de kosmos - oude en nieuwe inzichten jos van den enden - npb ontmoetingsochtend, 21 april 2009
TRANSCRIPT
De kosmos - oude en nieuwe inzichten
Jos van den Enden - NPB ontmoetingsochtend, 21 april 2009
Wetenschap vroeger en nu
hypothese
theorie
toetsing
wet of feit
hypothese
theorie
experiment
toetsing
wet of feit
Normatief,theoretisch
Empirisch,practisch
’Wetenschappers’ van vroeger waren vooralop zoek naar het goddelijke
Plato (ca. 427 – 347 v.Chr.; ideeën-wereld)
Newton (1643 – 1727); alchemie
Pythagoras (ca. 582 – ca. 507 v.Chr.; harmonie der sferen)
Voorlopers van moderne wetenschap
Astrologie
lot in handenvan ‘goden’
Astronomie,Tijdrekening (kalenders),Psychologie
Alchemie
‘symbolischgoud’
Scheikunde,Metallurgie,Proces-technologie,...
De oudste wetenschap
De filosofie
Plato (ca. 427 - 347 v.Chr.)
“liefde voor wijsheid”
Omvatte aanvankelijk "alle intellectuele inspanningen”.
Kosmologie
De kosmologie heeft als geen andere wetenschap bijgedragen aan ons wereldbeeld.
Een wereldbeeld dat aanvankelijk sterk gevormd is door geloof en religie.
De verhouding van geloof en wetenschap
W E R E L D B E E L D
g e l o o f
subjective waarheden
w e t e n s c h a p
objective waarheden
Kosmologie
Het heelal blijkt voor slechts 4 procent uit atomen te bestaan, materie zoals wij die kennen. De rest wordt gevormd door onbekende koude donkere materie (23%) en donkere energie (73%).
Er blijft dus nog veel ruimte over voor geloof…Of moeten we zeggen hypothese?...
Kosmologie ca. 3500 - 1000 v. Chr.
- Indus-beschaving
- Oude Egypte
- Mesopotamië
- Kelten
- Germanen
Scheppingsverhalen
Mengsels van mythe en historie
Verhaal (fictie) en collectief geheugen
Verhalencultuur (schriftloos)
Scheppingsverhalen
Prometheus en zijn broer Epimetheus hadden van Zeus de opdracht gekregen om de mens te maken. Zij maakten dan ook de man, maar omdat die man zo ongelukkig was, stal Prometheus een brandende toorts uit Olympus en schonk de mensheid het vuur. Zeus vond dit verraad zo erg dat hij de mensheid wilde straffen. Om Prometheus en Epimetheus niet te beledigen, deed hij dit niet rechtstreeks. Hij beval Hephaistos om uit water en aarde een vrouw te vormen. Daarna schonken alle goden haar goede gaven. Athena gaf haar intelligentie, talent, manieren en kleedde haar in de mooiste kleding. Aphrodite gaf haar de bevalligheid en schoonheid van een godin. De andere goden gaven haar goud en staken bloemen in haar haar. De laatste god, Hermes, gaf haar de spraak en plantte schaamteloze gedachten en een bedrieglijke aard in haar wezen. Zo kreeg zij een eigenschap die geen enkele andere sterveling had: Nieuwsgierigheid. Ze kreeg de naam Pandora.
Pandora
Gelijkenis met het ons zo bekende verhaal uit Genesis
Scheppingsverhalen
Odin en zijn broers (Noorwegen) ‘monteren’ land in een waterwereld
(In Genesis scheidt God het land van het water na eerst scheiding te hebben aangebracht tussen ‘de wateren boven en beneden het uitspansel’.)
Vishnoe schept Brahma en de wereldIndus-beschaving 3000 v. Chr.
Vishnoe en Lakshmi; Brahma ontstaat uit Vishnu's navel.Slangen zijn symbool voor zich vernieuwend leven.
De god Min schept masturberend de kosmosEgypte 3000 v. Chr.
Kenmerken: stijve fallus (vruchtbaarheid) en dorsvlegel (koninklijke macht).
Maker van goden en mensen.
De god Ptah schept de kosmos met het woordEgypte 3000 v. Chr.
Van hem wordt gezegd dat hij de wereld schiep "met gedachten uit zijn hart en woorden van zijn tong".(Ook in Genesis is het steeds: God sprak… en er was…In Johannes is sprake van het scheppende Woord)
Ptah vormde de mens uit klei en blies er een goddelijke vonk in.(Ook dit idee vinden we in Genesis)
Verhaal 1hfdst. 1 en 2 tot vers 4a 1)
Verhaal 2hfdst. 2 vanaf vers 4b 2)
Twee scheppingsverhalen in Genesis
1) Van de hand van de ‘Elohist’, ca 850 v. Chr. De ‘Elohist’ gebruikt ‘Elohim’ voor God, bij ons vertaald als ‘God’.
2) Van de hand van de ‘Jahwist’, ca 950 v. Chr. De ‘Jahwist’ gebruikt ‘Jahweh’ voor God, bij ons vertaald als ‘HEERE’.
Scheppingsverhaal 1 uit Genesis hfdst. 1-2
Dag 1Dag en nachtDag 2Water boven en beneden hemelgewelfDag 3Land en zee. Zaadvormende planten en bomenDag 4Zon, maan en sterren Dag 5Vissen en vogelsDag 6Landdieren en mensen
Scheppingsverhaal 2 uit Genesis hfdst. 2
1Adam2Bomen, planten, rivieren3Vee, vogels, vissen4Eva
Nb.: Er zijn in dit verhaal geen scheppingsdagen.
Scheppingsverhaal uit de RigvedaIndia, ca 2000 v. Chr.
… Toen werd geboren uit de kracht van hitte het Ene, de vormeloze leegte.… Er waren verwekkers en er waren krachten.… Maar wie weet tenslotte wanneer het allemaal kwam en hoe de schepping gebeurde?… Degene in wie de schepping zijn oorsprong heeft … of misschien weet zelfs hij het niet.
Schachten in Egyptische piramideswaren op specifieke sterren gericht
Egypte 2500 v. Chr.
De koning incarneerde uit een ster, was een god op aarde, en keerde na zijn dood weer terug naar de sterrenhemel.
De piramides van Gizeh staan in de vormvan sterren uit sterrenbeeld Orion
Egypte 2500 v. Chr.
Markeren van de posities van zon, maan en Venus.
Een instrument voor het bepalen van ‘de kalender’ en voor vruchtbaarheidsrites.
Newgrange, Ierland3000 v. Chr.
Stonehenge, Engeland2300 v. Chr.
Markeren van de zonnewendeen plaats voor genezing (vgl.Lourdes)
Schepping van de vier elementenvolgens Pythagoras ca. 582 v.Chr. – ca 507 v.Chr.
0. Mysterie1. Licht2. Licht en duisternis3. Licht, duisternis en water4. Vuur, lucht, water en aarde
Atomenvolgens Democrites ca. 460 v.Chr. – ca 375 v.Chr.
Naast atomen is er de leegte.
AstrologieWereldwijd v.a. 3000 v. Chr.
Astrologie in de Bijbel
- Daniël wordt in Babylon hoofd van de astrologen
- De drie wijzen uit het oosten
- Zeven scheppingsdagen = 1 week = 1 schijngestalte van de maan
- Getal veertig (bv. 40 jaar woestijn) verwijst naar de Venus-cyclus
Claudius Ptolemaeus beschreef in 140 na Chr. in de Almagest een model van de kosmos.
Astrologie gaat over in astronomie
Hij was astroloog en astronoom tegelijk.
Verschil tussen astronomie en astrologie
astrologieastronomie
- hypothese
- theorie
- experiment
- toetsing
- hypothese
- toetsing
- wet of feit - wet of feit
Ptolemaeus had een geocentrisch beeld van het zonnestelsel.
Zijn opvattingen over astronomie hebben tot ver na de middeleeuwen (meer dan 1400 jaar) West-Europa en Arabië beheerst.
Geocentrisch zonnestelsel met de aarde als middelpunt
Heleocentrisch zonnestelsel met de zon als middelpunt
De aarde is niet plat maar is een bolErastosthenes ca. 276 v.Chr. - ca. 194 v.Chr.
Eratosthenes berekende de diameter van de aarde uit de lengte van schaduwen op verschillende plaatsen op aarde.
Het zonnestelsel
Vergelijking van de afmetingen
Vergelijking van de afmetingen
V.l.n.r.: Mercurius, Venus, Aarde, Mars
Dag en nacht
De aarde draait in 24 uur om zijn as.
Dag en nacht
De slinger van Foucault (1851) verandert door de draaiing van de aarde langzaam van richting.
slinger
Zomer en winter
De aardas maakt een hoek van 230 met het vlak waarin de aarde om de zon beweegt.
De aarde beweegt zich in één jaar om de zon.
Indeling van het heelal
- Zonnestelsels
- Melkweg stelsels
- Clusters van melkwegstelsels
Ons eigen melkwegstelsel
Melkwegstelsels
De Andromeda nevel
Botsende melkwegstelsels
Melkwegstelsels
Neutronensterren en zwarte gaten
Bijzondere objecten
Door hun enorme gewicht en aantrekkingskracht kunnen deze objecten een hele ster a.h.w. leegzuigen.
Een filmpje over uitzonderlijke gebeurtenissen in de kosmos
Bijzondere objecten
http://www.youtube.com/watch?v=VvhimW97Kj4&NR=1
Wat wij zien zijn de sterren van ons melkwegstelsel op vaste plaatsen. Daar tussendoor ‘zwerven’ de planeten.
De sterrenhemel vanaf de aarde
Iets over schaalgrootte
meter
100 101 102 103 104 105 10610-110-210-310-410-510-6
Iets over schaalgrootte
meter
100 102 104 106 108 101010-210-410-610-810-10
Iets over schaalgrootte
meter
100 105 1010 1015 1020 1030
Hoe groot is 1030 meter?
Met andere woorden: hoe groot is het heelal?
We gaan een filmpje bekijken waarin we met de snelheid van het licht door het heelal reizen.http://www.youtube.com/watch?v=BGxRWCmwSDE
Andere eenheden om afstanden in het heelalaan te geven
De astromomische eenheid (AE) is de afstand tussen de zon en de aarde.
Een lichtjaar is de afstand die het licht in één jaar aflegt en is 9.460.730.472.580.800 meter.
De grootte van het heelal wordt op ongeveer 20 miljard lichtjaar geschat.
De grootte van het zonnestelsel is ca. 80 AE.
Lijstje van grote getallen
Miljard : 1.000.000.000 = 109
Biljard : 1.000.000.000.000.000 = 1015
Triljoen : 1.000.000.000.000.000.000 = 1018
Biljoen : 1.000.000.000.000 = 1012
Triljard : 1.000.000.000.000.000.000.000 = 1021
Een lichtjaar is ca. 9,5 biljard meter of 9,5 biljoen kilometer.
Miljoen : 1.000.000 = 106
Hoe onstond het heelal?
Daarvoor moeten we eerst iets van materie weten.
Een atoom onder de loep
Een atoom bestaat uit een kern, samengesteld uit protonen en neutronen. Om deze kern draaien elektronen, een zonnestelsel in het klein.
Het waterstof atoom
Het eenvoudigste atoom is dat van waterstof. Waterstof is een gas.
Het waterstof atoom heeft één proton in de kern en één elektron in een ‘schil’ daaromheen. Het proton is positief geladen, het elektron negatief.
Het helium atoom
Dan volgt het helium atoom, ook een gas.
Het helium atoom heeft twee protonen en twee neutronen in de kern en twee elektronen in een ‘schil’ daaromheen.
Het zuurstof atoom
Zuurstof heeft rangnummer 8.
Het zuurstof atoom heeft acht protonen en acht neutronen in de kern en acht elektronen in twee ‘schillen’ daaromheen.
Het periodiek systeem van elementen
Moleculen
Een watermolecuul, bestaande uit één zuurstofatoom en twee waterstofatomen.
(Merk op hoe de atomen hun electronen delen.)
Atoomsplitsing
E = mc2
Nu van het hele kleine terug naar het hele grote
We gaan nu terug naar de vraag hoe het heelal ontstond.
De ‘big bang’ of oerknal
Edwin Hubble ontdekte in 1923 dat het heelal uitdijt.De sterrenstelsels vliegen met grote snelheid uit elkaar.
Hier zien we de ruimte-telescoop die naar hem is genoemd.
De ‘big bang’ of oerknal
Dit leidde tot veronderstellen van een oerknal die zo’n 13 miljard jaar geleden plaatsvond. Het begin van ruimte en tijd.
De ‘big bang’ of oerknal
Toen ontstond het meest eenvoudige atoom: waterstof.
Ontstaan van sterren
In deze wolken waterstofgas werden sterren geborendoor clustering van waterstofatomen.
Atoomfusie
Dit proces speelt zich af in sterren, ook in onze zon.
Zonnen of sterren waren en zijn de kraamkamers van atomen, en leveren daarbij licht en warmte.
Naast atoomsplitsing is er ook atoomfusie mogelijk.
Atoomfusie
Tot en met ijzer (Fe) levert atoomfusie energie op. Het vormen van zwaardere elementen kost energie.
Daarom is er veel ijzer in het heelal (en dus ook op aarde) aanwezig.
Het atomium in Brussel, model van een ijzerkristal
De dood van een sterEen exploderende ster: de supernova
Elementen gevormd in de ster worden de ruimte in geslingerd
Vorming van planeten
Een jonge ster heeft een gordel van gruis en stenen om zich heen.
Vorming van planeten
In de gordel van gruis ontstaan clusters. Deze groeien uit tot planeten.Een planeet veegt a.h.w. zijn baan schoon.
(Artist’s impression)
Vorming van planeten
Artist’s impression van een aanstormende planeet.De planeet wordt door de intense botsingen gloeiend heet.
Vorming van planeten
Na 1 miljard jaar was zij zover afgekoeld dat leven kon ontstaan en zich ontwikkelen.
De aarde is 4,5 miljard jaar oud en was aanvankelijk zeer heet.(Onderstaande foto toont vulcanisme op Venus.)
Vorming van leven
3,7 miljard jaar geleden ontstond het leven op aarde.
Darwin’s theorie verklaart hoe verschillende soorten leven ontstonden.
De theorie zegt niets over het onstaan van het leven zelf, alleen over het onstaan van de soorten. (The Origin of Species)
Charles Darwin (1809-1882)
Vorming van leven
Er bestaat rond ‘Darwin’ een belangrijk misverstand.
Zijn evolutietheorie zegt niet dat de soorten bij toeval zijn ontstaan.
Diversiteit ontstaat zowiezo.
Het toeval heeft bepaald welke soorten overleefden.
Charles Darwin (1809-1882)
Vorming van leven
Hierbij zijn twee mogelijkheden:
- Het heeft zich op aarde gevormd, of
- ‘Zaden’ van leven zijn via meteorieten (mogelijk al bij de vorming van de aarde) daarop terecht gekomen.
Het ontstaan van het leven zelf is nog steeds hét grote onderzoeksgebied voor wetenschappers.
Vorming van leven
Een even moeilijke vraag is het ontstaan van (menselijke) bewustzijn en intelligentie.
Lezenswaardig is het boek van Douglas R. Hofstadter over het bewustzijn, getiteld: Ik ben een vreemde lus.
Vorming van leven
Een andere nog onbeantwoorde vraag die belangrijk is voor ons wereldbeeld, is of er elders in het universum intelligent leven is.
Vorig jaar augustus werd er water op Mars gevonden. Water is een voorwaarde voor de ons bekende vorm van leven.
Vorming van leven
Hoe de kosmos, inclusief het leven, precies is ontstaan zal nog wel een tijdlang onopgehelderd en onderwerp van discussie blijven.
God of toeval?We gaan tot slot een filmpje bekijken.
http://www.youtube.com/watch?v=16zeA-c-3vw