Digitized by tiie Internet Arciiive

in 2010 witii funding from

University of Toronto

littp://www.arcliive.org/details/deparabaseospartOOcomb

DE

PARABASEOS PARTIBUS

ET ORIGINE

AD DOCTORIS GRADUM PROMOUENDUS

DISSERUIT

J . COM BA R I EU

PARISTHORIN & FILS, fiditeurs.

7, Rue MSdicis, 7

1894

DE PARABASEOS PARTIBUS

ET ORIGINE

lZ<^d

DE

PARABASEOS PARTIBUS

ET OEiaiNE

f^^AD DOCTORIS GRADUM PROMOUENDUS

DISSERUIT

J. COMBARIEU

PARIS ^

THORIN & FILS, Editeurs.

7, Rue M6dicis, 7

1894

FRATRIBUS CARISSIMIS

Litterarum amantibus

Et in musicorum arte peritissimis

A. COMBARIEU

ET

A. LEMOINE

HOG OPUSGULUM

D. D.

SGRIPTA AD PARABASIM

AUT CHORUM ARISTOPHANEUM PERTINENTIA

KoLSTER. — De parabasi ueteris comasdiw atticsc partc an-

tiqitissima (1829).

KfKSTER. — -De Grsecx comcedix parabasi (Schulprogr. zu

Stralsund, 18;io).

KocR. — De parabasi antiqu3e comcediae Aiticse inter-

ludio (Anclani, 18o6).

HoRNUNG. — Commentationis de partibus grsBcarum comai-

diarum pariicula (Berlin, 1861).

Genz. — De parahasi (Berliu, 1865).

Agthk. — Die parahase und die Zivischenakte der Ali-

attischen Coma;die (Altona, 186o).

Fr. Steinbrucr. — Arislophanis Acharnensium parahasim coni-

mentario critico atque exegetico illustrauit,

in-4°, Stargard, 1865.

G. Rrhdanz. — I)e parabasi in Aristophanis Acharnensihns

commentatio, 4° Magdeburg, 1862.

Rob. Engeb, — Ueber die Parabase der Wolken der Arislo-

phanes. Progr. 4», 1853.

fidfr. Herma.nn. — De choro Uesparum Aristophanis dissert.

progr. 4°, Lipsia', 1843.

RossiGNOL. — Memoire sur le choeur des Grenouilles {]\pv\\e

archeol. X, 2, 1854, p. 455-466.

F. V. Fritzsche. — De parabasi Thesmophoriazusarum convmen-

tatio. Progr. Acad. Rostochii, 1836.

Rob. Enger. — Zu Aristophanes: WerrecitirtedasEpirrhema?

1856.

Paul Weyland. — Ueber das Epirrhema in den Wolken des Aris-

tophanes (Philologlis, uol. 36, 1877, p. 73-

82).

Rich. Arnoldt. — De choro Aristophanis quaestiones scsenicse,

dissert. inaug. 8°, Regimonti, 1868.

— — Scenische untersuchungen iiber den Chorbei

Aristophanes, Gymnas. progr. 4° Elbing,

1871.

— — Die Chorpartien bei Aristophanes. 8», Leipzig,

1873.

— — Uber das auftreten der einzelnen Choreuten

bei Aristophanes, in lahrb. fiir class. Phil.

uol. 105, 1872, p. 343-352.

F. L. Marcou. — De Choro et carmine lyrico apud Aristopha-

nem, Parisiis, 1859.

MuFF. — Ueber den Vortrag der chorischen Partien

bei Aristophanes. 8°, Halle, 1871.

— — Der Chor in der griechischen Comodie vor

Aristophanes, 1871.

ZiELiNSKi. — Die Gliederung der Altattischen Comodie.

Leipzig, 1865.

INDEX RERUM

Pairus.

ProcEmium c 1 1

PARS PRIOR

Caput I. — Quid sit et quibus parlibus conslefc parabasis. 14

§1.— De Comiiiatio 16

§ ?.— 'De Anap.TSli? '8

§ 3. — De macro '-^1

§ 4. — De melicis partibus --

§ 5. — De epirrhematibus -7

PARS POSTERIOR

Caput II. — JJe melicis partibus -0

Caput III. — De epirrhematibus 4"

Caput IV. — De Anapaestis 'JO

CONCLUSIO 8:i

II

PROCEMIUM

Qiium mulUe res iii Atticoriim antiqua comoediane-

fjua(|nam satis nobis in apertosint, tum dubia prorsus,

quamuis non semel indicta causa, pendet adluic qua^s-

tio, quibus scilicetab initiis profecta sit, quo temporum

ordine aucta ad formam illam absolutam peruenerit,

et quem locum in totius fabula^ contextu, non sero oc-

cupatum, sed iure proprium et antiquitus assignatum

obtinuerit parabasis, Quam disputationem exjDedire

uariis e causis arduura est. Quis est enim adeo sibi ti-

dens, ut comici tlieatri mutationes referre et in uastio-

rem illam originum altitudinem sine uerecundia ince-

dere audeat, quum eiusdem liistori* pa^ne ignarumse

profiteatur Aristoteles ? nomen ipsum parabaseos non

minimam uenit incontentionem, quum ab Aristopliane

aut eius a^qualibus nunquam usurpatum fuerit ut id

quod sub eo intelligimus significaret et e recentiorum

officina, ut tot alia, prolatum esse uideatur. Num uete-

res grammaticos, in lubrico loco, duces liabebimus f

Quisquis eis nimis confidat in reprehensionem profecto

incurrat illius doctissimi scriptoris, qui de attica co-

m(jedia eiusque partitionibus luculentum nuper edidit

— 12 —

librum (1)^ et sclioliastas « auonymos que » temporum

rationem non habentes et eo rei litterariae, qui altior

est, intellectu destitutos, e ])rimo auctoritatis gradu ex-

trusit. Quisquilias illas tironibus relinquens et ipsius,

meliercule, dei quibusdam stimulis incitatus, eleg-antis-

simus ille syllabarum auceps et computator in intima

comoedise aristoplianese quasi uiscera descendit, atque

inde ueram doctrinam aut retulit aut retulisse putat.

Liber enim ille in quo mihi phirima lidem, nonnulla

tffidium, omnia mihi admirationem mouent, dubium

facit uter in tah studio mag-is decipi et in errorem im-

pelli possit : iihus qui g'ra'cum aliquem poetam primo-

ribus tantum labris attigerit, an eius qui eumdem pe-

nitus hauserit. Parabasim enim uix nauci aut teruncii

faciendam esse arbitratur Ziehnskius ; eius dignitatem

et grauitatem, toties iactatam, nuham esse; nomen

ipsLim pajue iniuria retinendum. — Adde nos Aristopha-

nis non integras conKedias, sed partes tantum, ut qui-

busdam non temere placuit, quasi eclogarias in maui-

bus iiabere, mutilaque iu exstantibus fabulis esse

qmvdam et quasi decurtata ita ut subintelligantur

quibus tanquam debito fraudetur legentis auimus :

concedes difhcillimum esse Ranavum scriptorem et

cum interprete et sine interprete leg*ere. Quare mihi

opusculum hoc aggredienti sa^pius occurrere, ut oleum

perdituro, illa Euelpidis verba :

Tt w -ovrip', avw y.aTfo 7:Xav.jiT0ij.£v;

aT^oXouaiO' aXXw? x/|V oobv -poo3po[X£'vio.

(t) Zielinskius, uid. supra).

tter tamen, qLianquam inter confragosa, institiien-

dum, ([uum ipsam ex omni ealigine eruere ueritatem

extra spem meam maneat, et, quod attinet ad anapujs-

tos, niliilaliud uelimquam prudentissimorum liominum

opinionem in bono lumine collocare, novisque, ni fallor,

quibusdam argumentis conlirmare et adornare. Non

unius libri aut unius ducis erimus ; nullius auctorita-

tem, prout tulerit occasio, eiciemus, poette ipsius sem-

per memores^ et ratione potissimum, qua^ est omnium

communis, adiuti. Nam si uiam coniecturis substruere

non liceret, nec pedem nisi munito agmine proferre,

oninibus iamiam gTcecit' poesos historiam scribentibus

coUigenda uasa essent, et illud nostrum antiquitatis

studium ptene funditus abolendum.

Ergo dissertationem lianc in duas partes diuisi : qua-

rum in altera parabaseos formas describam ; in altera

origines quaeram.

PARS PRIOR

CAPUT I

QUID S[T ET QUIBU.S PARTIBUS COXSTET PARAHASIS

Partium quibus uetus atticoriiin constitit comffidia

princeps fuit parabasis. Fabuke uuiuscuiusque uelut

quamdam efficiebat arcem in qua aspicienda aut exs-

truenda mirus erat populi favcjr, mira poetarum sedu-

litas. Cratini unam exstitisse comcediam (1) in qua iila

non emineret, ut rem prorsus insolitam traditum est

;

ex ea autem poetas totius operis laudem et victoriam

non semel consecutos esse scimus (2). Genus illud com-

positionis in quo Aristophanes, malig-nitatem grauitate

mitigans, nec non aliquando exacerbans, ingenii sui

Horem et quasi sal delibatum nobis dedit, uim pra^ci-

puam totius comuedia^ plerumque significabat. Nunc

autem in definitionis proferendai difficultatem inci-

dimus.

Parabasim « cantico » simillimam Pollux fecit, scri-

(1) 'pouaaEt;.

(2) na7l3S, 'VK^Oecri? I.

— 15 —

beilS ! T(T)V (os) /opt/.iov aiaaxtov twv /.lop.r/.iov l'v Tt y.at fj rapa6aat;.

Quod quidem, si ad litteram acceperis, errorem clamat.

Idem verbum tum cliorici interludii partem, tum iii-

terludium totum, imo quiquid extra fabula; ipsum

argumeiitum aut caiiitur aut recitatur siepe indicat.

Ne in superuacuis diutiiis immoremur, Aristophanem

commemorare satis sit, quoties uerl)o ::xpa6aiv£tv utitur,

motum intelligere quo priorem aliquam sedem chorus

r*4inquens, ad spectatores se conuertit :

ou-(o t: a p E r, ~ p o ? t o £ x t o o v

.

(Acharn. II, 629.)

MivxY/.a'(3v /Jcov-.a; i-r^ npb; to OisTpov -apa6rjvat.

(Eq.,II, :;o7.)

AuTov cTTT^vEt — pb; To OiaTpov sv Tor; avot-aijTot;.

(Pax, 7.3.H) (I).

Eumdem in his locis sensum habet ;:apa6atv£tv, quam

apud Demostiienem -apa6afv£tv £;:\ tb [irjtj-a, Quibus consen-

tiunt Scholiastse, rem ita expedientes : XiyeTai (o£) -apa-

Saat; ir.^tor; ::apa6a(v£t 6 -/opb; tov t6-ov (2}- 'EaTaat [ji£v yap y.aTot

jToTyov ot -pb; TfjV 6pyf^Q-:pa.^ a:io6A£7:ovT£;' otav os Tcapapwaiv , ?9£;7);

i(iTwT£; za\ ::pb; tou; O^aTa; [iXir.ovi:si; xbv )v(jyov ::otouvTat [Eq. 508.)

— Rapa^aat; (o£) saTtv oTav Ix t^; -poT£pa; aTaa£(o; 6 /opii; a£Ta6a; o'Jt(o;

a::avY£X/,r; rpb; Tbv ofj;j.ov {Nubcn, iil8). — Uapa^aaiv r/.aXouv a7:b tou

T:apa6atV4tv xbv /opbv a::b t^; V£Voij.ta[ji£vr;; aTaa£(o; £t; Trjv xaTavTf/.pu tou

O^aTpou Stjitv , rJj^i £6ouX£TO 6 rotrjTr); otaXc/Sfjvaf Tt £';to t^; unoOiaito;

'i'v£u To)V u-o/.ptTtov ::pb; Tb OiaTpov i5ta tou yopou (Pn.f, 733) (3).

(1) Uid. etiam Thesmoph. u. 78o.

(2) Deillo sensu cf. Thucydidem, IV, 28 et VI, 19.

(3) Uid. etiam {^frauissimos locos de parabasi apud Hermannum[Elem. doch. metr. p. 720). — De illo chori motu xaTa (^uya autxaTa aTot/ou; incedenlis, uid. Scliol. (Au. 733).

— 16 —

Anteqiiam sententias etconsilia qiiorum proferendo-

rum causa efficiebatur parabasis exoutiamus, iam satis

apparet motum eum chori eodem sensu spectatores anti-

quos mouere debuisse quo nos liodie pellimur, quoties,

mediadum agitur fabula, spectaculi apparatus subito im-

mutatur et aliquid inexpectati in scsenam proditurum

esse sentimus. Sed de his posterius;quamuis minime

inuolutarum rerum notitiam daturi simus,lioc primum

non est omittendum ut quid sit de quo disputetur, ex

instituto breuiter aperiamus, Loci quos supra retuli

utique anapsestos spectant;parabasis autem ea de qua

loquimur, septem illas babet partes quarum aliae &Xa

£ior,, ahie dor, y.a^a aysaiv UOCatS) SUUt :

/ Ko[j.p.dtiov.

Simplices parles. ]'Avdriaiaxoi

\ nvryo;.

Partes ratione connexoe ( 'Qorj. — 'AvtoiotI-

('E7i:ipp-^[j.aTixr] au(^uy(a) ( 'ETifppriaa — 'AvT£7:tppn[i.a.

Ultimis duas nouas adiunxerunt, r.^iyoq scilicet et avTi7:vr-

yo; (1); sed illa neglegi possunt quiim parabasis nouem

partibus nusquam instructa sit.

§ 1. — De commatio

Frag-mentum iUud (xo[jLiJ.dTtov dico), commissura est

qua fit poetse ab argumento ad deuerticula transeundi

(1) Zielinski, loc. cit., p. 176.

— 17 —

oppovtuiiitas; iu qua du« diguofcscuntui' pavticulie qua-

rum iu altei*a chorus exeuutori hii^tinoue^ amicif^ uerbihS

pi'osequitui', in altera sedem mutat, et, neste posita,

spectantes allocuturus pi'O0Bmiatui'(l) :

^AXX' i6i yatpwv, /.at Ttfa^sia?

zaTa voijv tbv l|j.bv , y.xl 5S ovXaTtot

Z$u; aYoparb; [2)

ait primum ille, addeuf^

:

'VjJLcf? o' r,[J.VI TiCrjT/lXi TOV VoCiv

To?'; ava7:a(aTots

w -avTo(a; rfiri [jLO-j^rj?

rstpaOf/TJ; y.aO' la-jTou: (3).

Duos plerumqiie membrorum circuitiis expiet, ste-

pius anapsesticos, sed uariis metris admixtos. 8i enim

Aeharnenses exceperis ubi commatium al) auapiestis

nihil dilfert, et Equites ubi duas illud periodos explet

dimetrorum anapa:*sticorum quarum utraque para,'-

niiaco concluditur, cetera sunt quum choriambis et cre-

ticis, iambis et trochteis, tum dimetris, monometris et

hemioliis referta, ratione dubia aut nulla (4). Non fit

(1) Eas proprils uocahulis designat Scholiasla: aXX' i'Ot -/^atpwv

,

TOUTO ota Tb stTaYJiOat Tov yopbv i^t^VTwv twv jnoy.ptTwv (ivo[j.d(^£Ta[

yoptovt?' ota os Tb TTpOTtTS^Oat t^; rapaSduEt»? y.ati to 2.'0o? ova;i.drETat

xo;xadtiov [Niibes, olO. uid. etiam Eq. 498 et Au. 676). ToijTO/.o;ji;j.d-

Ttov /.aXEtTai '6r.irj iaTi ^Tpo/.r, fJY;j.a t% -apa6dj£to; {Uesp. 4009).

(2) Eq. 498. u. etiam JV«&. et Ucsp. loc. pr;i?cit.

(3) Aut in Acharn. (629) :

"AXX' droo-jvT:; Tof; 'ivarratiTOt; 1-tto'j.cV.

(4) Uid. pripsertini Au. (676-08')).

— 18 «

scholiastee qui metroriimpednmque nomina sedulorefert

et recentiorum consensus, eosdem locos uarie inteirpre-

tantium ; non meum est autem eam acriore cribro

cernere farinam ! Commatium, per se liberum, eis

partibus simile uidetur fuisse quee apud musicos uost.]'os

inter canticum et meram declamationem mediie sunt,

quaeque apud antiquos TtapazaTaXoyTJ uocabantur.

§ '2. — De anap^stis

Anapa^sii locum eum pra^cipuum et optima uelut

in luce situm obtinent unde quasi e suggesto ad popu-

lum fiebat oratiuncula. Errauit profecto Kolsterius qui

epirrhemata totius interludii caput esse et nices maxi-

masexplere crediderit (1). Si enimis est parabaseos ii-

nis ut poeta suam ipse personam inducat suosqueaffec-

tus palam declaret, primum uindicant anapsesti

dignitatis gradum. Ceterum Scboliasta parabasim et

anapsestos tanquam nomina idem signiticantia ssepius

USUrpat : 7:apa6ac7tc inquit'-'i

y-oi.\ avaratcjTO? y.oletxxi {Ntlb.

518). Ipse Aristopbanes ait (PadC, 735)

:

AuTOV E-/|V£i -pb; To OsaTpov ::apa6a; ev Tot; ava-atjTOtc.

Qnod sic interpretatur scholiasta : -aaav -api-/.6acjtv ava-

7ta{aTou5 Xsyet {ibid.). IUud tamcu non ubiuis iure dici pos-

sit. Exstatnempe Amphiarai fragmentum parabaticum

quod priapeio uersu, scilicet glyconico et pherecrateo,

(1) De parabasi, etc. (uid. supra), jj. 77.

— 19 —

scriptuni est. Aristophanes etiam, iu illa Nubiurn

parabasi qua; -omnium elegantissima et nobilissima

saepe habetur, uersibus utitur quos nonnulli trochaicos

esseuoluerunt catalecticos (1), quos autem alii tetra-

metros choriambicos polyschematicos (2) eupolideos

uocant :

•/.. t. X.'

de illo enim uersu disserens Hephestio exemplum

adfert ex ipsa illa Nubivm parte desumptum;

Anapsesti tamen huic parti maxime accommodati

uidentur fuisse;quum enim legimus :

i'p-/0'j TO)V av x-a !'7T(')v , (3).

poetam dicas aliquid usunotissimum et (jua^si sacratum

referre.

Anapsestos cantu ipso plane abhorrerc, nemo, reor,

infitias ibit. Hic enim omnia lyricis moribus repu-

gnant : quum longa uersuum series sibi eodem metro

constantium et sententiarum natura publica negotia

aut res priuatas sp;^ctantium ; tum uerba quotidiano

usu desumpta et oratorium magis quam heroicum

colorem prseferentia. Recitanti autem corypha^o ads-

(1) Uid. Ckr. D. Beckiiin Arist. commentarior . I/, p. 213.

(2) Aut acruc7Tatoj5, ut ait Schol. {Nub. ol8). — Uicl. Hernian-

num, de re metr. III, c, 3 et Wesphalem, Metrik., 771,

(3) Au 684; u. etiara Ach, 627, Eq. :i64, Pax 73;;.

- 20 —

pirare tibiain auctoi' est scholiasta (1), et indicant

illi A(^/;^m uersus quibus uel luscinia uel Musa inuo-

catur :

-dcVTIOV c'JVVO|J.c "(OV £JJ.tOV

j[j.v(ov ^•jvTfO-.f' ' dy,oor.

... (o xaXA'66av y.psy.oua'

auAov '^OiYjJiaaiv ;r,ftvoi;,

ip^ou Ttov filvanafaTojv (070-08o).

Xouliiscinia sequentium carminum. tanquanx adiiitri.x;

cieri posset, nisi imiis muta mansisset ; unde fere ideni

uidetur ditferre inter commatium et anapu'stos, quam

inter illud quod nos « recitatiuo secco » et illud quod

(( recitatiuo accompagnato » uocamus. Imo uerba illa

« af/ou Twv dtvana(cyT(ov » iuteruallum fieri sig^niticant quo

tibia pra?ludens gTauissima.' illi parabaseos parti ini-

tium faciebat.

(^uo spectent anapfi^sti quis nescit? Exceptis AuibaS

ubi Aristo])lianes, de rerum origine poetarum et ])lii-

losoiihorum tradita iocose retulit et miscuit, illi uelut

arma aut tcla in cinis manu fuere : /.ata {oD t/jv alj:67Tpo-^ov

(1) -.OA>.a-/.i.- r.rjoi auAov AiYO'ja( Ta? Trapa^Jaaa; {Au. 082) : imde UOX

illa apysaOat (prxire anapxstos) orla est. — De Coryphtpo, poelu'

ioco, uerba tacienti, et personani, priusquam spectalores aUo-

quatur, exuente, uid. Schol. Eq. ;i07, ISub. .t18, Pax 73fj, Au. 58o;

Polluc. iV, 112; Zi(.-!iiisl<. luc. prxc. p. 370.

— 21

hivir,^^ ait PlatoniuS (1), ol rMr^-^T.X Oia T0'j /opoy r, j-:p bjToov

aTzsXoyoyVTO , ri r.s^\ or;[j.oai'iov rpayiJiaTtov iJiriyouvTO.

Quse cura ipsius poette uerbis optirae congruunt (2),

§ 3, --- De macro

To nviyo?, Eut ;j.a/pov, orat anapccstorum tinis, a gTam-

raaticis ita dictura quod uno tenore nec respira-

tione uUa recitaretur. Sic enira illud a Polluce finitur :

[liXuoptov anvjuaTi ao6[j.£vov (IV, IPi). Ait ctiara Platonius :

f) (ol) Jtapa6aat; (sciHcet auapsesti) £-Xrj0ouTO uto (j.£Xuopioy /m

xojJijj.aTtos (3). Et Sclioliasta : xoiJLiJiaTiov •/.aTa6oXr) Tt; ioTi Ppx/JOj

|j.ao'j?. « Animi concitatione , scribit Kockius, facile

totus liomo corripi poterat ita ut sui irapotens

quasi prpeceps ferretur, ingenti feruore noua sempcr

uerba iactaret et alias aliis sententias quasi obrueret

nec prius acquiescerct quam uiribus exhaustus exs-

tinctoque spiritu » (4). IUum actionis modura a?gre,

fateor, cogitatione concipio ; in Racinii quidera nostri

Litigatoribus aut in ea Molieri fabula qua Incoiisultl

mores depinguntur, insunt vcrsus ([ui, i.r.^-iv^rsxX dicti,

sa?pius risum audientibus eliciunt; non illis autera

conferre audeara huius niodi interpellationem :

{i) In edil. Did. 4;;-.H0.

(2) Uid. Pac. 734.

(1) Loc. ct7. .-JO. Uicl. etiam Schol. .lc/t. n;;0 ; Vesp 18;')l,.h<. 733,

(2) De Parahad, etc. p. i;i.

— 22 —

-00? xauxa K/.Iojv /.a\ T^aAaaaiOio

/.a\ Tzav £?:' £[i.o\ TcXTaivEaOw.

Tb yap aO j/et' £[i.Gu y.at xb oixatov

^j[ji[jiay^ov saTai, xou [at^ tcoO' aXio

Tispi TTjv z6)av fij^xsp ixsrvo?

osiAoc xal Xaxa-aTfjyojv.

Nouilla immissi.s habenis, id est inaiidax et tanquam

sui pudens aut neglegens edere debuit coryphseus,

sed coniposite et expresse, ut qui ne verbum aut litte-

ram unam per]3eram pronuntiaii et uelut telum sine

ictu emitti curaret. Utcumque se ea res habeat, multo

mag-is quam commatium anapajstis adha^ret macrum.

Systemata efficit illud anajwestica dimetris constantia,

uno aut altero sese interponente monometro , cum

parcemiaco in tine (1), In Nubibus desunt anaptesti

;

deest etiam TbTzvtyo?.

§ 4. — De melicis pautibus

E uita communi ad res diuinas apta compositione

expressas melicse parabaseos partes comoediam reuoca-

bant. Nomen illud u stropha» aut « antistropha » quod

recentiores usurpant ut canticorum rationem sibi pa-

riter respondentium signilicent e diuersis fontibus duxe-

runt, Platonius, nomine magis quam prudentia ssepius

insignis, ait : Ttpbs aixcpiTepa Ta [xspT) Tou orj[a.ou opwv (6 xopb?), Ix

T£Tpa[j.£Tpwv Ssxas^ aTiyou? ava^aiaTou; £'iO£Yy£TO, xal touto sxaAsrTo

aTpooT^- (Apud Didot. in Aristoph. Schol. IX a. 17 sq.),

(1) Cf, J?:sf'.hyl. in Eum. u. 1003 sq.

— 23 —

Illius uerbi orig-inem .sclioliasta ex eo repetit (|uo(l

loquentis animus ad prioreni sententiam, initio operis

alicuius expressatn, regreditur, interiecta dig-ressione

(]ua3 extrinsecus allata et ptene superuacua, saluo totius

carminis sensu, tolli possit. Av-ctdTpo^o? {ol) zip-qia.1 «apa xb

avaarp^ipsiv It:\ xbv l^ ^p/Ji? ^^^'' "^^^ X^jyou, [ASTa^u Xsyo^jivwv twv

TTEoiTTwv , /.a'i wartsp IvusQiiasvoiV y.a^c 0'jva[j.svwv uTiE^aipetaUat , ouosv

rj-uiov xrii d-/.oXouO(as awi;o[j.£vri$. Hsec ait [dc Pacis parabasi

(797) in qua poeta Musam primum inuocat eamque

sibi sociam esse debere profitetur, deinde Carcinum

eiusque filios carpit, ac rursus, ineunte antistropha,

ad sui ipsius prteconium redit. Cui opinioni (quamuis

inter cantus, motus et sententias ipsas chori uin-

cuhim esse et concentum tieri uerisimile sit), multa

reclamitant cantica, tum pra)cipue Achariiensiam pa-

rabasis, cuius in stropha poeta Musam illam achar-

nicam igne uiuidiorem arcessit, iii antistropha autem

marathonicis seuibus circa clepsydram miserrimis

patrocinatur. Idem uocabulum grammaticus, non ma-

iorem tidem facieus, a musicorum arte desemptum

eSSe OplUatur ; aa[j.aT0-/.a[j.7kias (Xsyii Toij; oi6upa[j.6o:ioiou:) Sti

oia xb ap[j.ovt'a [j.r; utio/Tititeiv auToJv xa auYYpd[j.[j.aTa •/.a[x7:d$ syouat TrAsfova?

d? ot [j.ouar/.oi xaXouai aTpoiyds -/.al dvitaTpocpous (1). Quauquam

scholiasta Uerbo ipso antistropha plerumque utatur (2),

alia cum aliis nonnumquam confundit, ut cum dicit

(in Niib. 518) enumeratis parabaseos partibus : tive? zi

(1) Schol. mib. 333.

(2) Ach. 1037; Paas 383; lYw^. 518, 949; nan. 440; Eq. 616, 530,

863.

— 24 —

;;po<jTi6saai /.a\ ioor,v /.at avKoofjV (1). QuaMlCrba nullum Seil-

sum habent nisi «o^t] et CTTpo^fi diuersa eiusdem rei uo-

mina hic habeantur; addit etiam pcssime (r6/c^. 595) :

i'^a|j.2V (yap) l^ Tor? yoptxol'; '(lyti()ai Ta$ cTpo^a; zal ta; avxtpTpo-^oy? zai

Tx; iwoooyj, a tivs; xaXouatv jTTipp^aaTa. SerpcnteS mehcrcule

hic auibus geminantur, quum nihil cantico dissimilius

sit quam epirrhema.

Nihil equidem magis fluxum est et precarium quam

uerborum significatio. Antistropha, ut periodus, uidetur

significasse quod Cicero ita latine transfert : uerborum

amhitamj circuitcan, comprehensionem, conchisionem ;

sed sensus ille recentior est ; opinioni puto assentien-

dum quam Zielinskius ita disserens protulit : stropha

et antistropha motum saltantis alicuius se ab aHo ad

alium uertentis exprimunt : « ohm, ait Atilius gram-

maticus (2), carmina in deos scripta ex his tribus cons-

tabant : circumire aram a dextra strophen uocabant,

redire a sinistra antistrophen ; post cum in conspectu

dei consistentes canticis reliqua pergebant, epodon. »

Idem ergo cantor diuersos eos motus perag*ebat ; nec

desunt huius rei argumenta. Quum enim apud Pinda-

rum su'pius, tragicos nonnunquam, in doricis scilicet

carminibus, stropha; et antistrophfe idem uerbum equi-

tantis modo ut ita dicam hiereat interpositum, iisdem

profecto saltatoribus et cantoribus utramque cantici

partem mandatam fuisse patet. Quse nomina in comoedia

(1) uid. etiam Pac. 485, 797.

(2) u. Zielens. \n op. cit., p. 2C4 et noluiis.

qiiidem iniienimuH, sed adoptiua tantum et extrinsecus

allata. Falsam sibi scientia^ persuasionem induerantqui

tragoediam et comoediam in eadem studiorum prouincia

reponebant, alteram alterius quasi filiolam esse arbi-

trantes. Non alieni sed sui iuris fuit comoedia, dum

nasceretur et adoleret. Melica^ parabaseos partes « ode

et antode » reuera uocantur, 'Avtxoeiv autem, ut et

pluribus locis liquet (1), vespondere est canendo ; unde

oden et antoden non iisdem cantoribus addictas fuisse,

sed diuersis duosque greg-es efficientibus in confesso

esse debet.

De chori quidem illa partitione eiusque motibus

multi disseruerunt sed multa in obscuro reliquerunt.

Qua uocis ratione, per quos et quo loco agerentur can-

tica, parum scimus. Placuit Zielinskio eos qui Equitwn

partes agebant, non pedites sed reuera equites in or-

cliestra stetisse (2) ; si autem chorum r^ 7:apooo? in sce-

nam ssepius educebat (3), parabasis quoque eumdem

eodem conducere debuit : minime uero reor equites per

scalas eas de quibus loquitur PoIIux (4) ex orchestra iu

(1) Aristoph. Thesm. 1059, Ecdes. 887.

(2) Illani ei fidem faciunt, et titulus com«di.'r> et qu.indam verba

ut sXdcTj, -/.ovtopTo? : sed comici poetjp uerba non ad litteram acci-

pienda sunt. Ut in Uespis et in Nubibus Aristophanes hic uidetur

describere non quod spectantiuni oculis subiicitur, sed quod in

eorum raemoria est.

{'\) Non in Equit. et Acharn. sed in ceteris fabulis, ait Zielins-

kius. Ea distinctio, quod ad parabasim attinet, nihil ualeat.

(4) £?a=X06vT£; ol /.aTot t/jv of./TJ-jTpav IrX t/jv a/rjvrjv ava^aivoyii o'.a

7.Xiad(-/.wv (IV, 127).

— 26 —

scsenam transire potuisse. IUa tamen suiit quir nos iiou

comperta et explorata sed utique probabilia habere

p(jssumus : ciiorus comicus qui quatuor et uig*inti per-

souis constabat (1), iu duas cateruas (quod trayu^diiu

quindecim choreutis non licebat) erat bipartitus, (xb

oj^ibv SCilicet Y.x\ xb ay.aiov zspa; (2), qUclB i^nnzo/jQw-rr/ dXXr^Xais

coUocabantur;quarum altera oden, altera antoden

canebat. Ille qui dextera) cateruie praeerat epirrhema,

qui sinistrai antepirrhema agebat.

Mehcifi ilke partes in quibus dei aut deaj alicuius

kiudes cum sueto lyricje elocutionis splendore ple-

rumque celebrabantur, lcgem his uerbis expressam

Seruabaut ;'i

[JiJv (oOv) axpo^r] /.ai dvxfaxpo-jo; c;jvsa-t;:xouat /.axa xb

[a.EXpov -/.at xa xwXa (SchoL Nlib. 518)... /] dvxuJOT) -/.al dvxtaxpocpr)

6^o(a saxt x^ worj y.at axp^^v] xaxd xz td -/.oJXa xat xd [j.stpa nd. NuO.

595) (3).

Ineis Aristophauesuotissimorum carmiuum formam

refert, imo ipsa uerba initio mutuatur;quod insigne

est si apud Gryecos cantica primis prouemii aorbis desi-

gnari memineris. Cum etiam fere omnes illa3 partes

pceonicum habeant metrum, seu sincerum, seu tro-

(1) PoUux (IV, 109.)

(2) 6;:(ixav (ydp) 6 /opb? st? ouo [j.ipr, X[xr,07i' , xb [a£v 7:pdy[j.a xaAsrxat

ot/opta, sxaxEpa os fj jxorpa r)[j.t^6ptov , d o$ dvxdoouatv dvxt/opta i^PoUux,

IV, 107). cf. Aristophanem xb o^^tov xspa? commemoraatem in Au.

[u. 353) et in Equit. (u. 243).

(3) Idem canticorum metricam compositionem sedulo expendit

in iVwfe. 949, Mn. 440, Eq. 616, etc.

— 27 —

cha?is aut anap;estis admixtum, pieonicumque illud in

hyporchematibus (quio alaci-i motu ag*ebantui*) usita-

tissimum fuisse sciamus, liyporchematicam saltationem

in parabaseos melicis partibus usurpatam fuisse uoluit

Westphal. Qua ex opinione cur discedendum putem

breui dicam.

§ 5, - De epikkhematibus

Epirrhema, ut ait Scholiasta, ita uocatur oia xh

iT^tppsxsiv au6t? xbv y^opbv Tipb; Osaxa; [Nub. 575). Ibidcm dicitur

chorum in epirrhematibus utilia coiisilia dare et malos

car2Deresontumesse(2). Ea suut trochaici metri aut cre-

tici; metrum autem ilhid saltantibus maxime est accom-

modatum : quare saltationem in ea parte carminibus

sociari creditum est. Westphal qui musicam artem tan-

quam tiKolam osculatur suam, in epirrhematibus ipsis

cantum Horuisse ait. Cantu omnia sonare credas. Cumtamen idem homo et coram Athenientibus in theatro

loqui et in numerum simul moueri nequeat, atque

dimidiatus chorus, detracto illo qui loquebatur, nu-

mero impare esset ita ut absolutam nuUam ocuHsque

gratam figuram sese mouendo efficere posset, res ita

dispositas fuisse Ziehnskio iure placuit : dum alterius

(1) "EOo; yap £v xw £Atpprj[iaTt /p-/]aTa auvCouXsusiv x^ ictiXsi, r^ sXeyy^stv

Wu; 7;ovrjp£UO[j.£vou?,

— 28 —

dux dimidii clioii opirrhema agebat, alter dimidius

chorus saltabat ; ita concionans unus et saltatores duo-

decim, eosdem numcros ac modos obseruantes et uicis-

sim repetentes, iucundissimam ipsa uarietate rythmi

ac symmetria^ coniunctioncm faciebant.

Tametsi qua; pru^cedunt omnibus sunt satis nota,

non a definitionibus proficisci non poteramus. lam

autem rei summam habemus. Illas parabaseos partes

non modo specie, compositione, dicendi genere, propo-

sito consiiio inter se dissimillimas esse, sed non una

inuentas nec priorem nascentis comwdia^ formam pari-

ter nobis referre quiuis uiderit. Uix enim credendum

est rem tanta sollertia contextam et adeo multiplicem

sicut galeatam quamdam Mineruam e primi poette

ing'enio exsiluisse ; repudianda est prorsus illa Kockii

opinio u cum excultte comcedise forma non sensim et

per partes, sed uniuersam simul natam esse parabasim »

.

.l'^diticiis quibusdam iila potest comparari quibus anti-

quse et recentiores manus admotce sunt, et qua?, qua-

muis dealbati parietes unum nunc colorem induant,

dignoscendas tamen uariarum a?tatum artes inspicienti

])ra^bent. Quare illa mihi in animo est defendere :

1° Melicas partes primum constitutas fuisse et pro-

priam formam e canticis popularibus ducere;

2° Epirrhemata non multo post, ad earum instar,

(juatcnus eorum natura sinebat, dig^esta et collocata

fuisse, et cum eis ])rioris comnedia' quasi nucicum

fuisse ;

3" AnajDcestos multo post, cum com^pdia argumcnti

— 29 —

alicuiuB uoiiitatem sibi adsciuit, prolog-i uiceni ex-

pleuisse]

3° Q\m omnia in unum conuenisse et totius fabula?

iuterludiuni illud quod ante oculos liabenius, cuni tio-

rentissima esset couKjedia, ctfecisse.

PARS POSTERIOR

CAPUT II

De melicis partibus

De origine comoeditie disserere audenti non mihi stat

sententia temporibus pra^cipue computandis impensam

adhibere operam aut nomina proferre quse ca^ca et

anceps a^stimatio augniratur, sed pauca principia repe-

terere qua^, ut simplicia, ita pro certissimis haberi pos-

sunt. Ilhid primum concedi uelim, nec quemquam

petenti repugnaturum esse arbitror. Quidquid ryth-

mum habet (rythmum dico quod in dicendo paritatem

aliquam efficit) magis antiquum esse quam quod nul-

lius aut minorisrythmiformamretinet, Nos recentiores

a neteribus Grfficise poetis non hoc minime distinguimur

quod in caiiendi aut scribendi arte fractos ac uelnt

elumbes rythmos nonnunquam afFectamus. Quare,

quisquis res nel snmmatin inspicere nelit, va. xaia ct/^etiv

ziQr] magis antiqua esse quam cetera non negauerit.

Quod exipsis Aristotelis uerbis, ni fallor, coniici potest,

Ait enim ille : xf? (ol) Tzp/jawra i-ioMy.vi, r^ ApoXoyou?, Tj 7:X-/firi

— 31 -.

jjroy.oiTiov , -/.ai oaa Totajxa , rJYv/jritai. Toij ok [xuOoui; x:o'.jIv "LTrtyapjj.o; /.at

OopjjLi; ^pfav (1). Inde coiiciudi potest ilias partes de

quibus tacet pliilosoplius, melicas scilicet partes et

eiDirrliemata, non ex auctoris aliciiius inuentione et

arbitrio natas esse, sed ipsi comoediEe origini assi-

gnari debere ; dicendo enim quid paulatim nouum

apparuerit, quid antiquum remaneret, fons et caput

totius operis, subintelligendi facultatem iisdem uerbis

nobis reliquit. Ad eamdem autem opinionem alia

ducit uia.

Fuit tempus quo nondum sui compos, litterarum

ignara nec ciuitate condonata comcedia per agros et

uicos ebria tumultuabatur, proteruitatem fronte pra>-

ferens, nulla nisi effrenatae festiuitatis lege adstricta,

primis simillima (quod ad mores attinet) Italise mimis

qui centunculo induti et excalceati obscena uerba,

priBstig-ias et plebeios gestus miscebant, quorumque

artem niliil certius iiabuisse dictum est praster impudi-

citiam. Eius licentiae speciem quamdam coliigere possu-

mus quum ex Achariicnsiam (2) et Nubium (3) uersi-

bus, tum ex Plutarclii (3) et Athenasi (4) uerbis, plial-

licam poesim qualis recentiore quidem Demetrii Phalerei

tetate fuerit, describentis. Unum autem grauissimum in

eorum « iOsXov-wv » ludis de (juibus loquitur AristoteI(.'S

agnoscendum est : cantus scilicet. Aristophanes ait

(1) DePoei. (VI).

(1)241-280. — (2) 537-544.

(2) Moral, p. o21, E.

(3) P. 622 C.

- 32 —

13i*iores quosdam poetas prgecipue cauticis laudem eb-se

cousecutoy, ut Cratiuum

:

a-jat 5'o'j-/. ^v Iv vj[J.r.tjiu<i rXrjV Atopot' 'SUxOnsoiXs

{Equil. II. 529.)

Nas^ceute uero couuedia, fere omuem artis uim et uo-

luptatem pames se retiuuit cautus. Testimouio siut

ipsa illa pliallica iu Acharneiisibus coucelebrata : uon

uini tantnm et scorti delicias extoUit Diceopolis, sed

sacra (juodammodo scurriliter instituit, Bacchum Plia-

leuque iuuocando ; quis nescit autem apud Grtecos

religioni semper cantus admixtos fuisse ? Quid multis

exemplis opus est ? Bacchus, in Ranis cautus inuentor

dicitur

:

"1 T/./ z jzoAuifa/jt:,

(x s X o ? : o p r rj ?

>; 1 3 T V £ U p 0) V . . . .

.

(a. 397 et sq.)

Hic poeta duas comuedia' partes distinguere uidetur,

quarum alteram efliciunt [xfAr,, e comica festiuitate pri-

mum nata, aiteram autem 'iT.ri multo posterius inuenta.

Nec mirum est Bacchum ut musicum deum ita consa-

hitari. Canendi enim artem non dolor, ut quidam

])utauere, sed gaadium genuit. Hoc ita a natura com-

paratum est ut, quoties iucundior animi motus nos

inuadat, uocem altius et maioribus tlexibus tollamus,

et ad cantam ipso alacritatis impetu feramur;qua

autem hetitia incensos fuisse eos pacis amatores putan_

dum est (jui, Dionysiis ruralibus, uere aduentante (1),

(1) Uifi. f^u^. 311, eL Scliol. iii mfu, 10, .1» 683, Ach. 378.

— 33 -

niillo iirbanae uerecundiae respectii, felicitate ea qufe

sensu percipitur nec ab ulla philosophantis animi

ratiuncula pendet, fruebantur, quibusque uinum, uic-

tum, fruges, uolupatatem, imo uoluptatis ministeria

pro deo habere relig-io ipsa suadebat ? Nusquam et nun-

quam fuit opportunior locus quo innata illa apud quas-

dam g^entes canendi facultas, ebrietate stimulata ac

freta, nitidi coeli lumine quodammodo adiuta, omnibus

uitae ac natura? incitamentis facilius cederet. Atque

mehercule, si in Grascia illa semjDer feriata quee cantores

edocere partem publici muneris esse postea uoluit,

cantus iibique fioruit ; si sua erant in urbe telae texto-

ribus cantica propria, sua lanificis, sua pistrinariis, sua

aquariis, sua nutricibiis, sua in mari remig-ibus et na-

uiculariis, sua pestem arcentibus, ualetudinem oranti-

bus, pompam ducentibus, exsequias agentibus ; si

bibentibus, lasciuientibus, amantibus et turpissima

consectantibus, quis miretur rusticos etiam opera-

rios non modo cum frumenta demeterent aut terram

aratro uerterent sed cum primitiis uini fruerentur, can-

tibus indulsisse ? •

Alterum autem illud mihi concedi uelim : cantus sci-

licet eos populares rythmum quemdam habuisse. Id

enim in certamen cadere non posse ex plurimis causis

milii persuadeo quarum aliae ex communi omnium

gentium natura et usu atque quadam musicas artis

lege, alia^ex ipso Griecorum ingenio necnon ex Aristo-

phanis uerbis sunt ducta?.

Quemadmodum Imic quotidiano quo utimur ser-

3

— 34 —

moni, uis inest intellectus quse eum, in principio, illit-

teratorum liominum declaranda? sententiae aptum fecit

eiusque rationem constituit, sic uel rusticis cantibus

uis aliqua inest propria atque innata, quse eos lege

regit et non menti sed auribus, ut faoilius accipiantur,

accommodatos reddit. Quse ceterutn si secus essent, qui

fieri possit ut canticum idem multos annos floreret et

iii plurimorum ore uersaretur f Optimus est autem me-

moria? adiutor rythmus. Quidquid etiamnunc a qualibet

populi parte cani audimus, non incomposito uocum

tenore constat, sed numerum habet aliquem aperte

iiinctum et audientibus facillime perceptum, clausulis-

que utitur in eosdem modos eademque uerba stepius

eadentibus, ita ut gTatissimi cuiusdam rytlimi speciem

induat ; ad hoc nos (homines dico, non artium pru-

dentes et intelligentes) innatus amoi' impeilit, y.v-a cp^atv

SvTO? TitjLtv , ut ait Aristoteles, tou [j.i;j.=r<TOai , xai -crj? apij.ovtas

y.a.\ Tou puOijLou. Addc Gra^cis, dum lyrica poesis excultissi-

ma esset, eas tantum rythmi species gratas fuisse qua3

simplices uiderentur et saltantium pede facile notaren-

tur ; adde eosdem pulchritudinis ilHus quse ex simili-

tudine ac repetito ordine nascitur adeo fuisse amantes,

'ut eas templorum partes qua^ non conspectu uno

adspici poterant, pares tamen esse et paribus figuris

ornari uellent.

Aliud est autem argumentum quo ad ipsas Aristo-

phanis comoedias reuertemur. Uir musica? rei pruden-

tissimus, cuius nomen et scripta ab hoc proposito meo

longe abhorrent, auctori as tamen in antiquis etiam

- 35 —

rebus plurimum mihi ualere uidetur (1), iure dixit can-

tica ueterum omnia illa quse rnotus aliquis corpoHs,

sea saltantium seit plaudentium subsequebatur, numeris

necessario adstrictafuisse, et rijthmum sine dubio ha-

buisse. Graecorum canticorum reliquias eadem nos ra-

tione explorare optimuni fuerit. Rythmum ergo habuit

cantus ille quo Achillis socii mortuum Patroclum pro-

sequebantur^ quoniam, dum canerent, iter faciebant (2)

;

rythmum habuit et illa Achillis amicum plorantis la-

mentatio (3), et ilie Cretensium cantus ad temphim

iter facientium (4) ; rythmum habuere uerba illa, ad

fastidium repetita qu8e apud Aristophanem restionibus

tribuuntur (5)

:

cpXaTToOpaTtocpXaTxoOpax.

(1) Eius nomen hic bona legenlis uenia proferam : de Cousse-

maker {VHarmonie au moycn-dge, II. 1). Niimerosus ei uidetur

fuisse cantusille quoClotarii de Saxonibus uictoria extollebatur,

(cuiusque translatio tantum latina exstat), quoniam eumdemmulieres « saltantes et manibus plaudentes » exercebant.

(2) Njv o^ay' asfSovTS? Ttat/jova , xoupoi 'Ayatwv

vr)U!jiv Ir,'. fXaoupTJat V£w[j.cOa, t6vOc o' ayw[jLjv.

(II. XII, 391.)

(3) ... Ot o' io[j.w^av aoXXsE? , rjpjr^e o' ^hyjXkvji'

oiOE Tp\; 7:£p\ vs/.pov suTpiya; fjXaaav "t:7:ou;

[JLUp6[J.£V0l

(II. XXIII, 12.)

(4) In hymn. ad Pyth. ApoU. u. 336-341. Quibus cf. Aristoph. in

Ran. :

"lay.ys 0£t^ov lo;

av£u 7:6vou TtoXXrjv oobv TXcpafvsi;.

(.396-402.)

pedes iter facientis rythmum cantici elflciunt qui lonf^cT uia? la-

borem leuat.

(ii) Ran. 1286. — Aliter sa^pius significatur rythmus repetione

uerborura, ut in Ecclesiaz. 9o8-960 et 966-969.

— 36 —

In Dionysiis antem saltatio et cantus nna sese efFe-

rebant. Chorornm amantissimus ter in eadem stroplia

dicitur Bacchus, minime placidus profecto deus ac

semper irrequietus

:

"la/.ye ©'.XoyopsuTa, g-j [j-po-v^xrA [jle (1).

Chorearum ductor inuocatur tanto impetu incueptaruui

ut senes, longaeuas ajtatis moerorem ipsosque annos

excutientes, orgiarum participes fiant (2) :

Fovj T^dXXsTat Ytp<JVTwv

aTiioaetovTai o£ AuTia;

/^povfou? t' etwv -aXaiwv ivtauToli?,

Upa; UJTO Ttpia;.

Su Sl XajiTrdSt (pEYywv

npo6dto/;v E^ay' Iti' avOr,pbv £AEtov oarrsoov

•/opoT:otbv,

[j.d-/.ap , fjSav.

Cantus etiam et saltationis societas in plurimis locis me-

moratnr quorum grauissimum tantum illum referain :

'AXX' £i' £3i' <i')vX' dvd0Tp£!p' £up'j9[xw :ioo\,

T6pv£u£ :Tdaav worjv

Jiyou 0£ Y ' So ' auTOs

au y.tacoip^p ' wva^

Bdzyei'" iyio os /.(o^jioi;

a£ (f iXoy6potai |j.£X^{*(o.

{Thesinopk., 9h5-9yu.)

Illa quidem nerborum copia, ille ucrsuum splendor a

nascentis comoediie moribus maxime distant; ex iis au-

tem ut llumen e fonte orti sunt. Cantnni eum ru.stico-

(1) Ran. 402 et413.

(2) n>id.,U6, sq.

— 37 —

rum popiilarem uel minima avototTrXojast, ut «"laxye, "lay.yE»,

aut pa-/7£6a-/.xov, aut «i^c^Ar,?, <i)dXr,c, aut etiam illo tob Job

quod Aristophanes se repudisasse profitebatur(A^(/6. 543)

constare potuisse concedo ; saltationem etiam ipsam

non est quod multa arte pra^ditam fuisse credamus,cum

dicat Scholiastes {ibld. 540) : z^pa^ -/.wpny.Ti tjtis ata/pw;

y.ivsr Tr]v ^acpjv. Nobis autcm satis fuerit et cantum et

rythmum in comicas rei incunabulis indicasse. Quse ini-

tia, ut minima, sic certissima uidentur. Inde omnia

effloruere ; super his omnia exstructa sunt. Musica:'

soror uocanda est poesis ; natu autem minor.

Non quidem nescius sum contra principium illud

quod posui queedam dici posse; quai et exponere, et,

quatenus licet, refellere, nonomittam. Quemodmodum

apud Athenienses iii templis sedificandis adhibita ra-

tione, ita in comicarum fabularum melicis partibus,

duo sunt g-enera : ionicum scilicet ac doricum, quse et

pedum et membrorum compositione et ipsa qua profe-

runtur arte inter se maxime difterunt (1). Quorum al-

terum, qua? est eius simplicitas, (ionicarum stropha-

rum genusdico) a natura ipsa uelut sponte allatiim et

ad uulgi sensum magis accommodatum esse nidetur;

alterumautemest multiplex et doctrina plurima arces-

situm, apparatu multo, ad prudentissimi cuiusque

suffragium comparatum : inter utrumque discrimen est

idem quam inter illa cantica quae popularia sunt, uelut

e communi quodam humanitatis impetu nata, et illa

(1) Uid. Zielinskium, loc. prxc, p. 315 sq.

— 38 —

quse ex scribentium officina inulta scientia polita egre-

diuntur. Quomodo igitur fit ut in parabasi, non simplex

stropharuni genus, sed doricum illud, non dialectu

semper ut in tragnedia, sed compositione agnoscendum,

reperiamus? cur in ea parte quam uulgarem esse uo-

luimus, deprehenduntur usus qui Stesichori aut Pindari

artem in animum nobis reuocant ? — Caueamus ne ilia

qiiaB specie magis quam re inter se differunt nimis dis-

tinguamus ; omnis lyricae poeseos ratio e populi inge-

nio orta est : « prudentiores poetde nihil aliud egerunt

quam materiem a populo datam uariare et magis ac

magis ampliticare » (1). Seu enim unius uersus, ut in

hexametris, aut plurium, ut in disticliis, repetitionem

respicias ; seu membrorum libere connexorum parita-

tem, seu unius chori concentum, seu duas partes sibi

uicissim respondentium, rythmus una et eadem res

est, quippe qui temporum repetita aliqua diuisione

constet: sanguini similis est qui in unius familia? ua-

riis corporibus idem uiget ac uitet. Quis cteterum putet

parabaseos melicas partes ad illam Aristoplianeam

speciem uno quasi impetu statim peruenisse f Scimus

quid illffi, quum ciuitate condonata est comoedia, a

lyricis eis carminibus qua3 totius Grtecias quasi publica

materies erant mutuatse sint : earum maturam letatem

uidemus, puerilem prorsus ignoramus. Quarum autem

ortum et incrementum sic animo summatim concipio.

Oantus, in prineipio, a minimis initiis profectus est,

(1) Uid. A. Groiset, IHstoire de la littdr. gr., t. II, p. 39.

— 39 —

(iit iiel illo ?ob tou qiiod, hercle, non insigne est Musis

decus et ornamentum, mihi autem sufficit ut primas

uoces tollenti com(edia3 rythmum tribuam) ; eiusdem

uerbi aut eorumdem temporum repetitio /.wXov pri-

mum, deinde uersum effecit. Mox, uarietatem con-

sectandi causa, uersus alius cum alio connexus est,

ita ut distichon iUud constitueretur quod apud Crati-

num in canticis floruisse uisum est (1). Deinde, disti-

chum ipsum amplificare, augere, mutare uoluerunt :

non iam uersum, sed uersus membrum unum, uariatis

pedibus, iterarunt; (2) ita multiplex facta paulatim

creuit et adoleuit stropha. Scd hoc timendum erat ne

in metris implicatus iaboraret auditor et rythmi sen-

sum amitteret ; tum inuenta est antistropha, per quam

libertas cum lege, co])ia cum simplicitate, uarietas

cum rythmo conspirare posset.

Melicis parabaseos partibus (etsi perfectorum iam

et notissimorum carminum metricam formam imita-^

tus est Aristophanes) populare aliud inesse persua-

sum habeo, multis ex alio fonte desumptis argumentis

fretus. Quoties quidem Graecorum lyricam poesim

aggredimur, nihil aliud quam « hypotheses », ut aiunt,

fingimus Uirgiliani illius pastoris multum dissimiles

qui aiebat

:

Nuraeros memiiii : si uerba tenerem !

Uerba in promptu habemus ; utinam etiam numeros

!

(1) Uid. Zielinsk., op. c/t., p. 318.

(2) Ibid., p. 319.

— 40 —

Ut ait Longinus, y.pn/jpiov toO puO|iou la-h r) <J/.o7]. Musicje

tamen artis recentia illa monumenta quibus aures

nostrse quotidie strepunt, optimam nobis ad calig'inem

istam perrumpendam aiferunt lucem, Rythmi enim

leges non mutabiles sunt, sed apud omnes populos

semper sibi constantes. Illi Nabium uersus :

'rt]/t|jLeoov-a [J.EV Ocwv

Z^va Tupavvov lc yopbv

IIpwTa [xeyav •/.i/.X/(7y.(D, (1)

legenti satis implicati uidentur : glyconicum sustema

efticiunt catalecticum;quodque membrum dactylo

uno, duobus troclifeis, longa syllaba et interspiratione,

id est quatuor pedibus constat. Qui autem diversi pedes

in unum congregari potuerunt ? Niliil apertius liet si

illud nobis in memoriam uenerit : multa popularia

cantica quse musici nostri typis fideliter exprimere

uoluerimt diuersis « mensuris », id est pedibus cons-

tare, ita ut sjepissime parem quatiior temporum ratio-

nem impar trium ratio certo ordine subsequatur. Xon

exempla proferam ne latius euagetur dissertatio mea

et in transcribendis nominibus nimis barbarus fiam,

sed hoc pro certo habendum puto : apud antiquos haud

secus ac nos recentiores omne populare canticum auditu

simplex esse, oculis tantum perplexum uideri.

Si de uerborum compositione ad res ipsas transimus,

simiiium mutationum ratio habenda est. Bacclii prasco-

(1) In xixXrjay-w, seciinda syllaba ita produci debet ut trium

temporum spatium expieat.

- 41 —

nium breui iuuocatioiie ac clamoribus prsesertim conti-

nebatur, ut ex liis uersibus coniicere licet

:

Atavara y.pr|Vwv Tsy-vx,

^JvauAov •jo.vwv ^oav

<i(if^^M'j.tf)\ £jyr|&\jv laav aoioav

y.oa^ y.oa?

fjV ia-^l ^Juavjiov

Atb; Ato')vuaov Iv

A{[jLvaijtv «//, aa[j.2V,

rjvC-/' 6 y.pat7:aA6y.w[i.o;

Tot'; lEpotot •/'jTpotcri

y wpcr y.aT* l[J.bv Tqjtjvo; Xawv IjyAoc. (1)

Ut primum ilie tumultuautis comoedise impetus resedit,

nullus alius fuit usus uocis apud cantores quam utBac-

cluim concelebrarent. Aristophanes ipse Bacclii alum-

num se profitetur (2). Pleraque eorum quffi in comoedia-

rum diuerbiis de « ALovjaro » dicuutur, olim in unius

carminis contextu colligebantur : ibi gratise Nysteu illi

agebantur qui Iiedera et myrto (3) coronatus, noctiua-

gus, commissationum (4) et saltationum (5) amator,

uirginum socius (6), inter delpliicas Bacchas rupem

tenet conspiciendus Parnassiam (7), aut cum Msenadi-

{i)Ran, 212.

(2) ... N^r, Tov AtovjTOv Tov £y.Op£'}avTa [jl£ {Nub., 319).

(3) Ran. 330.

(4) lljid. 218; Ach. 264 et 2Gb.

(d) riat^tov -/jjpsuctv |3o'jXo[JLat (^lian . 41b).

(6) 'Iiyw 0£ auv TaTatv y.6pats £tp.t y.a\ Y)vai?tv,

ou ravvjy t!^o'jTtv Oca, cpiyyo; tpbv otatov

[R'in. 444-445).

(7) TTaovaTfav 0' oc /.x-i/wi

-ETpav auv 7:£'j"/.at; aEAaYcf

B3'.-/.-/at? Ac),:p!atv i[inp£7r(ov

y.o[xaaTf,s Aiovjaos

'

{Nub. 603-607).

- 42 —

bus incedit, oculis micantibus (1). Nonnunquam etiam,

iocandi causa, et salua qua3 liujusmodi religioni inerat

grauitas, in turpius laus dei detorquebatur, ut ex

Raiiis apparet, ubi « uentriosus » dicitur Baecbus (2)^

et cum Xantbia seruo qui sarcinas portans asini dorso

superinsidet, lenina pelle indutus, clauamque prsBfe-

rens Herculi risum elicit.

Ea fuit comoediie prima a^tas. Mox autem aliorum

exemplum comici poette secuti sunt, qui Baccbo ceteros

deos in ipsis ditbyrambis admiscebant (3) ; in melicis

igitur comoedia3 partibus laudati sunt quum rustici,

tum omnes totius olympi dii : et Ceres frugifera (4), et

luno (5) qua3 iustis nuptiis prseest, et ipsa dearum

castissima Diana ((i). In Equitibus, altera pararabaseos

stropba Neptuno , delpbinorum regi, aureo tridente

(1) ... . l-\ 61 !\-jainv

0? [j.£Ta IMatvaai BKzyioc 0[A;j.a(jt

oa.lixs.1.

(Lysislr. 1283-1285).

Arislophanes, cui, qnoLies de Bacclio loquitur, noa multum in

excofiitandis rebus sudandum est, sed paratn^ et in promptu opes

uidentur fuisse, formanda et expolienda priora illa cantica cura-

uit, ut in Ran., 324-337:

"Jaxy ', to ;:oX-jTi;i.r,T' iv iSpat^ ivOacic va((ov,

"la/y' (0 "lax/ '

,

X . T . X .

(2) ydaTpwv (u . 200).

(3) L'id. pindaricuni apnd tiergkium fragmentiim {Lyrici

gr.-Bci, p. 300).

(4) Ran. 382.

(5) "llpav TS Tr]V TeXstav

[j.sA'l'(o|j.£v o)U7;sp sr/.bs-

{Thesmoph., 973-4).

(6) Thesmoph., 971.

— 43 —

conspicuo, cui trirenies, equi, juvenum certamina et

ipsi Athenienses placent, addicitur : altera sanctissimae

et Uictorise amicse Palladi ; in Nubibus, altera loni,

Phsebo altera (1). In Acharnensibus Musa et ipsa can-

tus uirtus, datas olim Baccho laudes obtinet.

Illa fuit secunda comcedijfi ajtas ; tertiani dico eam

qua poeta, deos deserens, sed grauitateni lyricam ple-

rumque retinens, homines respicit uel laudibus uel ca-

uillationibus eos insecturus. Ita, in Acharne/isibus,

ciues eos laudat qui uirihsm Maratlione absterserint

sudorem et fortes se, hostem persequendo, pro repu-

blica prijestiterint, nunc autem ab improbis premuntur,

criminibus impliciti atque damnati ; in Uespis extol-

luntur ei pra^teritte iam necnon melioris aitatis ciues

qui fortes in choris, fortes in prceliis, nihil timebant

dum triremibus nauigarent omnemque o]3eram in

])r8estanda uirtute ]3onebant.

Eas autem melicas partes satirica uis breui incessit

;

eas et sale res]3ersit et risu exacuit poeta, in line prseser-

tim aculeumexserens suum. Ultimailla ueteris comoedia3

fuit a^tas, eo incipiens tempore quo prisci quidem coni-

positionis usus retinentur , libertas autem plurima

uindicatur ita ut g-rauia cum lasciuis, humana cumdiuinis misceantur. Exemplo sit ea Equitum stropha

in (jua Thumantis aliquis, domo carens, lacessitur :

xai yap oOtos, w ^tX' "AtioXXov , y.{\ "stv^ , OaXspor? oa/.p-joi(j'.v

aa; a7:T6[Jisvo; cpapsrpa? nsjOt.ovt ota ;j.r] v.-jy.Mc, TiEvsaOat.

(1270-1).

(l)Ibi Aristophanes Terpandrum imitatui^ {iiid. Scholiast. in

Nub. 595).

— 44 —

Non senper aciitus cain digiiitate ut in Achaniensibus

(699-701) aut in Uespis (1098-1101) ludit et steuit Aris-

tophanes, sed in multo grauiorem incidit procacitatem,

poeta minime dig-nam, quae miii, fateor, modo risum,

modo nauseam mouet. In alia stropha ultima, lyram

dicas, dum canentis uox desinit, repentino luto quasi

turpari (1) ; in alia neque diuinum neque humanum

graecam illam linguam sonare. Lepidissima quidem

arte, ut in Pacis parabasi, deorum inuocatio cum soli-

tis comoediEe iocis coniungitur : poeta scilicet Musam

amice precatur ut secum, bello repudiato, choreas exer-

ceat, deorum connubia hominumque conuiuiaet epulas

concelebrans ; deinde per ludibrium addit : « Si autem

Carcinus uenerit et orauerit ut cum filiis suis choreas

instituas, ne obtemperes, neu eorum adiutrix euoles j

sed puta omnes esse coturnices domi natas, saltatores

breuiceruicos, statura nanos , caprinorum stercorum

ramenta, machinarum inuentores; etenim dixit eorum

pater illud quod prj:eter spem sibi obtigerat argumen-

tum fabul8e,a mustela uesperi strangulatum fuisse(2))).

In Antistropha fit par facetiarum et maledictorum co-

pia, eodem non poetico sed scurrili animo : Melanthium

eiusque fratres noster insectatur, « Gorgones gulosas.

(1) lyo) T0U[j.6v vo[J.i^(jL)

Y^pa; eTvai zpslTTov tj t:oX-

Xwv y.ixivvou; vaviwv xa\

a"/rjii.a XE'jpu7:pw/.x!av.

['Uesp. 1067, sq.).

(2) ?ax, 796.

— 45 —

raianimligurritores, Harpyias anuum fututores, impu-

ros, hircum olentes, piscium perniciem », additque:

« Eos, diua Musa, screatu magno et larg-o despue, ac

mecum festos dies concelebra » (1). Quee uix eius

carminis digna eius senseris cuius in froute Xapliwv tcjv

xaXXr/.oiJLwv nomeu poeta inscribere ausus est.

Prsecedentibus forma illa melicarum partium addi

potest qua? neque relig-ione, neque malig-nitate aut

scurrilitate oritur, sed iocus est lasciuientis animi,

ludum ipsum magis quam sententiarum grauitatem

aut sales consectantis ; cuigeneri prct^sertiraassignanda

sunt illa Aidwn canora et quasi alata carmina in qui-

bus aues ipsas in saltibus obstrepentes garrire cre-

das (2) : •

Mouoa Xoyii.a{«

irtb Tib iib Tib Tib Tib tioti?

T.ov/l\ri, ijLiO'?,; Eyw

V(i7:aiat /.at /.opucpari; ev opcfat?

Tlb Tlb Tlb TlOTl^

X. T. 1.

Ne in describendis potius quam explicaudis rebus

nimis detinear, superiora sic colligam.

Ut primas uoces edidit, cantibus indulsit comoedia.

(1) lov zatayp£[JL'|auivr) [>-i^{^ x5-'l rCky.va

IMouaa Osa [xtx' i[i.'rj ^•j[).~''j.'.'Ci tTjV iopT/jV.

{Ibid. 8ib-6).

(2) << Disperccim, iure ait Bcckius, nisi haec a l.uscinia canant.ur

pariler atque antistropha : luxui el eam ad cantum prouocatiouem

nil uetat et conueniunt illi, ul. lotius odcU sonora3 argumentumet iuleriectiones quihus uocem auis imitatur comicus ».

— 46 —

Cantus illi popiilares niimenim et rythmum habebant,

quum saltatio eis sociaesset; eius societatis auctor est

ipse Aristoplianes. Quocl igitur in melicis recentiorum

poetarum partibus par uidetur, ab ingenita canentibus

lege ortum. est, scriptorum quidem ing-enio oxcultum

et temporum ratione amplificatum, sed, si originem

respicias, a natura sponte allatum. Nullus est enim

sine apta compositione, prsesertim si aliquo uel plau-

dentium, uel iter facieutium, uel saltantium motu

adiuuatur, cantus. —Baccho primum, omnibus paula-

tim quum ruris tum Athenarum diis quasi dedicata

fuero cantica ; eadem nouissime in deridendos homines

et in notandos pessimi cuiusque mores, libertas comica

uertit.

Epirrhemata ipsa, quibuscum nobis nunc est neg'o-

tium, quamuis dissimillima et e contrario fonte nata,

a melicis partibus legem suam acceperunt.

CAPUT III

DE EPIRRHEMA.TIBUS

EpiiThematum de orig-ine, opinionem prodidit Zie-

linskius quse, ut repudianda mea quidem sententiaj ita

subtilis et peracLita uidetur, neque omittenda; quam

ita paucis referam.

Citliaram Apollini, tibiam Bacclio ut propriam assi-

g-nare iure in morem uenit. Uocis simul et cliordarum

concentum, in unius manibus sonans, altera patieba-

tur ; altera per se tantum ualerc poterat, nec cantum

illius a quo tractabatur admittebat. Eum qui et tibia

uti et cantare cupiebat, prieludere prius, tum assa uoce

cantum edere necessere erat;qui mos apud pastores ua-

lait. Quum autem unus et alter pastor conneniebant ut

canendi et tibise tractandse arti indulgerent, amici certa-

minis instituendi causa, species ea compositionis quae

amoebsea dicitur sponte illis sere offerebat, ita ut unius-

cuiusque liidiis totum aliquid efficeret. Sic prima

« syzygi* » forma apparuit : pra^ludendo scilicet atque

assa uoce deinde canendo rationem prior musicus ali-

quam sequebatur qujc cum odes et epirrhematis co-

niunction;^ eonferri possit; posterior uero antodes atque

antepirrhematis, si dici potest, paritatem referebat.

— 48 —

Nulla est nerisirailior origo ex qiia ortam esse piites

epirrhematicam illam compositionem. Inter eos usus

et comoedia? ipsius partes plurima quidem distant;po-

pularia autem sunt cantica per quse ex aliis ad alias

quasi transitus fieri potest. Exemplo sit illa in Achar-

nensibus inuocatio (1) qua Diceopolis scurrilem suam

agit pompam et ubi grauioribus uerbis, lyricum sonan-

tibus, remissiore ac paene pedestri habitu interponuntur

carmina, ita ut canticum illudsine intermissionelegenti

et uniuersum asstimanti, aiia e canentis ore, alia e sim-

plicitin* loquentis proiluere uideantur. Quibus addi non-

nulla possunt, ut ille -/sXiSovt^^vTwv cantus (2) in quo

duas partes discernas : quarum altera ante uniuscuius-

que ostium eodem semper modo decantabatur, altera

extemporalis et uaria erat.

Nihil opinione illa lucidius est, nihil speciosius, nihil

etiam quod pro explorato et certo habere minusdebea-

mus. Primum e quietis illis pastorum hidis turbulen-

tum et procacem comoedise habitum tienisse, satis mul-

tum admirationis habet ; deinde canticorum quse Zie-

linskius retulit, elocutione quidem et metro diiiersse

sunt partes, sensu autemant certecolore jjsene similes :

epirrhema uero cum ode, si et sermonis g-enus, et sen-

tentias, et loquentis aut canentis aninium respicias,

quis conferre audeat ? tutiorem uiam, quanquam

probabilia probabilibus refellere importunum sit, uide-

(1) Loc. prscit.

(2) Uid. apud T. Bergkium PLG III, 671.

— 40 -

bimiu' iiigredi, si chuiri res diuersas e duobus diuersis

principiis pendere arbitremur.

Bifronti similis nascens erat comoedia : uti'0(|ue uultu

hilaris quidem et impudens, sed altero Bacchum, altero

mortales intuens. altero religionem, altero malignita-

tem significans. Pars enim erat rusticee festiuitatis

facetiis, cauillationibus et grauissimis conuiciis referta,

qua lasciua rusticorum turba quemlibet insectabatur.

Quemadmodum dolor et miseratio in uita plerumque

consociantur, ita gaudium sine aliqua ceteris illudendi

libertate non uidetur pleruim lieri posse. Cira3Corum

etiam ingenium, felicius Romanis qui satiram tantum

« totam esse suam » profiteri poterant, quum graui-

tate in extollendis sublimibus rebus, tum subtili-

tate in deridendis turpibus, semper se conspicuum

dedit. Tur})ium autem imagnnem consequi et exagi-

tare, id fuit, ut air Aristoteles, coma3dite principium,

ea prouincia. Concesso ac precario festorum dierum

iure freta, ple])s, lcetitia exsultans, eos per ridiculum

imitabatur aut uerbis irridebat (pii uel corpore, uel

mente, uel moribus detorti erant;potentiores ea mente

inuadebat qua pauper diuiti, operarius inerti, inge-

nuus ciuis aduenae, urctus uictori plerumque inuidet;

nec mirum, si apud quosdam, ut Megarenses (1), lon-

gum patriciorum ac plebeiorum fuisse certamen memi-

ris. Quod scribit Platonius, quanquam ad recentiorera

icUitem pertineat, ad corad^dia^ initia referri potest :

(1) UUl. Crohcl, libr. prxcit. II, 152,

- 50 —

(( .... i'o£iav ot Tot? /M[XMoiciii auYYpdecpovTci; slyov ay.(i')7:T£iv /.a\ aTpocTr,Yo'j{

xai oixaaTOK; tou? xa/.w; ot/.dJ^ovTas xai twv roXtTwv Tiva^ tj tpiXapyjpoui;

5] au^o^VTa; aaEXysfa )) (1). AristoteleS ipSG IIOS do(,-et «"'

ta[j.5£t'a? loea? comoBdiam profectam esse (2). Quum ait

poeta : « ,3ouX6[jt£0a axtoTTTetv KXsogouXov; )) ad usum anti-

(juura uidotui' sese accommodare. Uerbum illud a/.w7rT£iv

(j[uo grammatici et poeta' siuiul utuntur quodque in

Aristophauis uersibus sa^pius recurrit, cnm eo in

media Gallorum a^tate usitato conferre possis, « gaber »

scilicet, quo scnrrilitatis et commenticise malignitatis

admixtum aliqnid significabatur. Atticornm enim lusus

recogitanti, in mentem ueniunt etiam illi adolescen-

tes, uerbis tenus inuerecundi, qni apud nos olim, n(jn

repug-nantibus Ecclesia^ ministris, missam ipsam cor-

rupta latinitate coram asino concelebrabant. Quumita ingemit Uesparum chorns (3) :

OuxeTt -psaSuTwv ^JyXo?

)(^pr^at[ios saT' ouo' dzapr,'

a/.w>iT(ijx£Voi 3' Ev Tat? 65ot?

OaXT.oo/jpot /.aXou[J.£6', dv-

T(0[j.oatwv xeXucpr,,

legentis animo obuersantur illi equites, in scurrilibus

maiorum nostrorum « g-estis )> decantati, periculorum

et uouitatis amantissimi, qnos populns, dum per com-

pita incederent, risu et ininriis prosequebatur.

Sx(;)[x[j.aTa autem snnt epirrhemata; uim satiricam

(1) Apud Didot. proleg.

(2) In Poet. VI.

(3) u. 540-546.

— 51 —

et « iambicos » iit ita dicam, mores, agnoscendos prse-

feruut. Nou miuus ei'g'(j autiqua a^stimari debeut quam

cantus illi de quibus supra dixi. Sed eorum excultam

et politissimam formam nunc liabemus;piiorem mi-

nimi leporis ac pame nullius artis fuisse scimus. « Bi-

sus ille megaricus » iu prouerbium uerterat ut inele-

gans, uimis inurbanus ac summte impudentia^ ut ex

illo Eupolidis (1) uersu patet :

~h aaiofjLp.' aacXys; /.a\ Msy^P'-"''-^'' 0ffl63pa'

nec omittunt attici poetse, quum spectantium animos

allicere gestiunt, ut se megarensium mores (aut mega-

rensis fabuke ut quidam uoluere) non secuturos pro-

fiteantur ("2). 'AiJ-ouaov eumdem risum ait Scholiastes (3);

imo, eam comoedia? partem non poetici numeri legibus

uinctam fuisse ac diu uulgari et fuso sermone expres-

sam fuisse constat. Cantibus ut interludium admisce-

batur ; attici agricolai extemporales ebrii animi im-

petus secuti , incompositam ipsam facetiarum et

iniuriarum seriem pro gaudio habebant.

Duabus igitur partibus prima comoedia constitit :

quarum altera, cantum dico, ordinem et rythmum, id

est elegautiam et artem iu se, ut quidquid musicam

formam induit, liabebat ; altera autem, — iocularia ea

dico nuUo religiouis ac superioris uitse respectu te-

mere profluentia, — incomposite sese efferebat. Duas

res natura dissimillimas, sed usu contiguas, communi

(1) In npo^-aXTfoi;.

(2) Uesp. o4, o9.

(3) Ibid.

quadam arte coimectere et iii iiuius compositioiiis

societatem recipere, id fuit primum comici ing^enii

opus. Sparsa ig-itur illa cauillantium uerba iu oratiun-

culas congTcgata conuenerunt quibus melica.» partes

ordinem et numerum dederunt suum. Koesterio placuit

epirrhema i)rimum orrum esse ; autepirrh(3ma autem

satis multo post. Argumenti causa proferebat iile 'FlicS'

mophoria^usaram uersus (830 et sq.); sed hic locus

non integ-erest. Epirrhema et Antepirrhema nihil aliud

sunt quam eadem materies, ad odes et antodes instar

distributa.

(vhuxm opiuionem ut defendam, ilhid mihi conoedi

uelim : quuui (Uue res contigua» sunt et usu consocian-

tur, iUa qua> per sc ualentior est, alteram sui quasi

iuris facit, moribus propriis imbuit, leg-ibus suis ads-

tringit. Quis autem cantica neget totius comoedia? non

modo originem sed delectationem pr«cipuam primum

effecisse et phis loquacitate aut etiam simphci ucrsu

apud aures nostras ualere ? Animaduersum est iam in

.EschyH, SophocHs et Euripidis fabuhs diuerbia ipsa non

temere currere, sed partibus constare ratione aUqua col-

locatis et fere idem temporis spatium habentibus, ita ut

altera alteri ut stropha antistropha> respondeat. Idem in

ea de qua loquimur comciedia eueuit. Cantus garrulita-

tembacchantiumalatiusouagandi Iicentiacohibuit,dis-

solutamque et inconditam, ut communem illam quoti-

dianiu uiUe, castigauit, poliuit, altius extulit, et ut ita

dicam, propriis alis subleuauit, Eam jirimum aliquid de-

Icctuui habere iussit, et podibusapte cadentibus inceden-

— 53 —

teiniii poetici iiumt'i'i cligTiitatem erexit; postquam nii-

merosa facta est, ei [j.i]'i')ot v., id est mediocre aliquid

dedit, et terminos quibus septa teiieretur : eamdem ut

sociam racepit, procomitehabuit, in sinu suofouit. Lex

est accepta ; et ne quid post autodeii desid(n*aretur, quse

iam in caiitico, eadem in epirrlienn^^j I'jit puil^as. Sic

uitis arboris cuiusdam ramis ramos suos crescens con-

sociat : utriusque diuersa quidem radix, idem uero est

liabitus ; c(jelique eiusdem lumine frauntur.

Ei^irrliemata, quod adsententiaspertinet, fere eamdem

fortimam liabuer^^, et ol) easdem causas quam cantica

mutauerunt. Sal omne coniici carminis primum illa con-

tinebant; sed quumadultacomoedia absolutte fabuUe spe-

ciem petiuif", quodiu seposita parte priusinclusum erat

in totum opus erupit, et ei^irrliemata, non iam cauilla-

tionibus reseruata, libertatem quamdam habuere. Miti-

gatus est ctiam priorum temporum animus, et uestig-ia

illa ruris ])a3ne euanuernut. Subtilior in excogitandis

facetiis quam asper in n(jtaiidis uitiis fuit Magnes (1) ;

ad priores usus, atrox et Archilochi u-mulus regressus

est Cratinus (2) : inter utrum(|ue mcdium teneiit poeta)

(1) Equit. ;i20.

(2) ... anXo)? , ait PlaLoiiius, /.x\ zaTz t/jv -apot[j.tav Y'j;j-vri xf, /.:-faA7J

TtOriat Tx; 5).aa-fr];j.ia; x.aTa Tiov a;j.apTav('jVToiv {apild Didot. ill Prolcg.

If). Uid. eliam iioLissinios Eqnituin uersiis (o26 sq.) et apinl Koc-

kium, fraf^mentum 186,

— 54 —

nostri epirrliemata, hiiinaDitate interdum quam acer-

bitate magis conspicua.

In Adiarneiisibus (1) non modo adulescentulos et lo-

quaces causidicos, ut CeiDliisodemum, insectatur qui

circulatoria; g^arrulitatis laqueis optimos ciues impe-

diunt, sed ad lenitatem et misericordiam ac peene lacry-

mas uersus, poeta senesillos iuduciteisque patrocinatur,

qui Athenarum olim fortissimi defensores, nunc ad la-

pideum tribunal ])ra' senio balbutientes, baculo innixi,

ludibrio habentur. lu Eqaitibas g-rauissimum lyrici

carminis ingenium epirrliemati addit, quippe qui Phor-

mioni, ut uidetur, alludens (2), majores eos laudibus

extollatqui hostiumnumerumnunquam curabant, qui-

qne, si forte in humerum cecidissent, negabant se lap-

sos esse, et, puluere absterso, denuo luctabantur, digni

prorsus « quiin peplo pingerentiu* » (3). In line autem

aculeum exserere solet i)oeta : « nec eorum, ait, qui

antea ducebant exercitus, ullus nictum sibi publice

praiberi petebat, compellans Cleainetem (4) ; atnunc,nisi

pra^rogatiuam sedis obtineant et cibum publicum, ne-

gant se pugnaturos ! ». In ultnnis etiam posterioris

epirrhematis uersibus, <( cancri corinthii » mentionem

facit (5).

(1) u. 676— 692 ; 791 — 719.

(2) cf. Thucydidem II, 90 sq.

(3) 1/. 565 — .-iSI.

(4) Uelut si CleiTeneles, Cleonis pater, eamdem olim potentiam

qiiam nunc ipse Cleo habiiisset.

(5) Sic apud Germanos Dani siepius, iocandi causa, cancri uo-

cantur. Bataui etiam apud nos ranunculis non semel comparatisunt.

55 —

Nubium autem epiiTliemata plus crudelitatis habent.

Scilicet quum Athenienses inuisum illum coriarium

Paphlagonem exercitui prseesse aoluerunt, supercilia

Nubes contraxerunt indig^nataj, tonitrusque (tanquam

apud trag^icos !) erupit ; solitas luna deseruit uias et sol

hicere uelle statim negauit ! « Si Cieonem, ait, uoracem

iUum larum, sordium ct furti damnatum capistraueritis

euisque ceruicem neruo constrinxeritis, rursus in pris-

tinum nobis et in melius ea res, errore purgato, reipu-

blicffi cedet ». Inaltero epirrhemate, lepos inest quem

utinam sententiarum aut uerborum sordibus nunquam

corrupisset Aristophanes. Hyperbohis, ad Amphictyo-

num conuentum sorte mit^sus, coronamillamcasuaUquo

amiserat quam gerebaut quicumque sacrum ministe-

rium exercebant ; huius autem rei causam sic adfert

poeta : Athenienses falsam dierum rationem habent, ita

ut dii, quum tempora computantes ferias suas uisere

uokmt, peractis iam solemnibus interueniant, coena

fraudentiir debita, et sacra non adepti recedere debeant

;

ex quo irati suam Hyperbolo excussere coronam. — lu

Uespis, ne Uim quemquam nominatini mordeat, populo

blanditur, magnificam siniul et lepidam ciuium Athe-

-niensiumimag*inem cxprimendo : « nos, quibus aculea-

tus ost podex, attici sumu^, ucra t't sincera nobiUtate

soU insignes, indigemc ;.... hasta ct clypeo pugnam

cum hostibiis conseraimus, ira proUiti acri, uir iuxta

uiriim stans et prcc iracundia. sibi labra mordens ;....

deinde fugientes eos insecuti sumus, tanquam thynnos

pungentes in bracas ». Eadem laus in antepir-

^ 56 —

rhemate exproinitur, « fucis » tantuin exceptis eis qui

inter ceteras apes sedentes, aculeo nuUo, alieni laboris

fructum comedunt otiosi. — In Atdbus, ea ligura utens

quse diuersas sententias iisdem uerbis, unius aut pau-

carum litterarum mutatione, alligat, quorumdam nos-

ter ridet originem, ut i:::ivOapoj, qui inPhrygia natus

dignus est 9pjy'!Xoi; (auium scilicet generi) couso-

ciari; aut Execestidis qui seruus e Caria ortus, :;a~oj«

(quod auos simul et aues sig-nificat) apud uolucres

inuenire possit ; ridet eos qui clioris adstantes fame

aut turpi aliqua necessitate iaborant ; ridet Diitre-

phem qui ex humiihmo loco, magiius et fortunatus

('.--a),sxipo'jv) euasit. In his iambicie maliguitatis ac

priorum iocorum agnoscimus exemplaria ; ne mire-

mur autem illis festis diebus quibus urbs tota uirtu-

tis sute conscia, pr^teritte laudis memor, adstantil)us

magistratibus ac deo ipso, percuneos theatri strepebat,

licentiam comicam patrium aliquid et masculum affec-

tasse,etpoetam, mara' honium quasi pseanaaggrediendo,

Tyrteis potius quani Archilochis nonnunquemannume'

randum uideri. Patriie splendore omnia tum erant plena,

in patrite laudem, chorus Horentissimorum iuuenum pri-

morumque ciuium sponte arrectus; patriam, ut ita

dicam, omnia sonabant : incallidus et ineptus tiro uisus

esset Aristophanes, si, omnium exspectationi impar, in

ipso scurrilitatis lestu non ea attigisset quil)us exsul-

tat multitudinis animus.

Illis ergo duobus principiis comoedia stetit et ex

musica arte prima incrementa primumque duxit im-

— 57 -

petura. Cliurum una inter ceteras gentes grseca habuit;

cliorus est qui acl se, quidquid extra canturn erat, ui

propria traxit, eique, quatenus rerum natura licebat,

tbrmam aut legem imposuit suam. Inde omnia, non

delectationis aucupio aut concinnitatis affectatione, sed

quadam necessitate (j\Iusis, addendum, non refraganti

bus) orta sunt ; comcedia enim, si Zielinskio credendum

est, (nec meum est talia hic expendere) epirrhematicam

compositionem, ut structuram suam tingeret, sumpsit

et amplificauit. Totius comici operis, is est fons et caput

;

sibi constans ac bene numeris detinita rusticcc alicuius

uocis modulatio. Si autem in melicis et epirrhematicis

partibus expressasscn^entias inspicimus, grieci ingenii

soUertiam, splendorem, uarietatem — non omissis sor-

dibus et nteuis — uelut in speculo habemus. In lyrico

primum carmine, quamuis uiuo e fonte exundet,

priorum poetarum artem imitatur et in se iocando col-

ligit Aristophanes. Eius enim poesis, ut ceterorum At-

ticorum, non ea est quee, semper elata et grauis, cap-

tet subUmia, in nubibus immoretur, et splendore ima-

ginum, ampliticatione et translatione uerborum, omnes

sententias in quamdam ueUit arcem extoUat unde

uuUi, nisi per arcana et abrupta incedenti, aditum ad

se permittat ; multiplex contra et mutabilis est, seueris

leuia, sacris profaua, honestis indecora miscens^ facili

plerumque et populari uuUu, supercilio nuUo, iocosa

simul et prorsus humana, aliquid uiuidum et promp-

tum semper prccferens, omnibus uita^ partiljus accom-

modata et e communi usu farragiuem suam ducens,

— 58 —

denique comoedise ingeuio maxime congTua, quie, na-

tura duplex, tum altius euolat, tum humi obrepit acu-

leata et ad pungendum arrecta. Eadem nus ad melius

intellig-endum informat lyricorum longc principem

Pindarum qui non semper iu niytliis aut e sapientum

sacrario arcessita doctrina desteuit et ampullatur, sed

amicos, temulos, res uirosque circumstantes respiciens,

adeo commode loquitur, admixta nescio qua sereni et

lepidi animi iucunditate, ut Socrati apud Platonem, imo

concionanti Demostlieninonnunquam similisesseuidea-

tur. Et Archiiochum quem «odiis opimumet pinguem»

dixerunt, et Anacreontem cui facetum et molle (iratias

annuerant, et Alceum Tyrteumque consociauit Aristo-

phanes.

De epirrhematibus fere eadem dici pussint. Quorum

fortunam et progressum si amplecti uelim, (ita enim

prtecedentia colligam) uidere mihi uideor plebeium

aliquem sortis ultima^, uinolentum diu ac sui impo-

tentem, qui patricia sustentatus manu, animum recipit

suum graduque incedit a^quo et iam curat

quiilquid di^'num sapieule bonoque est

CAPIT IV

DE ANAP.ESTIS.

Transimiis ad eam i^arabaseos partem qute lectorem

hodie loiige aliter quam cetera; commouet, eumque,

ut aliquid prorsus anomale, in satis mag-nas ducit exis-

timationis ang-ustias : cum fabulte scilicet contextu re-

pugnant anapiesti, et cum canticis aut epirrhematibus

ne minimo quidem uinculo coniunguntur. Antequam

de iis dicam quod sentio, non superuacuum erit recen-

tium grammaticorum opiniones breuiter referre.

Parabasim totam, omni inter eius partes discrimine

remot(j, primam esse comcediie formam arbitrantur

Kolsterius et Hornungius. Qua3 opinio cur quantum

absit quin fidem faciat, iam antea dixi, nec in ea diu

immorandum est. In eo errat quod incipienti arti,

maxime implicatam formam adsignat. Eorum qui ge-

neris alicuius fundamenta ponunt simplex est animus

;

simplicitatem uero in parabaseos structura agnosc-i non

sinunt anapaisti.

Quos contra posterius creatos esse putat Kockius, sed

una cum epirrliematibus in comoedia semper interia-

dium fuisse : « statuo parabasim, scribit ille, insita

quadam necessitate natam esse ». Comicus poeta non

tantum risus elicere, sed mores castigare gestiebat.

— 60 —

Teloruin autem (|uil' iu mcibj.s liomiues aut iu prauos

usus pei* totam fabulam detoi'L]ue1)at, quce;lam su]);'-

rant, operis argumento parum apta, et idoneum locum

nusquam habentia. Pra.'terea, quum publico quasi mu-

nere fungeretui* poeta, nonnulla de se, de suis commo-

dis necnon de inimicis liabebat, (jua» prioribus adderet

;

qua; omnia in interludio solum, scilicet in chori can-

ticis, collocari poterant, seu ante stro])ham, seu inter

stro])ham etantistropham, seuposc antistropham ;illos

tres locos, millo excluso, obtinuere. Quod igitur inter

strojDham et antistropham posituni fuit eamdem com-

positionis legem accepit;quod autem ante stropham,

liberum et quasi disiunctum ])er se stetit.— Sic Kockius

;

fere eadem rerum confusio hicquam supra deprenditur;

si enim epirrhemata et anajja^sti eadem sunt materia,

c\u' sensu et metris ditferunt f

Eas Kockii partes acriter defendens Agthes, tanquam

mus in matella satagcns multam sibi o]3eram dedit ut pa-

rabasim interhidium essedemonstraret. a Non aliter iieri

potuit )), ait ille, rem a priori diiudicans et precariis

fretus argumentis, Adsentitur Kolsterio scribenti : « tum

demum locum ]jarabasis habebit, ubi iinita parte fabu-

lie spectatori aliquo tem})ore o])us cst ut a ridendo

animum remittat )>. — Optime (]uidem uideo parabasim

in Aristophanis comuediis interludium esse ; unde tamen

orta sit illa « necessitas )) melicis partibus oratiuncu-

lam ad spectatores adiungendi minime uideo ; cur

eadem ante Aristophanem aliam sedem non ol)tinuerit f

Agthis quidem opinioni auxilium subministrare uidetur

— 61 —

PoUux: (1) qui ex Eui'i])idis Danaidis canticum refert

in quo de poeta ipso, ut in parabasi, cliorus uerba

facit ; addit etiam Pollux Sophoclem ipsum, p]uripidi

aduersantem, nonnunquam (aravtdS/.i?) ea libertate, ut

in 'l-r(5vw, usum esse. Plura, liercle, sunt exempla qua?

liis adiici possint. Quis enim nescit multos esse locos

quibus Euripides, aut mulieribus infensus, aut Anaxa-

govx philosophiam expromens, inccpptte actionis im-

memor tiat, et se quasi pcrsonatum inducat ? (2) Quibus

autem cum parabasi simiiitudinem esse aliquam is

tantum credet qui utra(|ue per transennam adspexerit.

Ke uitia tragoedia} in deterius inclinatie cum florentis-

simjfi comoediic moribns inconsulto misceamus. Nil tra-

goedia} et comredia^ commune est si res ipsas pcrpen-

deris non uana specie dehisus. Quie alt(U'ius fortuita aut

sera Hcentiaest, inalterauim apertamet iustam habet,

moribusque antiquis nititur.

Cum prioril)us multum (Utfert Zihenskius. Vmm^

ridet eos qui in perhistranda parabasi (anapajstis scili-

cet) nimium tempus consumunt, et 'eam minime cordi

habet ; ut enim mag-nam uim exemplorum et argu-

mentorum in ceteris exphcandis com^Bdiae parti-

bus afFert, ita in ea ieiunus ac psene nudus fit.

Anapa^stos interhidium fuisse non concedit. Quam ob

causam, ait, tiebat illa, in media fabula^ actionis inter-

(1)IV, III. cf. ALheai.'am, XIII, ;i02 b, et Aristolelem dc Aga-

thone loquenlcm {r.io'. -ot. 18)

(2) Uid. JJccubam, (311, JpJtigcnciam in Aul. 010, Suppliccs 241,

Orcslcm 911, e(c.. ..

- 62 —

missio ? ut spectaculi apparatus mutari posset ? in ea

autem fabulc« parte quam praecedit parabasis, non

semper mutandi apparatusfitnecessitas; — ut actoribus

nouas uestes induere aut spiritum inter(]uiescendo re-

cipere liceret i* uno aut altero cantico, nihil extra soli-

tam formam excogitans, poeta facultatem eam oj)time

dedisset ; — ut spectatores, animum remittendo, ludum

comicum non moleste ferrent ? (^uod poeta parum ui-

detur curare, qui liis uerbis utatur : vuv al^i Xew r.p6(i-/ixs

Tov vouv. — Funditus erg-o euertenda est grammaticorum

opinio. Non interludii, sed epilogi uicem explebat para-

basis; uerbum illud 7:apa6a(v£iv, quid aliud quam peractam

esse fabulam significat? illud ((a;:oSuvat » non subintelligi

uult clioreutas sese ad saltationem expedire, quia iis

locis aIi(|uando adhibeatur ubi chorus (utin LyHstrata)

actoris partes et officium uirile defendat;

peracto

contra spectaculo idem uerbum, ut -apa6aivc'.v, ap-

tissimum uidetur fuisse. Quum parsnoua comica prio-

ribus addita est, remansit illud i::oouvai, cum operis

contextu non iam consentaneum, sed usu quasi pro-

tectum. Quod si concesseris, non in tantum dignitatis

gradum extollenda est parabasis, nec tanti habenda

;

eam ipse iVristophanes ut alicjuid ab re quam agebat

alienum habuit. Quare ne miremur parabasim, ut pri-

mum ars scenica, pro augustia rerum, sumptibus suis

modum facere debuit, sublatam esse.

Habent sua paradoxa grammatici. Anapajstos con-

temnentem interrogare possumus : qui tieri potuit ut

aliquis publico munere fungens, omnium exspecta-

~ 63 —

tione et siimma libertate fretus, populum eum penes

quem potestas erat maxima allocutus fuerit, nec eius

uerba, uellet nollet, plurimum momenti ac ponderis

habuerint ? Qui fieri potuit ut apud ciues Athenienses,

in eo theatro quod aliquid forense liabebat, ulla publi-

caruni rerum mentio, ut ignis incassum frondibus ad-

motus, frustra factafuerit? Quis unquam exstitit poeta

qui uel in pra^fatione, uel in prologo, uel in cuiuscunque

modi oratiuncula aut scripto sua ipsius negotia et

commoda frigide ac (piasi inuitus defenderet; de sua

fama, laude, arte et consiliis, sine motu et intentione

animi dissereret '^ Qui neg-legentem fuisse putat in

scribendis anapaestis Eqaitum auctorem, parum nouerit

Atheniensium, hominum, imo poetarum ingeniura.

Consideranti autem et nomen illius (pii loquebatur,

poetae scilicet magistratibus ciuitatis protecti et psene

sacrosancta dignitate induti, et locum in quo contio-

nabatiu', theatrum diuina ara ornatum, et quibus cir-

cumstautibus, quo die, de quibus rebus ; excogi-

tantique Aristophanem Nubkun aut Acharncnsium

carmina per coryplia^um recitantem, ueniunt in men-

tem ea Ciceronis notissima : (( quid est aut tam admi-

rabile quam ex infinita multitudine liominum existere

unum qui id quod omnibus natura sit datum, uel solus

uel cum paucis faoere possit? Aut tam iucundum cog-

nitu atque auditu quam sapientibus sententiis graui-

busque uerbis ornata oratio et perpolita ? » Magnamdenique signilicationem habent illa^ leges quaj sa^pius

— 64 —

de parabasi latu" simt (1), uclut si indomiticbelluiL' qme

sese in comoedi'S iactaret manum et frenum admouere

uellent. Quoties ipsa iliata decreta fraude subterfug*it

aut iu ludibrium aperte uertit

!

Scio equidem ssepius errare qui res antiquas cnm

praDsentibus nimis sedulo componunt : unum tamen

addam. Nonne recitationes cas quibns alicui fabuke in

parisiensi1)us liodie tlieatris pntluditur, arrectiore animo

quam ipsam trag(ediam aut c(Hn(Bdiam, si notus pro-

dierit orator, noununquam accipimus ? Nonnc loquenti

tum pra^sertim plausu aut risu fanemus (|uum non-

nuUa de suis ipse moribns ing-enuiis aut cautus profi-

tetur, uel ad publiciie uitte recens factum, leniter ailu-

dens, respicit? lisdem animi motibus, ac multo grauio-

ribus, reor, parabasis AtlKmienses commouere debuit.

Anapffistos, uelut ciuitate exclusos in ultimas partes

releg-at et aliquandiu epilog-um fnisse uult Zielinskius.

Quam opinionem prorsus controuersam esse iam doc-

tissimi probauerunt. Anapesticumeuimmetrum multo

magis uiam facienti quam consistenti conuenit;pra^te-

rea, quam indecorum com^edia' tinem dedisset cliorus

ueste sua exntus

!

...Moueat cornicula risam

Furtiuis nudala colorihus ....

Eosdem fatetnr.ille aut in comcEdia' finc, aut in eius

proiemio reponendos esse : ultimum illud tanquam ma-

gis ueri proximum amplector et defendendum susci-

pio.

(1) Tam mulla fuM-e apud nos ile scribondi licenlia.

— 6E

Simt frao-menta comicorum, a grammaticis nobis

tradita, dal)ia qiiidem, sed non omittenda, quse prooe-

mium priniije comcpdiu' non defuisse uidentur signiii-

care. Ab antiquis poetarum moribus sese deflectere pro-

fitebatur, credo, Epicharmus quum, aiel)at (in uersibus

ab Hepiiestione seruatis) :

ot tobc Ma6o'j? x.x'tbv ap-/at'ov Tp6nov

6v -pato; a.iTay/|'jat ' 'Aptcrf^^svoi;...

Apertior est Ecpliantides quum ait se «megarenses))

fabulas iam fastidire ac pudentem repudiare(l).

lUa etiam Susarionis sunt egregia :

'Ay.o'j£ts \tl<) -ouaapfwv Xaysi taoe

utbc <t>tXfvo'j MEyapoGsv Tptroo(T/.to?.

Kay.bv fjvarV.e;, dXX' Satoc, 'o orijioTat

o'j/. sattv ot/.srv of/.tav av=u /,a/.oij, ..

zat yap tb Y^;j.at v.ai |jly) yv^aat y.a/.ov (2).

Uersus illi in quibus poeta ipse loquitur et infelicem

rem suam familiarem apud populum queritur, merura

antiquitatis saporem liabent, et, quanquam trimetri

sint iambici, anaptesticum sermonem, ut ita dicam,

redolent. Eos e prologo (qualis in recentioribus fabulis

exstiterit) detortos esse puto. Cur autem prolog-um

prior comcEdia habuerit, his causis mihi persuadeo.

a). Nouitas omnis pra^monitionem aliquam poscit.

E diuersis exemplis atticos poetas antiqui moris satis

tenaces fuisse constat, et qnoties aliquid immutarent,

(1) Apud Kockiuin ['r. 2.

(2) !\Ioinecke, cnm. gr. iiol. II, T, p. 1.

— 66 —

cautos se praestitisse. In fragmento ab Hephestione re-

lato anapaisticum metrum paulo mutatum lU-jpw<x xaivbv

Pherecrates uocat ; et in Uesparum exodo, Aristo-

phanes se saltantem chorum contra morem non ins-

tituere uelle declarat : quo magis cauere debuerant

poeta3, quum non na^uum aut crepundias sed ipsum

comoedia3 corpus, fabula et argumento utendo, euerte-

rent, ut tutiorem uiam suam, prajmonendo spectatores,

facerent.

b). Adde populares strepitus plebis quse, maxima

festiuitate elata, exlex et in tumultum libenter prona

(1), ut Romani Saturnalibus diebus summa libertate

fruebatur et per clamores theatrum inuadebat. Si plau-

sum semel poeta retuHsset, precariam ei laudem leuis-

simum illud multitudinis ingenium quod uenti et auras

cient , dabant. Tayu6ouXot (2) ,[x^TaSouXot (3) , ir.txtw (4)

erant Athenienses;prsestantissimum quemque, si con-

senuisset, (hoc per Aristophanem scimus), prsetermit-

tebant aut maligno stridore excipiebant.

c). Ipsa ceterum comoedia, ut primum Atheniensibus

se conspiciendam dedit, paene infamis erat, quippe quae

subrusticam adhuc artem nec excultas fabulas, ut

tragoedia, protulerat. Illa etiam *l>aXX(y.a et omnem

eam turpissimarum facetiarum farraginem, pessima;

tantum populi parti primum placuisse credamnus ; ex

(1) Uid. Demoslhenem, KaTa MetStou, 14.

(2) Ach. 630.

(3) Ibid. 632.

(4) Equit. 518.

— 67 —

quo euenit, reor, ut suinmis ciuitatis magistratibus

comoediam scribere non fas esset. Poeta igitur in satis

lubrico loco uersabatur. Ut spectantium fauorem eme-

reretur, ut sileutium faceret, ut jDraiiudicatam de se

opinionem dissolueret, fuit ei procurandum. Quid au-

tem ei melius erat quam id, quod aiferret primum enun-

tiare et se non circulatorios iocos sed aliquid optimis

ingeniis dignum et ipsi reipublicse utile dicturum de-

clarare ?

d). Illud etiam ex animo nostro ne excidat, comicum

poetam apud atticos, non, ut recentiores, meram uitss

humanse imaginem describere uelle, sed eo semper

spectare et tendere ut audientes ad opinionem certam

inclinet, id est ut propositum aliquod, ttiesim uno

uerbo, ut aiunt pliilosophi, in bono lumine collocet,

disputatione apta excutiat, omnibus animis inculcet

:

quum arcendum esse belhim, tum ab oratoribus ple-

bem dehidi, popuhim miserrimum esse, sopliistarum

artem aut poetarum priestigias nihil ahud quam pes-

tem aut inane uerborum tintinnabuhim esse. « Cum

apud Racinium Moherumque, personarum uel uiuidis

affectibus uel ridicuhs raoribus sceniie iUee prsecipua?

impleantur, apud Aristophanem (:ontra nihil ahius

eminere. comperimus quam ipsam iUam certi propositi

discussionem qua^ schohim prorsus ahquam, nisi sermo

iocis plerumque distinctus s:t, non dedecere uideatur

;

ita ut in hoc ipso maxinie manifestum fiat quam uere

comoedia nostra i^|6t/./i, Aristophanis uero comoedia «Ywvta-

— 68 —

-ri/.r, clici possit (1)». Ex eo fit comicain artem aliqua

parte eloquentia:' similem esse nec a forensi certamine

multum remotam ; ut orator apud iudices acturus pro-

dit poeta.

Quibus ex causis prologum eo tempore apparuisse

puto quo non mera cantica aut epirrhemata, sed fabu-

lam diuerbiis contextam attulit comoedia. Eoutidebuit

ut aditus sibi ad turbse aures faceret, eamque sil)i ac-

commodatiorem redderet. Fuit iam equidem tempus,

priecipuum in artis liistoria, quo chorus canentis tur-

bicula} locum et uicem excipiens, iicta uesta indutus

et personam agens, non id lantum propositum habuit

ut nn*is deo gratias alacriter redderet, sed circumstan-

tibus per se spectacuhim fieret. Tum primum qua3 dici

potest comoedia inc(ppit, simulque priemonitionis ali-

cuius forsitan intellecta est utihtas, NuUus est enim in

circulo plebeio uel minimus scurra qui auditorum ani-

mos, priusquam res ipsa agatur, paucis uerbis non ar-

rectiores faciat. Prologos tamen tum pra?cipue scriptos

esse arbitror quum ])oeta excogitati argumenti nouita-

tem comcedicc addens, nouam uiamindagauit, et senon

plebeiie tantum fa^cis, sed optimi cuiusque delectatio-

nem quserere professus est.

Inter autem anapa^stos et illa pro<emia qiue, qaum in

latinis, tum in nostris litteris inuenimus, permulta sunt

similia; quse similitudo melius no,-^ quara insulsi gram-

inatici testimonium aut subobs<'ura hipidis inscriptio

(1) De personis npnd Arisl.oplianem (A. Croisel, Paris 1872).

— 69 —

docebit. Non nescius qiiidem suin inter Aristophanem et

comicos latinos plurima dilferre : omnes Atlienienses

euisdemiuris erantet eorum quiuis lequa libertate ute-

batur; Romani sub ])aucorumdominatione uiuebant, nec

scribam aut histrionem se altius gerentem et de summis

reipublica? negotiis uerba in theatro facientcm « spiritus

illi patricii » tolerassent. Sunt autem nonnulla quas

conferre possimus,

1" Sileatiutn in anapiestis exposcit Aristophanes, ut

etiam C^ratinus in eo fragmento (1 )

:

i^'.yav vuv ar.a; z/i aiyav

Ka\ TtavTa X^yov laya. iztj^^v..

'H[xTv ^ 'IO^/.7j raTpt; iiTiv,

Sic Plautus

:

...iLa liiiic facielis fabiila' silenlium

[Am; h. in pr. I."i).

.. Xliiic animiim aduorlile

Dam huius argumentiim eloquar comccdi.-p

[tbid. 95).

Silole et tacete, atque animum aihiertite (2)

{Penutus, iu pr. 3).

Pleraque etiam Mistcrioruin, apud maiores nostros,

prologo iucipiebant ab actore recitato qui fabuhim aut

scripserat, aut digesserat, uocatus «racteur», uel «le

protocolle, le porterolle, le meneur du ieu))(3). Ille

(1) 'Oouaaar? (apud Meinecke, fr. XV).

(2) Cf. TrinumviHin {'6 et 22 in pr.) CaMiom (ibid. 29) Aiinaria

(ibid. 6).

(:3) Uid. Petit de .lulleuille, les Mistercs, I, p. 246. — Fubuhi'

breuis expositio uocabatur sa^pius « Moustrado ».

— 70 —

spectantes docebat qua ratione fabula constaret, quo

aninio et quem in finem scripta; deinde sui ipsius pa-

trocinium suscipiebat ut maleuolis linguam retunderet

:

silentium in primis petebat, ut in illis : « Ludus uobis

sit g-ratus, et nobis agendi date potestatem Quis-

que suam usque obtineat sedem ut melius fabulam au-

diat. Dei et nostrum gratia placidi maneatis ; unius

tantum oris silentium cuique est procurandum » (1).

Ssepius enim illud repetitur

:

Chacuu n'a que sa bouche a taire.

2° De populi leuitate queritur Aristoplianes, eiusque

beneuoleiitlam et iustitiam Hagitat. Magnetem memo-

rat, qui, quanquam uictorias multas reportasset, senior

eiectus erat ; Cratinum, qui maxima e laude delapsus,

obambulabat senex, despectui liabitus, et « aridam co-

ronam gerens » ; Cratemque qui plurimas a populo

uexationes pertulerat. Quam sortem a se auertere poeta

g*estit, plausumque ingeuue poscit ('2) :

Al'pe(j6' auTw TtoXu xb p60tov , :;apaj:£tj.d(ar' lcp' ^vScX.a /.coTrat;

66pu6ov yprjaTOV Xrivattriv

,

'tv' 6 7:otr|Tr,s a^tV, yatpiov.

Quibus addi possunt et illa Ecclesiazusarum car-

mina, parabaticam speciem prorsus habentia, quibus

ait : « Ne mihi obsit quod ductis sortibus primus pro-

dierim; iudices decet, horum omnium memores, se-

ruata iurisiurandi tide, de choris semper ex merito

(1) Moralite du bien Aduisi et du mal Aduis^.

(2) In Eq. 546.

— 71 —

sententiam dare, neque improbarum meretricum mo-

rem imitari, qme semper j^ostrema tantum benefacta

in memoria habent » (1). Minacior est Pherecrates qui,

si [tquos iudices non habuerit, se acerbiorem fore de-

clarat

:

. . . -rof; ol y.piTau

TOt'; vuvt xpfvouat Xiyw

[17] 'jztopzstv [xr,o' aotV.w?

xp{v£iv , ri VT) Tov ofXiov (Z/,va)

[i.u6ov £i; u[Jia; fxepov

$£p£7.pat7]5 ^£^£1 ;:oXu rou-

Tou xaxrjyoptaT^pov (2).

Illa nos de antiquorum in re scenica moribus nonni-

hil docent. — Quis nescit Terentium piene de eadem

fortuna queri ?

Iii his quas primum Ca'C.ilii dedi uouas

Parlim sum earum exactus, partim uix steli.

Primo actu placeo, quum interea rumor uenit,

Datum iri gladiatores;populus conuolat

;

Tumultuantur, clamant, pugnant de loco;

Ego interea meum non potui tutari locum.

Sinite impetrare me, qui in tutelam meamStudium suum et se in uestram commisit fidem

Ne eum circumuentum inique iniqui irrideant (3).

Tum in Phormionis prologo :

Ne simili utamur fortuna atque usi sumus,

Quum per tumultum noster grex inotus loco 'st,

Quem actoris uirtus nobis restituit locum

Bonitasque uestra adiutans atque aequanimitas.

(1) Ecdesiaz. u. llo4-H63.

(2) In KpanaTaXot?, apud Meinecke, fr. XVL

(3) In Hecyra.

— 72 —

In Adelphis

:

. . . facile cTpquanimitas

Poettt^ ad scribendiim augeat industriam.

(In Prol. 24).

Plautus ipse aiebat

:

Quodque ad ludorum curatores adtinet,

Ne palma detur quoiquam artifici iniuria.

{Inrenulo, 36-37).

. . . Uos tTpquo animo gnoscite

.

{/6/f/., 123).

Eodem animo (jringwius « stultos » omnigenas

accire g*estiens : « Uos, misellse lingulacte, qua? uiris

familiariter utimini, uos bene moratas et benignas

pra^stite » (1).

3° Aristophanes, in anapa.^stis defendit se non scur-

ram esse, sed uerum poetam, et PIkbI^o, ut ait Uirgi"

lius, dig^naloquentem, comcediamque semper ad bonani

alifjnani frugem spectare. In Achartiensiuni parabasi

sui ipsius pra:>conium instituit : protitetur se patriam

ludibrio non liabere, multis autem bonis eamdem

auxisse^ populumque stolida credulitate ac superbia

purg-auisse ; addit se publicorum morum correctorem

esse, 'futurarum uictoriarum adiutorem, omnis boni

consilii auctorem (2), nec ullis nisi iustitia? armis un-

(1) Cii de la Sotie du prince des sots :

Sottes qiii etes aux homraes familicrcs

Montrer vous fault douceset cordiales.

(2) Credulitate ipsa hic utitur poeta quam ipse populo crimini

uertit ; illa iocandi tantum causa dicta esse, indicat uersuum

109-114 color forsitan oonsentaneus.

— 73 —

qiiam usurum. lu Equituui parabasi monet se non

niigas effutire (1), sed (juod iustum est, g-enerosa auda-

cia declarare(2). hiNubibu <, modestissimis moribus pra>

ditam extoUit comcfidiam suam quifnon pudendam ima-

g'inem, ut pueris risus eliceret, protulerit, nec cordacem

saltauerit, sed altius spirans paulatim progressa sit (3).

Ludenti strenuum dicas inesse neiitatis amorem :

TaXrjO^ , vf, Tov Aiovuaov ibv i-/.OpS'l/avTa \xi (4).

Placere debet, si quod sincerum est populus amat

:

Muv auT£ XsA) r.pOT/zxi lov vouv , vlr.zp /aOap^v ti •^''.X.-rTe {'.\].

Nug*as et ineptias rej)udiauit

:

ToiauT' a-.pi:Xwv -/.ay.a /.a\ tpopTov /.al ^(o;j.oXoyj'jaaT' aysvv^,

SJTofrjos T£/vr,v [xf^^ak-qv Y)[j.tv -/.aTCupYwa' oixooo [i.rjcta?

£:reatv jj,£YaXoi{ -/.ixi oi«vo(ai; -/.ai T/.a')[Jitj.a7iv ou/. aYooafotc (0).

Sic Plautus se ipse comraendat

:

luest lepos ludusque iu hac couKxdia, (7)

Prof. cLo expediet fabulte liuic operaui dare.

Non pertractate facta est, neque item ut ceterfe;

Neque spurcidici insiint uersus immemorabileis ;

Heic ncque periurus leno est, nec meretrix mala,

Neque miles gloriosus. . . (o).

(1) cpXuapsrv (u. ij4n).

(2) u. olO.

(3) u. [)37-u4o.

(4) In Nuf)., u. ."ilS.

(o) In Uesp., u. lOlo.

(6) In Pace et fere omnibus parabaseos anapn^stis ; uid. etiam

lianas, 686, et Ecclcsiaz. lllib.

(7) Ir Asinaria, u. 13.

(8) In Capduis, u. r)4-59.

— 74 —

Ipse Terentiiis grieco se poetaj aliqiiateniis similem

praebet

:

Si quis(iuam est qui placere se studeat bonis

Quam plurimis et miiiinie multos lanlero

In his poeta hic nomen profitetur suum (1).

et in Hecy, a:

Si nunquam auare pretium statui arti mea'

Et eum esse qujestum in animum intluxi maximumQuam maxime seruire uestris commodis (2).

Quid? nonne Rabelaisius se Socrati ipsi ait simillimum

esse, qui rustici, insulsi ac ridiculi hominis speciem

prai se gvrit, iutus autem omnium uirtutum quasi me-

dullam recondit? Ubi autem illa, nisi in prolog-o ? Nonne

Fontanius, comicis sa^pe annumerandus, praifationem

scripsit qua se in commenticiarum rerum blauditiis non

immorari sed plurimam friigem apolog*os leg-enti afferre

uelle nos liraemoneret ? (3) Ubinam Molerius, nisi in

pnefatione, dixit illud esse comoedia3 propositum ut

inscios homines delectando castigaret et emendaret i*

4° In eadem parabaseos parte Aristophanes de difti-

(1) In Eunuch. prol. 1.

(2) In prol. 49.

(3) Confer etiam, e gallico nostro theatro, prologum fabulse

illius cui titulus. « Cest li jus dc Sainl-Nicholai » auctore Jean

Bodel, et « Le che.valicr qui donna sa femmc ait diablc » (Violet-le-

Duc, ancien theatre francais, t. III). Nonnunquam declarat

« pr.iedicator » ille, actores nihil contra Fidem. confra Deumaut contra leges dicturos esse. [Moraliti du biea Aduisii el du

inal Aduisc).

— 75 —

cultate artis comicse et de tirocinio a se suscepto lo-

quitur :

VOrj.{(^U)V

/.wo(ooootoaT/.aXtav sivai yaXertoTaTov epyov ajTavTtov

I^aazsv

IpsTriv "/prjvat 7:po)Ta ysvj^jOat , 7:p\v TzrfioXloii Iruyzf.pii^j

7.az' £VTcuO$v jTpojpaTEuaat zat tou; dvEp.ou4 oiaOprjaai

xaTa xuCspvav auTov jauTw. . . (1).

Plebi se uenditat, qui non eain decipere uelit, sed

aliqua uoua fabula delectare eiusque fastidia uincere (2)

:

Kdyw ^.z^ TOtouTo; dvr^p tov TTOirjTfj; ou 7,oiJ.to,

ouo' upia; 'CrjTio '^ajzaTdv (i\q y.at Tp\? TauT' siadYOJV

,

a.Xk^ ai.\ /.aiva; wsa; ttacpsptov aoi^((^o[j.at

,

ouOEV dXXr,Axtatv 6[j.o{ai; /.a\ r.daa; os^tdg.

Adsentationem etiam et blandimenta adliibet ut tanti

operis iudices ad se alliciat ; eos enim uocat

:

. . . -avTofa? r[or| [xouarj^'

,TtstpaOsvTss /.aO' sauTouj (3).

Quod non omittit Plautus, de moribus quidem, non

de rei litterariai prudentia et intelligentia loquens :

Idcirco moneo uos ego hioc, qui estis honi,

Quique SBtatem agitis cum pietate et cuni fide,

Retinete porro (4)

.

Nonne illa omnia procemii eamdem significationem,

(l)In Equit., u. 5ib-bl6; 5H-544.

Non multo secus Terentius :

Quia scibam dubiam fortuiiam esse sceuica')',

Spe iacerta, certum mihi laborem sustuii.

(In Ucajr., prul. 16-17).

(2) In Nubibus, '6i5-U9.

(3) In Equit., oOo.

(4) In Riidentis prol. 28-39.

- 76 —

eiimdemque colorem habentf Noune scriptoribus hic

mos fuit omnibus, stuclia quibus })rius indulserint sem-

per in pryefatione exponendi et se lectori uenditandi f

5° Audientibus etiam, concionanti similis, bcnc pre-

catur Aristophanes. Priores comici, ut arbitror, ficta

ipsa chori specie utebantur, ut i^opulo spem aliquam

prtehicere facerent, cius animum quamprimum obstrin-

gerent, eique rehg-ionem ah(|uam iniicerent, magnam

sui opinionem et exspectatiouem commouentes. Nubei

aiunt se, si benignus fuerit ])opuhis, omnia coeh bene-

ticia, ineunte uere, in ag-ros plaudentium esse collatu-

ras ; si autem a mortaii quodam contempta^ fueriut,

eius uineta et oliueta domum(j^ue ipsam exitio datu-

ras (1). Ita phiutinus ille Mercurius aj^ud romanos spec-

tatores, actuosos, ad famihares ratioues hbenter aui-

mum reuocautes et rei nummarice potissime altentos,

de « mercimoniis emundis uendundisque » uerba facit,

et se auditores « bono atque amplo et perpetuo hicro »,

peregre ac domi, aucturum poUicetiu*, si agentibus

aequam mentem sileudo pia>stiteriut (2). Talia hccc qui-

hbet optimi exordii exem])hmi esse fateatur, quum

uterque poeta audientium mores penitus noscat eisque,

ad pra?parandam beneuolentiam, apte sese accommo-

det. Non alio consiho lari famihari in Aahdaria et

Arcturo in Rudente (3) prologi ag-endas partes poeta

demandauit.

(1)1115-39.

(2) S. 39 {A.mphilr.).

(3) rifl. priPserLim wrs . 1639.

Aliquid simile et apud nos inuenimus, cum eadem

sit ubi([uc hominum natura, idem animus, eadem ad

religionem indoles. Exstat enim fabula in qua prima

dieitur : « ei bene opto qui S(xlens sedebit, deumque

precor ut iilius qui placidus remanserit, absoluat pec-

cata )) (1).

6^ Non fieri denique poterat quin poeta multam in

seconilaret inuidiam. ; contentionea et odia suscitabant,

quum ipse uatum animus per se in iram prai^cGps et

ciuitatisinstituta ius a^quum cuique concedentia, et ipsa

scsenicorum ludorum ratioqute poetas quasi iusta acie

concurrere iubebat, tum ipsius comoedi* ingenium

qute, multis et illatis et acceptis uulneribus, negotia

uirosque publicos suie dicionis esse arbitrabatur. Qusb

ultio de Eupolide in mulierarios istos Atiienarum tros-

sulos nimis acri sumpta sit noscimus: arreptum poetam

et in fluctibus ita demersum ut spiritus ei paene inter-

cludQretur, Alcibiades ridebat : « tinge me in tlieatro

iniuriis tuis ; ueram ego tibi in a^quoreis salibus laua-

tionem Iarg"iar : ^1-'.^ ;j.: ah b'J[J.i\o::: , iyw &£ CJS aXaup&r? 20X71

y.aiay.W^w. Uerba illa Achavncnsium parabasi inserta :

Ilpb^ xauTa KXstov y.al -aXaaaaOd)

/.a\ -iv s-' hj.'>\ fiXTatviTOdJ (2),

singulare aliud certamen indicant cuius uices non

ab omni parte nobis nota^ sunt. Ex aliis locis constat

non eum fuisse Aristophanem qui leuibus armis aiit

(1) Mislere de Saint-Klipnne [In libr. pr.vcit.)

(2) 6o9-660.

— 78 —

eminus pugiiaret, sed nudo g-ladio rem gereret : KXsov'

znixirs\ ait , 3?; irjv yaaTspa (1). Cullato pedo belluam

istam aggreditui' lioiTendam qua^ « oculos CynmiD,

uocem gurgitis, odorem phoca?, illotos Lamia^ coleos et

culum cameli habebat (2). » Eiusmodi tela in uarios

coniecta ut Cephisodemum causidicum (3), Charminiim

et Cleophonem moribus perditos (4), non hic referre

necesse est. NuUus auteni locus inimicos suos repel-

lendi aut insectandi, praeter ipsa fabula^ carmina, poeta3

opportunitatem dabat.

Terentius in re tantum Htteraria semper uersatur,

nec tantas aht inimicitias ; omnibus tamen notum est

illum prologos scripsisse ut « ueteris maleuoU poetse

maledictis responderet », et artem suam uel gra^co

e fonte nimis desumptam, uel mininii pretii habitam,

a fraudis suspicione defenderet (5). Trahitur in lon-

gum dueUus, et poeta, uocem interdum tollens, lios-

tem, lacessitus et ipse, lacessit

:

Uetus si poeta non lacessisset prior,

Nullum iimenire proiogum posset uouus

Quem diceret, nisi halieret cui malediceret.

Sic Racinius non semel Briianinco suo ])ra'fationem

addidit, quie senescentis poetie fautoiibus acriter resis-

teret inuidiamque in se coortam dissolueret.

(1) In Nub. :-i49.

(2) In Ucsim, 1038-1036,

(3) In Acliarn. TOii.

(4) In Thesmoph. 804, .59.

{'6) In Phorm. :> ; Adelph. lo; llcauloid. i'6, 39; Ennuv.h.S, etc.

— 79 —

Illiid ei"g'o satis compertum liabemus : quidquid in

anapsBstis leg-itur eis simillimum esse quse quum in

latinae aut gallicaj olim comcjedia^ prologis, tum in prse-

fationihus et (( pra^monitis » omnium scriptoram inue-

nimus. Talibus prooemiis usam esse comoediam uerisi-

mile est, eo consilio ut expeditam ac bene munitam

uiam ad spectantium animos sibi aperiret . Hodie

quidem prolog*i minime utiles (nisi delectandi causa)

tierent, quia uidelicet liumanior artis comica; liabitus

quotidianusque usus populi sensum pa^ne hebetauit et

exsurdauit; illud autemcogitatione repetamus tempus

quo poeta in nouae artis angustiis laborabat. Terram,

ait Uirg-ilius,

terram multo ante memeutoExcoquere et magnos scrobibus concidere montes,

Quera hntum infodias uilis genus !...

Atticos huius modi pra;cepti non immemores fuisse

mihi persuadeo, antequam fabulam agerent, et plenis,

ut ita dicam, spumaret comcjedia labris. — Cur autem

prologi illi e cajjite operis detracti sunt ut in medio

interpositi includeredtur ? (iuando lia3c facta est muta-

tio'^ Quam ob causam sine totius operis detrimento

tieri potuit ? Ha3c paucis expon(jnda sunt.

Fuit tempus quo iam spectata et uictoriis elata co-

mcedia, satis magna apud Athenienses auctoritate ua-

lebat et docili utebatur populo. Poetce nihil aliud in

prologis dicendum reraansit quam quod seu de publicis

negotiis seu de priuatis inimicitiis, seu de ipsa arte

cordi haberet. Cantica autem interludii uices, ut in

— 80 —

trag(EdicL', explentia, aptissiiniim ei dabaut locuin ut

dulcia et utilia pari g-rauitate consociaret atque au-

geret. In canticis enim deorum pra^conium ag-ebatur

;

ibi fons et" caput artis, ibi relig-ionis uis semper erat.

Chorusenim, pul)lico fung-ens ofiicio, omniura uenera-

tionem 'simul et admirationem mouebat ; testimonio

sit illa contra Midiam actio, in qua Demosthenes ait

clioregum ceteris summis reipublict.e mag-istratibus

similem esse, nec a quolibet uiolari posse quin et tota

ciuitas et leges et deorum maiestas iniuria simul affi-

ciantur (1). Quidquid erg-o canticis addebatur, peculia-

rem aliquam signiticationem liabebat et in amplissimo

dignitatis gradu enitebat. Itaque (^anticorum tutelam

prologis suis poeta dedit ; non iam in limine, sed in

templi quasi cella collocauitanap<rstos. « Res Iioc pos-

tulat, ait Cicero (2), ut eorum exspectationi qui audiunt

quam celerrime succurratur ; cui si initio satis factum

non sit, multo plus sit in reliqua causa laborandum. »

Illi autem qui in cun(3is sedebent, risus prcesertim et

ludos exspectabant. Quibus primum l(3nocinatur poeta;

eosdem posterius, conKedia» salibus allectos uel potius

laqueis irretitos grauiter monere et edocere curat.

Duci, uno uerbo, se similem pra'buit Aristoplianes

qui mutatis temporibus belli rationem mutat, opti-

mosque suos milites non in fronte, sed in aptissima

medii exercitus sede statuit, ita ut, adhibito dolo aut

(1) Uid. Prxscriiw, § IG. 32, ."iG, 70.

(•2) I)e oraf.. II.

— 81 —

coUatis per leiiem armatnramsig'iiis,tanqaam firmissi-

mum praesidium submittantur et confertis ordinibus

rem gerentes hostem facilius prolligent.

Miramur uersus in fabula recitari posse qui cum

reliquis actionis partibus niliil commune habeant et in

quibus tiat ad spectatores oratiuncula;quae autem

uera sit comica? artis indoles animo nostro ne excidat.

Tragoedia, a rerum ciuilium commemoratione maxime

abhorrens, imo ipsa prajsentis uita^ obliuione freta,

mores depingit ab heroicis temporibus desumpios,

speciemque artis amplectitur mente, non uulgari hoc

sensu, comprehensam, undique expletam et absolutam.

Comoedia uero publica negotia ut prouinciam sibi cum

imperio decretam obtinet ; e communis uita3 qnasi

exundantistumultuortaest, eoque, etsi iatius euagetur

ut maxima portenta depmgat, Hbentissime recurrit.

Rebus nempe ciuiHbus, sicut ignis materia, semper aH-

tur. Si anapsestos miraris, totam fabulam mirari debes,

quum permuHis in locis spectatores Aristophanes adpel-

let, moneat, hortetur, irrideat, testes ludicra^ actionis

adhibeat, in scajnam quasi prodire cogat : Asupi ^x^tie,

ait Demosthenes isiciario, Athenienses manu indicans

;

ta; aitj^^a; opa; xac twvos xwv XaoJv,

Isiciarius

'OpPJ.

Demosthenes

TouTtov aTiavTwv auTos apvlXa? sast,

/.a\ T7]i; aycpa? xai tow Xt[j.svtov xa\ Trjc 7:'jxv6;'

— 82 —

o/jT£i;,9'jXa^stc , h /XpJTavsft.) XaixaTsi (1).

Quae quum iterum lego, dialogum non inter Demos-

thenem et isiciarium, sed inter poetam ipsamque co-

moediam esse fingo, quse apyiXaoc iure dici possit. Dies

me deliciat si omnes imiusmodi locos recensere uelim

(2). Ipse Eupolis, assentatoris et parasiti describens

imaginem, spectatores alloquitur (3) {r.phi u|jia; ),j?o;i.£v,

ait), aut de choregi auaritia aperte queritur (4). Ita

apud Aristophanem, clioryphteus Antimaclmm cliore-

g-um scurrilibus coniiiciis persequitur, a quo inc(pnatus

dimissus fuerit (5).

(TOUTOV)

w; [j.£v «TiXw X6yo) zaxw; i^oXsastcV 6 Zeu;'

05Y '![;.£ Tov T),75[j.ova Arjvaia y^oprjywv iiziXua' aS£t7tvov.

Eamdem apudPlautum libertatem sa^pissime inueni-

mus. Ita in Mostellaria, ad spectatores uersus, mora-

tur (6) :

(d) in Equit., 163.

(2) uid. Equit., 228, 223, 1210. Ac/tani.,377 sq., 491 sq. Ams:30 sq, 59, lol, lo3, 59, 168, 480, sq, 284, 289, 290, 363, 639, 44.5,

sq. 521, Uespax : 5i-Aq,, elc., el,c. — Cl'. Plierecratem iii Kpa7:aTaXot;

(frag, XVi et XVII apud Meineclve), Cratinum (ex incertis fabulis

frag. CLV, ibid.)

(3) K6Xa-/.£;, I. Cf. etiam noXst? frag. XXX,

(4) Ex incertis fabuiis, apud Meiii. VII, 1.

(o) In Ac/i. 1150-1)72.

(6) III, 3, 280 ?q.

— 83 —

... Maximaquc adeo pars ucslnini intellef;it,

Quibus aniis donii sunt uxores qm\) uos dote nieriierint.

et in eadem fabula.

Atque, pol, nescio ut nioribus sient

Uostra^ {uxores): ha^c sat scio qiiam nie habeat male (1).

Ususille spcctatores alloquendi in comcedias nostras,

ut tot alia, transiit. Cuilibet notissimus est Extein-

poralis ille iti Uersaliis ludus (2), ubi Molierus tequa-

lium moresin ludibrium nominatim uertit, et, h.istriones

proprii sui greg'is producens, nihil difficilius esse ait

quam segne illud pecus regere aut e grauissimis spec-

tatoribus risum elicere. Totum illud opusculum para-

baseos speciem habet, et comoediae ingenio utique est

accommodatum.

Nihil ergo insolentius quod admirationem nostram

moueat anapiustis inest. Quid plura ? Etsi -/.aTa a/iacv mi-

nime sint scripti, tamen melicarum partium nirtntem

aliquatenus in se ag*noscendam retinent, uel eo quod si

partes ajque dimensas non habent nec eumdem semp 'r

uersuum numerum (ut Christo placuit qui in Achariien-

(1) III, 2. 698 sq. — Cl'. Stichum (I, 3, 218) in quo parasita

Gelasinus, se ipsum spectatoribus uenalem offert; ibld. V, 4,

696 sq. ubi Sagariuus seruus poculum tibicini, in sca^na ipsa

stanti profert : « l\ihe, tibicen, elc. »; Cistdlariam I, 3 ; Penulinn

III, 2. 594-596, et IV, 2, 921 ; Pseudokm, 1, o76-o88 ; Menechmos,

V, 3, 862-807, Casinam III, 5, 644, etc, ctc.

(2) ]^'Impromp(u de Versallles.

— 84 —

sibus etin Pace paritatemiiidit), tamen extracertos fines

non multiim euagantiir, et modicum aliquid seruant.

Adde « commatium » illud ut pr?ecedentibus religa-

rentur, inuentum esse : tum anapa^storum ratio et for-

tuna fiet, non aperta quidem et pellucida, sed ea qua3

animo nostro facillime concipiatur.

CONCLUSIO

Parabasis ergo partibus constat orig-iiie diuersissi-

misquae non eodem temporein unumconuenerunt: me-

licse partes primum, epirrhemata haud multo post,

anapsesti postremo, quum fabulse absolutse formam ars

comica sibi sumpsit, apparuere ; illi prooemium prius,

deinde interludium fuerunt. Omnium cantus princeps

fuit et moderator, plurimumque in informanda cete-

rarum partium compositione ualuit. Lyrica? omnis

poeseos stirps ac semen penes populum est ; ars

pra^sertim comica e rusticorum moribus ac cantibus

uelut lios e stercorata terra exiit. Si totius operis for-

mametoriginemrepetereuelis, musica in primo dig-ni-

tatis gradu roponenda est, euisque ubilibet innatae leges

})ro certissimo principio habendse.

Eis qui parabasim parui faciunt minime est assen-

tiendum. Si enim respicimus quantum decus et quan-

tam uim fabuhe adderet illa cantus, recitationis et sal-

tationis societas, ea grauitas chori per mediam actionem

incedentis consensusque uocum patrios deos laudan-

tium, acutissima illa de priuatis et publicis neg'otiis

— 86 —

orta oratio, qiiiim ordo pulclierrimus earum partium,

tum motus, uarietas et amplitudo totius spectaculi

oculos siinul et mentes malignas allicientis, parabasis

atticse quasi culmen comoedia3 nobis apparet, nescio qua

magnitudine eminens ac praefulgens, digna profecto

quse populum penitus commoueret.

Quanti pretii a^stimanda sit, illud etiam ostendit

quod eamdem fere fortunam quam ipsa comuedia et

ipsse Athenee habuerit. Nihil summa libertate magis

precarium ac fluxum est ; non meum fuit tempora

computare et historiam parabaseos adumbrare ; diuisio-

nes autem quibus plurimi (]) iam usi sunt, finiendo

resumam.

Antiqua comuedia, « phallicorum » ebrietate acta,

lacertis mehercule non minus quam alis conspicua, in-

cessu pugnatorio, instituta et iiiros atrociter inuadens,

sales, conuicia et f«cem non modio uel trimodio sed

ipso horreo demensos largitur. In Acharncnsibus, in

EquitibKS, iu Nubibus, in Uespis, in Auibus, in Pacc,

exardescit iuuenilis et procax illa audacia qua^ belli

amantes, publicos assentores, sophistas, litigatores,

non furtim et obiter sed consulto et palam insectatur

;

his inest, ut ait Aristoteles ahypoloyiix per fas et nefas

prolapsa, Musaque illa plebeia, omnibus corruptekie

floribus quasi insidens, res turpissimas uocabulis desi-

gnat, gestibus demonstrat, uituperatione ipsa extollit

:

(1) uid. Weslplvdiem, Prole(jomena zu JEschylm, (p. 30-40) (iPvaert,

{degraecorummusica^W, \^ . b51), Maurice Croiset (loc. cit. 497).

— 87 —

in his etiam uiget qua; xeXsra dicta est parabasis ; imo

plures sunt aut uidentur esse. Malignitas enim eius

amni similis est qui pleno alueo, apertis campis, de-

fiuit, et super ripas suas perfunditur.

Mox, etsi principes ciuitatis auctoresque publicicon-

silii maledictis sa3peoneret,res ciuiles uidetur litterariis

posthabere Aristophanes, et poetis prsesertim beUum

indicit : trunca et mutila Ht parabasis ; tum epirrhe-

mata, tum cantica desunt ; anapifisti sunt nulli(l). ^

Periit autem libertas; e ueteris glorise gradu deiecta^

sunt Athenai ; instituta et deorum cultus in ancipiti

loco uersantur : tum in humaniore artis ratione acqui-

escit comoedia ; inharentia uitia situmque excutiens,

prioribus istis moribus, ut ita dicam, defajcata, hones-

tiora e communi omnium uita sumit argumenta, dumcastte mulieri similis fiat, et nihil nisi poeta uere di-

gnum ex ore suo proferat : euanuit omnino para-

basis. (2)

(1) in Lysislr. Thesmopkor. et Ranis.

(2) in Ecclesiaz. eLin Pluto.

FINIS

Vidi ac perleg-i,

Lutetise Pavisionim, iu Sorboua,

a. d. XIV. Kal. uov. auui MDCCCXCIII

Facultatis Litteraruiu iu Academia Parisiensi Decauus

A. HIMLY.

Typis mandetur

Academise Parieusis Rector,

GREARD.

<^6^

Inip. Gust. FISCHLIN, 8, GrandPlace. Saint-Qiientia.

H