpse
(cf. titel 1.4.2.1) en Brusselse arrest (cf. titel 1.4.2.2), die beiden bepalen dat de schilder bij de uitvoering van
zijn werken op het bereikte resultaat beoordeeld mag worden.
1.4.2.4 Deelconclusie
224. Alle drie de schilderszaken wijzen erop dat de schilder als gespecialiseerd aannemer in de rechtspraak
bijzonder streng aangepakt wordt. In tegenstelling tot een algemeen (bouw)aannemer wordt hij geacht een
resultaatsverbintenis aan te gaan, waarbij het niet bereiken van het resultaat (zoals het afschilferen van de
verf) zijn aansprakelijkheid in het gedrang brengt. Deze resultaatsverbintenis moet mijns inziens echter op
twee manieren genuanceerd worden.
225. Ten eerste kan men zich afvragen of voorliggende arresten de hoofdverbintenis van de schilder (om
de overeengekomen schilderwerken uit te voeren) als een resultaatsverbintenis kwalificeren, of zij
betrekking hebben op de in de arresten onderscheiden neven- of deelverbintenissen. In het Antwerpse
arrest (cf. titel 1.4.2.1) en tweede Brusselse arrest (cf. titel 1.4.2.3) werd duidelijk uitspraak gedaan over een
tekortkoming aan de plicht om aan de (bestudeerde) ondergrond aangepaste materialen en verftechnieken
te gebruiken. Deze finesse zat wel vervat in de feiten van het eerste Brusselse arrest, maar werd niet
gereflecteerd in de uitspraak van het Hof (cf. titel 1.4.2.2). Mijns inziens hebben voorliggende drie arresten
dan ook niet alle drie betrekking op de kwalificatie van de hoofdverbintenis (die uiteenvalt in tal van kleinere
69 1 Belgisch recht – 1.4 Kwalificatie in de praktijk
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
verplichtingen, zoals o.a. gebruik van de correcte verfkleur, het voorafgaandelijk effenen of plamuren van
de ondergrond, het gebruik van aan de ondergrond aangepaste materialen en verftechnieken etc.), zodat op
basis van dit beperkt corpus niet sluitend besloten kan worden dat de schilder in de praktijk in beginsel over
de hele lijn een resultaatsverbintenis aangaat.
226. Ten tweede rijst de vraag hoe ver een in hoofde van een schilder weerhouden resultaatsverbintenis
doorgetrokken kan worden, en in welke mate het wenselijk en haalbaar zou zijn in beginsel elke schilder zo
streng te behandelen. Alle drie de arresten riepen namelijk de bijzondere kunde van de schilder als
aannemer-specialist in ter motivatie van de aangehouden resultaatsverbintenis. Het valt te betwijfelen of
elke schilder als volleerd specialist beschouwd kan worden. Mijns inziens is dit niet het geval en kan uit deze
arresten niet afgeleid worden dat elke schilder over eenzelfde kam geschoren moet worden. Er bestaan
namelijk hyper-gespecialiseerde technieken (o.a. het schilderen onder water)336 welke niet elke schilder
beheerst, zodat de weerhouden specialisatie van een aannemer eerder dient te slaan op de verworven
bijzondere kunde in de in het voorliggend geval toegepaste technieken dan op de verworven beroepstitel
(zie hierover ook titel 3.1).
336 X, Onder water schilderen en conserveren, http://www.kc-diving.be/nl/component/content/article/97-diensten-coatings-onder-water/243-onder-water-schilderen-en-conserveren.html (consultatie 14 maart 2019).
70 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
227. In voorliggende titel (1.5) wordt even stilgestaan bij een bijzonder fenomeen die opdook in de naar
aanleiding van dit onderzoek geconsulteerde rechtspraak: de techniek van de omzetting van de kwalificatie
van de verbintenis. Volgens deze figuur kan een verbintenis, hoewel zij een duidelijke kwalificatie kreeg
(van de partijen), toch nog van aard of intensiteit veranderen ingevolge een buitengewone omstandigheid.
228. Een bespreking van dit fenomeen komt niet aan bod in de Belgische rechtsleer. Ondanks dat men
terecht zeer kritisch kan staan tegenover deze techniek, bestaan er wel degelijk toepassingsgevallen van in
de rechtspraak en roept ze voor ons bijzonder interessante vragen op. Om deze reden wordt deze figuur in
wat volgt van naderbij bekeken.
1.5.1 Ringvonnis337 & Ringarrest338
FEITEN
229. Voorliggend ringvonnis en ringarrest hadden betrekking op een geschil dat was gerezen uit een
aannemingsovereenkomst tussen de Intercommunale Vereniging voor de Autoweg E3 (verweerster –
appellante; hierna “het Bestuur”) en nv Jan de Nul (eiseres – geïntimeerde).
230. Op 14 oktober 1967 schreef het Bestuur een aanbesteding uit met het oog op de aanleg van enkele
secties van de autoweg E3 (nu E17) tussen Frankrijk en Waregem, en een sectie van de ring van Kortrijk.
Het betrof de uitvoering van grondwerken (wegophogingen), wegenwerken, en kunstwerken. In het
bijzonder lastenkohier met betrekking tot de grondwerken werd onder meer bepaald dat “de aannemer
verplicht [is] alle ophogingen […] te verwezenlijken met gronden voortkomende van het daartoe onteigende
gebied (ongeveer 80 hectaren) in de Gavers op het grondgebied van de gemeente Harelbeke en Deerlijk.”
Bijkomend werd gespecificeerd dat de gerealiseerde werken moesten voldoen aan drie welbepaalde
voorschriften inzake slibgehalte (gehalte aan korrels kleiner dan 0,02mm), plasticiteitsindex, en
verdichtingsgraad. Door het Bestuur werd ongeveer het dubbel volume grond dan vereist was voor de
ophogingen ter beschikking gesteld. Volgens het bestek dienden de werken aan te vangen op 16 april 1968
en te worden voltooid binnen 24 maanden.
231. Aanvankelijk verliep de uitvoering van de werken vlot. Al snel ging de kwaliteit van de opgegraven
gronden er echter op achteruit. De leemgronden bleken te nat te zijn om te dienen als ophogingsgrond, en
door hun trage waterverlies moesten bijzondere technieken aangewend worden om ze geschikt te maken
voor verwerking. Jan de Nul wordt door het opduiken van deze onvoorziene moeilijkheden gedwongen
aanzienlijke meerkosten te maken om de werken alsnog tot een goed einde te brengen. Zij laat het daar
echter niet bij, en rekent de gemaakte meerkosten door aan het Bestuur, die weigert deze meerkosten te
betalen. Wanneer het Bestuur ook boetes begint uit te schrijven omdat de vooraf opgestelde
uitvoeringstermijn overschreden wordt, zet Jan de Nul de werken stop na deze voor 98% te hebben
337 Rb. Gent 21 april 1976, T.Aann. 1980, 3, noot W. ABBELOOS. 338 Gent 1 februari 1980, T.Aann. 1984, 332, noot A. DELVAUX.
71 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
voltooid. Zij dagvaardt het Bestuur ter betaling van haar facturen, die op haar beurt een tegeneis formuleert.
Tijdens de twist wordt het overblijvende werk (2%) voltooid door een derde-aannemer, waarbij het Bestuur
alsnog 104 miljoen BF neertelt, die zij ook wenst te verhalen op Jan de Nul.
232. In eerste aanleg (ringvonnis) worden verschillende deskundigen gehoord, die allen wijzen op de slechte
gesteldheid van de te bewerken grond. Ter verdediging voert het Bestuur aan dat het voorzienbaar was dat
de op te graven gronden heterogeen gelaagd zouden zijn, en zij slechts met extra bewerking gebruikt konden
worden als ophogingsgrond. Zij stelt dat zij precies daarom de aannemer ongeveer het dubbel van de
vereiste grondhoeveelheid ter beschikking heeft gesteld. Tegelijk wordt door de experten onthuld dat Jan
de Nul de haar gekozen uitvoeringsmethode niet volgens de regels van de kunst had uitgevoerd. Haar
gebruik van de cutterzuiger (grondlagen worden versneden, gemengd, opgezogen, weggepompt, en elders
opgespoten) zonder voorafgaandelijke lokalisatie van de goede en slechte gronden kwam in wezen neer op
een “lukraak optreden.” Daarbij bezorgde zij zichzelf heel wat werk om achteraf de opgespoten gronden
uit te wassen.
233. De eerste rechter bepaalde dat minstens twee verbintenissen voorlagen. Zij was van oordeel dat Jan
de Nul enerzijds een resultaatsverbintenis op zich had genomen met betrekking tot het realiseren van de
overeengekomen werken, maar de verbintenis de werken uitsluitend met de ter beschikking gestelde
gronden te realiseren een middelenverbintenis was. Zij stelde vast dat (met betrekking tot de
resultaatsverbintenis) het resultaat niet helemaal was bereikt, maar echter ook dat (met betrekking tot de
middelenverbintenis) de waterhoudende gronden niet geschikt waren en Jan de Nul “buiten elke
verhouding staande middelen zou hebben aangewend” hieraan te remediëren. Aldus concludeerde de
rechtbank dat Jan de Nul tekortgeschoten was aan haar resultaatsverbintenis, maar niet aan haar
middelenverbintenis. Zij weerhield de aansprakelijkheid van beide partijen, en willigde beider eisen
gedeeltelijk in.
234. In tweede aanleg (ringarrest) was het Hof van oordeel dat in wezen over heel de lijn een
resultaatsverbintenis voorlag. In het lastenboek werd namelijk duidelijk het volgende gesteld: “de aannemer
is verplicht alle ophogingen […] te verwezenlijken met gronden voortkomende van het daartoe onteigende
gebied […] in de Gavers.” Toch vertoonde het Hof enige soepelheid in volgende cruciale passage:
“Nu [Jan de Nul] verplicht was de ophogingen uitsluitend met de gronden van de Gavers te
verwezenlijken en de diepere grondlagen qua samenstelling en gelaagdheid hoegenaamd niet
beantwoordden aan de in de aanbestedingsdocumenten beschreven toestand, is de beoogde
resultaatsverbintenis deels omgeslagen in een middelenverbintenis. [Jan de Nul] heeft in een bepaalde mate
recht op een compenserende vergoeding wegens de buitengewone en onvoorzienbare
moeilijkheden, waarmede zij tijdens de uitvoering van de werken werd geconfronteerd en die de
economie van het contract hebben verstoord.” (eigen nadruk)
235. Uiteindelijk concludeerde ook het Hof dat beide partijen schuld hadden, en willigde zij net zoals de
eerste rechter beider eisen gedeeltelijk in.
72 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
BESLUIT / BEOORDELING
236. Voorliggend ringvonnis en ringarrest zijn uitermate interessant studiemateriaal in het debat omtrent de
kwalificatie van de verbintenis, waarbij in het ringarrest op een ongewone manier overgegaan wordt tot het
bepalen van de aard van de (geschonden) verbintenis.
Gebruik van de figuur van de omzetting van de verbintenis
237. De ringzaak betrof een moeilijke problematiek. Aannemer specialist Jan de Nul had duidelijk een
expliciete resultaatsverbintenis onderschreven (zodat het Hof dan ook correct de eerste rechter verbeterde),
waarbij het beoogde resultaat niet was bereikt. Problematisch was dat (naar aanvoelen van zowel de eerste
als de tweede rechter) er enerzijds geen overmacht voorlag,339 maar het anderzijds wel uitermate onbillijk
voorkwam de aannemer de gigantische meerkosten (ong. 270 miljoen BF340) van de (door beide partijen)
onvoorziene werken te laten dragen. Om dit vraagstuk op te lossen kwam het Hof met een bijzondere (en
bekritiseerbare) oplossing op de proppen: de omzetting van de resultaatsverbintenis in een
middelenverbintenis ingevolge het opduiken van onvoorziene omstandigheden. Deze figuur van de mutatie
of omzetting van de verbintenis was niet gekend in de boeken, en verraste ook de rechtsleer.341 Ondanks
haar gedurfdheid en originaliteit, viel zij in goede aarde.342 Hoewel het achterliggende motief van het Hof
niet gekend is, was haar beslissing waarschijnlijk ingegeven door billijkheid.343
238. In haar redenering maakt het Hof gebruik van de theorie van de onvoorziene omstandigheden. Een
onvoorzienbare omstandigheid karakteriseert zich door het ontstaan van een technisch probleem, in de
rechtspraak veelal ingevuld door een slechte bodemgesteldheid inzake grondwerken, die niet-voorziene
werken met zich meebrengt en abnormale uitgaven vereist.344 Volgens deze leer van de onvoorziene
omstandigheden heeft de aannemer recht heeft op vergoeding wanneer hij stuit op niet voorzienbare
moeilijkheden die reeds bestaan op het moment van het sluiten van het contract maar de partijen onbekend
waren.345 Deze situatie is te onderscheiden van overmacht (volgens dewelke een onvoorzienbare,
onvermijdbare, en onoverkoombare omstandigheid ontstaat na de sluiting van het contract), en imprevisie
(waarbij een financiële hinderpaal, zoals een prijsstijging, ontstaat na het sluiten van de overeenkomst).346
339 W. ABBELOOS, “Opmerkingen” (noot onder Rb. Gent 21 april 1976), T.Aann. 1980, 19. 340 Waarvan o.a.: administratieve boeten, stagnatie van ingezet personeel en materieel, en uitgaven veroorzaakt door de onvoorziene meerwerken. 341 A. DELVAUX, “Observations relatives à la reconnaissance d’une sujétion imprévue nonobstant le caractère indicatif des renseignements communiqués et l’existence d’une obligation de résultat, ainsi qu’au droit d’arrêter les travaux dans le cadre d’un marché public” (noot onder Gent 1 februari 1980), T.Aann. 1984, 355. 342 A. DELVAUX, “Observations relatives à la reconnaissance d’une sujétion imprévue nonobstant le caractère indicatif des renseignements communiqués et l’existence d’une obligation de résultat, ainsi qu’au droit d’arrêter les travaux dans le cadre d’un marché public” (noot onder Gent 1 februari 1980), T.Aann. 1984, 355. 343 Zie ook B. DUBUISSON, “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est pas raison” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 15-16, nr. 13; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 127. 344 W. ABBELOOS, “Opmerkingen” (noot onder Rb. Gent 21 april 1976), T.Aann. 1980, 19. 345 W. ABBELOOS, “Opmerkingen” (noot onder Rb. Gent 21 april 1976), T.Aann. 1980, 18. 346 W. ABBELOOS, “Opmerkingen” (noot onder Rb. Gent 21 april 1976), T.Aann. 1980, 18-19.
73 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
In casu werd de leer van de onvoorziene omstandigheden aangevat om de voorliggende resultaatsverbintenis
die de aannemer exclusief aansprakelijk zou stellen (waarvan men alleen bevrijdt kan worden door
overmacht; een zware toets) om te zetten in een middelenverbintenis, en zodoende de (bovenmatige)
geleverde zorgen van de aannemer in rekening te kunnen nemen om hem (althans deels) vrij te spreken en
het Bestuur te veroordelen tot bijdrage in de kosten. Aldus lijkt ze te zijn aangewend om een diligente
aannemer vrij te spreken in het geval er net geen overmacht voorligt.
Reservaties omtrent de figuur van de omzetting van de verbintenis
239. De vraag rijst echter of de toepassing van de figuur van de omzetting van de aard van de verbintenis
ingevolge onvoorziene omstandigheden wel te verzoenen valt met de rechtspraak van het Hof van Cassatie
die bepaalt dat “de wil van de partijen bepalend is ter kwalificatie van d[e] verbintenis als resultaats- of
inspanningsverbintenis”.347 Mag de rechtbank de duidelijke wil van de partijen (die expliciet in een
resultaatsverbintenis voorzag) naast zich neer leggen? Enerzijds wringt dit, maar anderzijds kan men zich
de vraag stellen of de uitgedrukte wil wel overeenstemt met de werkelijke wil van de partijen indien deze
gesteund is op een verkeerde voorstelling van de feiten. Enigszins verbazend echter is dat in de navolgende
Cassatieprocedure waar voorliggend arrest aan werd onderworpen, deze atypische omzetting van de
verbintenis niet opgeworpen werd als middel!348 Het Hof van Cassatie heeft zich dan ook nog niet
uitgesproken over de rechtmatigheid van dit fenomeen.
240. Naast deze eerste bedenking kan men er ook niet omheen dat er in ons recht al een oplossing bestaat
ter vergoeding van meerwerken ingevolge het ontstaan van onvoorziene omstandigheden bij een aanneming
tegen vaste prijs.349 Men kan zich dan ook afvragen waarom de rechter in deze zaak zijn toevlucht zocht in
de omzetting van de verbintenis. Hier wordt jammer genoeg geen antwoord op gegeven.
De toepassing van de techniek van de omzetting roept nieuwe (onbeantwoorde) vragen op
241. Mij lijkt de figuur van de omzetting, die vandaag de dag echter nog altijd niet in standaardwerken
verbintenissenrecht wordt erkend of behandeld, bekritiseerbaar maar tegelijk ook erg interessant. Voor ons
doet ze de vraag rijzen of de omzetting van een (hoofd)verbintenis invloed heeft of kan hebben op de
kwalificatie van de neven- of deelverbintenissen die voortspruiten uit de regels van de kunst. Mijns inziens
hoeft dit niet noodzakelijk zo te zijn. Een ‘moeten realiseren’ kan dan ook omgezet worden naar een ‘zorg
besteden om te realiseren’ zonder deze ook noodzakelijkerwijs het ‘hoe realiseren’ aantast. Ter illustratie:
de kwalificatie van de hoofdverbintenis een oprit te leggen kan perfect als een resultaatsverbintenis (de
347 Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, nr. 549. Zie ook Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151 (principe); Cass. 18 oktober 2001, Arr.Cass. 2001, 1718 (principe); Cass. 20 november 2009, Arr.Cass. 2009, nr. 681 (principe); klinkerarrest (toepassing; cf. titel 1.4.1.2); Luik 5 december 1997, T.Aann. 1999, 61, noot O. COLLON (toepassing). Zie ook L. CORNELIS, Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 179, nr. 145; P. VAN OMMESLAGHE, Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013, 52; T. VANSWEEVELT, De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu, Antwerpen, 1992, 106; P. WÉRY, Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 484. 348 Cass. 20 oktober 1981, T.Aann. 1984, 332, noot A. DELVAUX. 349 M. DAMBRE, Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 387.
74 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
beoogde oprit moet gerealiseerd worden) of een middelenverbintenis (er moet voldoende zorg besteed
worden aan de realisatie van de beoogde oprit) gekwalificeerd worden, zonder dat dit invloed heeft op de
aard van de verbintenis om (indien de oprit gerealiseerd wordt) uitzetvoegen te voorzien in het afgewerkte
product. Een regel uitwerken of verdedigen (over of en wanneer de omzetting van een verbintenis al dan
niet invloed kan hebben op de kwalificatie van de hieruit voortspruitende neven- of deelverbintenissen) is
echter danig specialistisch, en de in te beelden feitelijke situaties zo uiteenlopend en complex, dat hier mijns
inziens (nog) weinig zinvol over getheoretiseerd kan worden.
Conclusies
242. Hoewel over de figuur van de omzetting van de verbintenis nog nagenoeg niet getheoretiseerd is, dient
ze niet als een unieke ‘vergissing’ afgedaan te worden. Zo werd in het kasteelarrest door de kasteeleigenaar
ook geargumenteerd dat de aangegane middelenverbintenis in een resultaatsverbintenis was omgezet
ingevolge het gebruiken van een ander dan het voorgeschreven product (cf. titel 1.4.1.5). Uit voorgaande
kunnen twee conclusies getrokken worden. Ten eerste zou de figuur van de omzetting van de verbintenis
geen éénrichtingsverkeer impliceren, maar tweerichtingsverkeer, waarbij zowel een resultaats- in een
middelenverbintenis omgezet zou kunnen worden, als omgekeerd. Ten tweede blijkt dat het fenomeen niet
afgedaan kan worden als een unicum, en is zij niet zozeer een marginaliteit, maar eerder een zeldzaamheid.
Ten derde blijkt de figuur werkelijk te leven en te worden onderhouden in de praktijk, en niet in de
gepubliceerde rechtsleer – maar misschien kan daar nog iets aan veranderen.
243. In de hiernavolgende titel (1.5.2) bespreken we een vonnis waarin de figuur van de omzetting van de
verbintenis niet aan bod komt, maar waarvan de feiten een erg grote gelijkenis vertonen met de ringzaak en
zich uitstekend geleend zouden hebben tot een omzetting van de geschonden verbintenis (ongeacht de
wenselijkheid hiervan). Met dit voorbeeld wens ik aan te tonen dat de figuur van de omzetting ook buiten
de twee hierboven besproken gevallen toepassing zou kunnen vinden.
1.5.2 Kanaalvonnis350
FEITEN
244. Het kanaalarrest had betrekking op verbeteringswerken aan het kanaal Bossuit-Kortrijk. Ingevolge de
openbare uitbesteding van 22 oktober 1964 werd de nv Hanssens en Zonen (eiseres) door de Belgische
Staat (verweerster) gelast verbeteringswerken aan dit kanaal uit te voeren, waarbij o.a. het aanleggen van
een nieuwe dijk met baan.
Inleiding geschil en bijzonder lastenboek
245. Tussen de Staat en de aannemer rees een geschil omtrent de uitgravingsgrond die volgens het bestek
bij de aanvulling van de nieuwe dijk moest worden gebruikt. Het bijzonder lastenboek bepaalde hierover
onder meer het volgende: “[…] de goede grond voortkomende van de graafwerken wordt gebruikt in de
350 Rb. Kortrijk 22 oktober 1970, T.Aann. 1976, 292, noot P. MATHEI.
75 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
aanvullingen; de leidende ambtenaar oordeelt wat door ‘goede grond’ moet verstaan worden […] alle grond
voortkomende uit de uitgravingen, die niet in de aanvullingen gebruikt worden, moeten door en op de
kosten van de aannemer buiten het Rijksdomein verwijderd worden.” Omtrent de kwaliteit van de
aanvullingsgrond werd niets gepreciseerd. Bij de werken moest 227.702 m3 grond uitgegraven worden,
waaruit 220.209 m3 aanvullingsgrond gehaald moest worden. Volgens de berekeningen van de Staat was er
dus voldoende grond aanwezig. Er werd geen maatregel voorgeschreven in het geval de uitgegraven grond
niet van de vereiste kwaliteit zou zijn, noch werd er een post voorzien omtrent het aanbrengen van vreemde
aanvullingsgronden. Een verslag van het Rijksinstituut voor Grondmechanica over grondboringen werd
niet aan de inschrijvers noch aan de aannemer tijdens de uitvoering van de werken meegedeeld. Volgens de
voorschriften zouden de werken ten laatste worden beëindigd binnen een termijn van 350 werkdagen na
aanvang van de werkzaamheden.
Verloop van het geschil
246. Bij het starten van de graafwerkzaamheden verliep alles vlot, omdat de eerste uitgegraven gronden
(1/3) boven het waterpeil van het kanaal lagen en droog waren. Het terrein helde echter af, zodat binnen
korte tijd gronden van onder de waterspiegel dienden te worden opgegraven (2/3). Deze opgegraven grond
bestond uit leem met zeer hoog watergehalte. Volgens de aannemer was de natte grond ongeschikt bij
gebruik voor de beoogde werkzaamheden. De Staat was echter van oordeel dat de kwestieuze grond wel
‘goede grond’ zou zijn nadat zij gestapeld, bewerkt, en gedroogd was. De aannemer wierp op dat het
bijzonder bestek geen woord repte over deze speciale bewerking van de gronden (in tegenstelling tot andere
lastenboeken voor grondwerken in de streek), en dat dit onvoorziene lasten tot gevolg zou hebben. Hij
eiste een vergoeding, welke de Staat echter weigerde. De Staat weigerde op zijn vraag ook nieuwe, vreemde
gronden ter beschikking te stellen. Zij verweet de aannemer bij het opmaken van haar inschrijving niet meer
aandacht te hebben besteed aan de grond en de moeilijkheden verbonden aan het verwerken ervan. De
aannemer meende dat hij ontslagen was van een voorafgaandelijk grondonderzoek omdat de leidende
ambtenaar van de Staat moest oordelen over wat onder goede grond moest worden verstaan, en
argumenteerde dat het feit dat er niets bepaald was omtrent de kwaliteit van de aanvullingsgrond in strijd
was met de toen geldende Algemene aanbestedingsvoorwaarden van 25 september 1950.
Dagvaarding, en deskundigenonderzoek
247. De partijen kwamen niet tot een akkoord. Op 14 februari 1969 ging de aannemer over tot dagvaarding
van de Staat, om vergoeding van de schade die hij wegens de opgelopen vertraging had geleden. Bij
bevelschrift werd een gerechtsdeskundige aangesteld. Deze kwam tot de vaststelling dat indien de
opgegraven gronden tot aanvulling moesten dienen, deze inderdaad gedroogd moesten worden. Hij
berekende dat de verwerking van de gronden 117 werkdagen in beslag nam, de droogtijd van de gronden
niet ingerekend. Daarbij wees hij erop dat de aannemer machteloos stond tegenover de droogtijd van de
gronden, en de vooruitgang van zijn werk helemaal bepaald werd door de klimatologische omstandigheden
en wisselvalligheden. De verwerking van de natte gronden was aldus een dure aangelegenheid, waardoor de
76 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
aannemer een aanzienlijk rendementsverlies leed. De gerechtsdeskundige concludeerde dat de aannemer
alles in het werk gesteld had om de in aanbouw zijnde dijk naar best vermogen op te bouwen.
Vonnis van de rechtbank
248. In haar vonnis was de Rechtbank van Kortrijk minder soepel voor de aannemer. Zij bepaalde dat er
geen redenen voorhanden waren om in het bestek de hoedanigheid van de aanvullingsgrond te bepalen, en
volgens haar had de Staat niet de verplichting de aandacht van de inschrijvers op het drogen van de natte
leemgronden te vestigen. De rechtbank was van oordeel dat uit dit stilzwijgen niets afgeleid kon worden
over de hoedanigheid van de gronden, of dat de uitgegraven leemgronden onmiddellijk zonder speciale
bewerking in de aanvulling op een normale manier verwerkt zouden kunnen worden. De rechtbank verweet
de aannemer dat hij zich ingeschreven had om 200.000 m3 grond te verzetten, zonder zich op voorhand in
te lichten over de aard van de grond en de voorwaarden van dit grondverzet. Daarbij had de aannemer zelfs
zonder speciaal grondonderzoek moeten beseffen dat de te bewerken grond leem was (vermits het kanaal
in de leemstreek gelegen was), en als specialist “die dagelijks grondspecien van alle aard hanteert” (sic) moest
hij weten dat leem slechts na voorafgaande droging als aanvullingsgrond gebruikt kan worden. Inzake de
vooropgestelde uitvoeringstermijn van 350 dagen werd gesteld dat de Staat weliswaar niet kon laten zien
waarop zij zich gesteund had om deze termijn te bepalen, maar dat niet bewezen werd dat deze termijn “in
alle geval ontoereikend zou zijn,” zodat daaruit niet afgeleid kon worden dat de moeilijkheden van de
aannemer door de Staat onderschat waren. Uiteindelijk werd de Staat geen fout verweten, maar de aannemer
wel. Hanssens en Zonen werd veroordeeld de veroorzaakte meerkosten (16 miljoen BF) volledig zelf te
dragen.
BESLUIT / BEOORDELING
De hoofdverbintenis werd gekwalificeerd als een resultaatsverbintenis
249. In voorliggend vonnis werd de hoofdverbintenis van de aannemer duidelijk als een
resultaatsverbintenis gekwalificeerd. Er wordt geen gebrek aan zorg(vuldigheid) verweten of bewezen, wel
een uitblijven van het beloofde resultaat. Gezien de rechtbank verder bijzonder zwaar tilt aan de specialisatie
van de aannemer, het detail en de (volgens haar) volledigheid (!) van het bestek, en gelet op de gelijkaardige
kwalificatie van de soortgelijke overeenkomst in de ringzaak, komt deze kwalificatie dan ook als
aanvaardbaar over.
Er zijn grote gelijkenissen tussen het ringarrest en het kanaalvonnis
250. Wat meteen ook opvalt is dat, buiten de kwalificatie van de hoofdverbintenis, er verder nog veel
gelijkenissen met de ringzaak voorliggen.
77 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
251. Ten eerste hadden de werken beiden betrekking op grondwerken toegeschreven ingevolge een
openbare aanbesteding in de (zand)leemstreek ten (zuid)oosten van Kortrijk, omstreeks dezelfde periode.351
De werken van Jan de Nul werden vanaf 16 april 1968 uitgevoerd langs de E17 (vroeger E3) met gronden
van de Gavers, de werken van Hanssens en Zonen werden vanaf 1 maart 1965 uitgevoerd langs het kanaal
Bossuit-Kortrijk met gronden van aldaar (op 10 km van de Gavers).
252. Ten tweede hadden zowel Jan de Nul als Hanssens en Zonen zich als specialisten (althans in globo)
verbonden tot het bereiken van een welbepaald en meetbaar resultaat (een resultaatsverbintenis), vastgelegd
in gedetailleerde bestekken. Daarbij werd de uitvoeringstermijn van de werken vooraf vastgelegd, waarbij
beiden zeer weinig tijd hadden om zelfstandig tot studie van de te bewerken gronden over te gaan en goed
voorbereid aan de werken te beginnen (Jan de Nul had zeven weken de tijd, Hanssens en Zonen “enkele
weken”).
253. Ten derde rees er in beide zaken een vergelijkbaar probleem. Beide aannemers maakten in het begin
vooruitgang met de werken, maar kregen het al snel moeilijk omdat zij te maken kregen met ongeschikte
en natte leemgronden die de grondwerken ernstig bemoeilijkten. Zowel in de ringzaak als in het kanaalvonnis
gingen de ondernemingen bijgevolg over tot dagvaarding van het Bestuur om de kosten van de (volgens
hen onvoorzienbare) meerwerken terug te vorderen.
Toch is er een verschil, namelijk dat hier geen omzetting van de verbintenis was
254. Tussen de twee zaken is echter ook een groot verschil: waar Jan de Nul gelijk kreeg, verloor Hanssens
en Zonen.
255. In tegenstelling tot in de ringzaak, is de rechter in het kanaalvonnis namelijk niet overgegaan tot een
omzetting van de hoofdverbintenis in een middelenverbintenis, om de aannemer bijgevolg (gedeeltelijk)
vrij te spreken. De verbintenis van Jan de Nul werd van een resultaatsverbintenis omgezet in een
middelenverbintenis, waarop hij zowel in eerste als in tweede aanleg deels vergoed werd voor de niet-
voorziene lasten. De verbintenis van Hanssens en Zonen werd niet omgezet. Zijn handelingen werden
afgetoetst tegenover het door de partijen beoogde resultaat, hij werd niet ontslaan van zijn verplichtingen,
en werd uiteindelijk op alle vlakken in het ongelijk gesteld.
Desondanks zijn er wel goede elementen aanwezig waarop overgegaan kon worden tot een omzetting
256. Opmerkelijk is dat de gerechtsdeskundige in zijn verslag van oordeel was dat Hanssens en Zonen, die
uiteindelijk overgegaan was tot droging van de gronden, echter wel “alles in het werk gesteld had om de in
aanbouw zijnde dijk naar best vermogen te verdichten.” In tegenstelling tot in het ringarrest nam de
rechtbank deze opmerking echter niet mee in haar overweging.
351 Voor een kaart van de (zand)leemstreek, zie X, Landbouwstreken in België, https://lv.vlaanderen.be/nl/voorlichting-info/feiten-cijfers/landbouwstreken-belgie (consultatie 14 maart 2019).
78 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
257. Het verschil in beoordeling gemaakt door het Hof te Gent en de rechtbank te Kortrijk valt vast te
knopen aan het feit dat man van oordeel was dat Jan de Nul gerechtvaardigde verwachtingen had inzake de
goede kwaliteit van de grond, terwijl Hanssens en Zonen deze niet had. Tegen de bijzonder strenge
behandeling van Hanssens en Zonen kunnen echter verschillende argumenten aangevoerd worden.
258. Gezien de Staat de grondwerken grondig bestudeerd had alvorens de aanbesteding uit te schrijven (zij
was o.a. in het bezit van een rapport van het Rijksinstituut voor Grondmechanica) rijst de vraag of de Staat
de moeilijkheden waar de aannemer uiteindelijk voor kwam te staan niet zelf onderschat had, minstens deze
moeilijkheden niet correct weerspiegeld had in de aanbesteding.
259. Ten eerste bleek duidelijk dat naar de mening van de opsteller van het bestek nagenoeg alle opgegraven
gronden zonder problemen gebruikt konden worden als aanvullingsgronden, en dit binnen de
vooropgestelde uitvoeringstermijn van 350 dagen. Dit kan afgeleid worden uit het feit dat de cijfers tussen
de uit te voeren uitgravingen (227.702 m3) en de ophogingen (220.209 m3) nagenoeg in evenwicht zijn, en
er in het lastenboek geen post omtrent het aanvoeren van vreemde aanvullingsgrond werd opgenomen.352
Deze situatie staat in scherp contrast met de situatie in de ringzaak waarbij het Bestuur ongeveer het dubbel
volume grond dan vereist was voor de ophogingen ter beschikking had gesteld om de aannemer in staat te
stellen voldoende goede grond te kunnen recupereren (waarbij zelfs het dubbele volume niet volstond).
260. Ten tweede beschikte Hanssens en Zonen over bijzonder weinig tijd (“enkele weken”) om zelfstandig
de te bewerken grond te onderzoeken. In het ringarrest werden zeven weken als onvoldoende beschouwd
omdat het binnen deze tijd “redelijkerwijze onmogelijk was de winplaats aan een geologisch onderzoek te
onderwerpen.” Opnieuw kan men zich afvragen of het in deze omstandigheden wel redelijk was dat de
Staat (die de grondwerken grondig bestudeerd had) de inschrijvers, noch de gekozen uitvoerder, niet nader
had ingelicht omtrent de slechte bodemgesteldheid. Deze situatie staat wederom in scherp contrast met de
situatie in de ringzaak waarbij het Bestuur haar resultaten wel ter inzage had voorgelegd, en zij alsnog
veroordeeld werd in de meerkosten te delen.
261. Ten derde is het opmerkelijk dat het lastenboek in een vooropgestelde uitvoeringstermijn van 350
dagen voorzag, terwijl de gerechtsdeskundige van oordeel was dat de verwerking van de natte leemgrond
“reeds 117 werkdagen […] in beslag nam, afgezien dan nog van de droogtijd van de natte leemgrond” die
volgens dezelfde deskundige ook helemaal bepaald werd door de klimatologische omstandigheden en
wisselvalligheden zodat de aannemer daar eigenlijk machteloos tegenover stond. Erg bijzonder is dat de
Staat ook helemaal niet kon aantonen op welke criteria zij zich gesteund had bij de berekening deze termijn.
Zoals MATHEI aanstipt blijkt de last van deze bijkomende bewerking “zo aanzienlijk dat men niet begrijpt
dat deze omstandigheid, volgens de rechter, niet buiten de normale verwachtingen van partijen viel.”353
Gezien de contractuele uitvoeringstermijn klaarblijkelijk buiten verhouding stond met de termijn die nodig
was voor de uitdroging van de natte gronden, lijkt de enige mogelijkheid waarin de werken dan ook binnen
352 P. MATHEI, “Opmerkingen” (noot onder Rb. Kortrijk 22 oktober 1970), T.Aann. 1976, 298, ad. 1. 353 P. MATHEI, “Opmerkingen” (noot onder Rb. Kortrijk 22 oktober 1970), T.Aann. 1976, 298, ad. 1.
79 1 Belgisch recht – 1.5 Bijzonderheid: omzetting van de aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
termijn uitgevoerd zouden kunnen zijn de aanlevering van nieuwe aanvullingsgronden,354 waarover in het
lastenboek echter geen woord werd gerept.
262. Deze uitspraak van de rechtbank te Kortrijk komt duidelijk erg streng voor. Ook MATHEI deelt deze
mening.355 Gelet op het verslag van de gerechtsdeskundige, het stilzwijgen van het bestek, de korte
uitvoeringstermijn, de beperkte studietijd, en de weinige informatie omtrent de grondgesteldheid, lijkt me
dan ook dat de beslissing hoofdzakelijk te laten steunen op de algemene bedenking dat “geen speciaal
grondonderzoek nodig was om te weten dat de te bewerken grond leem was […] en de aannemer als man
van het vak wist of moest weten dat leem steeds moeilijk te bewerken is” nogal kort door de bocht gaat,
temeer omdat in de ringzaak Jan de Nul als specialist in grondwerken ook niet werd verweten dat hij de
moeilijkheden inzake de bewerking van natte leemgrond maar correct had moeten inschatten.
Hoe kan verklaard worden dat hier geen omzetting van de verbintenis gebeurde
263. Volgens MATHEI is er in deze zaak reden genoeg te besluiten dat de onvolledigheid van het bestek de
aannemer een verkeerd inzicht had gegeven over de werkelijk uit te voeren werken.356 Omdat wij geen
inzage hebben in alle aan de rechter voorgelegde feiten beperkt deze studie zich noodzakelijkerwijs, zodat
het aangewezen is voorzichtig te zijn. Toch kan het minstens erg opvallend genoemd worden dat deze twee
gelijkaardige zaken zo’n verschillende uitkomst kennen.
264. Ondanks dat in de ringzaak en het kanaalvonnis zeer vergelijkbare feiten voorliggen, werd niet
overgegaan tot een omzetting van de resultaatsverbintenis naar een middelenverbintenis, om de aannemer
bijgevolg met zachtere hand aan te pakken. Het is mogelijk dat de rechtbank van Kortrijk zich enerzijds
wel soepeler wilde opstellen naar de aannemer toe, maar zij anderzijds geen uitweg zag om in de gegeven
omstandigheden (die niet gekwalificeerd kon worden als overmacht) de resultaatsverbintenis naast zich neer
te leggen. Moest de rechtbank weet gehad hebben van het latere arrest van het Gentse Hof, zou deze dan
dezelfde weg ingeslaan zijn? En waarom kwam in twee Gentse arresten (het kasteelarrest en het ringarrest) de
techniek van de omzetting ter sprake? Wordt deze in andere regio’s ook toegepast? Waarom (niet)? Het zijn
interessante vragen, die hier echter onbeantwoord moeten blijven. In ieder geval staat vast dat de figuur
van de omzetting, op basis van een uitgebreider corpus, een verdere kritische analyse van haar sterktes en
zwaktes verdient in de rechtsleer.
354 P. MATHEI, “Opmerkingen” (noot onder Rb. Kortrijk 22 oktober 1970), T.Aann. 1976, 298, ad. 2. 355 P. MATHEI, “Opmerkingen” (noot onder Rb. Kortrijk 22 oktober 1970), T.Aann. 1976, 295-300. 356 P. MATHEI, “Opmerkingen” (noot onder Rb. Kortrijk 22 oktober 1970), T.Aann. 1976, 298, ad. 2.
80 2 Frans recht – 2.1 Aanneming
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
2 Frans recht
265. In deze titel (2) wordt nagegaan hoe de verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te
respecteren ingevuld en gekwalificeerd wordt in het Franse rechtssysteem, alvorens na te gaan of de Fransen
ons instrumenten kunnen aanreiken die onze Belgische praktijk kan verrijken (titel 2.4). Er wordt geopteerd
voor een efficiëntere analyse van de rechtsleer in plaats van een arbeidsintensieve rechtspraakanalyse, daar
de focus van dit onderzoek enkel ligt op de Belgische praktijk en het niet binnen het onderzoeksopzet ligt
beide rechtssystemen in dezelfde mate te beschrijven.
2.1 Aanneming
266. In deze titel (2.1) wordt bekeken in hoeverre het Franse recht met het Belgische recht overeenstemt
inzake de omschrijving van het aannemingsbegrip om na te gaan in hoeverre de twee zinvol met elkaar
vergeleken kunnen worden (in titel 2.4).
2.1.1 Begripsomschrijving en essentiële elementen
267. De aannemingsovereenkomst is een overeenkomst waarbij een aannemer ertoe gehouden is een
prestatie te verrichten357 (de uitvoering van een welbepaald358 materieel359 intellectueel of stoffelijk360 werk)
op onafhankelijke manier361 zonder vertegenwoordiging362 en tegen betaling363 (bij equivalent, of in
natura).364
357 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 325-330, nr. 392-398; A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 331, nr. 710, 337-345, nr. 722-733; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 387, nr. 408, 391-395, nr. 411-416; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 413, nr. 708. 358 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 331, nr. 710, 340, nr. 727; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 413, nr. 708. 359 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 337, nr. 722, 345-348, nr. 734-739. 360 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 345, nr. 734 en aldaar aangehaalde rechtspraak; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 389, nr. 409, 392, nr. 412. 361 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 330-332, nr. 399-400; A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 331, nr. 710, 348-352, nr. 740-747; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 387, nr. 408, 391, nr. 411, 395-396, nr. 417; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 413, nr. 708. 362 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 333, nr. 401; A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 331, nr. 710, 345-348, nr. 734-739; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 391, nr. 411, 397, nr. 418; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 413, nr. 708. 363 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 331, nr. 710, 352-353, nr. 748-750; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 387, nr. 408, 394, nr. 415; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 413, nr. 708. 364 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 353, nr. 750.
81 2 Frans recht – 2.1 Aanneming
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
268. De aanneming is een consensuele365 wederkerige366 overeenkomst onder bezwarende titel.367 Net zoals
in België menen sommige auteurs echter dat de betaling geen wezenlijk kenmerk van de
aannemingsovereenkomst is.368
269. Verder wordt de aanneming op eenzelfde, chaotische en onvolledige manier in de Code civil geregeld
als in België.369
365 F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 631, nr. 697. 366 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 325, nr. 391; A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 337, nr. 721; F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 631, nr. 697, 662, nr. 722; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 413, nr. 708. 367 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 325, nr. 391; A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 352-353, nr. 748-750; F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 631, nr. 697. 368 D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 394, nr. 415; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 413, nr. 708. 369 Voor een bespreking, zie A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 332-336, nr. 710-720.
82 2 Frans recht – 2.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
2.2 Regels van de kunst
270. In deze titel (2.2) wordt het begrip regels van de kunst nader belicht om na te gaan in hoeverre het Franse
en het Belgische recht zinvol met elkaar vergeleken kunnen worden (in titel 2.4).
2.2.1 Situering
271. Net zoals de Belgische aannemer, gaat de Franse aannemer een hele reeks verplichtingen aan, daarbij
heeft hij/zij:
- de plicht de werken tijdig uit te voeren370 (een resultaatsverbintenis);371
- een conserveringsplicht tegenover de goederen die de aannemer ter beschikking krijgt;372
- de plicht de tijdens de werken veroorzaakte lichamelijke schade te vergoeden (genoemd obligation
de sécurité)373 (een middelen- of resultaatsverbintenis naargelang de feiten);374
- de plicht de werken (op) te leveren, binnen de vooraf bepaalde periode (resultaatsverbintenis);375
- een informatie-, waarschuwings- en raadgevingsplicht;376
- de plicht de werken ‘goed’ uit te voeren.
Deze verbintenis valt uiteen in:
o enerzijds, het uitvoeren van de werken zoals uitdrukkelijk werd overeengekomen (ook wel
de obligation de faire genoemd), hierbij moeten de werken van de aannemer het lastenkohier,
de plannen en bestekken in het aannemingscontract respecteren (de technische specificaties van
het contract);377 en
370 H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 8-9 en 16. 371 F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 665-666, nr. 726. 372 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 362, nr. 773; B. BOUBLI en J. MAZEAUD, La responsabilité des architectes, des entrepreneurs et autres locateurs d'ouvrages, Paris, Librairie du journal des notaires et des avocats, 1971, 57, nr. 92; F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 666-667, nr. 727. 373 F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 669-670, nr. 729. 374 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 351, nr. 418; A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 373, nr. 791; A. DORSNER-DOLIVET, La responsabilité du médecin, Parijs, LGDJ, 2006, 204-207, nr. 187-188; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 417, nr. 439. Zie hierover in het bijzonder de uitgebreide bespreking in P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1037-1043, nr. 3291-3309. 375 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 342, nr. 411. 376 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 349-350, nr. 417; A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 368, nr. 784; F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 667-668, nr. 728; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 415-417, nr. 437-439; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 432-435, nr. 750-752; H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 9; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 133-138, nr. 216-222. 377 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 362, nr. 772; B. BOUBLI en J. MAZEAUD, La responsabilité des architectes, des entrepreneurs et autres locateurs d'ouvrages, Paris, Librairie du journal des notaires et des avocats, 1971, 57, nr. 92; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 117-123, nr. 183-194, 127-128, nr. 201.
83 2 Frans recht – 2.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
o anderzijds, het uitvoeren van de werken volgens de regels van de kunst (ook wel de
obligation de bien faire genoemd).378
2.2.2 Begripsomschrijving
272. Volgens PENNEAU, die uitgebreid over de materie heeft getheoretiseerd, zijn de regels van de kunst
niet te definiëren als ‘een geheel van kennis’, maar wel preciezer als ‘een geheel aan gedragsregels die de
toepassing van kennis voorschrijft’.379 Deze kennis evolueert in de tijd in functie van schadegevallen en de
verschijning van nieuwe technieken.380
273. De regels van de kunst hebben betrekking op les arts mécaniques et libéraux (intellectuele en manuele
kunsten: o.a. de arts, advocaat, architect, en vertaler, maar ook de loodgieter, vloerder, metselaar, schilder,
garagist, etc.), maar niet op les beaux arts (de schone kunsten: beeldhouwkunst, schilderwerk, muziek, dans,
cinema, en tekenfilm).381 PENNEAU noemt de regels van de kunst die ontspruiten binnen de intellectuele
kunsten le savoir-concevoir (welke o.a. een architect binden), en deze die ontspruiten binnen de manuele
kunsten le savoir-réaliser (welke de aannemer binden). Inzake aanneming hebben de regels van de kunst o.a.
betrekking op de kwaliteit van de grond, en de gebruikte technieken ter realisatie van de werken.382
274. Opmerkelijk is dat er een sterk onderscheid gemaakt wordt tussen règles d’art (regels van de kunst) en
normes techniques (technische normen), welke beiden onder de noemer règles techniques (technische regels)
worden ondergebracht. De regels van de kunst komen ongeveer overeen met le savoir faire habituel, terwijl de
technische normen bestaan uit de normen, adviezen, en publicaties van o.a. het AFNOR en het CSTB.383
Deze laatste (technische normen) vertonen een formeel karakter en worden neergeschreven door
normalisatie-organen,384 terwijl deze eerste (regels van de kunst) spontaan ontstaan uit de professionele
praktijk en constant evolueren onder invloed van het voortschrijden der wetenschap.385 Daarbij hebben de
regels van de kunst altijd een imperatief karakter,386 zodat zij gelden onafhankelijk van hun eventuele
codificatie, maar worden de technische regels slechts imperatief indien zij opgepikt worden als een regel
van de kunst of als ernaar wordt verwezen in het contract.387
378 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 362, nr. 772; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 408, nr. 430. 379 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 43-44, nr. 53-54. 380 P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 1195, nr. 475.260. 381 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 17-32, nr. 14-34. 382 H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 7. 383 P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70. 384 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 82-93, nr. 109-127; P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70. 385 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 93-136, nr. 128-136; P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70. 386 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 180-183, nr. 259-261; P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70. 387 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 179, nr. 257, nr. 190, 190-203, nr. 271-285; P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 130-131, nr. 209.
84 2 Frans recht – 2.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
2.2.3 Grond
275. De verplichting om de regels van de kunst te respecteren vindt haar grond in art. 1135 Code civil388
(nieuw art. 1194 Code civil), volgens dewelke de regels van de kunst van toepassing zijn ongeacht hun
gebruik is voorzien in het contract of niet.389
276. De regels van de kunst verbinden elke aannemer, waarbij de lage prijs of het onbetaalde karakter van
het contract,390 noch de aan-/afwezigheid van een architect,391 de aannemer kunnen ontslaan van deze
verplichting.
277. PENNEAU is van mening dat men zelfs met een contractueel beding (die bijvoorbeeld voorziet in de
toepassing van een niet-conforme techniek of procédé) de toepassing van de regels van de kunt slechts
beperkt kan uitsluiten.392 Een ander beding, welke de op een bepaald moment geldende regels van de kunst
‘bevriest’ en bepaalt dat de vakman slechts deze ‘bevroren’ regels dient te respecteren in de toekomst
(gebruikt indien tussen de contractsluiting en de uitvoering een lange periode voorbijgaat, of bij contracten
met opeenvolgende prestaties) kan vanuit beide hoeken verdedigd worden, al pleit PENNEAU ook voor een
restrictief gebruik en interpretatie van deze praktijk.393
2.2.4 Inhoud
278. De inhoud van de regels van de kunst valt moeilijk gedetailleerd te bepalen, omdat zij erg divers is,394
en over het algemeen ook niet gecodificeerd is.395 In de praktijk zal de rechter de raad van een
gerechtsdeskundige met praktijkervaring inroepen om de inhoud van de regels van de kunst vast te
stellen.396 Een inbreuk tegen de regels van de kunst wordt altijd afgetoetst tegen de regels die op het moment
van de uitvoering van de opdracht gelden.397
279. De inhoud van het begrip kan in zekere mate wel ingevuld worden aan de hand van volgende bronnen:
388 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 362, nr. 772; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 408, nr. 430. 389 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 362, nr. 772; A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 182-183, nr. 261. 390 P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 874-876, nr. 402.02, 402.70 en 402.100 en aldaar aangehaalde rechtspraak. 391 P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 876, nr. 402.90 en aldaar aangehaalde rechtspraak. 392 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 185-187, nr. 263-264, 188-189, nr. 268-269 (het zou hier gaan om een partiële nietigheid die de geldigheid van het contract niet aantast). 393 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 187-188, nr. 265-267. 394 H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 7. 395 P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70. 396 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 100-102, nr. 137-140; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 130-131, nr. 209. 397 S. WELSCH, Responsabilité du médecin: risques et réalités judiciaires, Paris, Litec, 2000, 7-8, nr. 12-13 en aldaar in voetnoot 7 aangehaalde rechtspraak; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 130, nr. 209.
85 2 Frans recht – 2.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
- de normen en gebruiken of le savoir faire habituel die het beroep van de aannemer beheren,398 met
uitzondering van de kennis die niet tot het werkterrein van de aannemer in kwestie behoort;399
- documents techniques unifies (DTU) en avis techniques opgemaakt en verspreid door le Centre Scientifique
et Technique du Batiment (CSTB)400 betreffende het bouwprocédé, deze normen creëren bijna allen
een resultaatsverbintenis;401 en
- officiële normen van het AFNOR (Association française de normalisation) betreffende de kwaliteit
van producten (niet het bouwprocédé),402 deze normen creëren bijna allen een
resultaatsverbintenis.403
De normen van het AFNOR en de DTU nemen een speciale positie in, omdat zij slechts van
toepassing zijn wanneer zij deel uitmaken van het contract.404 Mits goede reden mag echter
afgeweken worden van deze regels.405
Een aannemer die de DTU’s en andere reglementaire normen opvolgt wordt niet volledig
vrijgesteld van foutaansprakelijkheid.406 Soms geven deze normen, door de onvermijdelijke
vertraging tussen technologische vooruitgang en ontwikkeling van DTU’s, namelijk niet de op een
bepaald moment geldende regels van de kunst weer.407
280. Een auteur suggereert dat de inhoud van de regels van de kunst afhankelijk moet zijn van de graad
van specialisatie van de aannemer,408 maar daar werd in de geconsulteerde rechtsleer niet verder over
getheoretiseerd (voor meer hierover, zie titel 3.1).
2.2.5 Aansprakelijkheid
281. Voor de oplevering is de aannemer contractueel aansprakelijk voor alle gebreken in de bouw naar
gemeenrecht.409
398 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 362, nr. 772; H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 7. 399 P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70 en aldaar aangehaalde rechtspraak. 400 P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70, 1195, nr. 475.260; H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 7-8; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 129, nr. 205, 130, nr. 207-208. 401 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 77-78, nr. 104. 402 M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 129, nr. 206. 403 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 75-77, nr. 100-103. 404 P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70 en aldaar aangehaalde rechtspraak. 405 M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 130-131, nr. 209. 406 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1150-1151, nr. 3793 en aldaar aangehaalde rechtspraak; P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 875, nr. 402.70 en aldaar aangehaalde rechtspraak, 1195-1196, nr. 475.260 en aldaar aangehaalde rechtspraak; H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 8. 407 M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 130, nr. 207. 408 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1149, nr. 3791. 409 H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 15-16.
86 2 Frans recht – 2.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
282. Het onderscheid tussen voorlopige en definitieve oplevering is in het Franse recht afgeschaft.410
283. Bij de oplevering kan de opdrachtgever reserves maken omtrent zichtbare gebreken.411 Alle zichtbare
gebreken waarvoor geen reserve is gemaakt zijn na de aanvaarding van de oplevering gedekt.412 Voor de
zichtbare gebreken waar reserve voor gemaakt is kan men na de aanvaarding nog een jaar lang (op grond
van de garantie de parfait achevement) reparatie eisen.413 Voor zichtbare gebreken kan men geen tienjarige
aansprakelijkheid meer inroepen, zelfs al brengen die later de stevigheid van het gebouw in het gedrang (art.
1792 Code civil).414 Gebreken (zoals scheuren in de muren) waarvan de zwaarte van de gevolgen echter niet
gekend is ten tijde van de aanvaarding (en later eventueel toch de stabiliteit in het gedrang brengen) worden
niet als zichtbare gebreken aangemerkt.415
284. De aanvaarding van de werken doet vier termijnen starten om te vorderen voor verborgen gebreken.416
Ten eerste de eenjarige garantie annale (art. 1792-6 Code civil) of de garantie de parfait achevement (obligation de
garantie),417 ten tweede de tweejarige garantie biennale (art. 1792-3 Code civil en art. 1793 Code civil) of garantie
voor “éléments d’équipement” (obligation de garantie),418 ten derde de tienjarige garantie decennale (art. 1792
Code civil) voor gebreken die de stevigheid van het gebouw in het gedrang brengen (obligation de resultat419
maar soms ook als een verzwakte resultaatsverbintenis gekwalificeerd),420 en ten vierde de tienjarige
termijn421 naar gemeenrecht (art. 1147 Code civil)422 voor alle andere verborgen gebreken423 (obligation de
garantie424 v. middelenverbintenis425).
410 H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 21. 411 Voor meer informatie over de oplevering en aanvaarding, zie H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 21-25. 412 F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 1028; H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 25. 413 H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 25. 414 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 405, nr. 853; H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 43. 415 H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 26. 416 H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 28. 417 F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 701, nr. 757. 418 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 405, nr. 854. 419 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 341-342, nr. 411; A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 366, nr. 781, 405, nr. 853; F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 701-702, nr. 757; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1307-1308, nr. 4616. 420 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 67-71, nr. 85-91. 421 Vroeger was er sprake van 30 jaar (zie H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 16), maar het Hof van Cassatie bracht hier verandering in (zie A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 404, nr. 850, 406, nr. 855; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 115, nr. 180). 422 H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 16. 423 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 404, nr. 850, 406, nr. 855. 424 P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 503, nr. 948, voetnoot 20. 425 P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 431, nr. 747.
87 2 Frans recht – 2.2 Regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
285. Een aannemer die materialen levert staat echter in elk geval in voor verborgen gebreken van deze
materialen (garantieverbintenis).426
426 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 340, nr. 409.
88 2 Frans recht – 2.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
2.3 Aard van de verbintenis
286. In deze titel (2.3) wordt nagegaan hoe een verbintenis in het Franse recht kan worden gekwalificeerd
en welke instrumenten in de rechtsleer worden aangereikt om ons hierbij te helpen. Een analyse van de
rechtspraak inzake dit onderwerp behoort niet tot het onderzoeksgebied van deze masterproef.
287. Gelet op de vergelijkbaarheid van beide rechtssystemen (cf. titel 2.1 en 2.2) wordt na de bespreking
van het in de rechtsleer gehanteerde instrumentarium in de laatste titel (2.4) bekeken hoe het Franse en
Belgische systeem zich tegenover elkaar verhouden en of de Fransen ons lessen kunnen leren en
instrumenten kunnen aanreiken die onze Belgische praktijk kan verrijken.
288. Op de aard of intensiteit van de verbintenis(sen) van de bouwpromotor wordt niet ingegaan, daar in
rechtsleer en rechtspraak brede consensus bestaat dat een bouwpromotor een resultaatsverbintenis aangaat
om een gebouw zonder gebreken af te leveren, welke ook slaat op een respect voor de regels van de kunst.427
2.3.1 Inleiding tot de middelen- en resultaatsverbintenis
2.3.1.1 Begripsomschrijving
289. Het onderscheid tussen de middelen- en resultaatsverbintenis werd voor het eerst door DEMOGUE
voorgesteld:428
“L’obligation qui peut peser sur un débiteur n’est pas toujours de même nature. Ce peut-être une
obligation de résultat ou une obligation de moyen. […] Au lieu de promettre un résultat, on peut
être obligé légalement ou conventionnellement de prendre certaines mesures qui normalement sont
de nature à amener un résultat. […] Le médecin ne promet pas la guérison[,] il promet ses soins.
A-t-on pensé à déclarer responsable tout médecin dont le client meurt, sauf au médecin à prouver
la force majeure? […] Dans les contrats, on trouve des obligations de résultat et des obligations de
moyens.”429
290. DEMOGUE vatte deze tweedeling niet op als het summa divisio van contractuele verbintenissen, maar
deze werd het wel onder invloed van de gebroeders MAZEAUD.430
427 F. DUTILLEUL en P. DELEBECQUE, Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 637, nr. 703 e.v.; P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 1097-1098, nr. 450.180-450.180 en aldaar aangehaalde rechtspraak; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 149, nr. 242. 428 R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 136, nr. 150; R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 538-542, nr. 1237; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1022, nr. 3209; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 389, nr. 409; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 500, nr. 940; F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 555-556, nr. 577. 429 R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 538-542. 430 P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 500, nr. 940.
89 2 Frans recht – 2.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
291. De middelenverbintenis verplicht de aannemer al zijn goede zorgen aan te wenden, maar garandeert
geen resultaat.431 Een voorbeeld is de advocaat en de arts die geen genezing of het winnen van het proces
garanderen.432
292. Bij de resultaatsverbintenis garandeert de aannemer wel het bereiken van een welbepaald resultaat.433
Een voorbeeld is de transporteur die zich engageert iets te leveren,434 of zijn passagiers gezond en wel af te
zetten.435
2.3.1.2 Nuancering
293. Ondanks de grote populariteit van het onderscheid tussen de resultaats- en middelenverbintenis (die
het summa divisio van contractuele verbintenissen geworden is), wordt deze strakke tweedeling ook
bekritiseerd.436
294. Het door DEMOGUE voorgestelde onderscheid reflecteert de praktijk namelijk niet omdat een
contract zowel resultaats- als middelenverbintenissen bevat,437 en het dualisme in de praktijk (naargelang de
geconsulteerde auteur) uiteenvalt in een ‘trilogie’438, ‘quadrilogie’,439 dan wel een vijf-440 of zesdeling:441
- de verzwakte middelenverbintenis (obligation de moyens allégée; het bewijs van een fout wordt streng
beoordeeld);
- de gewone middelenverbintenis (obligation de moyens; een fout dient bewezen te worden);
431 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 295, nr. 407; R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 136, nr. 150; R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 539-540, nr. 1237; B. FAGES, Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 297, nr. 309; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1023, nr. 3214; P. LE TOURNEAU, La responsabilité civile professionnelle, Paris, Economica, 1995, 14; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 500, nr. 941; F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 556, nr. 577. 432 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 295, nr. 407. 433 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 296, nr. 408; R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 136, nr. 150; R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 539, nr. 1237; B. FAGES, Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 297, nr. 309; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1025, nr. 3221; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 501, nr. 946; F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 556, nr. 577. 434 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 296, nr. 408; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1026-1028, nr. 3224 en 3228; G. VINEY, Introduction à la responsabilité, Parijs, LGDJ, 2008, 34. 435 R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 137-138, nr. 151; R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 541, nr. 1237; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1027-1028, nr. 3228; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 426, nr. 740; F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 556, nr. 577; G. VINEY, Introduction à la responsabilité, Parijs, LGDJ, 2008, 34. 436 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1023, nr. 3209, 1028, nr. 3229-1. 437 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1031, nr. 3236-3237. 438 P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 500, nr. 940 en 501, nr. 947. 439 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 297, nr. 410; P. LE TOURNEAU, La responsabilité civile professionnelle, Paris, Economica, 1995, 14; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 500, nr. 940 en 502, nr. 948. 440 F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 557, nr. 580. 441 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1031-1032, nr. 3236-3239.
90 2 Frans recht – 2.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
- de versterkte middelenverbintenis (obligation de moyens renforcée, obligation de moyens agravée of obligation
de résultat atténuée of obligation de résultat allégée; door de ene begrepen dat een fout en causaal
verband442 wordt vermoed en bevrijding slechts kan door bewijs dat geen fout werd begaan,443 door
de andere begrepen dat een fout dient bewezen te worden en de aannemer daarbij tegen een minder
strenge dan de standaard van de ‘gewone’ goede huisvader wordt afgetoetst444);
- de verzwakte resultaatsverbintenis (obligation de résultat atténuée of obligation de résultat allégée; een fout
wordt vermoed, bevrijding is mogelijk door bewijs van vreemde oorzaak of de afwezigheid van een
fout);
- de gewone resultaatsverbintenis (obligation de résultat; een fout wordt vermoed, bevrijding is mogelijk
door bewijs van een vreemde oorzaak); en
- de versterkte resultaatsverbintenis (obligation de garantie; een fout wordt vermoed, bevrijding is niet
mogelijk).
2.3.1.3 Grond
295. De middelen- en resultaatsverbintenis worden respectievelijk vastgehecht aan art. 1137 Code civil (de
schuldenaar kan zich van aansprakelijkheid bevrijden door het bewijs dat hij zich in de uitvoering van de
overeenkomst als een goede huisvader heeft gedragen) en art. 1147 Code civil (de schuldenaar kan zich
enkel van zijn aansprakelijkheid bevrijden door het bewijs van een bevrijdingsgrond).445
296. Een verzoenende lezing van beide op het eerste zicht moeilijk te verenigen artikelen werd, net zoals
het onderscheid tussen de resultaats- en middelenverbintenis, voor het eerst door DEMOGUE
voorgesteld.446
2.3.1.4 Belang van het onderscheid
297. Het onderscheid tussen de middelen- en resultaatsverbintenis is in hoofdzaak van belang omdat de
bewijslast verschilt.
298. Bij een middelenverbintenis moet de opdrachtgever een fout in hoofde van de aannemer bewijzen,
welke eruit bestaat dat de aannemer niet al zijn goede zorgen heeft aangewend.447 De toetsingsmaatstaf hier
442 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 366, nr. 781. 443 Zie art. 1789 Code civil (In het geval de werkman alleen zijn arbeid of zijn diensten verstrekt en de zaak teniet gaat, is hij slechts voor zijn schuld aansprakelijk). 444 F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 557, nr. 579. 445 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 295, nr. 406; R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 135-136, nr. 150; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 499-500, nr. 939-940; F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 555, nr. 577, 556-557, nr. 577 en 579. 446 R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 136, nr. 150; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 500, nr. 940; F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 556, nr. 578. 447 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 295-296, nr. 407; R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 136, nr. 150; B. FAGES, Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 297, nr. 309; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1023, nr. 3214, 1028, nr. 1029, nr. 3232-3233; A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 55, nr. 72.
91 2 Frans recht – 2.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
is de goede huisvader (le bon père de famille),448 waarbij de aannemer zich moet gedragen als een normaal
voorzichtig beoefenaar van iemand uit dezelfde beroepscategorie.449 Indien een fout wordt vastgesteld, kan
de aannemer zich alleen bevrijden door te bewijzen dat deze te wijten was aan een vreemde oorzaak (o.a.
overmacht, daad van een derde, of daad van de opdrachtgever).450
299. Bij een resultaatsverbintenis moet de opdrachtgever louter bewijzen dat het beoogde resultaat niet
werd bereikt,451 bijvoorbeeld door het aantonen van een gebrek in de bouw. Een fout wordt vermoed.452
De aannemer kan zich alleen bevrijden door aan te tonen dat hij in de onmogelijkheid was de
overeengekomen verbintenis na te komen ingevolge een vreemde oorzaak (o.a. overmacht, daad van een
derde, of daad van de opdrachtgever).453
2.3.2 Methodiek en beoordelingscriteria
300. De feitenrechter oordeelt onaantastelijk over de kwalificatie van de voorliggende verbintenis(sen).454
Daartoe zoekt de rechter altijd naar de gemeenschappelijke wil van de partijen.455 Het Hof van Cassatie
oefent controle uit over de weerhouden kwalificatie.456
301. Indien geen expliciete gemeenschappelijke wil achterhaald kan worden, dan zal de rechter de impliciete
gemeenschappelijke wil van de partijen trachten te zoeken. Omdat de wet geen criteria aanreikt ter
interpretatie heeft men in de rechtsleer gepoogd methodiek te brengen in deze problematiek.
302. Gehanteerde beoordelingscriteria zijn:
- contractuele bedingen (bv. indien een opdrachtgever contractueel alle risico’s accepteert, ligt geen
resultaatsverbintenis voor);457
448 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1024, nr. 3215; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 499, nr. 939. 449 P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 500, nr. 941. 450 F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 557, nr. 579. 451 R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 136, nr. 150; B. FAGES, Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 297, nr. 309; A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 56, nr. 72. 452 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 296, nr. 408; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1025, nr. 3221, 1029-1031, nr. 3234-3235; P. LE TOURNEAU, La responsabilité civile professionnelle, Paris, Economica, 1995, 15; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 501, nr. 946; F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 556, nr. 577. 453 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 296, nr. 408; B. FAGES, Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 297, nr. 309 en 298, nr. 311; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 501, nr. 946; F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 556, nr. 577. 454 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 298, nr. 411. 455 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 364, nr. 778; A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 298, nr. 411; R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 543, nr. 1237; B. FAGES, Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 297, nr. 309; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1032-1033, nr. 3252. 456 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1023, nr. 3212. 457 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 298, nr. 411; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 411, nr. 434.
92 2 Frans recht – 2.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
- het aleatoir karakter van het beoogde resultaat;458
- de actieve of passieve rol van de aannemer,459 welke echter door sommigen in vraag wordt
gesteld,460 of slechts wordt beschouwd als een ‘verificatiecriterium’ van secundair belang;461
- het welomschreven karakter van het aangegane werk;462
- het doel van het contract;463
- het voorwerp van de prestatie464 (een stoffelijke zaak wijst op een resultaatsverbintenis, een
intellectuele prestatie wijst op een middelenverbintenis);465 en
- de mate waarin een opdrachtgever een fout in hoofde van de aannemer kan bewijzen (vooral
gebruikt in de medische wereld).466
303. In de rechtspraak blijkt het echter dikwijls moeilijk te besluiten welk feit de weegschaal deed
overslaan.467
458 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 342, nr. 411; A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 298, nr. 411; R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 544, nr. 1237; A. DORSNER-DOLIVET, La responsabilité du médecin, Parijs, LGDJ, 2006, 97, nr. 84; B. FAGES, Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 297, nr. 309; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1026, nr. 3224, 1033-1035, nr. 3255-3261; P. LE TOURNEAU, La responsabilité civile professionnelle, Paris, Economica, 1995, 14; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 412, nr. 434; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 500, nr. 940 en 502, nr. 948; A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 56-57, nr. 73; S. WELSCH, Responsabilité du médecin: risques et réalités judiciaires, Paris, Litec, 2000, 8, nr. 13. 459 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 299, nr. 411; B. FAGES, Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 297, nr. 309; P. LE TOURNEAU, La responsabilité civile professionnelle, Paris, Economica, 1995, 14. 460 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 56-58, nr. 74. 461 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1035-, nr. 3262-. 462 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 364, nr. 777. 463 R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 543, nr. 1237. 464 P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 426, nr. 740. 465 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 364, nr. 777 en 779; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 411-412, nr. 434; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 427, nr. 741. 466 S. WELSCH, Responsabilité du médecin: risques et réalités judiciaires, Paris, Litec, 2000, 213, nr. 359. 467 B. FAGES, Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 297, nr. 309.
93 2 Frans recht – 2.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
2.3.3 Kwalificatie
304. Zowel in de rechtsleer468 als de rechtspraak469 gaat men akkoord dat de (tand/dieren)arts in beginsel
een middelenverbintenis aangaat, net zoals de architect,470 en advocaat.471 Voor sommige handelingen gaan
de advocaat en de arts472 echter een resultaatsverbintenis aan (bv. voor eenvoudige labo-analyses,473 de
veiligheid van het gekozen medisch materiaal474 en prothesen475).476 In de rechtsleer477 en rechtspraak478
bestaat ook grotendeels consensus dat de (bouw)aannemer in beginsel een resultaatsverbintenis aangaat.
Sommige auteurs spreken daarentegen over een verzwakte resultaatsverbintenis,479 of menen dat er geen
standaardregel te hanteren valt en bepleit een casuïstische benadering.480
305. In ieder geval houden overeenkomsten verschillende verbintenissen in, die ook onderling van
verschillende aard kunnen zijn.481 Zo doet een (aannemings)overeenkomst verschillende verbintenissen
ontstaan, zoals o.a. de verbintenis de regels van de kunst te respecteren (en alle hieruit voortspruitende
neven- of deelverbintenissen). Sommigen beweren daarbij dat het respecteren van de regels van de kunst
een resultaatsverbintenis uitmaakt,482 anderen dat het respecteren van de regels van de kunst een
468 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 342, nr. 411; A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 295, nr. 407; R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 136, nr. 150 en aldaar aangehaalde verwijzingen; R. DEMOGUE, Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925, 539-540, nr. 1237; P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1024, nr. 3215; P. LE TOURNEAU, La responsabilité civile professionnelle, Paris, Economica, 1995, 14; D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 433-442, nr. 454-462; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 426, nr. 740; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 500, nr. 940-941, 502, nr. 948; F. TERRÉ, P. SIMLER en Y. LEQUETTE, Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 556, nr. 577; G. VINEY, Introduction à la responsabilité, Parijs, LGDJ, 2008, 432; S. WELSCH, Responsabilité du médecin: risques et réalités judiciaires, Paris, Litec, 2000, 7-8, nr. 12-13. 469 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 365, nr. 780 en aldaar aangehaalde rechtspraak; A. DORSNER-DOLIVET, La responsabilité du médecin, Parijs, LGDJ, 2006, 97-98, nr. 84 en aldaar aangehaalde rechtspraak. Zie R. CABRILLAC, Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 136, nr. 151, voetnoot 2. 470 P. MALINVAUD, Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 7, nr. 100.240 en aldaar aangehaalde rechtspraak; H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 16; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 131, nr. 210. 471 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1024, nr. 3215; P. LE TOURNEAU, La responsabilité civile professionnelle, Paris, Economica, 1995, 14; G. VINEY, Introduction à la responsabilité, Parijs, LGDJ, 2008, 432. 472 D. MAINGUY, Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 442-447, nr. 463-467. 473 S. WELSCH, Responsabilité du médecin: risques et réalités judiciaires, Paris, Litec, 2000, 213, nr. 357. 474 S. WELSCH, Responsabilité du médecin: risques et réalités judiciaires, Paris, Litec, 2000, 215, 364. 475 S. WELSCH, Responsabilité du médecin: risques et réalités judiciaires, Paris, Litec, 2000, 215-220, nr. 364-369 en aldaar aangehaalde rechtspraak. 476 P. LE TOURNEAU, Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 1024, nr. 3215. 477 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 298, nr. 411; J. HUET, G. DECOCQ, C. GRIMALDI en H. LÉCUYER, Les principaux contrats spéciaux, Parijs, LGDJ, 2012, 1326, nr. 32259; P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 503, nr. 948, voetnoot 20; A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 53-54, nr. 69; H. PÉRINET-MARQUET, La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 15; M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 131, nr. 210. 478 P.-H. ANTONMATTEI en J. RAYNARD, Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 340, nr. 409. 479 A. BÉNABENT, Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 366, nr. 781. 480 P. MALAURIE, L. AYNÈS en P.-Y. GAUTHIER, Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012, 426, nr. 740. 481 P. MALAURIE, L. AYNÈS en P. STOFFEL-MUNCK, Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011, 503, nr. 948. 482 M. ZAVARO, La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 131, nr. 210.
94 2 Frans recht – 2.3 Aard van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
middelenverbintenis is.483 In ieder geval kan besloten worden dat in de rechtspraak omtrent de kwalificatie
van verbintenissen niet altijd een lijn te trekken is, ze is onzeker en fluctueert.484
306. PENNEAU is van mening dat het best zou zijn om het respect voor de regels van de kunst als een
resultaatsverbintenis te zien, omdat dit zou leiden tot (i) een beter respect en adoptie in de praktijk, (ii) een
betere harmonisatie, en (iii) een gemakkelijkere controle.485 Ondanks dit voorstel te begrijpen valt blijkt dit
niet de aangehangen praktijk (cf. supra), en kan deze maatregel kwalijke gevolgen hebben gezien de regels
van de kunst een dynamisch begrip is die overigens niet sluitend te vatten valt (cf. o.a. titel 1.2.4, 2.2.4 en
1.4.1.3).
483 A. HUBERT, Le contrat d’ingénierie-conseil, Paris, Masson, 1984, 83, nr. 115-116; J. HUET, G. DECOCQ, C. GRIMALDI en H. LÉCUYER, Les principaux contrats spéciaux, Parijs, LGDJ, 2012, 1341, nr. 32279. 484 A. BÉNABENT, Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 298-299, nr. 411. 485 A. PENNEAU, Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1989, 72-74, nr. 94-97.
95 2 Frans recht – 2.4 Deelconclusie
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
2.4 Deelconclusie
307. Na een verkenning van de Belgische situatie, blijkt de Franse aanpak bijzonder herkenbaar.
308. Omtrent het aannemingsbegrip werden de tekortkoming van de Franse Code civil ook aangevuld door
de rechtsleer en rechtspraak, en blijkt dat de Fransen een nagenoeg identieke omschrijving van de
aanneming hanteren. Dit verwondert echter niet gezien beide regelingen uit eenzelfde wetboek stammen,
en vroege Belgische Cassatierechtspraak daarenboven ook gebaseerd was op de Franse praktijk.486
309. Inzake de regels van de kunst blijken beide rechtssystemen ook zeer vergelijkbaar. Zo wordt de
verbintenis de regels van de kunst te respecteren vastgeknoopt aan eenzelfde grond (art. 1135 BW / Code
civil), en wordt de inhoud van dit begrip bij gebrek aan begrijpelijke ‘codificatie’ vooral ingevuld door
praktijkdeskundigen, waarbij ook een belangrijke rol weggelegd blijkt voor enkele leidinggevende technische
instituten. Een opmerkelijk verschil is echter dat de normen en documenten die deze instituties uitvaardigen
in beginsel slechts verbinden indien zij door de partijen opgenomen zijn in het contract, waardoor het sterke
onderscheid tussen ‘regels van de kunst’ en ‘technische normen’ duidelijker tot uiting komt dan bij ons
(want deze brug wordt bij ons in de rechtspraak en door art. VIII.1 WER in grote mate gedicht).
310. Ten derde blijken de Fransen een vergelijkbaar onderscheid te maken inzake de aard van contractuele
verbintenissen, en een gelijkaardige methodiek te hanteren om de intensiteit van een verbintenis te
achterhalen. Ook deze regeling blijkt ontsproten te zijn in Frankrijk, wat getuigt van de grote invloed die
het Franse rechtssysteem op het onze uitoefent. Net zoals in België ligt er in Frankrijk geen algemene
consensus voor inzake de kwalificatie van de verbintenis van de (bouw)aannemer in globo, en wordt aanvaard
dat de aard of intensiteit van (de) verbintenis(sen) fluctueert en een beoordeling zaak per zaak de enige
correcte methode is. Bijzonder is echter dat er meer bereidheid is in de Franse rechtsleer om de verbintenis
van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren als een afgescheiden verbintenis te benoemen
en kwalificeren – wat nog niet goed doorgedrongen is in de Belgische rechtsleer, maar echter wel al in de
rechtspraak blijkt voor te komen. Verder kan opgemerkt worden dat de figuur van de omzetting van de
verbintenis geen gelijke kent in het Franse rechtssysteem (indien we mogen afgaan op de rechtsleer).
311. Uit voorgaande vergelijking blijkt dat Franse en Belgische juristen met dezelfde vraagstukken
worstelen, en vergelijkbare instrumenten aanwenden om gelijkaardige problemen op te lossen. Het
Belgische rechtssysteem blijkt daarbij in grote mate schatplichtig te zijn aan het Franse – zowel in de hier
onderzochte materie als in het wijdere aansprakelijkheidsrecht.487 Volgende spreuk van KRUITHOF vat de
hier gemaakte observatie dan ook goed samen: “Als het in Parijs regent, dan vallen er ook druppels in
Brussel.”488
486 A. DELVAUX en D. DESSARD, Le contrat d’entreprise de construction, Brussel, Larcier, 1991, 38. 487 R. KRUITHOF, “Tendenzen inzake medische aansprakelijkheid”, Vl.T.Gez. 1982-83, 177-197. 488 Ontleend aan R. KRUITHOF, “Tendenzen inzake medische aansprakelijkheid”, Vl.T.Gez. 1982-83, 179, nr. 2.
96 3 Eigen voorstel van werkmethode
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
3 Eigen voorstel van werkmethode
312. Ter afronding van dit onderzoek worden de in het eerste en tweede deel (titel 1 en 2) verzamelde
gereedschappen en inzichten hier opgenomen in een eigen werkschema dat (door rechters) gehanteerd zou
kunnen worden ter kwalificatie van de verplichting van de aannemer om de regels van de kunst (en de
hieruit voortspruitende deel- en nevenverbintenissen) te respecteren.
313. Er wordt niet gepretendeerd dat het voorgestelde schema ‘volledig’, ‘correct’, of ‘ideaal’ is. Ze is eerder
een weloverwogen aanzet om meer systematiek te brengen in de gebrekkige en chaotische regeling in de
praktijk.
314. Alvorens een aannemer aansprakelijk te stellen zouden volgende stappen overlopen moeten worden:
- we vullen de regels van de kunst in, en bepalen de gestrengheid of draagwijdte van de regels van
de kunst waar de aannemer in kwestie aan gebonden is (hier bepalen we het beoogde resultaat); en
- we gaan na welke deel- of nevenverbintenissen de van toepassing zijnde regels van de kunst voor
deze aannemer doen ontstaan, en kwalificeren elke verbintenis afzonderlijk op basis van de
gemeenschappelijke (expliciete of impliciete) wil van de partijen, waarbij we ons laten leiden door
vier onderscheidingscriteria (hier bepalen we de mate waarin verwacht wordt dat het beoogde resultaat wordt
bereikt).
315. Een optionele, derde, stap kan eruit bestaan na te gaan of de kwalificatie van de verbintenis van de
aannemer ‘omgezet’ kan worden (in het licht van omstandigheden die zich na de contractsluiting voordoen),
zodat dezelfde verbintenis op een andere manier moet worden gekwalificeerd. Gezien het gebruik van de
techniek van de omzetting echter betwistbaar is (zie randnummer 240 en 241), en de sterktes en zwaktes
van deze figuur nog niet in detail onderzocht werden, wordt ze hier niet toegevoegd.
97 3 Eigen voorstel van werkmethode – 3.1 Stap #1: Invulling van de inhoud van de regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
3.1 Stap #1: Invulling van de inhoud van de regels van de kunst
Aannemers van verschillende stiel worden verschillend getoetst
316. De werkzaamheden van aannemers van verschillende stiel worden niet afgetoetst tegenover dezelfde
regels van de kunst. Een gerechtsdeskundige houdt een aannemer er slechts aan de gewoonlijke regels van
de kunst van zijn bijzondere stiel te respecteren. Om deze reden zal een schilder afgerekend worden op
andere regels van de kunst dan een vloerder, en dit omwille van de verschillende specialisatie van beide
aannemers.
Algemene en gespecialiseerde aannemers, alsook gespecialiseerde aannemers onderling, worden verschillend getoetst
317. Op dezelfde manier is het ook logisch dat alle aannemers van eenzelfde stiel niet op eenzelfde manier
behandeld moeten worden, om reden dat niet alle stielmannen zich in dezelfde mate specialiseren in een
bepaald deelgebied, bepaalde deeltaak, of techniek van hun algemene takenpakket.
318. Zoals eerder aangehaald valt het namelijk te betwijfelen of elke aannemer-specialist (bv. schilder) wel
werkelijk als volleerd specialist van elke binnen zijn vakgebied onder te brengen technieken beschouwd kan
worden. Mijns inziens is dit niet het geval, zodat de weerhouden specialisatie van een aannemer eerder dient
te slaan op de verworven bijzondere kunde in de in een voorliggend geval toegepaste technieken dan op de
verworven beroepstitel (cf. randnummer 227).
De regels van de kunst kunnen ingevuld worden aan de hand van de specialisatie van de aannemer
319. Ondanks dat het idee dat de inhoud van de regels van de kunst waaraan een aannemer wordt getoetst
moet afhangen van de specialisatie van de aannemer in kwestie bijzonder logisch is, werd in de
geconsulteerde rechtsleer noch in de rechtspraak hier op gewezen. Allen lijken de specialisatie van de
aannemer in overweging te nemen bij de kwalificatie van diens verbintenis(sen), maar niet bij het bepalen
van de inhoud van de regels van de kunst waaraan deze wordt getoetst. Stappen hiertoe worden in sommige
rechtsleer echter wel genomen, zo werd bepaald dat de verplichting om (tegen insecten, schimmels, en
zwammen) behandeld timmerhout te gebruiken zowel op de algemene aannemer489 als op de aannemer-
specialist490 weegt.
Wat is een specialist? Wat is specialisatie? Hoe wordt bepaald wanneer iemand een ‘specialist’ is?
320. Een moeilijke vraag die naar aanleiding van deze kwestie rijst is wanneer iemand als ‘specialist’ kan
worden beschouwd. Verrassend genoeg blijkt hier nog nagenoeg niet over getheoretiseerd te zijn (cf.
randnummer 89). In wezen draait het hier volgens mij om de gewekte of uitgestraalde dan wel werkelijke
bijzondere bekwaamheid inzake een of meer gehanteerde technieken.
321. Een beoordeling van de specialisatie van een aannemer is een feitenkwestie waarbij de rechter zowel
aandacht zou moeten hebben voor de werkelijke specialisatie (hoeveel keer of hoe lang een aannemer al
489 Rb. Antwerpen 16 februari 2016, T.Aann. 2017, 267. 490 Brussel 24 december 2013, TBO 2013, 23.
98 3 Eigen voorstel van werkmethode – 3.1 Stap #1: Invulling van de inhoud van de regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
bepaalde werken uitvoert), alsook voor de gewekte of uitgestraalde specialisatiegraad. In geval van
discrepantie tussen de gewekte of uitgestraalde en de werkelijke specialisatiegraad zou de rechter altijd de
hoogste standaard moeten aanhouden, waardoor het gewekte vertrouwen van een aannemer die zijn
diensten adverteert onder de slogan “specialist in platte daken” zou primeren op het feit dat de aannemer
in kwestie nog nooit eerder een plat dak zou hebben gelegd. Omgekeerd zou het feit dat een aannemer zich
in werkelijkheid reeds jaren toegelegd heeft op het installeren van brandveilige sauna’s primeren op het feit
dat hij adverteert als zijnde slechts een “algemeen aannemer”.
322. Mijns inziens dient een aannemer ook niet per se gespecialiseerd te zijn in alle binnen een vakgebied
onderscheiden technieken alvorens men deze als specialist zou kunnen aanmerken. De benaming ‘specialist’
zou vastgeknoopt moeten worden aan bepaalde technieken, zodat zelfs een aannemer die algemeen
aannemer is betreffende 99% van de tijdens een werk uitgevoerde technieken toch als gespecialiseerd
aannemer zou kunnen worden beschouwd omtrent 1% van de tijdens de werken uitgevoerde technieken
waarin hij bijzonder bekwaamheid heeft. Deze opvatting ligt in lijn met de rechtspraak van het Hof van
Beroep te Brussel.491
Een specialist mag niet tot het onredelijke gehouden zijn
323. Inzake de specialisatie van de beoordeelde aannemer moet ten slotte ook opgemerkt worden dat een
specialist evenwel ook op redelijke wijze beoordeeld moet worden, en van hem/haar ook niet verwacht kan
worden over een absolute kennis of kunde te beschikken. Dit werd eerder al opgemerkt in de rechtspraak:
zo wordt een specialist niet meteen geacht kennis of kunde te hebben omtrent een bijzonder complex en
interdisciplinair probleem,492 alsook kan van hem/haar niet verwacht worden meteen alles in te studeren
wat verschijnt in de gespecialiseerde vakliteratuur.493
De regels van de kunst kunnen niet ingevuld worden aan de hand van de prijs van de aanneming
324. Een interessant punt is of de (gestrengheid of draagwijdte van de) inhoud van de regels van de kunst
ook bepaald moet worden aan de hand van de voor het (bouw)werk betaalde prijs. Zoals eerder vermeldt
bestaat er namelijk rechtspraak in die zin, waarbij bepaald werd dat geluidsisolatiewerken in een duur
appartement aan een hogere standaard inzake regels van de kunst getoetst moeten worden dan
geluidsisolatiewerken in een minder duur appartement.494 Andere rechtspraak meent dan weer dat een
(ver)la(a)g(d)e prijs de inhoud van de aangegane verplichtingen niet kan verlichten.495
491 Brussel 21 januari 1969, T.Aann. 1969, 219, waarin bepaald wordt dat een gespecialiseerde aannemer iemand is “qui limite son activité à tel genre de travaux qui nécessitent la mise en œuvre de techniques particulières”. 492 Zie glasarrest (cf. titel 1.4.1.3). 493 Bergen 10 juni 1985, T.Aann. 1990, 243. 494 A. VAN OEVELEN, Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2017, 157. Zie ook Brussel 8 maart 1974, RJI 1974, 205 (In dit arrest werd de kwaliteit van de geluidsisolatiewerken (toetsingsvoorwerp) getoetst aan de verkeerde toetsingsmaatstaf, namelijk de prijs van het appartement. De verwachte kwaliteit van de werken zou echter getoetst moeten zijn aan de prijs van de uitgevoerde isolatiewerken, zoals betaald aan de aannemer, en niet aan de prijs van het appartement.). 495 Gent 17 mei 1985, T.Aann. 1987, 191, noot R. VOLCKAERT.
99 3 Eigen voorstel van werkmethode – 3.1 Stap #1: Invulling van de inhoud van de regels van de kunst
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
325. In het buisarrest (cf. titel 1.4.1.7) waarin de aansprakelijkheid van een installateur van centrale
verwarming (Plomberie Sanitaire CV) onderzocht werd naar aanleiding van het ontstaan van lekken van in
chape verwerkte niet-geïsoleerde buizen, beweerde de aannemer dat de lage prijs die hij voor de werken
ontving mee in overweging moest worden genomen. Zijn argument bestond eruit dat van hem niet
verwacht kon worden dat hij de buizen ging isoleren tegen de hem betaalde lage prijs, en het resultaat aldus
niet aan de gestrengheid van alle regels van de kunst van zijn stiel moest beantwoorden. Uit de uitspraak en
motivering van dit arrest blijkt echter duidelijk dat het Hof weinig oren had naar dit argument, en dit element
niet heeft laten meespelen in haar oordeel.
326. Aan de ene kant is de door de aannemer aangesneden denkpiste erg begrijpelijk. Onder de catchphrase
“You get what you pay for,” zou de bouwheer/opdrachtgever die een dure prijs heeft betaald gerechtigd
zijn een betere kwaliteit te verwachten en extra grond krijgen om deze verwachtingen juridisch te gaan
afdwingen, maar zou een bouwheer die een lage prijs heeft betaald net minder te verwachten mogen hebben.
327. Aan de andere kant kan er evenwel op gewezen worden dat:
(i) dit een geschild concept van de regels van de kunst creëert (afhankelijk van de prijs van de aanneming
bevindt men zich in een andere ‘schil’) die standaardisatie uitholt (en zou moeten leiden tot een –
nog ingewikkeldere – beoordeling o.b.v. prijscategorie);
(ii) zo aan bouwheren/opdrachtgevers geen algemeen erkende en gelijke basisbescherming geboden
wordt, wat te betreuren valt;
(iii) de exacte inhoud van de verplichtingen van de aannemer een bijzonder complex feitenoordeel zou
vergen (wat divergerende rechtspraak in de hand werkt); en
(iv) het zo nog moeilijker zou zijn eenduidigheid te brengen inzake de invulling van de regels van de
kunst – een op zich al enigszins flou begrip – met onvermijdelijke (nog grotere) rechtsonzekerheid
tot gevolg.
328. Een alternatieve mogelijkheid om de prijs van de werken te laten doorwegen in de beoordeling van
de aansprakelijkheid van de aannemer kan eruit bestaan de prijs als onderscheidingscriterium te hanteren
bij het beoordelen van de aard van de verbintenis. Hierbij zou het beoogde resultaat niet strenger worden
beoordeeld, maar wel de mate waarin verwacht wordt dat het beoogde resultaat wordt bereikt. Echter ben ik geen
voorstander van eender welk scenario (cf. randnummer 107), en wordt deze piste ook niet courant
bewandeld in de geconsulteerde rechtspraak.
Voorstel
329. Een begrijpelijke en faire beoordeling zou er dus uit bestaan om de (gestrengheid of draagwijdte van
de) inhoud van de regels van de kunst in te vullen aan de hand van de soort aanneming, alsook aan de hand
van de (uitgestraalde dan wel werkelijke) specialisatie van de aannemer inzake de bij de werken te hanteren
technieken, zonder daarbij absolute kennis en kunde kan worden verwacht. Daartoe is de prijs van de
aanneming irrelevant.
100 3 Eigen voorstel van werkmethode – 3.2 Stap #2: Kwalificatie van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
3.2 Stap #2: Kwalificatie van de verbintenis
330. Om de verbintenis van de aannemer te kwalificeren zou naar mijn oordeel gebruik moeten worden
gemaakt van vier criteria die al geruime tijd in de Belgische rechtspraak en rechtsleer worden erkend om de
impliciete wil van de partijen te achterhalen:
- de aanwezige contractuele bedingen (betreffende garantie, imprevisie, bewijslast, waarborg, etc.);
- het welomschreven voorwerp van de verbintenis (o.b.v. de plannen en het bestek/lastenkohier);
- de specialisatie van de aannemer die de werken heeft uitgevoerd; en
- het aleatoir karakter van het beoogde resultaat (zekerheidscriterium).
331. Daarbij moeten de vier voormelde criteria echter niet op dezelfde hoogte staan. Er kan namelijk een
onderscheid gemaakt worden tussen enerzijds de contractuele bedingen en het welomschreven voorwerp van de
overeenkomst (welke door de partijen bewust neergeschreven werden en de rechter op redelijk zekere wijze
kan inlichten over de beoogde kwalificatie van de verbintenis), en anderzijds de specialisatie van de aannemer
en het aleatoir karakter van het beoogde resultaat (welke door de partijen al dan niet bewust in rekening
werden genomen bij het contracteren en de rechter voor een moeilijk en enigszins subjectief waardeoordeel
stelt).
332. Mijns inziens zouden (a) de criteria van de specialisatie van de aannemer en het aleatoir karakter van
het beoogde resultaat best in ondergeschikt of subsidiair verband staan met (b) de criteria van de contractuele
bedingen en het welomschreven voorwerp van de overeenkomst, waarbij in geval van kwalificatie men zich
in primaire orde zou moeten baseren op deze laatste twee (dus: b), en slechts in secundaire orde (ter
verduidelijking of verificatie, of bij afwezigheid van primaire criteria) op deze eerste twee (dus: a).
333. De reden hiervoor is dat men inzake de specialisatie en het aanwezige alea minder zekerheid heeft
over of de partijen hier wel bijzondere verwachtingen aan hadden vastgeknoopt en of deze werkelijk ook
invloed hadden op de mate waarin verwacht werd dat het beoogde resultaat zou worden bereikt, waardoor
men overigens gemakkelijker in het vaarwater van de simulatie belandt.
334. Andere criteria zouden hierbij slechts na bijzondere motivering aangewend kunnen worden ter
kwalificatie van een verbintenis. Dit omdat:
- het passiviteitscriterium niet in alle gevallen nuttig lijkt, noch bijzonder overtuigt (cf. randnummer 95
en 96);
- de ernst van de wanprestatie en de mogelijkheid om een wanprestatie aan te tonen waarschijnlijk niet in lijn
zijn met de rechtspraak van het Hof van Cassatie, volgens dewelke een overeenkomst
gekwalificeerd moet worden aan de hand van de gemeenschappelijke wil van de contracterende
partijen;496
496 Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151; Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, nr. 549; Cass. 18 oktober 2001, Arr.Cass. 2001, 1718; Cass. 20 november 2009, Arr.Cass. 2009, nr. 681.
101 3 Eigen voorstel van werkmethode – 3.2 Stap #2: Kwalificatie van de verbintenis
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
- er inzake het doel van het contract “een zo grote verscheidenheid van feitelijke gevallen [bestaat],
dat er in dit opzicht geen [noot: of toch moeilijk een] algemene regel bepaald kan worden”;497 en
- er ernstige vragen gesteld kunnen worden over de gewenstheid om de prijs van het contract in
rekening te nemen (cf. randnummer 106 en 107).
497 Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1149.
102 4 Conclusie
De verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren: middelen- of resultaatsverbintenis?
4 Conclusie
335. Doorheen dit onderzoek werd nagegaan hoe de verbintenis van de aannemer om de regels van de
kunst te respecteren gekwalificeerd wordt in de Belgische rechtspraak. Daartoe werd o.a. het
aannemingsbegrip, het fenomeen van de regels van de kunst, en het bestaande kwalificatie-instrumentarium
onder de loep genomen. Een vergelijking met het Franse rechtssysteem leverde daarbij weinig extra inzicht
op, gezien de huidige Belgische regeling in grote mate schatplichtig blijkt te zijn aan de Franse.
336. Uit analyse van tien Belgische zaken blijkt dat de aansprakelijkheid van een aannemer niet alleen
beïnvloed wordt door de kwalificatie van een verbintenis, maar ook door hoe men de regels van de kunst
interpreteert. Er werd gewezen op het flou karakter van het begrip, hoe dit divergerende rechtspraak in de
hand werkt, en de rol die gerechtsdeskundigen en gespecialiseerde instellingen spelen bij de invulling van
de regels van de kunst. Daarbij werd in dit onderzoek voorgesteld om de specialisatie van de aannemer (die
nu vooral in overweging wordt genomen bij de kwalificatie van diens verbintenissen) ook mee in overweging
te nemen bij het bepalen van de inhoud van de regels van de kunst waaraan een aannemer wordt getoetst.
337. Inzake de kwalificatie van de verbintenis blijkt er in de meerderheid van de geconsulteerde rechtspraak
van uitgegaan te worden dat de (bouw)aannemingsovereenkomst over het algemeen een in globo
middelenverbintenis doet ontstaan, maar ook dat er geen rotsvaste standaardregel te hanteren valt zodat de
gemeenschappelijke wil van de partijen telkens zal worden geverifieerd. Een complicerende factor daarbij
is dat hoofd- en neven- of deelverbintenissen van elkaar worden onderscheiden en niet noodzakelijk op
eenzelfde wijze (moeten) worden gekwalificeerd. Ondanks de geconsulteerde rechtspraak anders deed
vermoeden, blijken rechters vooral terug te grijpen naar de gewone middelen- of resultaatsverbintenis, en
hun verzwakte of versterkte varianten links te laten liggen. Ook inzake de gebruikte kwalificatiecriteria
(waarvan er negen werden onderscheiden) blijkt de rechtspraak eerder conservatief, en wordt vooral
rekening gehouden met de graad van specialisatie van de betrokken aannemer, het aleatoir karakter van het
beoogde resultaat, en de mate waarin het voorwerp van de overeenkomst welbepaald is.
338. Een verrassing kwam er in de vorm van de figuur van de omzetting van de aard van de verbintenis.
Volgens deze techniek kan de kwalificatie van een verbintenis, eens bepaald, veranderd of omgezet worden
op basis van een onvoorzien feit die zich na de contractsluiting voordoet. Ondanks dat de toepassing van
de figuur van de omzetting te bekritiseren valt, werd haar rechtmatigheid nog niet in vraag gesteld voor het
Hof van Cassatie. Gezien deze figuur een voor ons interessante vraag opwerpt (Heeft de omzetting van
een (hoofd)verbintenis invloed op de kwalificatie van de neven- of deelverbintenissen die voortspruiten uit
de regels van de kunst?) dringt verder kritisch onderzoek naar het nut van deze techniek zich op.
339. Ter afronding van dit onderzoek werd, uit onvrede met de doorgaans lage transparantie van de
rechtspraak, een tweeledige werkmethode geformuleerd die (door rechters) gebruikt kan worden bij de
kwalificatie van de verbintenis van de aannemer om de regels van de kunst te respecteren, en alle
nevenverbintenissen die hieruit voortspruiten.
103
5 Bibliografie
5.1 België
5.1.1 Rechtsleer
1. ABBELOOS, W., “Opmerkingen” (noot onder Rb. Gent 21 april 1976), T.Aann. 1980, 3.
2. BAERT, G., Aanneming van werk, Antwerpen, Story-Scientia, 2001, VI.1 – 1, 680 p.
3. BAERT, G., Privaatrechtelijk bouwrecht: begrippen van het rechtssysteem, zakenrecht en contractenrecht, Deurne,
Kluwer, 1994, 994 p.
4. BOGAERT, P. en DEVROE, A., “De aannemer-specialist in het bouwbedrijf. Enkele tendensen
uit de rechtspraak”, Jura Falc., 1981-82, 433-448.
5. BUSSCHER, S. en GOOSSENS, W., “Verbintenissen van de partijen” in DEKETELAERE, K.,
SCHOUPS, M. en VERBEKE, A. L. (eds.), Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2013, 1673
p.
6. CALLENS, S., “Artikel 26 V.T.Sv. nogmaals omzeild”, T.Gez. 1995-96, 361-363.
7. Concl. G. KRINGS bij Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151.
8. CORNELIS, L., Algemene theorie van de verbintenis, Antwerpen, Intersentia, 2000, 997 p.
9. DAMBRE, M., “Brokken maken in de bouw: wie betaalt de rekening?” in Aansprakelijkheid, veiligheid
en kwaliteit 2015, 539-604.
10. DAMBRE, M., “Dienstenprestaties: laveren tussen aanneming, bewaargeving en lastgeving” in
LECOCQ, P. en ENGELS, C. (eds.), Rechtskroniek voor Vrede- en Politierechters, Brugge, Die Keure,
2010, 147-184.
11. DAMBRE, M., Bijzondere overeenkomsten, Brugge, Die Keure, 2018, 596 p.
12. DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civile belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1107 p.
13. DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civile belge, IV, Brussel, Bruylant, 1972.
14. DEKKERS, R. en VERBEKE, A., Handboek burgerlijk recht, III, Antwerpen, Intersentia, 2007, 820
p.
15. DELVAUX, A. en DESSARD, D., Le contrat d’entreprise de construction, Brussel, Larcier, 1991.
16. DELVAUX, A., “Observations relatives à la reconnaissance d’une sujétion imprévue nonobstant
le caractère indicatif des renseignements communiqués et l’existence d’une obligation de résultat,
ainsi qu’au droit d’arrêter les travaux dans le cadre d’un marché public” (noot onder Gent 1 februari
1980), T.Aann. 1984, 332.
17. DELVAUX, A., Traité juridique des bâtisseurs, I, Brussel, Bruylant, 1968, 877 p.
18. DEWEZ, J., “Responsabilité de l’entrepreneur: de l’obligation de résultat à l’obligation de moyens”
(noot onder Kh. Bergen 17 april 2008), TBBR 2009, 106-108.
19. DUBUISSON, B., “Responsabilité contractuelle et responsabilité aquilienne. Comparaison n’est
pas raison” in STIJNS, S. en WÉRY, P. (eds.), De raakvlakken tussen de contractuele en de
buitencontractuele aansprakelijkheid, Brugge, Die Keure, 2010, 9-52.
104
20. EMBRECHTS, J., TROCH, K. en VER BERNE, K., “Aansprakelijkheid van de aannemer”, in
DERINE, R., BAX, M. en COUTURIER, J. J. (eds.), Het onroerend goed in de praktijk, Antwerpen,
Kluwer, 2002, 118 p.
21. FLAMME, M. A. en LEPAFFE, J., Le contrat d’entreprise, Brussel, Bruylant, 1966, 535 p.
22. HERBOTS, J., “Basisbeginselen van civielrechtelijke aansprakelijkheid” in CLAASSENS, H.,
COUSY, H. en HERBOTS, J. (eds.), De aansprakelijkheid in ziekenhuisverband, Gent, Mys en Breesch,
1994, 150 p.
23. KOHL, B., Contrat d’entreprise, Bruylant, Brussel, 2016, 1286 p.
24. KRUITHOF, R., “La théorie de l’apparence dans une nouvelle phase” (noot onder Cass. 20 juni
1988), RCJB 1991, 51-92.
25. KRUITHOF, R., “Tendenzen inzake medische aansprakelijkheid”, Vl.T.Gez. 1982-83, 177-197.
26. LOUVEAUX, B., “La responsabilité du sous-traitant face à ses cocontractants et aux tiers” in
BALON, F., LOUVEAUX, B. en HENRY, P. (eds.), La sous-traitance, Brussel, Larcier, 2006.
27. LUST, A., “Het medisch resultaatsverbintenissenarrest van 28 september 1995: reden tot paniek?”,
T.Gez. 1996-97, 382-397.
28. MATHEI, P., “Opmerkingen” (noot onder Rb. Kortrijk 22 oktober 1970), T.Aann. 1976, 295-300.
29. POILVACHE, F., “La responsabilité civile des constructeurs. Rapport belge” in ASSOCIATION
HENRI CAPITANT (ed.), La responsabilité des constructeurs, Parijs, Litec, 1993, 37-49.
30. RIGAUX, P., GOUGNARD, P. en VAN NUFFEL, G., Les contrats de construction, Bruxelles, La
Charte, 1994, 240 p.
31. SWERTS, K., VEGA LEON, M. en VANACKERE, C., “Enkele soorten verbintenissen” in
ROODHOOFT, J. (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2015, I.2-1 tem.
I.2-18 (18 p.).
32. UYTTERHOEVEN, K., “De toepassing van technische normen in de bouwsector en de
aansprakelijkheid van de ontwerper”, TBO 2008, 207-212.
33. VAN GERVEN, W. en VAN OEVELEN, A., Verbintenissenrecht, Acco, Leuven, 2015, 728 p.
34. VAN OEVELEN, A., Aanneming van werk - lastgeving, X, Beginselen van Belgisch Privaatrecht, Mechelen,
Wolters Kluwer, 2017, 691 p.
35. VAN OMMESLAGHE, P., Les obligations, Bruylant, Brussel, 2013.
36. VAN VALCKENBORGH, L., “De kwalificatie van een verbintenis als resultaats- of
middelenverbintenis”, TBBR 2011, 222-231.
37. VANSWEEVELT, T., De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu,
Antwerpen, 1992, 947 p.
38. VANSWEEVELT, T., De civielrechtelijke aansprakelijkheid van de geneesheer en het ziekenhuis, Maklu,
Antwerpen, 1997, 960 p.
39. WÉRY, P., Droit des obligations, I, Larcier, Brussel, 2010, 927 p.
105
5.1.2 Rechtspraak
1. Antwerpen 11 april 1989, T.Aann. 1990, 368.
2. Antwerpen 9 oktober 1990, T.Aann. 1997, 162.
3. Antwerpen 29 juni 1992, T.Gez. 1994-95, 20 (naaldarrest).
4. Antwerpen 13 april 1994, RW 1995-96, 397.
5. Antwerpen 30 september 1998, TBBR 2000, 58 (schildersarrest #1).
6. Antwerpen 5 juni 2000, TBO 2008, 191.
7. Antwerpen 19 maart 2002, RW 2005-2006, 548 (klinkerarrest).
8. Antwerpen 18 juni 2003, NJW 2004, 446.
9. Antwerpen 15 september 2008, RW 2010-11, 235, noot VAN DEN BERGH, B.
10. Antwerpen 21 november 2016, NJW 2017, 542.
11. Arbitrage Instituut Bouwkunst 27 augustus 1990, T.Aann. 1991, 296.
12. Bergen 10 juni 1985, T.Aann. 1990, 243.
13. Bergen 28 juni 1995, T.Aann. 1997, 156.
14. Bergen 10 september 2013, JLMB 2014, 1628.
15. Brussel 11 februari 2009, NJW 2009, 852.
16. Brussel 13 januari 2006, RJI 2007, 153.
17. Brussel 14 januari 1993, T.Aann. 1993, 136.
18. Brussel 2 oktober 2002, RJI 2003, 290.
19. Brussel 21 januari 1969, T.Aann. 1969, 219.
20. Brussel 25 juni 1992, T.Aann. 1994, 158.
21. Brussel 6 oktober 1973, JT 1974, 43, noot RIGAUX, P.
22. Brussel 8 maart 1974, RJI 1974, 205.
23. Brussel 8 mei 1980, T.Aann. 1981, 141, noot M. F. (buisarrest).
24. Brussel 9 maart 1972, RW 1971-72, 1932.
25. Brussel 9 mei 1986, T.Aann. 1988, 237.
26. Brussel 9 februari 1982, T.Aann. 1983, 1, noot FLAMME, M. A.
27. Brussel 22 april 1988, T.Aann. 1990, 86.
28. Brussel 13 september 1995, T.Aann. 1996, 175 (glasarrest).
29. Brussel 23 april 1997, AJT 1997-98, 187.
30. Brussel 16 november 2001, RJI 2002, 68.
31. Brussel 13 september 2007, RJI 2007, 299.
32. Brussel 22 november 2007, RJI 2008, 322.
33. Brussel 20 december 2007, JLMB 2012, 9 (schildersarrest #2).
34. Brussel 16 november 2009, RABG 2010, 633 (schildersarrest #3).
35. Brussel 24 december 2013, TBO 2013, 23.
36. Brussel 12 september 2017, TBO 2018, 46.
106
37. Cass. 18 mei 1961, RW 1961-62, 1562.
38. Cass. 25 oktober 1974, Arr.Cass. 1975, 263, Pas. 1975, 241.
39. Cass. 20 oktober 1981, T.Aann. 1984, 332, noot DELVAUX, A.
40. Cass. 3 mei 1984, Arr.Cass. 1983-84, 1147-1151.
41. Cass. 25 oktober 1985, Arr.Cass. 1985-86, 270.
42. Cass. 18 mei 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1250.
43. Cass. 18 mei 1990, Arr.Cass. 1989-90, nr. 549.
44. Cass. 7 februari 1992, Pas. 1992, nr. 297.
45. Cass. 18 september 1995, Arr.Cass 1995, 828.
46. Cass. 28 september 1995, Arr.Cass. 1995, 828, Pas. 1995, 857, RW, 1995-96, 932.
47. Cass. 18 oktober 2001, Arr.Cass. 2001, 1718.
48. Cass. 5 december 2002, Arr.Cass. 2002, nr. 652, RGDC 2004, 204.
49. Cass. 2 februari 2006, Arr.Cass. 2006, nr. 68, Pas. 2006, 265.
50. Cass. 20 november 2009, Arr.Cass. 2009, nr. 681.
51. Cass. 15 januari 2010, Arr.Cass. 2010.
52. Cass. 3 september 2010, RW 2011-12, 565.
53. Cass. 21 oktober 2010, Arr.Cass. 2010, 2577.
54. Cass. 22 oktober 2013, Arr.Cass. 2013, 2161.
55. Cass. 6 maart 2014, Arr.Cass. 2014, 629.
56. Gent 1 april 2004, De Verz. 2005, 167.
57. Gent 1 februari 1980, T.Aann. 1984, 332, noot DELVAUX, A. (ringarrest).
58. Gent 17 mei 1985, T.Aann. 1987, 191, noot VOLCKAERT, R.
59. Gent 26 juni 1997, RW 1998-99 (dekzeilarrest).
60. Gent 30 mei 2008, NJW 2009, 458, noot DAMBRE, M.
61. Kh. Antwerpen 18 mei 1994, T.Aann. 1997, 215.
62. Kh. Brugge, 10 maart 1981, T.Aann. 1981, 93, noot DEVROEY, M.
63. Kh. Brussel 29 juni 1989, JT 1989, 623.
64. Kh. Brussel 29 oktober 1990, T.Aann. 1991, 289.
65. Kh. Brussel 6 december 1993, T.Aann. 1994, 71.
66. Kh. Charleroi 19 januari 2000, TBH 2000, 586.
67. Kh. Dendermonde 3 maart 2011, TBBR 2014, 89.
68. Kh. Gent 9 oktober 1991, TGR 1992, 47, noot ABBELOOS, W.
69. Kh. Gent 28 september 1992, T.Aann. 1993, 142 (kasteelarrest).
70. Kh. Hasselt 23 januari 1996, RW 1996-97, 1342.
71. Kh. Hasselt 5 februari 2008, NJW 2008, 745.
72. Kh. Hasselt 5 juni 2001, RW 2003-04, 390.
73. Kh. Leuven 31 mei 2016, TBO 2016, 588.
107
74. Luik 12 maart 1993, T.Aann. 1994, 75.
75. Luik 5 december 1997, T.Aann. 1999, 61, noot COLLON, O.
76. Luik 21 oktober 2015, T.Aann. 2017, 114.
77. Luik 22 september 2016, T.Aann. 2018, 52.
78. Rb. Antwerpen 19 mei 1969, RW 1969-70, 325.
79. Rb. Antwerpen 15 januari 1987, T.Aann. 1988, 215.
80. Rb. Antwerpen 15 februari 1989, T.Aann. 1990, 83.
81. Rb. Antwerpen 15 januari 2004, RW 2007-08, 1207.
82. Rb. Antwerpen 8 april 2004, RW 2005-06, 714.
83. Rb. Antwerpen 16 februari 2016, T.Aann. 2017, 267.
84. Rb. Brussel 11 juni 1996, JLMB 1998, 183 (pleistervonnis).
85. Rb. Brussel 12 maart 2014, T.Verz. 2014.
86. Rb. Brussel 14 januari 2014, T.App. 2015, 25.
87. Rb. Brussel 22 februari 2008, RJI 2009, 36.
88. Rb. Brussel 29 november 1977, T.Aann. 1983, 1.
89. Rb. Dendermonde 27 januari 2012, T.Aann. 2017, 292.
90. Rb. Gent 21 april 1976, T.Aann. 1980, 3, noot ABBELOOS, W. (ringvonnis).
91. Rb. Gent 31 mei 2013, TBO 2013, 203, noot CARETTE, N.
92. Rb. Ieper 15 november 1982, T.Aann. 1983, 325.
93. Rb. Kortrijk 22 oktober 1970, T.Aann. 1976, 292, noot MATHEI, P. (kanaalvonnis).
94. Rb. Kortrijk 5 maart 1997, T.Aann. 1998, 375.
95. Rb. Leuven 8 februari 2017, T.App. 2017, 57.
96. Rb. Luik 8 maart 1973, T.Aann. 1976, 207.
97. Rb. Namen 24 januari 1991, T.Aann. 1991, 374.
98. Rb. Tongeren 7 januari 1983, T.Aann. 1987, 115.
99. Rb. Turnhout 24 april 1991, T.Aann. 1997, 227.
100. Vred. Brugge 29 januari 2015, TGR 2015, 189.
101. Vred. Charleroi 25 maart 2003, TBBR 2004, 468.
102. Vred. Verviers 18 april 1986, T.Aann. 1990, 210, noot FLAMME, M. A.
5.1.3 Websites en overige bronnen
1. P. BRUYNBROECK, Regels van de kunst, 27 maart 2019 (e-mail).
2. X, Hervorming Burgerlijk Wetboek, https://justitie.belgium.be/nl/bwcc (consultatie 8 mei 2019).
3. X, Implementatie en gebruik van de checklist in het operatiekwartier Rapport 2013,
https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshealth_theme_file/rapport
_2013_-_studie_over_de_implementatie_en_het_gebruik_van_de_safe_surgery_checklist.pdf
(consultatie 14 maart 2019).
108
4. X, Landbouwstreken in België, https://lv.vlaanderen.be/nl/voorlichting-info/feiten-
cijfers/landbouwstreken-belgie (consultatie 14 maart 2019).
5. X, Onder water schilderen en conserveren, http://www.kc-diving.be/nl/component/content/article/97-
diensten-coatings-onder-water/243-onder-water-schilderen-en-conserveren.html (consultatie 14
maart 2019).
6. X, Safe Surgery, https://www.health.belgium.be/nl/gezondheid/organisatie-van-de-
gezondheidszorg/kwaliteit-van-zorg/patientveiligheid/safe-surgery (consultatie 14 maart 2019).
7. X, UNIDROIT Principles of International Commercial Contracts 2016,
https://www.unidroit.org/instruments/commercial-contracts/unidroit-principles-2016
(consultatie 15 april 2019).
8. X, Wat zijn normen?, https://www.nbn.be/nl/het-belang-van-normen/wat-zijn-normen
(consultatie 15 april 2019).
9. X, WHO Surgical Safety Checklist, https://www.who.int/patientsafety/safesurgery/checklist/en/
(consultatie 14 maart 2019).
5.1.4 Wetgeving
1. Boek VIII WER.
2. Burgerlijk wetboek.
3. Gerechtelijk wetboek.
4. KB van 25 oktober 2004 betreffende de uitvoeringsmodaliteiten van de normalisatieprogramma’s
evenals de bekrachtiging of registratie van normen, BS 9 november 2004.
5. Wet van 28 februari 2013, BS 29 maart 2013.
6. Wet van 3 april 2003 betreffende de normalisatie, BS 27 mei 2003.
7. Wetsontwerp tot invoering van het Wetboek economisch recht, Parl.St. Kamer 2012-2013, nr.
2543.
5.2 Frankrijk
5.2.1 Rechtsleer
1. ANTONMATTEI, P.-H. en RAYNARD, J., Droit civil contrats spéciaux, Parijs, Litec, 2000, 485 p.
2. BÉNABENT, A., Droit civil: les contrats spéciaux civils et commerciaux, Parijs, Montchrestien, 2011, 702
p.
3. BÉNABENT, A., Droit des obligations, Parijs, Montchrestien, 2012, 726 p.
4. BOUBLI, B., en MAZEAUD, J., La responsabilité des architectes, des entrepreneurs et autres locateurs
d'ouvrages, Paris, Librairie du journal des notaires et des avocats, 1971, 226 p.
5. CABRILLAC, R., Droit des obligations, Parijs, Dalloz, 2012, 419 p.
6. DEMOGUE, R., Traité des obligations en général, V, Parijs, Rousseau, 1925.
7. DORSNER-DOLIVET, A., La responsabilité du médecin, Parijs, LGDJ, 2006, 471 p.
109
8. DUTILLEUL, F., en DELEBECQUE, P., Contrats civils et commerciaux, Parijs, Dalloz, 2011, 1028
p.
9. FAGES, B., Droit des obligations, Parijs, LGDJ, 2011, 628 p.
10. HUBERT, A., Le contrat d’ingénierie-conseil, Paris, Masson, 1984, 266 p.
11. HUET, J., DECOCQ, G., GRIMALDI, C., en LÉCUYER, H., Les principaux contrats spéciaux, Parijs,
LGDJ, 2012, 1684 p.
12. LE TOURNEAU, P., Droit de la responsabilité et des contrats, Parijs, Dalloz, 2012, 2162 p.
13. LE TOURNEAU, P., La responsabilité civile professionnelle, Paris, Economica, 1995, 105 p.
14. MAINGUY, D., Contrats spéciaux, Parijs, Dalloz, 2004, 531 p.
15. MALAURIE, P., AYNÈS, L. en STOFFEL-MUNCK, P., Les obligations, Parijs, Defrénois, 2011,
856 p.
16. MALAURIE, P., AYNÈS, L., en GAUTHIER, P.-Y., Les contrats spéciaux, Parijs, Defrénois, 2012,
710 p.
17. MALINVAUD, P., Droit de la construction, Paris, Dalloz, 2010, 1799 p.
18. PENNEAU, A., Règles de l’art et normes techniques, Paris, Librairie générale de droit et de
jurisprudence, 1989, 295 p.
19. PÉRINET-MARQUET, H., La responsabilité des constructeurs, Paris, Dalloz, 1996, 87 p.
20. TERRÉ, F., SIMLER, P. en LEQUETTE, Y., Droit civil: les obligations, Parijs, Dalloz, 2002, 1438 p.
21. VINEY, G., Introduction à la responsabilité, Parijs, LGDJ, 2008, 693 p.
22. WELSCH, S., Responsabilité du médecin: risques et réalités judiciaires, Paris, Litec, 2000, 272 p.
23. ZAVARO, M., La responsabilité des constructeurs, Paris, LexisNexis Litec, 2005, 203 p.
5.2.2 Rechtspraak
1. Cass.fr. 19 februari 1968, D. 1968, 393.
5.2.3 Wetgeving
1. Code civil.