dbh2ko gizarte zientzietako apunteak_15-16_(1)

48
Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Upload: izaskun

Post on 22-Jul-2016

301 views

Category:

Documents


20 download

DESCRIPTION

Aurtengo Gizarte Zientzietako apunteen liburuxkaren 1-48 orrialdeak (ikasgaiaren azalpen orokorrak, froga idatziak, bolondres lanak, "Zer da historia?", "Gogoratzen eta kokatzen..." eta I - IV blokeak)

TRANSCRIPT

Page 1: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez

Page 2: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 2

Page 3: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 3

Izaskun Perez

2015—2016

Apunteak

Gizarte Zientziak

2DBH

Azaleko ilustrazioa

Teknika: ilustrazio digitala

Egilea: Izaskun Perez

Jatorrizko irudiak: fondoa La vida del

muy noble conde Gerard de Rousillon

(1448) obrako miniatura eta ema-

kumearen erretratua Maddalena Doni-

ren erretratua (Rafael Sanzio. 1506)

Page 4: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 4

Page 5: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 5

AURKIBIDEA

Ikasgaiaren azalpen orokorrak 6

Froga idatziak 8

Ekimen bolondresak 9

Sarrera: ZER DA HISTORIA? 10

Gogoratzen eta kokatzen: ARDATZ HISTORIKOA 11

I BLOKEA. Erdi Aroaren hasiera eta Erdi Aroan zehar Europatik hedatutako

inperio eta herriak 13

II BLOKEA. Erdi Aroko sistema politiko, ekonomiko eta soziala: feudalismoa 25

III BLOKEA. Erdi Aroko gizartearen antolakuntza: gizarte estamentala. 29

IV BLOKEA. Behe Erdi Aroa: feudalismoaren goren aldia eta krisia 39

V BLOKEA. Behe Erdi Aroko artea: Erromanikoa eta Gotikoa 49

VI BLOKEA. Aro Modernoaren hasiera: Amerikako inbasioa eta konkista 57

VII BLOKEA. Aro Modernoko aldaketa politiko, ekonomiko eta sozialak: An-

tzin Erregimenaren hasiera 79

VIII BLOKEA. Aro Moderno hasierako filosofía eta artea: humanismoa eta

errenazimendua 69

Liburuxka egiteko erabilitako oinarrizko informazio iturriak 83

Page 6: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 6

E sku tartean daukazuna

aurtengo 2.DBHko Gizarte

Zientziak ikasgaiaren liburuxka

da. Ondorengo orrialdeetan, ikasgaiari

buruzko zehaztasunak, zein kurtsoan zehar

landuko ditugun edukien apunteak

eskeintzen zaizkizu. Hemen aurkezten

zaizkizun azalpenekin ere dudarik sortzen

bazaizu, irakasleari inolako arazorik gabe

galdetu.

IKASGAIA SAREAN Ikasturte osoan zehar, Gizarte Zientzietan

landuko ditugun eduki eta trebetasunen

ikasketa prozesuan, hainbat baliabide

birtual izando dugu lagungarri,

halabeharrez ezagutu eta erabili beharko

dituzunak.

Bloga Ikasgaiak blog webgunea du, ikasturtea

arrakastatsu aurrera ateratzeko azalpen

eta baliabideak eskeintzen dituena.

Askotan, berto/k dokumentuak

deskargatu, bideoak ikusi, beste web

batzuk kontsultatu edota ariketak egin

beharko dituzu, beraz, bloga jarraitzea

nahitaezkoa da.

Martxoak 8 egunero da bloga

eta twitterra Emakumearekin loturiko informazioa,

proiektuak, berriak, ar/kuluak eta

ekimenak aurkezten dizkigute bai web-ak

zein sare sozialak, M8 taldearen esku/k.

Emakumearen memoria historikoa

berreskurapenean ere egiten dute lan, eta

ondorioz, beste arrazoi askoren artean,

ikasgai honen gune erreferenteak ere

izango dira.

DBH 2ko plastikako wikia Arteak bizitzarako daukan garrantziaz

ohartuta, eta aurtengo ikasgaiaren hainbat

proiektu plas/kako ikasgaiarekin

komunean egingo ditugula kontuan

hartuta, plas/kako wikia ere oinarri

garrantzitsua izango da. Bertan, jorratuko

ditugun lan askoren nondik norakoak

azalduko dira.

IKASGAIAREN

ANTOLAMENDUA Ikasgaiaren edukien lanketa kurtsoko

ebaluazio saioak bezala, hiru eduki—

bloketan banatuko da. Eduki historiko

hoiek lantzeko metodologia ezberdinak

Ikasgaia sarean

(helbideak)

Bloga

https://

historiaetageogra-

fia2.wordpress.com/

M8

https://

martxoak8.wordpress.co

m/

https://twitter.com/

M8_egunero_da

[email protected]

Plastikako wikia

http://

arteplastikoak2dbh.wikis

paces.com/

M8 proiektuaren 14—15 ikasturteko irudia

Bloga jarraitzeko, sakatu webgunean

bertan agertzen zaizun eskumako

zutabeko Jarraitu botoian

“Historia hutsezinezko

maistra bakarra da”

Rosa Luxemburgo

IKASGAIAIKASGAIA

azalpen orokorrakazalpen orokorrak

2DBH Irakaslea: Izaskun Perez

GIZARTE ZIENTZIAK

Page 7: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 7

erabiliko ditugularik: ahozko aurkezpenak,

lan koopera/boa, flipped classroom edota

pentsamendu trebetasunak.

EBALUAZIOA Ikasgai honekin zureganatu behar dituzun

trebetasun eta jakintzen garapen maila

ebaluatzeko, hainbat tresna erabiliko

dituzue zuk eta zure irakasle gidariak.

Tresna horien artean proiektu

koopera�boak, indibidualak, froga

idatziak, ahozko aurkezpen eta parte

hartzeak, zein edozein ekimen bolondres

egongo dira. Azpiko taulan hiruhilabete

bakoitzean trebatuko ditugun gaitasunak

eta hauen ebaluaziorako erabiliko ditugun

tresna eta irizpideak aurkezten zaizkizu.

Baina, zer gertatzen da, hiruhilabeteren

batean oinarrizko eduki eta trebetasun

maila barneratzea lortzen ez baduzu?

Orduan berrikasteko aukera izango duzu.

Ebaluaketako emaitzak jaso ostean,

irakasleak izan dituzun zailtasunen arabera

berrikasteko metodologia eta tresnarik

egokiena erabakiko ditu. Eta berarekin

adosturiko epearen barruan burutuko

duzu errekuperaketa froga.

Eta… nola ebaluatuko da kurtso amaieran

Gizarte Zientzien arloan eskuratu duzun

bataz—besteko gaitasun mailan?

Horretarako jarraituko dugun prozesua

honakoa da:

1. Lehenik eta behin, hiru ebaluaketen

arteko bataz—bestekoa aterako da.

2. Ondoren, eta kontutan hartuta

ebaluaketa jarraia dela, irakasleak

berak urte osoan zehar egin duzun

bidea eta izandako garapena aztertuko

du, eta horren arabera, aurre/k atera

den bataz—bestekoa moldatu egingo

du.

Ebaluazio horren ostean, argi badago ez

duzula oinarrizko gaitasun maila garatu,

orduan kurtso osoa berrikasteko beste

aukera bat izango duzu, ezohiko deialdian,

ekainaren amaieran. Deialdi hori,

irakasleak eskeiniko dizkizun saio berezi

eta pertsonalizatuetan prestatu ahal

izango duzu.

Ikasgaiaren eduki orokorrak

hiruhilabeteka

1. hiruhilabetean: Erdi

Aroaren hasiera eta

Feudalismoa

2. hiruhilabetean: Erdi

Aroaren goren aldia eta

krisia

3. hiruhilabetean: Aro

Modernoaren hasiera

Ikasgaiaren eduki

orokorrak hiruhilabeteka

1. hiruhilabetean: Erdi

Aroaren hasiera eta

Feudalismoa

2. hiruhilabetean: Erdi

Aroaren goren aldia

eta krisia

3. hiruhilabetean: Aro

Modernoaren hasiera

IKASGAIAREN HELBURUAK

(gaitasun erara formulatuak) Edukiak %90 Jarrera %10

Alboko helburu eta

gaitasunen garatze maila

baloratzeko ondorengo

tresnak erabiliko dira,

ikasgaiaren bataz—

bestekoaren %90 balio

duen “Eduki”etan

ebaluatuz:

• Froga idatziak

• Proiektu indibidualak

• Proiektu

koopera/boak

• TBL ariketak

• Ekimen bolondresak

%10-eko balioa duen

Jarreraren atalean, ordea,

ondorengoak izango dira

landuko ditugun eta

ebaluaziorako erabiliko diren

irizpide eta tresnak:

• Klaseko parte hartzea

• Ekimen bolondresak

• Sareko baliabideen erabilera

• Ikaskide zein irakaslearekiko

errespetua, enpa/a eta

elkartasuna

• Historiarekiko eta gizarteari

buruzko gaiekiko interesa,

jakinmina eta jarrera kri/koa

1. Komunikazio gaitasuna: historia era egoki, eraginkor, autonomo eta

sortzailean ulertu, ezagutu eta era ezberdinatan azaltzeko gai izatea.

2. Gaitasun matematikoa, zientifiko eta teknologikoa: grafikoa

historiko—demografikoak interpretatzen eta sortzeko gai izatea, eta

historia ikertzeko metodologia menperatzea.

3. Gaitasun digitala: IKTak komunikatzeko duten balioaz jabetzea eta

hauek egokitasunez eta kri1koki erabiltzeko gai izatea.

4. Ikasten eta pentsatzen ikasi: Informazioa bilatu, aukeratu, gogoratu,

kri1koki aztertu eta ideiak sortzeko gai izatea.

5. Giza eta hiritartasuneko gaitasuna: Gure burua, giza taldea eta bizi

garen mundua ezagutzeko eta ulertzeko gai izatea, gizarte aske,

solidario, inklusibo eta anitzaren alde lan egiteko.

6. Ekiteko gaitasuna: proiektu edo ekintzak sortzeko, antolatzeko,

ebaluatzeko, zuzentzeko, aurkezteko eta hobetzeko gai izatea.

7. Kultur adierazpen eta kontzientzia: adierazpen ar1s1ko ezberdinak

ezagutu eta komunikatzeko duten balioa ulertzeko gai izatea, eta era

berean komunikatzeko arte adierazpenak sormenaz erabiltzeko gai

izatea.

Irakaslearekin

kontaktuan jartzeko:

● Gizarte Mintegian

● Email: [email protected]

Baina, zeintzuk dira garatu behar dituzun trebetasun hoiek? Eta nola baloratuko da haien garapena zehatz—mehatz?

Ondorengo taulak ikasgaiak helburutzat dituen gaitasunak eta hauek lantzeko eta baloratzeko erabiliko ditugun tresnak aurkezten zaizkizu.

Page 8: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 8

K ezka handienetarikoa

kurtso hasiera/k urtean

zehar egingo ditugun

froga idatzien ingurukoa izaten da.

Nolakoak izango diren, zenbat balio

duten ebaluazio orokorraren

barnean, zer eskatuko zaizun… Atal

honek duda guz/ hoiek argitzea du

helburu, beraz arretaz irakurri.

FROGA

IDATZIAREN

EGITURA Froga idatzia hiru ariketa motatan

banatu ohi da: definizioak, galdera

laburrak eta garatzeko gaia. Eta mota

bakoitzak bere ezaugarri propioak

ditu.

DEFINIZIO HISTORIKOAK

Ariketa mota hau, kontzeptu

historiko baten esanahia eta

ezaugarriak, edo pertsonai historiko

baten iden/tatea eta ekintzak era

zehatz eta mugatuan azaltzean

datza.

Horrela, definizio historikoak bi atal

nagusitan banatzen dira:

1. Lehenengo atalean, kontzeptua

ZER den, NON kokatzen dugun eta

NOIZ azaldu behar da (berdin

pertsonaia bada: NOR, NON,

NOIZ). Atal hau definizioaren

funtsa da eta definizioaren

hasierako esaldian kokatu behar

dugu. KONTUZ! Ez badugu

adierazten, ez gara definizio bat

egiten ari, baizik eta kontzeptu

edo pertsonaiaren ezaugarrien

zerrendaketa bat. Ondorioz,

ariketa ez legoke ondo eta ez

litzateke ebaluatuko.

2. Bigarren atalean, kontzeptuaren

funtsezko ezaugarriak (zerga/k,

nola, zertarako, ondorioak,

atalak… kontzeptuaren arabera),

edo pertsonaiaren ekintza

nagusiak azaldu behar dira.

GALDERA LABURRAK

Tarte honetan mota askotariko

ariketei erantzun beharko diezu:

ideiak lotu, irudiak iden/fikatu, mapa

historikoak interpretatu, hutsuneak

bete, erantzun anitzeko test

galderak...

GARATZEKO GAIA

Kasu honetan, landu dugun gaietako

bat garatu beharko duzu, be/

errepikatu beharko duzun egiturari

erantzunez:

1. SARRERA: Gaia aurkeztu eta

testuinguruan kokatu (ZER, NON,

NOIZ).

2. GARAPENA: Gaiaren funtsezko

ezaugarriak zehaztazunez azaldu.

3. ONDORIOAK: Gaiak eragindako

ondorioak (edo ondorengo

egoera) laburbildu.

• Hiztegi tekniko—

historiko egokiaren

erabilera

• Eduki historiko egokien

adierazpena

• Euskarazko hiztegi eta

adierazpen egokia

• Garbitasuna, ordena eta

zehaztasuna

EBALUAZIO

IRIZPIDEAK

Definizio historikoan ZER/NOR,

NON, NOIZ adierazten ez bada, ez

da atal hori ebaluatuko.

1984. urtean (NOIZ) Gipuzkoan (NON)

eratutako musika taldea (ZER) izan zen.

RRVren mugimenduko talde

erreferenteetako bat izanik, ska, punk

eta rock es1loa landu zuten, zazpi diska

inguru argitaratuz. Taldea Muguruza

anaiek eta Trekuk osotu zuten eta

1988ra arte jo zuten. Hala ere, orduan

garatu zuten arrakastak, gaur egun ere

bizirik dirau.

KORTATU

Adibidea

4 DEFINIZIO HISTORIKO 4p

GALDERA LABURRAK 3p

GARATZEKO GAIA 3p

ARIKETEN PONDERAZIOA

FROGA IDATZIAKFROGA IDATZIAK

2DBH Irakaslea: Izaskun Perez

GIZARTE ZIENTZIAK

Page 9: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 9

E giten ditugun proiektu

edota frogetan

zailtasunak dituzulako,

edota lantzen ari dugunarekiko

interesa eta jakimnina duzulako,

ekimen bolondresak aurrera

eramateko aukera izango duzu

kurtso osoan zehar. Izan ere, eta

aurre/k azaldu bezala, ikasgaiaren

helburuak anitzak dira, eta

horretarako ebaluazio tresna anitz

ere erabili egin behar ditugu.

Beraz, funtsezkoak diren frogetan

garatu beharreko gaitasunen

oinarrizko mailaren inguruan

egotekotan, edota maila hori guz/z

gaindituta izatekotan (hau da, 4ko

bataz—bestekotik gora), emaitza

hori hobetzeko bolondresko lanak

egin ahal izango dituzu.

Ekimen hauekin, guztira 2puntu gehitu ahal izango dizkiozu jarrerari

alde bate/k, eta edukien portzentu

ba/, beste/k.

Baina… zeintzuk dira aurkez

ditzakezun lan hoiek? Kasu honetan

ere hainbat aukera izango dituzu:

Blogaren

proposamenak Hiruhilabete guz/etan, une

bakoitzean lantzen ari ditugun

edukiekin loturiko ekimen

bolondresen proposamenak

eskegiko dira blogean. Izaera

anitzekoak izango dira: debateetan

parte hartu, zeuk egindako

definizioekin osoturiko glosategia

eratu, lan plastikoak (muralak,

maketak, jokuak…), eta abar.

Historia ukituz

proiektua 2014—2015. ikasturtean 2Dko

taldeak sorturiko proiektua da.

Ikaskideen aurrean etxean dugun

edozein objetu zahar aurkeztean

datza proiektua. Zer den, norena den,

zein den objetuaren atzean dagoen

historia, nola lortu zuen zure familiak

objetu hori…

Antzinako argazki kamerak, sigiluak,

txanpon zaharrak, liburuak, familiaren

argazki zaharrak (amama eta

ai/terenak, edo birramama eta

birrai/terenak, adibidez), erlojuak...

izan daiteke, besteak—beste, klasera

ekarri dezakezuna.

Honen helburua iturri historikoen

aniztasuna ezagutzea da, objetu

materialek izkutatzen duten historia

deskubrituz, eta objetuak berak duen

balioaz jabetuz.

Era berean, proiektu honen barruan

ere, egin duzun azkeneko bidaian

bisitatutako toki edota elementu

historikoen argazkiak aurkez ditzakezu

(eliza, katedral, gaztelu, eskultura

edota bestelako artelanak klasera

ekartzea ezinezkoa izan daitekeela

ulertuz…).

M8 proiektua Hezkidetza planarekin bat, M8

proiektuarekin loturiko lanak eta

ekimenak ere egin ditzakezu. Kasu

honetan, “Not only HIStory, but

HERstory too” ekimenean parte

hartzea baloratuko da. Helburua

emakumeen memoria historikoa

duintasunez berreskuratzea da,

munduko historian zehar egon diren

emakume ezagunak, edota

emakumeak kultura eta lurralde

ezberdinetan bete izan duen papera

gogora ekarriz.

Honen inguruko proiektu posibleak

martxoak8.wordpress.com helbidean

argitaratzen joango dira. Ideiaren bat

edota proposamen bat badaukazu

ere, [email protected] helbidera

idatzi dezakezu.

Lanak formatu ezberdinetan

entregatu ahal izango dira (bideoak,

margolanak, muralak, sorkuntza

literarioak…), eta originaltasuna,

sormena eta memoria

berreskuratzearren egindako

ahalegina kontuan hartuko dira.

Ikasle batek klasera ekarritako 1902—1922

urte bitarteko bilete alemaniarrak

2015eko M8

asterako ikasle

batek egidako

kollage

erreibindika1boa:

Ez utzi nahi

dutena egiten.

“EZ!” esan nahi

duzunean

EKIMEN BOLONDRESAKEKIMEN BOLONDRESAK

2DBH Irakaslea: Izaskun Perez

GIZARTE ZIENTZIAK

Page 10: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 10

ZER DA HISTORIA?ZER DA HISTORIA?

2DBH

SARRERA

GIZARTE ZIENTZIAK

H istoria gizadia sortzen dene/k

gaur egun arte, haren garapena

eragiten duten ekintza eta

gertakariak aztertzen eta azaltzen dituen

zientzia da. Horretarako metodologia

zehatza eta ikerketa iturri anitzak

erabiltzen ditu.

Baina… ZERTARAKO

BALIO DU

HISTORIAK? Historia lantzea eta ezagutzeak duen

garrantzia berebizikoa da, bestelako

zientziena bezala. Baina, zertarako balio du

nondik gatozen ezagutzeak? Bi arrazoi

nagusi eskeintzen zaizkizu hemen:

1. Oraina ulertzeko, herri zein indibidualki

nortzuk eta nolakoak garen jakiteko eta

baloratzeko, ezagutzeko gaur egun bizi

dugun errealitatea eta haren zerga/a

zein den, bai gure herrian zein

muduan...

2. Guz/ontzat bidezkoa den etorkizuna

eraiki ahal izateko. Historia ezagutzeak

aurre/k egin ditugun akatsak

ezagutzera bideratzen digu, eta

ondoriozko autokri/ka eginez, hauek ez

errepikatzen laguntzen digu. Era

berean, horrenbeste neke eragin

dizkiguten lorpenak baloratzen eta

eurenga/k borrokatzen jarraitzera

bultzatzen digu.

IKERKETA ITURRIAK Historia ezagutzeko iker ditzakegun

informazio iturriak zuzenak badira, hau da,

ematen duten tes/gantza lehen esku/k bizi

badute, orduan LEHEN MAILAKOAK dira.

Horretaz gain, izaeraren arabera ere, iturri

anitz aurki ditzakegu: ahozkoak, idatziak,

arkeologikoak, ikusentzunezkoak...

HIZTEGI TEKNIKOA Bestalde, Historia zientzia bat izanik,

aztertzen dituen gizarte arloetako berezko

hiztegi teknikoa eta zehatza du. Horrela,

azalpen egokiak eta teknikoak eman nahi

baditugu, badaude hainbat hitz ekiditu

behar ditugunak, adibidez, “jendea”,

“gauza”, “za/”, “txarra”, “erruz”…

Orduan, nolakoa da erabili behar dugun

hiztegia? Ikusi ondorengo adibideak, ideia

bat egin dezazun:

Berdin gertatzen da errege—erreginen

izenekin edota mendeekin, ZENBAKI

ERROMATARREKIN idatzi behar direla.

Historiak heldu bihurtzeko balio du,

jakituriaz gure erabaki propioak hartzeko

nortasuna izateko eta engainatuak ez

izateko.

Historiaren

informazio iturriak

izaeraren arabera

AHOZKO INFORMAZIO ITURRIAK

Pertsonek euren jakituriaz

edota memoriaz

baliaturik eskeintzen

dizkiguten tes/gantzak dira.

INFORMAZIO ITURRI IDATZIAK

Edozein idatzi:

liburuak, aldizkariak,

egunkariak,

egunerokoak, eraikin

edota monumentutan

ager daitezken

idatziak...

INFORMAZIO ITURRI

ARKEOLOGIKOAK

Garaiko objetu materialei,

gorpuei zein

eraikin

ondareei

deritze.

IKUSENTZUNEZKO INFORMAZIO

ITURRIAK

Abes/ak, filmak,

dokumentalak,

argazkiak, antzerkia,

kartelak, margolanak…

Izurrite beltzak Europako jendearen herena

hil zuen

Izurrite beltzak Europako biztanleriaren

herenaren heriotza eragin zuen

Teodorak emakumeentzat gauza on asko egin

zituen

Teodora emakumeen eskubideen alde

borrokatu zen

Amerikako konkistak gauza txarrak ekarri

zituen amerikar indigenentzat

Amerikako konkistak ondorio kaltegarriak

ekarri zituen amerikar indigenentzat

Adibideak

ZENBAKI ERROMATARRAK

teoría eta ariketak

BLOGEAN...

Page 11: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 11

ARDATZ KRONOLOGIKOAARDATZ KRONOLOGIKOA

2DBH GOGORATZEN eta

GIZARTE ZIENTZIAK

KOKATZEN...

Aurrean daukaguna Mendebaldeko munduaren historiaren

ardatz kronologikoa da, Europakoa hain zuzen ere. Argi

eduki behar dugu sailkapen hau ez dela munduko edozein

lurralde, zibilizazio edota kulturari egokitzen, hainbat

arrazoirenga/k:

Alde bate/k egutegi gregoriatarrean (egutegi kristaua)

oinarritutako ardatz historikoa da, urteen sailkapenerako

Kristoren jaiotza hartzen baitugu abiapuntutzat, eta horren

arabera K.a. eta K.o. zehaztu egiten dugu. Era berean,

kristautasunak ere denboraren garapenarekiko dugun

ikuspegian eragin du, hori dela eta, historia gertakari

jarraiez osaturiko denboratzat ulertzen dugu, eta ez hasiera

eta amaiera duen ziklotzat, beste kultura batzuk ulertzen

duten moduan. Horrega/k gure historiaren gertakariak

irudikatzeko amaierarik gabeko ardatza erabiltzen dugu, eta

ez zirkulu itxi bat.

Bestalde, sailkapen historiko honek Europako historia du

ardatz eta horrela, aldi historikoen hasiera eta amaiera

zehazteko erabiltzen ditugun gertakariak Europako

gizartearen egoera guz/z eraldatu egin zituzten gertakariak

dira.

Beraz, liburuxka honen bitartez landuko duguna Europako

historiaren Erdi Aroa eta Aro Modernoaren hasiera izango

da, gure kultura eta gaur egungo egoera ulertzeko

harreman zuzena duen historia delako. Baina ezin dugu

ahaztu, mundua askosaz handiagoa eta anitzagoa dela, eta

lurran dauden milaka herriren historien artean, gurea beste

bat gehiago besterik ez dela.

Page 12: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 12

Page 13: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 13

Mendebaldeko Mendebaldeko Erromatar Inperioaren Erromatar Inperioaren

amaierarekinamaierarekin germaniarren esku K.o. germaniarren esku K.o.

476an, Europako mendebaldea 476an, Europako mendebaldea germaniar germaniar

erresumatanerresumatan banatuta geratu zen. Hala banatuta geratu zen. Hala

ere ekialdean Erromatar Inperioa mantendu ere ekialdean Erromatar Inperioa mantendu

zen Arcadioren gobernupean, baina zen Arcadioren gobernupean, baina

Bizantziar InperioarenBizantziar Inperioaren izenarekin. izenarekin.

VIII.mendeanVIII.mendean Islam InperioaIslam Inperioa Europan Europan

sartzen saiatu zen, Iberiar Penintsulan Al sartzen saiatu zen, Iberiar Penintsulan Al

Andalus sortuz, eta frankoen tribu Andalus sortuz, eta frankoen tribu

germaniarrak Inperio berria sortu zuen germaniarrak Inperio berria sortu zuen

KarlomagnoKarlomagnorenren eskutik. Herri guzti eskutik. Herri guzti

hauen arteko gatazkak Europako hauen arteko gatazkak Europako

nagusitasuna lortzearren ohikoak izan ziren nagusitasuna lortzearren ohikoak izan ziren

Erdi Aro osoan zehar, baina… Erdi Aro osoan zehar, baina…

Nola bukatu zen Erromatar Inperioa? Nola bukatu zen Erromatar Inperioa?

zergatik historiagileek erabaki zuten zergatik historiagileek erabaki zuten

gertakizun hau izatea aro berri baten gertakizun hau izatea aro berri baten

hasiera? Zergatik izan zen horren hasiera? Zergatik izan zen horren

garrantzitsua? Ze ezaugarri zituzten garrantzitsua? Ze ezaugarri zituzten

Europa birmoldatu zuten herri eta inperio Europa birmoldatu zuten herri eta inperio

berri hauek? Goazen banan banan gertakari berri hauek? Goazen banan banan gertakari

eta inperio / herri bakoitza aztertzeraeta inperio / herri bakoitza aztertzera. .

II BLOKEABLOKEA

Erdi Aroaren hasiera eta Erdi Aroan Erdi Aroaren hasiera eta Erdi Aroan

zehar Europatik hedatutako inperio zehar Europatik hedatutako inperio

eta herriaketa herriak

Edukiak Erromatar Inperioaren amaiera 15

Germaniar Erresumak 18

Bizantziar Inperioa 20

Islam Inperioa 22

Irakaslearen Ilustrazio digitalen kollage-a

Page 14: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 14

Page 15: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 15

MENDEBALDEKO ERROMATAR MENDEBALDEKO ERROMATAR

INPERIOAREN AMAIERAINPERIOAREN AMAIERA

1. GAIA

ERDI AROAREN HASIERA

E rromatar zibilizazioa Antzin

Aro klasikoko zibilizaziorik

boteretsuenetarikoa izan zen.

K.a. I. mendean inperio erraldoia bihurtu

zen Mediterraneo osoko kontrola eta

eragina lortuz. Baina III. mendean

Erromatar inperioa gainbeheran sartu zen

eta Europako egoera aldatzen hasi zen.

INPERIOAREN GAINBEHERA:

III. MENDEKO KRISIA K.o. III.mendean, Erromatar Inperioak krisi

sakon bat jasan zuen gizartearen arlo

guz/etan isladatu zena eta inperioaren

gainbehera eragin zuena.

POLITIKA

Poli/kari dagokionez, III.mende hasieran

Alejandro Severo enperadorea eraila izan

zen bere soldaduen esku/k, pertsiarren

aurkako gudak galdu ostean. Honek, jada

oso boteretsuak ziren jeneralen arteko

gatazkak ekarri zituen, inperioaren

kontrola lortzearren, ezegonkortasun

politikoa itzela izanik. Ondorioz, inperioa

inguratzen zuen LIMES izeneko muga

erraldoiaren babesa ahuldu egin zen.

Era berean, K.o. I. mendetik, eta ekialdeko

Hunoek presionaturik, limesaren

eremuetan herri germaniarrak ezartzen

hasiak ziren, gutxinaka limesa zeharkatzen

hasiz, erromatarrekin elkarbizitzan. Hauek

germaniarrak euren tropetan onartzen

hasi zituzten ere, eta germaniar asko

erromatar armadetako jeneral eraginkor

bihurtu ziren.

Baina III. mende/k aurrera, limesaren

ahultasuna eta inperioaren krisia

aprobetxatuz, germaniarrak gutxinaka

erromatar lurraldeetan zehar hedatzen eta

euren erresumak ezartzen hasi zituzten.

EKONOMIA

Arlo ekonomikoan bi faktore ziren ordura

arte inperioaren oinarri: konkista berriak

eta zergak. Baina aurre/k azaldutako

egoeraren ondorioz, (jeneralen arteko

gatazkak, germaniarren inbasioak…)

pobrezia orokorra hedatu zen inperioan.

Segurtasun eza handia zen, eta herria,

babes falta eta gosearen aurrean ere

altxatu egin zen, konponbide bat

aldarrikatuz.

Gainera armada ordaintzea oso gares/a

zen, eta askotan jeneralek tropak erosi

egiten zituzten fideltasuna bermatzeko.

Hau guz/a dela eta, inperioaren oinarri

ekonomikoak ere krisi larrian sartu ziren:

• Konkistak: alde bate/k, III. mendean

Erromatar Inperioak ez zuen konkista

Erromatar Inperioaren hedapena K.o. III.menderako (www.wikipedia.org)

K.o. III. mendean Erromatar

Inperioa krisi politiko, ekonomiko

eta sozial larrian sartu zen, haren

boterearen gainbehera hasiz

Mitologia erromatarrean

gerraren jainkosak

bazeuden ere (Bellona edo

Minerva adibidez),

gizonezkoek

emakumezkoei armadan

borrokatzea debekatzen

zieten, haien aburuz ahulak

zirelako.

Hala ere, gizonezko

gerlariekin batera,

emakume erizain,

garbitzaile, joztun,

prostituta, kantinari

eta kinkilariak egon ziren

frontetan (gaur egungo

arkeologia indusketek

frogatu duten moduan),

armadaren biziraupena

ahalbidetuz.

“LAS MUJERES Y EL EJÉRCITO, DE LA

EDAD ANTIGUA A HOY”

CEMUSAko “Tertulia de mujeres”e1k

aterata eta moldatua

Bellona (Gudaren jainkosa)

Page 16: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 16

handirik egin, beraz aberastasun iturri

hori jada ez zen nahikoa.

• Zergak: beste alde bate/k, gerren

ondorioz zergak batzea oso zaila bihurtu

zen. Nekazal teknikak oso atzeratuak

izanik, ekoizpena ere murritza zen, eta

ondorioz, produktuen prezioak gero eta

altuagoak bihurtuz joan ziren. Nekazal

eremuaren krisi latzaren aurrean,

inperioak hiriak presionatu zituen

zergak eskatuz, armada ordaintzea

guz/z beharrezkoa zelako. Baina ordura

arte hiri aberatsak izan zirenak pobretu

egin ziren gerrateen ondorioz, eta

segurtasun faltaren aurrean, harresiz

inguratzen hasi ziren, gero Erdi Aroan

ohikoak izango ziren hirien itxura

bereganatzen hasiz.

Horrela, azaldutako pobrezia eta

segurtasun ezazko egoeraren ondorioz,

probintzien arteko merkatal harremanak

murriztuz joan ziren, Erdi Aroaren

hasierako egoerara gutxinaka hurbilduz.

GIZARTEA

Krisiak ere eragin handia izan zuen

gizartean. Hiritar askok, segurtasun

faltaren aurrean, hirieta/k alde egin zuten

landa eremutara eta nekazari askorekin

batera, lurjabe handien eskupean lanean

hasi ziren, KOLONOTZA SISTEMA

areagotuz. Kolonotza sistema lanaren

antolakuntza mota bat zen Erromatar

inperioaren azkenengo mendeetan

garatua, Erdi Aroko sistema

ekonomikoaren aurrekaria izango zena.

Esklabuak mantentzea gares/a bihurtu

zenez, lurjabe handiek askatu egin zituzten

eta lur eremu bat ematen zieten

lanabesekin, ekoitzi ahal izateko. Horren

truke, nekazariek ekoitzitakoaren

portzentu handi bat eman behar zioten

lurjabeari. Nekazari berriei kolonoak

deitzen zitzaien, eta lan antolakuntza honi

kolonotza sistema.

Baina, esan bezala, askatu berri ziren

esklabuez gain, hiritar eta jada askeak

ziren, baina babesa eta mantenua behar

zuten nekazari asko ere kolono bihurtu

ziren krisia zela eta. Ondorioz, lurjabe handi

hauek euren boterea izugarri areagotu

zuten, inperioari zergak ordaintzearen

beharraz libratu arte.

VILLAK izeneko landa etxeetan bizi ziren

eta kolonotza sistemaren bitartez

inperioaren ekonomiaren bihotz bihurtzera

heldu ziren. Honek gainera, aberats eta

txiroen arteko aldea handitzea eragin zuen,

baita gizarte mailaketa berria sortzea ere,

bi talde orokor bereiztuz:

HONESTIORES: goi mailakoek osotzen

zuten talde hau; lurjabe handiak ziren,

botere karguak zituztenak, oso

aberatsak, eta, aldi berean, talde oso

murritza.

HUMILIORES: gainontzekoek jasotzen zuten

izena zen; orokorrean oso txiroak ziren,

lurra landu behar zutenak, eta hala ere

zerga handiak ordaindu behar zituzten.

Hala ere hones/oresen aberastasunak ez

zuen inperioarena isladatzen, hauek ez

baitzuten zergarik ordaindu behar, eta

zergak ordaindu behar zituztenak guz/z

pobretuta zeuden, beraz, estatua ere

nabarmenki txirotu egin zen, eta armadak

ordaintzea ezinezkoa bihurtu zen.

Marko Claudioren sarkofagoa, zeinetan honestiores eta humilioresen arteko banaketa soziala

ikus daitekeen. Identifikatzen al dituzu?

Diaporit-eko villa, Butrint-en (Albania)

(Irudia www.si1unescoadria1co.org)

III. mendeko krisiaren

ondorioz merkatal

harremanak murriztuz joan

ziren, Erdi Aroaren hasierako

egoerara gutxinaka

hurbilduz

Bartzelona Inperio Erromatarraren

garaian sortu zen, eta K.a. I men-

dean lehenengo harresiak eraiki

ziren arren, III. mendeko germania-

rren inbasioen aurrean harresiak

handitu eta indartu egin behar izan

zituzten. Irudian garai hartako Bar-

tzelonako hiria ikus daiteke, harre-

siarekin eta hirira ura garraiatzen

duten akueduktuekin. (Irudia: fotoseimagenes.net)

Erromatarren maila

zeramatzaten orrazkeren

arabera ere antzeman zitekeen

Maila altuko emakume baten erretratua (K.o. II)

Page 17: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 17

Nahiz eta IV.mendean egoera pixka bat

hobetu zen, III.mendeko krisiak altxaezina

zen gainbeheran sartu zuen inperioa.

Honen aurrean, eta babesa eta merkatal

lotura hobeagoen bila, Konstantino

enperadoreak inperioaren hiriburua

Erromatik Bizantzio hirira aldatu zuen K.o.

330. urtean, eta gainean hiriburu berria

eraiki zuen: KONSTANTINOPLA.

IMPERIOAREN

AMAIERA: 395 - 476 Baina K.o. 395. urtean, TEODOSIO

enperadoreak bi erabaki guz/z

garrantzizkoak hartu zituen:

• Alde bate/k kristautasun katolikoa

inperioaren erlijio ofiziala izendatu

zuen, erlijioa Europako elementu

bateratzaile nagusienetakoa bihurtuz.

• Beste alde bate/k, inperioa behin betiko

erdi banandu zuen, bere bi semeen

artean, jakin gabe bera izango zela

Erromatar inperio osoaren azkenengo

enperadorea.

K.o. 476. urtean azkenik, Odoacro

germaniar jeneralak Mendebaldeko

Erromatar Inperioko azkenengo

enperadorea, Romulo Augustulo,

abdikatzera behartu zuen. Honek

Mendebaldeko Erromatar Inperioaren behin

betiko amaiera suposatu zuen, eta nahiz eta

ekialdeko aldeak aurrera egin zuen

Arcadioren esku/k, inoiz ez zen berriro ere

ordura arte ezaguna izan zen Erromatar

Inperioa batu. Historiagileek Erromatar

inperioaren amaiera urte honetan kokatzen

dute, aldi berean aro berri baten hasiera

eragingo zuena:

Mendebaldeko eta Ekialdeko Erromatar inperioak

(Teodosioren banaketa K.o. 395ean)

HONORIO

Seme gaztea

● Lurralde hauetan, III.

mendeko krisia gogor

jotzen ari zen

● Germaniar herrien

eragina handia zen, eta

hauek imperio eremu

honen ahulezia

aprobetxatuz, euren

herriak finkatzen joan

ziren

ARCADIO

Seme nagusia

• Inperioaren eremu

hau aberatsagoa zen

• Hiriburu berria bertan

zegoen

• Germaniarren eragina

txikiagoa zen, eta

erromatarrek inba-

sioei arrakastatsu

aurre egin zieten

mendebaldea Ekialdea

• Erromatar Inperioak III.mendean jasan

zuen krisiaren ondorioz, ordura arte

ohikoak ziren antolakuntza poli�ko,

ekonomiko, erlijioso eta sozialak aldatuz

joan ziren.

• Gainera germaniar inbasioek eta hauen

erresumen finkapenak ere ezaugarri

berriak ekarri zituzten: Europako

Mendebaldea errege germaniarren esku

zeuden erresuma txikitan banatuta

geratu zen, oinarri ekonomikoa

nekazaritza izanik.

• Era berean, erlijio kristaua ideien

erdigunea bihurtu zen eta Eliza katolikoak

izugarrizko boterea bereganatu zuen,

bizitza arautzera ailegatuz.

Baina… zergatik Mendebaldeko Erromatar Inperioaren amaierak Antzin Arotik Erdi Arorako aldaketa ekarri zuen? Zergatik izan zen horren gertakizun garrantzitsua Europako historian?

Konstan1no Handia Enperadorea

Teodosio Enperadorea

Romulo Augustulo Odoacroren

oinetan abdikatzen

(CharloCe Mary Yonge-ren grabatua.

XIX. Mendea)

Bereziki Europako Mendebaldeko

aldean, Erromatar inperioaren

gainbehera eta amaierak

aldaketa handia eragin zuen

bizitzaren arlo guztietan, eta

horregatik historiagileek

gertakizun historiko honetan

kokatzen dute aro aldaketa

(Mapa: detec1vesdelahistoria.es)

Page 18: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 18

GERMANIAR ERRESUMAKGERMANIAR ERRESUMAK

2. GAIA

ERDI AROAN ZEHAR GARATU ETA HEDATUTAKO INPERIO ETA HERRIAK

H erri germaniarrak Antzin Aro/k

Europako iparraldean

kokatutako tribuak ziren, hala

nola bisigodoak, alanoak,

burgundiarrak, angloak…

Jatorriz nomadak ziren eta bizirauteko

baliabideak leku bate/k bestera bilatzen

zituzten. Modu honetan, K.o. I. mende/k,

eta batez ere III. mendeko krisia

aprobetxatuz, Erromatar Inperioaren

limesaren iparraldean kokatzen joan ziren.

Hasieran erromatar enperadoreek

germaniarren sarrera onartu zuten,

kolonoak bihurtzearen truke eta

inperioaren mugak defendatzearen truke.

Baina bizikidetza baketsua apurtu egin zen,

ekialde/k hunoek germaniarrak presionatu

zituztenean. “Barbaroak” inperioan sartu

ziren guz/z, tribu bakoitza toki

ezberdinetan finkatuz, K.o.476.urterarte,

noiz, Odoacro jeneral germaniarrak

Mendebaldeko Erromatar Enperadorea

garaitu zuen, inperioari amaiera emanez.

Germaniarrek berezko

ezaugarriak zituzten, baina

mendeetan zehar

erromatarrekin izandako

elkarbizitzaren ondorioz,

zenbait ezaugarri ezberdin

bereganatu zituzten.

EKONOMIA Ekonomiari dagokionez,

nomada izate/k sedentario

izatera pasatu ziren.

Erromatarren aurkako eta

euren arteko gatazkak zirela eta, gerrateak

etengabeak ziren eta ondorioz hirien

arpilaketak ere. Honek hiritarrek landetara

ihes egitea eragin zuen, merkataritza ia

desagertuz. Horrela, germaniar erresumak

finkatu orduko haien oinarriak abeltzantza

eta nekazaritza bihurtu ziren.

GIZARTEA Antolakuntza estra/fikatua zuten, hau da

gizartea mailakatuta zegoen, eta

erromatarren gizartearen antzekoa zen.

Goi mailan pribilegiatuak kokatzen ziren,

nobleak, eta euren artean erresuma

zuzentzen zuen erregea. Behe mailan

pribilegiogabeak kokatzen ziren, plebeioak

(nekazariak, libertoak…). Esklabuak ere

bazituzten. Gutxinaka, Erdi Aroan zehar,

gizarte mailaketa hau gero eta argiagoa

izango zen, Gizarte Estamentala deiturikoa

sortuz eta garatuz.

KULTURA (Artea, erlijioa, hizkuntza…) Esaten da germaniarren kultura nahiko

pobrea zela erromatarrekin konparatuta.

Baina kontutan hartu behar da, herri

gerlariak eta nomadak izanik, kultura Germaniar Erresumak V. mende amaieran

(Mapa: historiaeuropa.wordpress.com)

Modu honetan, Europako Mendebaldea

germaniarren erresuma ezberdinatan

banatuta geratu zen Erdi Aroaren hasieran

(frankoak eta burgundiarrak Galia aldean; suebo, bandalo

eta visigodoak Penintsula Iberikoan, burgundiarrak

Penintsula Italikoan…)

Gerlari bisigodoa

(Irudia:

modaenlahistoria.blogspot.

com)

Germaniar tribuetan,

emakumezkoek paper

protagonista izan zuten

arlo askotan.

Ekonomiaren oinarri ziren,

esaterako, etxeaz

arduratzeaz gain, bizirauteko

beharrezkoak ziren

produktuak ekoitzi eta

batzeaz arduratzen baitziren

ere, gizonezkoak

espedizioetan edota

gerrarako prestatzen ari

ziren bitartean.

Gainera, orohar borrokatzen

ez ziren arren, gerrara

joaten ziren seme—alabekin,

gerlariak babestera.

Era berean, emakumezko

batzuk gaitasun

magikoengatik mirestuak

ziren, eta gurtuak izaten

ziren ere.

Ordea, erromatarrekin

elkarbizitzen hasi ziren

heinean, ohitura

patriarkalak indartzen hasi

ziren, emakumearen papera

bigarren plano batera

pasatuz.

Henar Gallego Francoren (Valentziako

Unibertsitatea) “La imagen de la

«mujer bárbara»” ar1kulu1k aterata eta

moldatua

Page 19: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 19

aberatsa garatzea nahiko zaila zela ere,

horrega/k hasiera batean euren artea

adibidez, eskultura mugikorretara edota

apaingarrietara mugatzen zen. Ordea,

Erromatarrekin elkarbizitzean egoera

aldatzen joan zen.

Germaniarrak la/na hizkuntza

bereganatzen joan ziren hizkuntza

erromanikoak sortuz.

Bestalde, kristautasuna ere onartu zuten,

nahiz eta jatorriz politesitak izan (gogoratu

beharra dago, Teodosiok K.o. IV. mendean

kristautasuna inperioaren erlijio ofiziala

bihurtu zuela). Horrela, behin sedentario

izanda, kristautasuna bereganatuta eta

erromatar kulturaren eraginez,

germaniarrak ere arte es/lo berria sortzen

joan ziren, Erdi Aroko arte

esanguratsuenetarikoaren jatorri bihurtuz.

POLITIKA Azkenik, poli/ka arloan, erresuma

germaniar bakoitzak bere garapena izan

zuen Erdi Aroan zehar. Euren arteko eta

beste herri eta inperioen aurkako gatazka

eta gerrak ohikoak izan ziren lurralde

berriak konkistatzearren. Bisigodoek

adibidez penintsula iberikoaren kontrola

lortu zuten suebo eta bandaloen aurrean,

baina VIII. mendean galdu egin zuten Islam

Inperioaren aurka; burgundiarrek

ostrogodoen aurka penintsula italikoa

galdu zuten…

Ordea, tribu germaniar guz/en artean,

bakarra izan zen galdutako Mendebaldeko

Erromatar Inperioa berreskuratzen saiatu

zena: FRANKOA. Gaur egungo Frantzian

ezarritako tribu honen erregeetako bat,

Karlo Magno izenekoa, Mendebaldeko

Europa/k hedatu zen, Inperio Karolingioa

sortuz.

Inperio Karolingioa

Inperio Karolingioa K.o. VIII – IX mendeen

artean, Europako Mendebaldeko Frankoen

Erresumari deritzo. K.o. V. mende/k

frankoak Europako Mendebalde/k

hedatzen joan ziren, baina VIII. mendean

Karlo Magno erregearen esku/k antzinako

Mendebaldeko Inperioa berreskuratzen

saiatu ziren, Pirinioeta/k, Alemania eta

Italiara arte hedatuz.

Hori dela eta 800.

urtearen Gabon

gauean Erromako Aita

Santuak Erromatar

Inperioko Enperadore

izendatu zuen Karlo

Magno.

Inperio honek urte

gutxi iraun zuen arren

(843. urtean

Verdungo Itunaren

bitartez inperioa Karlo Magnoren biloben

artean za/katu zen), Erdi Aroko Europako

Mendebaldeko oinarrizko ezaugarri asko

ezarri zituen, adibidez lurraldeen

antolakuntza poli/koa. Izan ere, Karlo

Magnok Inperioa marka, dukerri eta

konderrietan banatu zituen, imperio

zabalaren antolakuntza eta kontrola

errazteko asmoarekin.

2. GAIA: HERRI

GERMANIARRAK

Bideoa eta ariketak

BLOGEAN...

Familia germaniarra eta germaniar herrixketako etxe baten ustezko irudikapena (Irudia: miclasedehistoria8.blogspot.com.es/)

San Juan eliza, Recesvinto errege bisigodoak eraikitakoa VII.

mendean. (Venta de Baños. Palencia)

Karlo Magno (Alberto Durero.

1511)

Inperio Karolingioaren za1keta Karlo Magnoren hiru biloben artean, Verdungo Itunaren bitartez K.o.

843.urtean, inperioaren batasunaren amaiera eragin zuena.

(Mapa: es.wikipedia.org)

Inperio Karolingioak ere, Europan zehar

garatzen ari zen GIZARTE ESTAMENTALA

ere finkatu zuen, feudalismoaren sistema politiko, ekonomiko eta soziala

hedatuz.

Ap

ain

ga

rri germ

an

iarra

k

Page 20: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak

BIZANTZIAR INPERIOABIZANTZIAR INPERIOA

3. GAIA

ERDI AROAN ZEHAR GARATU ETA HEDATUTAKO INPERIO ETA HERRIAK

B izantziar inperioa Ekialdeko

Erromatar Inperioak Erdi Aroan

zehar jaso zuen izena da. XVIII.

mendeko historiagileek sortutako terminoa

da, inperioaren hiriburua, Konstantinopla,

Bizantzio hiri grekoaren gainean eraikita

zegoelako. Izan ere, ondorengo

pentsalariek Erdi Aroko Ekialdeko

Erromatar Inperioaren ezaugarriak

aztertzerakoan, antzinako Erromatar

Inperioarekin konparatuta ezaugarri berri

eta ezberdinak bereganatu zituela

konturatu ziren, horrega/k inperio berri

baten izena eman zioten. Hala ere orduko

bizantzirrek euren buruei erromatarrak

deitzen jarraitu zieten.

EKONOMIA Ekonomiari dagokionez, oso inperio

aberatsa izan zen ondorengo arrazoiak

direla eta: nahiz eta bizantziar

ekonomiaren oinarria nekazaritza izan,

merkataritzak funtsezko garrantzia izan

zuen. Honen zerga/a inperioaren kokapen

estrategikoa zen, Europa, Asia eta Afrika

artean. Horrela Bizantziar Inperioak

Mediterraneo itsasoko merkataritza

menderatzera heldu zen eta baita Asiarako

eta Afrikarako merkatal loturak

kontrolatzera ere. Ondorioz bizantziar

monetak (solido eta besante izenekoak)

berebiziko arrakasta zuen Erdi Aroko

Europan, eta hiriek antzinako garrantzia

berreskuratu zuten, jarduera poli/ko eta

ekonomikoen gune zirelako. Aberastasun

horren eredu inperioaren hiriburua izan

zen, Konstantinopla.

KULTURA (Artea, hizkuntza…) Kultura alde/k ere, bizantziarrek ezaugarri

bereziak bereganatu zituzten, oso kultura

aberatsa sortuz, greziar kultura, erromatar

kultura eta kultura kristauaren arteko

nahasketa zelako. Gainera, nahiz eta

hasiera batean erromatar ohiturak

mantendu zituzten, gutxinaka greziar

ezaugarriak bereganatzen joan ziren,

adibidez, la/na beharrean grekera.

Artea ere oso aberatsa zen. Erlijioarekin

erlazionatzen zen batez ere, eta horrega/k

obrarik nabarmenenak elizak eta

mosaikoak ziren, mendebaldeko arte/k

nahiko ezberdinak.

Konstantinopla Konstantino enperadoreak eratu zuen K.o. 330. urtean,

Bizantzio hiri grekoaren gainean, eta Erromatar Inperioaren hiriburu bihurtu

zen lehenengo, eta Bizantziar Inperioarena gero.

Bosforo itsasarteko kokapen estrategikoaz baliaturik, Konstan/noplak Europa

eta Asia bitarteko merkatal harremanak kontrolatzen zituen, aberastasun

handiak eskuratuz, eta Erdi Aroko hiririk aberatsenetarikoa eta

jendeztatuenetarikoa bihurtuz. Era berean, penintsula batean kokatuta egonik,

militarki ere abantail estrategikoaz gozatzen zuen. Ordea, 1453an, eta

Bizantziar Inperioari amaiera emanez, Konstan/nopla Inperio Otomandarraren

esku konkistatua izan zen, gaur egungo Istanbul izatera pasatuz.

Santa Sofiako basilika

Jus1niano I.aren mosaikoa

(Rávenako San Vital elizan)

(Irudia: www.antoine-helbert.com)

Page 21: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 21

POLITIKA Bizantziar Inperioaren goren aldia VI.

mende erdian eman zen, Teodora

enperatriza eta bere senarraren esku/k,

Justiniano I.a. Antzinako Erromatar Inperioa

berreskuratzen saiatu ziren, eta

horretarako zenbait ekintza eraman

zituzten aurrera:

• Konkistak: Inperioa hedatu zuten, batez

ere mendebaldeko lurralde asko

konkistatuz eta inperioaren hedadurarik

handiena lortuz.

• Erromatar legedia berreskuratu eta

eguneratu zuten lau ataletan banatutako

bilduma batean. Bilduma hau CORPUS

IURIS CIVILIS deitu zen.

Denborarekin inperioaren hedadura

handiaren ondorioz antolakuntza politikoa

ere aldatzen joan zen. Erromatar garaiko

/tuluak baztertzen joan ziren eta berriak

sortzen joan ziren, adibidez, enperadoreari

basileus deituko zitzaion, bera izango zen

agintari nagusia, armada, administrazio eta

erlijio buru. Antolakuntza berriaren

barruan ere, basileusak agintzen zuena

inperio osoan zehar betearazten

laguntzeko funtzionarioak zeuden; baita

diplomatikoak ere, inperioa beste

lurraldeekin harremanetan jartzeaz

arduratzen zirenak; eta armada inperioaren

mugak babesten zutenak.

Inperioaren

gainbehera eta

amaiera Teodora eta Jus/niano I.aren ostean

inperioak aldi ilun bat bizi izan zuen, eta

nahiz eta XI. mendean berriro ere

gorenaldi bat bizi, ordu/k aurrera inperioa

gainbeheran sartu zen eta gutxinaka

lortutako lurrak galtzen joan ziren

lonbardiar, bisigodo, musulman, eta

abarren aurka, 1453an turkiarrek

Konstantinopla konkistatu zuten arte.

Honek Bizantziar Inperioaren amaiera eragin

zuen.

Bizantziar Inperioaren hedapena bere goren aldian,

Teodora eta Jus1niano I.aren garaian (VI. mendea).

Merkatal ibilbide eta hiri garrantzitsuenak ere zehazten

dira. (Mapa: almanaqueuniversal.wordpress.com)

Enperatrizak inperioa goren

aldi politiko eta ekonomiko

eta sozialera eramateaz gain,

emakumeek emakume

izate hutsagatik

sufritzen zuten

mespretxuaren jabe

(Teodorak berak bizitza

osoan zehar jasan egin behar

izan zuena), hauen eskubideen

aldeko borrokan murgildu

zen.

Horrela ondorengo neurriak

hartu zituen, besteak beste:

• Behartutako prostituzioa

debekatu zuen, eta

prostituzioa uzten zuten

emakumeak laguntzeko

konbentu bat ireki zuen.

• Emakumeei jabetza propioak

eukitzeko eskubidea eman

zien

• Dibortzioetan

emakumezkoek zituzten

eskubide murritzak handitu

zituen

• Emakumeak bortxatzen

zituztenentzat heriotz

zigorra ezarri zuen

• Adulterioa egiten zuten

emakumeak erailtzea

debekatu zuen

47 urterekin minbiziak jota hil

egin zen, baina utzitako

ondarea gaur egun ere,

munduko herrialde askotan

iraultzailea da.

Teodora VI. mendean

Bizantziar Inperioa zuzendu

zuen enperatriza izan zen,

orduko emakumeen

eskubideen alde

errukigabe borrokatu zena.

Familia pobre batean jaioa,

gaztetatik prostituzioarekin

lotuta zegoen

ikuskizunaren munduan

jardutera behartua ikusi

zuen bere burua. Baina, 20

urte zituela, orduko

Bizantzioko enperadorearen

hilobarekin maitemindu eta

ezkontzea lortu zuten

(ordura arte, patrizio eta

ikuskizunaren munduan lan

egiten zutenen arteko

ezkontzak debekatuta

zeuden).

Bi urte geroago, Justino

enperadorea hildakoan,

Justiniano I eta Teodora

Ekialdeko Erromatar

Inperioaren buru bihurtu

ziren.

Baina Teodorak ez zuen

enperadore berriaren

ezkonlagun hutsa izan nahi,

eta orduko estereotipo

guztiak hautsiz, berak

ere inperioa gobernatu egin

zuen tinkotasunez.

TEODORA

Teodoraren mosaikoaren

xehetasuna (Rávenako San Vital

elizan)

Konstantinoplaren konkista

turkiarren esku 1453an, Aro

Modernoaren hasiera

markatu zuen gertaeretako

bat da

Page 22: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 22

ISLAM INPERIOAISLAM INPERIOA

4. GAIA

ERDI AROAN ZEHAR GARATU ETA HEDATUTAKO INPERIO ETA HERRIAK

I slam inperioa izena ematen dion

erlijioarenpean hedatutako inperioa

izan zen. Kristau egutegiaren arabera

K.o. 622. urtean hasi zen Arabian,

Muhammad profetaren ihesaldiarekin

batera, HEJIRA deiturikoa.

ISLAMAREN

JATORRIA Gaur egun milioika jarraitzaile dituen islam

erlijioa K.o. 622. urtean sortu zen Arabian

Muhammad-en esku/k. Jatorriz Mekako

tribu politeista eta aberats batean jaiotako

merkataria izan zen, eta 25 urte zituela,

Yadiya alargun aberatsarekin ezkondu zen,

berehala hiriko merkatari ospetsuenen

artean kokatuz.

Gizon oso jakintsua izanik, Hira mendira

joan ohi zen gogoetak egitera. Badirudi K.o.

610. urtean mendiko koban hausnarketan

zegoela, Gabriel arkanjelua agertu zitzaiola

eta jainko bakarra zegoela esan ziola, Ala,

eta bera zela bere profeta. Horrela,

Muhammad-ek Alaren hitza hedatzen hasi

zen, bere lehenengo jarraitzailea Yadiya

izanik.

HEJIRA Baina Muhammad-ek gero eta jarraitzaile

gehiago zituen, eta honek tokiko tribuen

ekonomia kaltetzen zuen, izan ere

Muhammad-en jarraitzaileak monoteistak

ziren, eta ondorioz tribu politeisten idoloak

bisitatzera joaten ziren ibiltariak ere

gutxitzen joan ziren. Honek

merkataritzaren jeitsiera ekarri zuen, eta

tribuen buruzagien haserrea ere, beraz,

Muhammad jasartzen hasi ziren. Honek

profetaren ihesaldia bultzatu zuen K.o.

622.urtean Mekatik Medinara, HEJIRA deiturikoa.

INPERIOA Behin Medinan, jarraitzaile asko zituela,

MEDINAKO KONSTITUZIOA sortu zuen,

eratu berri zuen Islam estatuaren legedia.

4. GAIA: ISLAM INPERIOA

Kultura islamiarrari buruzko

informazioa, bdeoa eta

ariketak

BLOGEAN...

Shayla

Hiyab Al-amira

Khimar Chador

Islam inperioaren hedapena (behean eskuman Harriaren kupularen meskita, Jerusalemen)

Mundu islamiarra Mahomaren

gobernupean (622 – 632)

Inperioaren hedapena lehenengo lau

Kalifekin (632 – 661)

Inperioaren hedapena Omeiatar Kalifen

eskutik

Inperioa hedatzeko kanpainia militarrak

Niqab Burka

Gaur Gaur Gaur egungo egungo egungo belo belo belo islamiarrakislamiarrakislamiarrak

hCps://laicismo.org/data/

docs/archivo_1116.jpg

Page 23: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 23

Honen arabera judutarrak zein kristauak

estatu islamiarrean bizi zitekeen zergak

ordainduz gero. Laster Medina eta Meka

arteko gudak sortuko ziren, baina

Muhammad-ek Meka konkistatzea lortu

zuen, eta honek zilegitasuna eman zion

benetako profetatzat eta islama modu

geldiezinean hedatzen hasi zen, inperioa

Europara ere heldu arte, eta Erdi Aroko

inperio garrantzitsuenetarikoa bihurtuz.

ERLIJIOA

Erlijioa beraz, inperioaren jatorri eta

oinarria izan zen. Lehenik eta behin,

Muhammad-ek Meka islamiarren hiri

sakratua izendatu zuen, bertan Kaaba

kokatzen zelarik.

Bestalde, Korana, Mahomaren predikuak

jasotzen zituen liburu sakratua, inperioaren

funtsezko legedia bihurtu zen. Honen

arabera islamiar orok oinarrizko bost

betebehar zituen. Gainera islamiarrek ere

euren erlijioa hedatzeko funtzioa zuten,

yihad izeneko gerra santuaren bitartez.

EKONOMIA

Ekonomiari dagokionez inperioak hiru

oinarri nagusi zituen:

• Nekazaritza (teknika oso garatuekin)

• Eskulangintza

• Merkataritza (euren merkatal eragina

Asia, Afrika zein Europara ailegatu zen)

Ondorioz, eta eskulangintza zein

merkataritza hirietan garatzen zirenez,

hiriko azokak oso gune garrantzitsu

bihurtu ziren, hirien berebiziko hazkundea

ekarri zuena.

POLITIKA

Atolamendu poli/koari erreparatuz,

inperioaren agintari poli/ko eta erlijioso

gorenak kalifa izena jasotzen zuen. Honek

inperio horren zabala gobernatu ahal

izateko bisirrak izeneko laguntzaileak

zituen. Mota ezberdinetako bisirrak ere

bazeuden: inperioaren probintziak

gobernatzen zituztenak vali deitzen ziren;

lege koranikoa interpretatzeaz eta

azaltzeaz arduratzen zirenak, ulem; eta

epaileak, adibidez, kadi deitzen ziren.

INPERIOAREN

AMAIERA Hasieran esan bezala, VIII. menderako islam

inperioak bere hedapen handiena ezagutu

zuen, Asia/k Atlan/kora arte, izan ere,

Muhammad-en ondorengoek inperioa

zabaltzeari ekin zioten yihadaren bitartez.

Lehenengo lau kalifak Mahomaren

familiakoak izan ziren, baina Omeiatar

familiak laugarren kalifa menderatu eta

boterea eskuratu zuten eta hauek izan

ziren inperioa gehien hedatzea lortu

zutenak. 750. urtean iraultza batek

Omeiatarren gobernuarekin bukatu zuten

eta Abas familia jarri zuten boterean X.

mende erdira arte. Ordu/k aurrera

inperioa za/katuz joan zen.

ISLAMAREN

OINARRIZKO 5

BETEBEHARRAK

111

Fedea aitortu Fedea aitortu Fedea aitortu islamiarrek politeismoa ezeztatu

eta jainko bakarra dagoela eta

haren profeta Muhammad dela

aitortu behar dute

222

Egunean bost aldiz otoitz Egunean bost aldiz otoitz Egunean bost aldiz otoitz

egineginegin egunaren bost aldi zehatzetan eta

beti ere Mekara begira, islamiarrek

koranaren pasarte zehatzak

errezitatuz otoitz egin behar dute

ikusketaren ondoren (gorputzaren

garbiketa)

333

Limosna emanLimosna emanLimosna eman is lamiarrek haien inguruko

behartuenei gutxienez urtean

b e h i n , e t a d a u k a t e n

aberastasunaren arabera laguntza

eman behar diete

444

Baraualdia ramadamaren Baraualdia ramadamaren Baraualdia ramadamaren

hileanhileanhilean Ra ma da m ak i ra ut en duen

hilabetean zehar islamiarrek ezin

dute egunean ezer ere edan edo

jan

555

Bizitzan behin Mekarako Bizitzan behin Mekarako Bizitzan behin Mekarako

erromesaldia eginerromesaldia eginerromesaldia egin beti ere osasun baldintzak eta

ahalmen ekonomikoak ahalbidetzen

badu

Islamaren tenplu sakratuari deritzo. Jatorriz, meskitak

Muhammad-en etxearen eredura eraiki egiten dira, eta

hainbat ataletaz osotzen dira:

� Alminar: Alminar: oitoitzerako deia egiteko dorrea

� Patioa: Patioa: ikusketa egiteko iturria iturria duen espazio irekia

� Otoitz aretoa: Otoitz aretoa: arkupez eztalitako espazio itxia,

bertan egiten da otoitza

� Quibla: Quibla: Mecaren norabidea zehazten duen horma

(norabide horretan egin behar dute otoitz)

� Mihrab: Mihrab: Quibla identifikatzen duen horma— hobia MESKITAMESKITA

Page 24: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 24

Page 25: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 25

Jada Erdi Aroan zehar Europan garatutako Jada Erdi Aroan zehar Europan garatutako herri eta inperio ezberdinak ezagutu ditugu, herri eta inperio ezberdinak ezagutu ditugu, baina hauen arteko harremanen ondorioz baina hauen arteko harremanen ondorioz gutxinaka Europan zehar antzekoak izango gutxinaka Europan zehar antzekoak izango ziren ezaugarri politiko, ekonomiko eta ziren ezaugarri politiko, ekonomiko eta sozialak sortu ziren, Erdi Aroan zehar sozialak sortu ziren, Erdi Aroan zehar orokorra izan zen gizarte sistema sortuz. orokorra izan zen gizarte sistema sortuz.

Horrela historiaren aldi hau bi garaitan bana Horrela historiaren aldi hau bi garaitan bana

dezakegu: dezakegu: Goi Erdi Aroa Goi Erdi Aroa (V (V –– X) eta X) eta

Behe Erdi AroaBehe Erdi Aroa (XI (XI –– XV). XV). Goi Erdi AroanGoi Erdi Aroan

zehar Europako herri ezberdinen arteko zehar Europako herri ezberdinen arteko harremanak direla eta, orohar Europan zehar harremanak direla eta, orohar Europan zehar antzeko ezaugarri politiko, ekonomiko eta antzeko ezaugarri politiko, ekonomiko eta sozialak sozialak sortzensortzen hasi hasi ziren. Ezaugarri hauek ziren. Ezaugarri hauek Behe Erdi Aroan finkatu, garatu eta hedatuBehe Erdi Aroan finkatu, garatu eta hedatu egingo ziren, Europa ia osoa sistema egingo ziren, Europa ia osoa sistema berdinarenpean geratu zelarik: berdinarenpean geratu zelarik:

FEUDALISMOAFEUDALISMOA . .

Ordea, zertan zetzan feudalismoa? Ze Ordea, zertan zetzan feudalismoa? Ze ezaugarri zituen? Nola harremantzen ziren ezaugarri zituen? Nola harremantzen ziren

Erdi Aroko biztanleak? Nola bizi ziren? Erdi Aroko biztanleak? Nola bizi ziren? Hurrengoko gaian feudalismoari buruzko idei Hurrengoko gaian feudalismoari buruzko idei nagusiak ikasiko ditugu, Erdi Aroan Europako nagusiak ikasiko ditugu, Erdi Aroan Europako biztanleen bizitza nolakoa zen ezagutzeko, biztanleen bizitza nolakoa zen ezagutzeko, gaur egun bizi dugun egoerarekin konparatuz.gaur egun bizi dugun egoerarekin konparatuz.

Erdi Aroko sistema politiko, Erdi Aroko sistema politiko,

ekonomiko eta sozialaekonomiko eta soziala

FEUDALISMOAFEUDALISMOA

Edukiak Feudalismoa

Basailutza sistema eta feudoa 26

IIII BLOKEABLOKEA

Chema Román eta Chio ilustratzaileen lana SM argitaletxearentzat

Page 26: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak

FEUDALISMOA FEUDALISMOA

basailutza eta feudoabasailutza eta feudoa

5. GAIA

ERDI AROKO SISTEMA POLITIKO, EKONOMIKO eta SOZIALA

Aipagarri da emakumeek

bikingoen gizartean zuten

garrantzia. Seme—alabak

eukitzeko ahalmenaz gain,

ekonomiaren zuzentzaileak ere

baziren, tradizioen zaindari

eta igorleak ziren, eta

gaitasun magikoengatik ere

baloratuak ziren. Horrenbestekoa

zen emakumeen aintzatespena,

seme – alabek euren amengatik

hartzen zutela oinordetzan

gizartean izango zuten

mailaketa.

Ondorioz, desohoragarria zen

emakume bat erasotzea edo

mintzea, eta hala egitekotan

zigorra jasotzen zuen gizonak.

Emakume bikingo libre bat

bortxatzea, adibidez, heriotz

zigorrarekin ordain zitekeen,

emakumearen gorputza

askea baitzen, eta ez

gizonarena.

Dibortzioak ere baimenduta

zeuden bikingoen gizartean, eta

emakumeak berak, senarraren

antzutasunagatik edota tratu

txarrengatik adibidez, erreklama

zezakeen banaketa.

Laia San José Beltrán historiagilearen

blogeko “El papel de la mujer en la

sociedad vikingo-escandinava” ar1kulu1k

aterata eta moldatua

(hCp://thevalkyriesvigil.com/)

F eudalismoa Mendebaldeko

Europan, IX – XV mendeen artean

garatutako eta feudoan

oinarritutako antolakuntza

poli/ko, sozial eta ekonomikoa izan zen.

Ezinbesteko bi elementutan oinarrituta

zegoen: FEUDOan eta BASAILUTZAn.

Gainera feudalismoko gizartea

estamentuetan banatuta zegoen, GIZARTE ESTAMENTALA sortuz.

SISTEMAREN

JATORRIA Erromatar Inperioaren III. mendeko krisiak

jada egoera poli/ko, ekonomiko eta soziala

aldatzen hasia zuen Europan. Gatazkek

eragindako pobrezia eta segurtasun ezak

villetako lurjabeek botere ekonomiko eta

poli/ko handia eskuratzea eragin zuen

(hiriek boterea galdu zuten era berean),

eta gizartearen banaketa bi taldetan gero

eta argiagoa zen.

Egoera hau Goi Erdi Aroan zehar garatzen

joan zen, lurjabe handiak erresumetako

errege—erreginek baino botere handiagoa

eskuratzera ailegatuz. IX. mendean, gainera,

Europako herriek bigarren inbasioak

sufritzen hasi zituzten: iparralde/k

bikingoak, ekialde/k hungariarrak eta

hegoalde/k sarrazenoak, Europara

ailegatzen hasi ziren, berriz ere arpilaketa

eta gatazka boladak nagusituz.

Baina Europa, Inperio Karolingioaren

apurketarekin erresuma txikitan banatuta

geratu zen, errege – erregina oso ahulekin, kanpoko inbaditzaile berrien aurrean euren

erreinuak babestu ezinean aurkitzen

zirenak.

Segurtasun eza horren aurrean hirieta/k

ihes egiten zutenak eta jada nekazariak

zirenak, errege – erreginen laguntza bilatu

beharrean, lurjabe handiegana jo zuten

babesa eske, hauek berezko armada eta

gotorlekuak baitzituzten. Horren truke,

nekazari hauek lurjabe handien agindu eta

zerbitzupean jarri behar ziren, eta berriz

ere azken hauen boterea indartuta atera

zen. Horren handia zen noble berri hauen

boterea, errege—erreginen boterea ere

haien laguntza eta fideltasunean

oinarritzen zela.

Sistema berria sortzen hasi zen beraz, Behe

Erdi Aroan, inbaditzaileen baketze, finkatze

eta kristautzearekin garatu eta hedatuko

zena: FEUDALISMOA.

XIII. mendean sistema hau gailurrera heldu

zen. Baina ordutik aurrera, aldaketa sakonak jasaten hasiko ditu arlo guz/etan

beste sistema berri batean bihurtzen hasiz:

Antzin Erregimena.

Bigarren inbasioak, IX. Mendean (Mapa: mapspublic.ihmc.us)

Bikingoak Sarrazenoak Hungariarrak

Drakkar bikingoak Ingalaterrara bidean

(Bayeux tapiza. XI. mendea)

Page 27: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 27

BASAILUTZA Esan bezala, bai errege—erreginek,

zein gainontzeko nobleek

fideltasun harremanetan oinarritu

zuten euren boterea. Eta nobleen

arteko (errege—erreginak barne)

fideltasun harremanak

basailutzaren bitartez arautu ziren.

Basailutza beraz, Feudalismoan,

Mendebaldeko Europan, nobleen arteko harremanak arautzen zituen sistema izan zen. Maila baxuagoko

noble batek, maila altuagoko noble

ba/ fideltasuna zin egiten zion,

trukean FEUDO izeneko lur za/ bat

jasoz. Maila altuagoko noblea,

baxuagokoaren JAUNA edo

ANDEREA bihurtuko zen, eta bestea

haren BASAILUA. Aldi berean,

basailu hori eskuratutako lur

za/aren agintari gorena bihurtuko

zen, bertan bizi zirenen jauna bihurtuz.

Jauna eta basailuaren arteko fideltasun ituna, Omenaldia eta inbestidura izeneko zeremoniaren bitartez sinatzen zen. (Ikusi goiko irudian itunaren

bitartez bai jaunak zein basailuak hartzen zuten konpromezua.)

Basailutza sistema honek askotan, nobleen arteko gatazkak ekarri

zituen, nobleak bere botere eta indarraz jabetuta, beste noble baten

aurka jotzen zuelako lurraldeak eta botere gehiago eskuratu nahian.

Basailutza itunaren funtzionamendua

FEUDOA Feudalismoan, Mendebaldeko Europan,

Jaunari fideltasuna zin egitearen truke,

Basailutza Itunaren bitartez basailu nobleak

jasotzen zuen lurra zen, JAURERRIA ere

deitua.

Feudoak atal ezberdinak zituen, hala nola,

gaztelua, herrixka, eliza, soroak, larreak, lur komunalak… eta bai jaunak zein

herrixketan bizi ziren nekazariek feudoko

lurrak landu egiten zituzten. Horrela,

feudoan lantzen ziren lurrak bi motatan

banatzen ziren:

• Erreserbak: jaunak berak bere

kontsumorako us/atutako lurraldeak

ziren. Nahiz eta jopuak erabiltzen zituen

hauek lantzeko, lortutako produktu guz/ak

jaunarenak ziren.

• Mantsoak: jaunak bere feudoko nekazariei

emandako lursailak ziren, bizitzeko eta

zergak ordaindu ahal izateko landuko

zituztenak. Baina horren truke nekazariek

(jopuak) errenta bat ordaindu behar zioten

jaunari.

Feudoetan gainera, jaunek beraien justizia aplikatzen zuten eta nahi zituzten zergak kobratzen zituzten (zubisaria, bidesaria,

errota erabiltzeaga/k…)

Feudoa eta bere atalak (Felipe Muhr ilustragileak San1llana argitaletxearentzat egindako ilustrazioa)

Omenaldian bi nobleek euren ardurak adierazten zituzten.

Menpekoak jaunari, eskuak elkarri hartuta, haren basailu

izatea eskatzen zion, fideltasuna eskeiniz eta

aholkatzeko eta laguntzeko konpromezua hartuz. Hau

muxu baten bitartez sinatzen zen. Ondoren, inbestidura

egiten zen, hau da, jaunak basailuaren eskaera onartzen

zuen eta lur eskukada bat (ematen zion feudoaren ikur),

ezpata eta zetroa (aginte—makila) ematen zizkion.

Page 28: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 28

Page 29: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 29

Aldi berean, gizarte feudala Aldi berean, gizarte feudala ESTAMENTUTANESTAMENTUTAN banatutako gizartea banatutako gizartea izan zen, hau da, jaiotzak markatu egiten izan zen, hau da, jaiotzak markatu egiten zuen bakoitzaren gizarte maila. Bi mota zuen bakoitzaren gizarte maila. Bi mota nagusi bereizten ziren:nagusi bereizten ziren:

Pribilegiatuak: Pribilegiatuak: noble eta klerikoek osotzen noble eta klerikoek osotzen zuten estamentu hau. zuten estamentu hau. Ez zuten zertan Ez zuten zertan zergak ordaindu behar, ezta eskulanak ere zergak ordaindu behar, ezta eskulanak ere egin behar.egin behar.

Pribilegio gabeak: Pribilegio gabeak: herri xeheak osotutako herri xeheak osotutako estamentua (nekazariak, artisauak, estamentua (nekazariak, artisauak, merkatariak…) Zergak ordaindu behar merkatariak…) Zergak ordaindu behar zituzten eta lan posturik baxuenak bete.zituzten eta lan posturik baxuenak bete.

Baina… nola banatzen ziren zehatz Baina… nola banatzen ziren zehatz mehatz estamentuak? Estamentuz alda mehatz estamentuak? Estamentuz alda zitekeen? Zer eta zeintzuk ziren zitekeen? Zer eta zeintzuk ziren pribilegioak? Zeintzuk ziren estamentu pribilegioak? Zeintzuk ziren estamentu bakoitzaren ezaugarriak? Eta bakoitzaren bakoitzaren ezaugarriak? Eta bakoitzaren funtzioa? Ze ezberdintasun zeuden funtzioa? Ze ezberdintasun zeuden

estamentuen artean, eta nolakoak ziren estamentuen artean, eta nolakoak ziren haien bizitzak? Gaur egungo gizartearekin haien bizitzak? Gaur egungo gizartearekin parekatu daitezkeen ezaugarriak al ziren?parekatu daitezkeen ezaugarriak al ziren?

Erdi Aroko gizartea: Erdi Aroko gizartea:

GIZARTE ESTAMENTALAGIZARTE ESTAMENTALA

IIIIII BLOKEABLOKEA

Edukiak

Gizarte estamentala

Pribilegioetan oinarritutako gizartea 31

Noblezia 32

Kleroa 34

Herri xehea 36

G. Helquist ar9sta suediarraren obra (1889)

Page 30: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak

Page 31: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 31

GIZARTE ESTAMENTALA GIZARTE ESTAMENTALA

Pribilegioetan oinarritutako gizarteaPribilegioetan oinarritutako gizartea

6. GAIA

Erdi Aroko gizartea: GIZARTE ESTAMENTALA

G i z a r te est amenta l a Europako Mendebaldean,

feudalismoan, Goi Erdi

Aroan sortutako eta Behe Erdi Aroan

garatutako gizarte mailaketa berria

izan zen.

Estamentuetan banatutako gizartea

zen, hau da, pribilegioen arabera

sailkaturiko gizarte maila nahiko

itxiak. Estamentu batekoa edo

bestekoa izatea, bakoitzaren jaiotzak markatzen zuen. Gainera, estamentu bate/k bestera mugitzea oso zaila

zen, aukera bakarrak meritu propioak, ezkontza edota bokazio jainkotiarra ziren.

Bi estamentu nagusitan banatzen zen

gizartea: pribilegiatuak eta pribilegio

gabeak.

PRIBILEGIATUAK Goi mailako estamentua zen eta

honakoak ziren talde honetan batzen

zirenak jasotzen zituzten pribilegioak besteak—beste:

• Ez zituzten zergarik ordaindu behar

• Ez zituzten esku lanik egin behar

• Administrazio karguak kontrolatzen

zituzten

• Gartzelara joan ahal ziren (hilketagatik adibidez) baina gainontzeko presoetatik aparte

• Ezin ziren torturatuak izan

• Ezin zitzaien heriotza—zigor

iraingarrietara kondenatu

Estamentu honen barruan noblezia

eta kleroa sailkatzen zen:

Noblezia

Hauen funtzioa gizartean, hura

babestu eta zuzentzea zen, kargurik

altuena errege—erreginak betetzen

zuelarik.

Kleroa

Gizartearen arimak salbatzeko otoitz

egitea, eta bizitza kristauaren errito

eta ohiturak zuzentzea zen haien

funtzioa.

PRIBILEGIO

GABEAK Behe mailako estamentua zen,

gizartearen gehiengoa batzen zuena.

Pribilegiorik onartzen ez zitzaizkienez,

hauek ziren g i z a r t e o s o a mantentzeaz arduratzen zirenak,

zergak ordainduz, esku – lanak

eginez, eta gizarteko lan – postu

baxuenetan jardunez.

Herri xeheak osotzen zuen

estamentu hau (nekazariak,

zerbitzariak, eskulangileak,

merkatariak…).

Klero (apeizpiku, artzapeizpiku)

eta noblezia altua

Giza—talde humilak

(nekazari askeak,

merkatari txikiak,

ofizialak…)

Erdi mailako taldea

(nekazari lurjabe

aberatsak, bankari eta

merkatari Handiak…)

Baztertuak

Talde

txiroena

(Jopuak,

ikastunak…)

Errege—erregina eta haien

ahaideak eta Aita Santua

Erdi eta behe mailako

noblezia (hirietako

nobleak, zaldunak…)

eta kleroa (apaizak

monje eta fraideak…)

Zer dira PRIBILEGIOAKPRIBILEGIOAK?

Pertsona batek edo talde batek, beste batek

emanda edo talde horretakoa izateagatik

jasotzen duen abantaila.

Eta OINARRIZKO ESKUBIDEAKOINARRIZKO ESKUBIDEAK?

Berez, eta edozein gizarte sailkapenen gainetik,

gizakiaren duintasuna eta garapen pertsonala

bermatzen dituzten printzipioak dira.

Erdi Aroan ez ziren oinarrizko

eskubideak aitortzen, eta 1948ra arte

ez ziren idatziz eta unibertsalki

deklaratu.

Ba al dakizu zeintzuk izan ziren aitortu

ziren oinarrizko eskubideak? Zure gizartean

betetzen direla uste ahal duzu? Munduko

ze lurraldetan ez dira gehien bat

betetzen?

6. GAIA: GIZARTE

ESTAMENTALA

Gizakiaren Eskubideen

Aldarrikapen Unibertsala

BLOGEAN...

(Irudia kalipedia-1k hartua eta euskeratua)

Page 32: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 32

NOBLEZIANOBLEZIA

7. GAIA

Erdi Aroko gizartea: GIZARTE ESTAMENTALA

E rdi Aroan, Europako

Mendebaldeko gizarte

feudalean, klerikoekin batera

goi mailako estamentu

pribilegiatua osotzen zuen taldea zen.

Nobleen artean nagusiena errege—erregina zen, bere erret familiarekin bat

estamentu pribilegiatuaren goi maila

hartzen zuena. Azpi/k bi talde nagusi

sailkatzen ziren:

• Noblezia altua: berezko /tuluak

zituztenak ondorengo ordenean: dukesa

eta dukeak, markesak, kondesa eta

kondeak, bizkondesa eta bizkondeak,

baroisa eta baroiak, andre eta jaunak,

damak eta zaldunak.

• Noblezia baxua: /tulurik gabeko

noblezia (ezkuteroak, hidalgoak…)

EMAKUMEZKOAK Eliza Katolikoaren eraginaren ondorioz,

emakumezkoaren papera Erdi Aroan

orohar, bigarren mailakoa zen.

Emakumezko nobleei dagokionez, haien

funtsezko eginkizuna ezkontzea, seme – alabak eukitzea eta etxea zaintzea zen, eta

txikita/k horretarako hezitzen zituzten.

Gazteta/k emakume noble nagusiago

baten ardurapean jartzen ziren, eta hura

orrazten edota janzten laguntzeaz gain,

dantzan, zaldi gainean ibiltzen, etxea

antolatzen edota bestelako nobleekin

harremantzeko arauak ikasten zituzten.

Edozein erabakitzeko ahalmen ezeztatzen

zitzaien eta ezkontza aitek adosten zuten,

haurtzaro/k, interes ekonomikoen

arabera. Behin ezkonduta, aitaren

agindupe/k, senarraren agindupera

pasatzen ziren.

Gazteluaren kontuetaz arduratu behar

ziren, baina soilik senarra kanpoan

zegoenean gazteluaren defentsan edota

bestelako erabaki garrantzitsu har

zezaketen.

Horretaz gain, emakumezkoari ezkondu

arteko birjinitasuna ere inposatzen

zitzaion, publikoki ziurtatzen zena

ezkontzaren gauean. Gainera, emakumeari

ere harreman sexualetan inolako

gozamenik debekatzen zitzaion.

Harremanen helburu bakarra seme—

alabak edukitzea izan zitekeen, eta

kontrakoa pros/tuzioarekin lotzen zen.

Azkenik, ezkondu gabe geratzen ziren

emakumeak monastegietan sartu ohi

zituzten.

Frantziako emakumezko nobleen janzkera X eta XI.

mendeetan

(The dress of women from the Gallo-Roman period to

the present 1me. A. Challamel. 1882)

Mezenas literarioa bihurtzeaz gain, bere senarra gurutzadetan ere lagundu zuen, baina haien arteko harremana ez zen ona, eta 27 urte zituela dibortzioa eskatu eta lortu egin zuen.

Gutxira, Ingalaterrako erregea bihurtuko zenarekin ezkondu zen, Enrike Plantagenet, Akitaniara arte ailegatzen zen inperio handia sortuz. 8 seme alaba izan zituzten, baina harremana ere ez zen zoriontsua izan, eta Leonorrek bere semeen alde jokatu zuenean, Enrikek traiziotzat hartu eta 15 urtetan giltzapetu egin zuen.

Enrike hil zenean, eta Leonorren semeak, Rikardo,

tronua hartu zuenean, orduan askatu zuten, jada 60 urte zituela. Gutxira

Rikardo ere gurutzadetara joan, eta Leonorrek Ingalaterra botere guztiekin zuzendu zuen.

Nortasun handia eta erabakitzeko ahalmena erakutsi zuen emakume aparta hau, 80 urte zituela hil egin zen, batzuren ustetan emakume gaizto eta manipulatzailetzat historiara pasatuz, eta beste batzuren ikuspegitik emakume adimentsu eta estratega bat izanik.

Sandra Ferrer kazetariaren Mujeres en la

Historia blogeko “Reina, duquesa,

cruzada, Leonor de Aquitania (1124-

1204)” ar1kulu1k aterata eta moldatua

XII. mendeko Akitaniako dukesa izan zen, frantziako erregina eta geroago Ingalaterrakoa ere. Txikitatik gizonezkoentzat gordetako hezkuntza jaso zuen: irakurtzen eta idazten ikasteaz gain, ehizan eta kontu militarretan ere hezitua izan zen.

17 urterekin Frantziako errege berriarekin (Luis VII) ezkondu zen (13 urte zituela hala adostu zuten euren familiek).

Leonor zaldun bat

izendatzen (“Inbes1dura”.

Edmund Blair Leighton.

LEONOR

AKITANIAKOA

Page 33: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 33

GIZONEZKOAK Gizonezko nobleei dagokionez, funtzio

nagusia gizartea babestea eta zuzentzea zen. Zuzentzearen funtzioa gobernuko

karguak eskuratuz betetzen zuten;

babestearen funtzioa aldiz, gerrarako

prestatuz eta gerra eginez.

Honekin lotuta, Erdi Aroan hiru gerra—

gizon mota egon zirela esan daiteke:

zaldunak, infanteria soldaduak eta

arkulariak.

ZALDUNAK

Zaldunen kasuan, errege—erreginen edota

jaun feudalen zerbitzupean zaldiaren

gainean borrokatzen ziren gerlariak ziren.

Gizonezko noble asko, 8 urte zituztene/k

hezkuntza militarra jasotzen zuten, zaldian

ibiltzen ikasten zuten, borroka librean

aritzen ziren, gorputza indartu, lantzarekin

eta ezpatarekin trebatu… 15 urte

betetzerakoan zaldun baten “ezkutari”

bihurtzen ziren. Zalduna janzten laguntzen

zuten, janaria eramaten zioten, zaldia

zaindu, torneoetara eta gerrara lagundu,

edota armak eta armadura garbitzen

zizkioten. Horretaz gain, ezpatarekin eta

zaldiarekin ere trebatzen jarraitzen zuten.

Azkenik, 20 urterekin, eta merezi zutela

uste bazen, “zaldun” izendatzen zituzten

Inbestidura izeneko zeremonia baten

bitartez.

Zeremoniaren aurreko gaua zalduna

bihurtuko zena baraualdian eta otoitz

egiten igarotzen zuen. Hurrengo goizean,

purua zela adierazteko bainu bat hartzen

zuen, eta apaizarekin konfesatzen zen.

Ondoren gozaldu eta zeremonia ospatzen

zen familia eta beste nobleen aurrean.

Jaunaren aurrean belaunikatzen zen eta

jaunak ezpatarekin kolpatu egiten zuen,

zaldun izendatuz.

Zaldunak be/ egon behar ziren gerrara joateko prest, errege – erreginak horrela

exigituz gero. Baina gerraterik ez zegoen

bitartean, gizonezko nobleek ehiza eta

torneoen bitartez entrenatu egiten zuten.

Torneotako justak

(Códex Manesse. XIV mendea)

Erdi Aroan, Europako Mendebaldean, jaun feudalen egoitzak ziren gazteluak. Garaiko

gerra eta eraso jarraien arriskuaren ondorioz, gotorleku trinkoen itxura zuten, eta

tontorretan kokatuta egon ohi ziren inguruko lurrak kontrolatu ahal izateko. Horrela,

harresiz inguratuta egon ohi ziren, eta batzutan lubanarro batez ere. Zubi altxagarri baten bitartez sar zitekeen esparruan, arma patiora ailegatuz, non soldaduak entrenatzen

ziren, zaldiak gordetzeko ukuiluak, armak eta ferrak egiteko errementeria edota putzua

kokatzen ziren. Baina gazteluaren atalik garrantzitsuena OMENDALDI DORREA zen.

Bertan, andra eta jaun nobleak bizi ziren bere familiarekin, goiko solairuetan

zeremonietarako eta jaialdietarako areto nagusia eta logelak egonik. Behekoetan

biltegia eta goardiak zeuden, eta sotoan ziegak, presoak gordetzeko. Gazteluaren

bizitza, edozein herritarrarena baino askosaz erosoagoa bazen ere, gogorra ere

bazen. Hotza eta hezetasuna handiak izanik, tximinia erraldoiak zituzten, eta hormak tapiz

ederrekin eztali behar zituzten.

Zubi altxagarria

Omenaldi dorrea

Lubanarroa

Harresia

Arma patioa

GAZTELUAGAZTELUAGAZTELUA

ZALDUNEN KODEA

Zaldunak ausartak izan behar

ziren, eta haien jaun—andreak,

lurraldea, emakumeak, umeak

eta Eliza defendatu behar zuten.

Fededunak, eskuzabalak,

justiziaren bilatzaileak, leialak,

nobleak eta apalak izan behar

ziren ere.

Baina... soilik emakume eta ume

pribilegiatuak babestea zin egiten

zuten. Izan ere, pribilegio

gabeekin oso krudelak izan ohi

ziren.

Angus McBride-en ilustrazioa

(Gazteluaren irudia murciaeduca.es –1k ateratakoa eta euskeratutakoa da.

Omenaldi dorrearena pinterest.com –e1k)

Page 34: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 34

KLEROAKLEROA

8. GAIA

Erdi Aroko gizartea: GIZARTE ESTAMENTALA

E uropako Mendebaldeko gizarte

feudalean, nobleekin batera goi

mailako estamentu pribilegiatua

osotzen zuen talde erlijiosoa

KLEROA zen. Hauen funtzioa otoitz egitea

zen kristautasuneko herritarren arimak

salbatzeko.

ELIZAREN BOTEREA

ERDI AROAN Teodosio enperadore erromatarrak,

kristautasuna inperioaren erlijio ofizial eta

bakarra izendatu zuene/k, europar

gehienen erlijioa kristaua zen. Horrek

batasun kultural bat ezartzen zuen

Europan, lurralde hauek kristiandade izena jasotzen zutelarik. Eta

kristautasunaren jainkoaren ordezkaritza

lurran Elizak betetzen zuenez, bizitzaren

eta pentsamenduaren arauak eta

jarraibideak Elizak berak ezartzen zituen.

Horrela, estamentu honek aparteko boterea eskuratu zuen arlo guz/etan.

BOTERE EKONOMIKOA

Parrokiek eta monastegiek beraien feudoak ere bazituztela esan beharra dago, jaun feudalak bezala jokatuz, eta euren zerga berezia kobratzen zuten, derrigorrezkoa

zena erreinu guz/etan. Herri xeheak hala

beharrez ekoizpenaren ehuneko hamarra

ordaindu behar zioten Elizari, horrega/k

zerga berezi honek jasotzen zuen izena

hamarrena zen.

BOTERE POLITIKOA

Aita Santuak kristau – estatuen politikan parte hartzen zuen, errege – erreginengan

eragiten, eskumikuaren mehatxupean.

Gainera gerrateetan “jainkoaren treguak”

ezarri ahal zituen, guda geldiaraziz, nahi

izanez gero. Eta erlijio katolikoaren alde

borrokatzeko GURUTZADAK konbokatu

zitzakeen.

BOTERE SOZIALA

Elizak herritar ororen bizitza pribatua arautzen zuen, eta pertsonaren bizitzako

erritu gehienak klerikoek egiten zituzten.

Horrela, elizetako kanpaiek eguneroko

lanorduak markatzen zituzten, eta

egutegiek ere Jesusen jaiotza zeukaten

abiapuntutzat.

Gainera, XII. mendean Erdi Aroko Inkisizioaren Auzitegi erlijiosoa sortu zen

Frantzian, here/koak (ezarritako ideiekin

bat ez zetozen pertsonak, beste ideia

batzuk zituztelako) jasartzeko eta

kondenatzeko.

Erdi Aroan testuak eskuz

kopiatzen ziren batez ere,

liburu bat argitaratzeko bi

hilabete behar izanik

gutxienez. Ondorioz, garestiak

eta lortzeko zailak ziren, eta

oso biztanle gitxik zituen

eskura. Batik bat idazkera eta

irakurketa kontrolatzen

zutenak klerikoak ziren, eta

ondorioz, jakintza eta

pentsamendua kontrolatzen

zuena Eliza zen. Eta hori izan

zen Elizaren botere handiaren

arrazoietako bat.

Kubako iraultzaren gidari eta

pentsalarietako batek esan omen

zuen bezala:

“Irakurtzen eta idazten ez “Irakurtzen eta idazten ez “Irakurtzen eta idazten ez

dakien herri bat engainatzea dakien herri bat engainatzea dakien herri bat engainatzea

erreza da”erreza da”erreza da”

(Ernesto Che Guevara. 1928—1967)

San AgusTn bere idazmailan

(Clemente VII.aren otoitz liburua.

XIV. mendea)

Gu

rutza

de

n m

ap

a e

ta g

uru

tzad

eta

ko

zald

un

ten

pla

rioa

(hL

ps://lo

stem

pla

riosy

sue

po

ca.w

ord

pre

ss.com

/) Bernardo de Gui frantziar inkisidorea

(F. Murray-k interpretatua “El nom-

bre de la rosa” filman)

Page 35: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 35

ZISMA HANDIA (XI) Baina XI. mendean Eliza kristauak kolpe

larria jaso zuen, izan ere, bi Elizatan

banatuta geratu zen. Kristautasunaren

sorrera/k, Elizaren buruak anitzak izan

ziren, Erromatar Inperioaren Mendebaldeko burua Aita Santua zen, adibidez, eta

Ekialdekoa Patriarka. Ordea, denborarekin,

alde bakoitzak kristautasunaren barnean,

ezaugarri ezberdinak bereganatuko zituen

(meza emateko modu ezberdinak, egutegi

ezberdinak, Biblia ulertzeko ikuspegi

ezberdinak…).

Alde bien arteko Elizen aurkakotasuna gero

eta handiagoa izango zen, eta azkenik, XI.

mendean banatu egin ziren. Mendebaldean Eliza Katoliko Apostoliko Erromatarra sortu zen eta Ekialdean Eliza Katoliko Apostoliko Ortodoxoa. Banaketa honi

Zisma Handia edota Ekialdeko eta Mendebaldeko zisma deitu zitzaion, eta

gaur egun ere oraindik diardu.

(Guk landuko dugun Eliza, Mendebaldekoa izango da)

ELIZAREN HIERARKIA Eliza katolikoaren burua Aita Santua zen,

eta honen azpi/k Elizaren hierarkia bitan

banatzen zen: klero erregularra eta klero sekularra.

AITA SANTUA

Klerikoen artean nagusiena Aita Santua zen, Eliza katolikoaren burua, eta sinismen

katolikoaren arabera “jainkoaren ordezkaria lurran”. Bere boterea gizartean

oso handia zen, nahi izanez gero

eskumikuaren bitartez herritarrak Eliza

katoliko/k, eta ondorioz, kristautasune/k

bota ahal zituelako. Nobleentzako (errege

– erreginak barne) eskumikua oso

arriskutsua zen, euren menpekoek leial

izateari uztea posible egiten baitzuen.

Gainera, Aita Santuak berezko estatu (Eliz

Estatuak, Italian) eta armada zuen.

Aita Santuaren azpi/k bitan banatzen zen

Elizaren erakundea:

KLERO SEKULARRA

Gizartearen barruan bizi zirenak eta

sakramentuak (bataiaketa, jaunartzea,

eukaris/a, ezkontza…) banatzen zituztenak

ziren (adibidez gotzainak, artzapezpikuak,

apaizak…).

KLERO ERREGULARRA

Gizarte/k kanpo bizi zirenak ziren, arau

espezifikoak betez. ORDEN ERLIJIOSO ezberdinek osatzen zuten, jarraitzen zuten

arauaren arabera (adibidez Frantziskanoak,

Benedik/noak, Agus/noak…).

Elizaren barneko mailaketan, klero erregularra osotzen zuten talde ezberdinak ziren. Ordena

bakoitzak, bere sortzailearen erregela jarraitu behar zuen, eta horren arabera bakoitzaren

funtzio eta betebeharrak definitzen ziren. Erregela batzuek adibidez, klausura ezartzen zuten;

beste batzuek eskean ibiltzeko beharra; edota erabateko pobrezian bizitzea. Bestalde,

ordena bakoitzak ere beraien artean ezberdintzen zien abitu ezberdinak zituzten. Azkenik,

esan beharra dago ere, monastegi eta komentuetan bizi zirela, batzutan berezko feudoak

zituztenak, beste batzutan isolatuta aurkitzen zirenak…

ORDEN

ERLIJIO

SOAK

Sarrera

Errota

Eliza Klaustroa Logelak

Liburutegia eta scriptorium-a

Kapitulu—gela

Hilerria

Erizaindegia

Abadearen

etxea

Aletegia

Sukaldea

Jantokia

Ostatua

(hCps://historiaeuropa.wordpress.com/2011/12/27/tema-3-la-cris1andad/ -1k ateratako eta euskeratutako ilustrazioa)

MonastegiaMonastegiaMonastegia

XII. mendeko benediktinoen

orden erlijiosoaren abadesa,

fisikari, filosofa,

naturalista, musikagile,

olerkari eta hizkuntzalaria

ezaguna izan zen. Emakumeen

irudia guztiz gutxietsia zegoen

gizarte eta kultura batean,

Hildergard-ek ere topikoak

hautsi zituen.

8 urte zituela, bere guraso

nobleek Elizari eman zioten

hamarrenaren ordain gisa,

kleroaren estamentura pasatuz.

Txikitatik begitazioak omen

zituen, eta jainkoarekin

kontaktu zuzena zuela uste

zuten. Hori dela eta, gutxinaka

boterea eskuratzen joan zen

Elizaren emakumezkoen

hierarkien barnean. Enperadore,

Aita Santu eta erregeekin ere

harremandu zen.

Bi monastegi sortzeaz gain,

natur zientziak, medikuntza eta

giza sexualitateari buruzko

hainbat liburu idatzi zituen,

landare, animali eta harrien

sendatzeko gaitasunarekin

interes berezia erakutsiz.

Wikipediako “Hildegarda de Bingen”

ar1kulu1k aterata eta moldatua

Beirate bateko Hildegard-en

erretratua musika konposatzen (hCp://genderstudies.utah.edu/)

HILDERGAD

von BINGEN

Page 36: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 36

HERRI XEHEAHERRI XEHEA

9. GAIA

Erdi Aroko gizartea: GIZARTE ESTAMENTALA

H erri xehea pribilegio gabeko

estamentua osotzen zuen taldea

zen, merkatari, bankari.

eskulangile, zerbitzari eta nekazariek

osotzen zuten. Gizartearen gehiengoa zen,

izan ere Feudalismoaren oinarri

ekonomikoa nekazaritza zen, eta ondorioz, gizartearen %90a nekazaria zen.

NEKAZARIAK Feudoetako herrixketan bizi ziren, eta

jaunak emandako mantsoetan egiten

zuten lan errenta baten truke, bizirauteko

eta ordaindu beharreko zergak

ordaintzeko (erregeari, jaunari, Elizari…).

NEKAZARI MOTAK Bi nekazari mota ezberdin sortu ziren Erdi

Aroan, jaun feudalarekin zeukaten

harremanaren arabera:

Jopuak

Feudalismoan jaun baten menpe zeuden

nekazariak ziren, esklabutzaren antzeko

egoeran, ezberdintasun oso txikiekin.

Erromatar Inperioaren III. mendeko krisian

garatutako kolonotza sistemaren

antzinako kolonoak izan ziren jopuen

aintzindariak. Jaunarentzat manteinu txiki

baten truke lan egiten zuten eta ezin ziren

jaunaren baimenik gabe ezkondu edota

feudo/k atera. Gainera, jaunak hala

eskatzerakoan erreserbetan ere lan egin

behar zuten. Egoera hau gurasoengandik

hartzen zen oinordetzan, eta

jaunarengandik aske gera zitezkeen, baldin

eta feudo/k ihes egin eta urte eta egun

bat harrapatua izan barik edota itzuli barik

bizirautea lortzen bazuten.

Askeak

Feudalismoan osotasunean jaun baten agindupean ez zeuden nekazariak ziren.

Askatasunez ezkondu eta feudo/k alde

egin zezaketen. Ordea, hauek ere jaunaren

erreserbetan egin behar zuten lan,

feudoan ezarritako legeak bete, edota

gerrara joan jaunak hala agintzen bazuen.

BIZIMODUA

Nekazariak herrixketan bizi ziren,

etxebizitza oso pobreetan, gela

bakarrekoak eta luxurik gabekoak. Bizi

maila oso baxua zuten, familiak berak

Erdi Aroko nekazal familia baten etxearen ustezko irudikapena (Irudia mihistoriauniversal.com/ -e1k aterata eta euskeratua da)

Lastoz eginiko oheetan lo egin

ohi zuten, abereetatik gertu

beroa aprobetxatzeko

Kutxatzarra izaten zen

etxean izaten zuten

altzairu gutxienetarikoa

Etxeak eraikin

apalak ziren,

orohar egur eta

adobezkoak

Gela bakarrekoak izaten ziren

NEKAZAL EGUTEGIA

Urtarrila

Urte berrirako

erabakien hila

Otsaila

Hile oso hotza

Martxoa

Mahas1ak

mozteko garaia

Apirila

Loraketaren

garaia

Maiatza

Gerra garaia

Ekaina

Zutoinak igitaiarekin

mozteko garaia

Uztaila

Garia mozteko

garaia

Abuztua

Gari—jotzea

Iraila

Mahats—bilketa

Urria

Txerriak

gizentzeko garaia

Azaroa

Txarriboda

Abendua

Garai hotzak

berriz ere

hCp://www.arquivoltas.com

Leongo San Isidoro Kolegiatakoa

Ukuilua

Page 37: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 37

ekoizten zuen kontsumituko zuena

(elikagaiak, arropak…), eta oso gaizki

elikatu ohi ziren (arraina eta okela,

adibidez luxuak ziren). Gainera ez zituzten

ia sendagairik, eta heriotza tasa oso altua zen, Erdi Aroko bizi itxaropena 40 urtekoa

izanik.

Emakume nekazariak

Emakumezkoen jardunaldia luzeena zen,

bera arduratzen zen etxeko

mantenimenduaz eta familia zaintzeaz.

Goizaldean altxatu eta eguneko janaria

prestatu behar zuten, baina egunsen/rako

gizonezkoekin jardun behar ziren

laborantzan. Era berean, abere txikiez

arduratu, arropak egin eta konpondu,

ortua landu, sendagaiak prestatu, senarra

eta seme—alabak zaindu eta negurako

konfitura eta kontserbak egitez arduratzen

ziren.

Gizonezko nekazariak

Aita zen familia burua eta gainontzekoek

bere esana bete behar zuten. Gizonezkoa

laborantzan jarduteaz gain, uztaz, ereiteaz,

goldeaz, hesietaz, egurra mozteaz edota

etxeko konponketak egiteaz arduratzen

zen.

Umeak

Umeak ez ziren eskolara joaten. Ibiltzen

zirene/k lanean jarri behar ziren, anai—

arreba txikiagoak zaintzen, eta bestelako

nekazal lanak egiten (abere txikiak zaindu,

ehiza erreza…).

NEKAZAL TEKNIKAK

Nekazarien funtzioa, beraz, gizartea mantentzea zen, oinarrizko elikagaiak

ekoitziz, gero hirietako azoketan salduko

zituztenak edo zergak ordaintzeko erabiliko

zituztenak. Beraz nekazarien eginkizun

garrantzitsuena laborantza zen, euren

bizitzaren oinarria. Horrega/k ahalik eta

uzta handienak lortzeko teknika ezberdinak garatu zituzten Erdi Aroan

zehar.

Goi Erdi Aroan zehar nekazariek

garatutako nekazal teknika ezagunena bi urteko labore—txandaketa izan zen.

Urtean soroaren erdia bakarrik landatzen

zen eta beste erdia lugorri uzten zen (landu

gabe), lurrak emankortasuna

berreskuratzeko. Urtero lur za/en funtzioa

txandakatzen zen. Baina teknika honek ez

zuen ekoizpen handia ahalbidetzen,

lurzoruaren erdia besterik ez zelako

landatzen.

Horrega/k, Behe Erdi Aroan, teknika

berria garatuko zen, hiru urteko labore—txandaketa deiturikoa. Lurra hirutan

banatzen zen. Lehenengo lursailean zereala

(garia adibidez) landatzen zen eta

udazkenean ereiten zen udan jasotzeko;

bigarrenean lekak (dilistak, ilarrak,

babarrunak…) landatzen ziren udaberrian,

udazkenean jasotzeko; eta hirugarrena

lugorri uzten zen. Urtero lursailetan

landaturikoa txandakatzen zen.

GENERO INDARKERIA

ERDI AROAN

Erdi Aroko gizarte kristauan,

emakumezkoak (eta bereziki

pribilegiogabeak), gizonezkoen

menpeko ondasun gisa hartzen

ziren. Horrela bereizkeri,

indarkeri eta tratu txarrei

aurre egin behar zieten eta legeak

(bai politiko zein erlijiosoek) hala

aldarrikatzen zuten. Hona hemen

adibide batzuk:

� Adulterioa: emakumeak

egitekotan, heriotz

zigorrarekin ordain

zezakeen, gizonak aldiz,

izun ekonomiko batekin

� Bortxakeria: emakumeak

bortxatuak baziren,

frogatzeko gai izan behar

ziren, eta gainera bortxatua

izandako emakumea

ezkongabea bazen,

bortxatzailearekin

ezkontzera behartua izan

zitekeen

� Arbuiaketa: gizonezkoak

hala nahi izatekotan eta

arrazoi barik emaztea

arbuiatu eta beste batekin

ezkon zitekeen. Alderantziz

ez zegoen aukerarik

� Emakume alarguna berriz

ere ezkontzen bazen,

seme—alaben kustodia

galtzen zuen. Gizonezkoak

ez

� Gizonezkoak bere menpe

zeuden emakumeak

(emaztea, alabak…) jo

zitzakeen

Cris1na Seguraren “La violencia sobre las

mujeres en la Edad Media. Estado de la

cues9ón” ar1kulu1k aterata eta

moldatua (Clio & Crimen. 2008)

Senarra emaztea jotzen

(Erdi Aroko miniatura)

BI URTEKO LABORE—TXANDAKETA

HIRU URTEKO LABORE—TXANDAKETA

Nekazariak gizarte feudal osoaren %90a ziren eta haien funtzioa gizartea lurreko eta

abereen produktuez ornitzea zen. Haiek gabe

gizarteak ezin izango zukeen biziraun, ordea,

gutxietsiak eta zapalduak ziren.

Page 38: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 38

Page 39: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 39

Feudalismoko sistema Behe Erdi Aroaren Feudalismoko sistema Behe Erdi Aroaren hasieran ailegatu zen gailurrera, XIhasieran ailegatu zen gailurrera, XI—— XIII XIII mende bitartean, hain zuzen ere. Izan ere, IX. mende bitartean, hain zuzen ere. Izan ere, IX. mendean Europan sartu ziren bikingo eta mendean Europan sartu ziren bikingo eta hungariarrak finkatu, baketu eta kristautu hungariarrak finkatu, baketu eta kristautu egin ziren. Modu honetan, egoera baketsua egin ziren. Modu honetan, egoera baketsua eta uzta oparotsuen ondorioz, Europako eta uzta oparotsuen ondorioz, Europako biztanleria hazi egin zen eta hiriak suspertu biztanleria hazi egin zen eta hiriak suspertu egin ziren. Garai honetan ere, Europako egin ziren. Garai honetan ere, Europako zibilizazio kristaua hedatu egin zen eta botere zibilizazio kristaua hedatu egin zen eta botere handia hartu zuen gurutzaden bitartez. handia hartu zuen gurutzaden bitartez.

Testuinguru hau dela eta, Behe Erdi Aroaren Testuinguru hau dela eta, Behe Erdi Aroaren hasieran Europak oparotasun garaia bizi izan hasieran Europak oparotasun garaia bizi izan zuen, arlo ezberdinetan isladatu zena, eta zuen, arlo ezberdinetan isladatu zena, eta

horregatik horregatik XIXI——XIII XIII menden tarteari menden tarteari Erdi Erdi Aro Klasikoa Aro Klasikoa deritzo.deritzo.

Ordea, goren aldia izan zen heinean, Ordea, goren aldia izan zen heinean, feusalismoaren ezaugarriak ere garatzen joan feusalismoaren ezaugarriak ere garatzen joan ziren, beste sistema berri baten itxura hartzen ziren, beste sistema berri baten itxura hartzen hasiz, Aro Modernoan zehar garatuko zena: hasiz, Aro Modernoan zehar garatuko zena:

Antzin ErregimenaAntzin Erregimena. Gainera, . Gainera, XIV. mendeko XIV. mendeko izurrite beltzak Feudalismoaren izurrite beltzak Feudalismoaren krisia krisia azkartu azkartu

baino ez zuen egin. baino ez zuen egin.

Baina… zeintzuk izan ziren goren aldiaren Baina… zeintzuk izan ziren goren aldiaren ezaugarriak? Ze aldaketa ematen hasi ziren ezaugarriak? Ze aldaketa ematen hasi ziren feudalismoan? Zein izan zen izurrite feudalismoan? Zein izan zen izurrite beltzaren eragina?beltzaren eragina?

BEHE ERDI AROABEHE ERDI AROA

Feudalismoaren goren aldia eta krisiaFeudalismoaren goren aldia eta krisia

IVIV BLOKEABLOKEA

Edukiak XIII. mendeko oparotasun

ekonomikoa 40

Hirien susperraldia 42

Eskulangintzaren garapena 44

Monarkiaren indartze aldia 45

XIV. mendeko krisia 46

Saint Denis-eko eraikuntza (La vida del muy noble conde Gerard de Rousillon(1448) obrako miniaturaren xehetasuna)

Page 40: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak

XIII. MENDEKO EKONOMIA XIII. MENDEKO EKONOMIA

OPAROTASUNAOPAROTASUNA

10. GAIA

FEUDALISMOAREN GOREN ALDIA ETA KRISIA

E rdi Aro Klasikoan (XI – XIII)

Europako Mendebaldeko

ekonomiak susperraldi nabarmena bizi izan zuen. IX.

mende/k Europa inbaditzen ari ziren

bikingo eta hungariarrak baketu, finkatu

eta kristautasunera bihurtu ziren, eta

ondorioz, bake egoerak, uzta oparoen

bolada batekin lotuta, biztanleriaren bizi mailaren hobekuntza eragin zuen.

Ordea, ekonomiaren oparotasun hau

kausa—ondorio kate batek eragin zuen:

1. 1. Nekazaritzaren

hobekuntza XI. mende/k aurrera lur gehiago lantzen hasi ziren (basoetan, aintzira

lehortuetan…) eta nekazal teknika berriak ere garatu ziren (adibidez hiru urteko

labore txandaketa). Gainera teknologia berriek nekazal lana hobetu zuten (golde

belarriduna, islama/k hartutako ureztaketa

eta labore berriak, errotak…).

Aurrerakuntza guz/ hauek direla eta

elikagaien ekoizpena eta kalitatea handitu

egin zen.

2. 2. 2. Biztanleriaren

hazkundea Elikagaien ekoizpena eta kalitatearen

hazkundearen ondorioz, gizartearen bizi maila hazi egin zen, heriotza tasak murriztuz. Beraz, biztanleriak ere gora egin zuen modu nabarmenean.

3. 3. 3. Merkataritzaren

garapena Biztanleria handitzean, produktu

ezberdinen kontsumoa ere handitu zen, eta

horrela, merkataritza garatu egin zen.

Merkatariak herrialdez herrialde bidaiatu

egiten ziren, azoketan euren produktuak

salduz eta berriak erosiz. Modu honetan,

Europako hiri asko garrantzia handia eskuratzen hasi ziren.

Bi ohiko merkatal bide zeuden: lurrekoak eta i tsasokoak. Ordea, lurrekoak

Europako biztanleriaren garapena

XI—XIX mende bitartean (MicrosoW Encarta 97 Entziklopedia1k aterata)

XI—XIII mende bitartean

Europa osoko biztanleria ia

bikoiztu egin zen, 34,9

miliotik 79 milioira haziz

Merkatal bide eta gune garrantzitsuenak Behe Erdi Aroan (Mapa ccssciv.blogspot.com.es –1k hartua eta euskeratua)

Larrua

Armak

Burdina

Gatza

Ardoa

Burdina

Anbar Larruak Argizaria Artilea

Eztainua

Garia

Larruak Eztia Oihalak

Espeziak

Garia

Espeziak Zeta

MERKATAL BIDEAK

Hansarenak

Italiarrak

Lurrekoak

Azoka

esanguratsuenak

Hansarena

Genoarra

Veneziarra

Katalandarra

Champañakoa

MERKATAL GUNEAK Egurra Garia

Golde belarriduna

(Iraila (xehetasuna). Ciclo dei mesi.

Wenceslao Maisua (1400). Castello

del Buonconsiglio, Trento)

Laborantzetara ura

ailegarazteko,

europearrak

islamiarren noria erabiltzen hasi

ziren , ura beraren indarra

erabiliz funtzionatzen zuena.

Siriako Hama-ko noria erraldoiak

Page 41: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 41

arriskutsuak eta luzeak ziren, eta zama

txikiak garraiatu zitezkeen. Ondorioz,

itsasbideak nagusitzen hasi ziren

produktuak garraiatzeko, funtsezko bi

nabarmenduz: Mediterraneoko bideak eta Atlantikoko eta Baltikoko bideak.

4. 4. 4. Banku eta

finantza teknika

berrien garapena Merkataritzaren garapenak banku eta finantza - teknika berriak sortu zituen

Europan. Alde bate/k, itasontzi

bitarteko merkatal bidai gares/ak

kredituekin finantziatuko ziren, eta

beste/k bidean dirua eramatea

ekiditzeko eta moneta aldaketa

errazteko, kanbio – letrak sortuko

ziren.

(hCp://clasesvirtualeshistoriaygeo.blogspot.com.es/2015_03_01_archive.html– 1k hartua eta euskaratua)

(Irudia eta testua Manuel I. Cabezas Gonzélez-en “La Taula de Canvi” ar1kulu1k aterata eta moldatua)

Aragoiko Erresuman bankariek “Taula de Canvi” “Taula de Canvi” izenekoaren gainean lan egin behar zuten.

Hau egurrezko taula bat zen, non txanpon aldaketak eta prestamoak egiten zituzten.

Bankariak fidagarriak baziren, taularen gainean jartzeko mahai—tapiz bat ematen zitzaien.

Baina, maula egiten bazuten, zorrak ordaintzen ez bazituzten, txanponak faltsutu egiten

bazituzten, edota fidagarriak izan barik mahai—tapiza erabiltzen bazuten, orduan gogorki

zigortuak ziren. Taula apurtzen zitzaien, eta bankarrotan deklaratzen zitzaien (banca—

rota). Era berean, publikoki umiliatzeaz gain, ura eta ogia baino ez zitzaien jaten uzten,

zorrak ordaindu arte. Urte bateko epean ordaintzen ez bazituzten, burua mozten zitzaien.

Batzutan mihia edota beso bat kendu, eskumako eskua moztu (txanpona faltsutu

egitekotan), suan erre edota deportatu egiten zitzaien.

Erdi Aroko Azokarik famatuenetarikoak Champañako dukerriarenak izan ziren. Urte osoan

zehar, dukerriaren hiri ezberdinetan (Lagny, Provins, Troyes…) ospatzen ziren, eta Europa

osoko merkatariek bidaiatzen zuten hara. Azokak irauten zuen egunetan zehar, hiriak

aparteko bizitasunaz betetzen ziren.

Nola erabiltzen zen kanbioNola erabiltzen zen kanbioNola erabiltzen zen kanbio———letra bat?letra bat?letra bat?

Florentziako merkatari batek

Brujaseko ohialgile bati 400

florin ordaindu behar dizkio.

Baina ez ditu monetak bidaian

zehar soinean eraman nahi,

arriskutsua delako.

Merkataria Florentziako

bankari batengana jotzen du,

eta dirua ematen dio. Trukean

kanbiokanbiokanbio———letra letra letra bat jasotzen

du, dokumentu bat zeinetan

Brujaseko bankar i bat i

ohialgileari dirua emateko

agintzen zaion.

Me rk a t a r i a k B ru j a se ra

bidaiatzen du kanbio—

letrarekin, eta ohialgileari

ematen dio, erosi dion

merkantziaren ordainetan.

O i h a l g i l e a B r u j a s e k o

bankariarengana doa, kanbio—

letra ematen dio, eta bertoko

monetan 400 florinen balioa

jasotzen du.

Florentziako

florinak

Erdi Aroko azoka baten ustezko irudikapena (escuelapedia.com –e1k hartua)

Kanbistak eta Taula de Canvi

Page 42: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 42

HIRIEN SUSPERRALDIAHIRIEN SUSPERRALDIA

11. GAIA

FEUDALISMOAREN GOREN ALDIA ETA KRISIA

E rdi Aro Klasikoan (XI –

XIII.mendeak) Europako hiri

kristauak garatu egin ziren eta

antzina izandako garrantzia

berreskuratu zuten.

Gogoratu beharra dago, Erromatar

Inperioaren krisiak eta germaniar inbasioek

Mendebaldeko Europako hirien gainbehera

eragin zutela, baina XII. mendearen inguruan, hiriak suspertuz joan ziren, hiri

zaharrak indarra berreskuratuz, eta hiri

berriak gaztelu, monasterio eta merkatal –

bideetan sortuz. Italiako iparreko hainbat

hirik botere ekonomiko eta poli/ko horren

handia eskuratzera ailegatu ziren, estatu

independientetzat jokatzen zutela ere,

gainontzeko erresumen parean. Hiri—estatuak deitu ziren, eta horien adibide

Venezia, Florentzia edota Genova izan

ziren.

HAZKUNDEAREN

KAUSAK Bi kausa nagusi eman ziren hirien

hazkunderako:

Alde bate/k Behe Erdi Aro hasierako

o p a r o t a s u n e k o n o m i k o a r e k i n,

merkataritzaren garapenak a z o k e n

arrakasta ekarri zuen, eta honekin bat

hiriena ere. Merkatal gune aberatsak bihurtu ziren, botere ekonomiko, poli/ko

eta kulturala eskuratuz.

Bestalde, nekazariek ere hirietara emigratu zuten, bi funtsezko arrazoik bultzaturik:

• Bizirauteko lanaren beharra: Nekazal

aurrerakuntzek, nekazari askok hirietara

emigratzea bultzatu zuten, landa

eremuan jada horrenbesteko nekazariak

ez zirelako behar.

• Joputasunetik ihes egiteko beharra:

Hirietako biztanleak ez zeuden jaun

feudal baten menpe, eta askatasuna

handiagoa zen, hori dela eta, nekazariek

feudo/k hirira emigra zezaketen.

Hirietako biztanleak:

BURGESAK Erdi Aroan, Europako hirietako

Bi merkatari apal hiri handi bateko azokara ar1le

merkantziarekin bidaiatzen lurreko bide1k

(Ken Follet-en The Pillars of Earth nobelaren

telebistarako moldaketaren eskena bat)

Obra honetako bikote famatua, Jeanne Cenami eta

Giovani Arnolfini, Behe Erdi Aroko Brujas hirian

bizitako merkatari aberatsak izan ziren

(Jan Van Eyck. XIV)

Behe Erdi Aroan, eta batez

ere XIII. mendean, hirien

suspe r r a ld i a rek i n ba t ,

UNIBERTSITATEAK

eratzen hasi ziren. Erakunde

hauek ordura arte kleroak

zuen jakintzaren monopolioa

apurtzen hasi zuten, bertara

klerikoetaz gain, familia

noble eta burgesen semeek

zuzen b i dea , t eolog i a ,

medikuntza eta filosofia

ikasten baitzuten. Gainera

arrazoian (eta ez fedean)

oinarritutako pentsamendua

lantzen zuten, Elizarekin

arazoak sortuz.

Lehenengo unibertsitatea

Boloniakoa (Italia) izan omen

zen.

Klase bat Boloniako Unibertsitatean

(Aristotelesen “É1ca a Nicomaco”

liburuaren Erdi Aroko argitalpen

baten miniatura)

XIII. mendea Erdi Aroko

hirien loraldiaren mendea

izan zen

Page 43: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 43

Paris Erdi Aroko miniatura batean. Hiri honen loraldiaren adierazgarria den irudia dugu hau. Atzekaldean,

ezkerraldean, XII—XIV. mende bitarteko Notre Dameko katedralaren dorreak ikus daitezke.

merkataritza eta eskulangitza auzoko

biztanleek, burguko biztanleek alegia,

BURGES izena jasotzen zuten. Geroago

hiriko biztanle guz/ei ezarri zitzaien ezizen

hori.

Hiriko biztanleria ere mailakatuta zegoen,

hiriko noble eta kleriko pribilegiatuak

bazeuden ere, hiritarren gehiengoa,

burgesak alegia, pribilegiogabeak ziren.

Burgesen artean boteretsuenak merkatari

handiak eta eskulangintzako lantegien

jabeak ziren. Baina gehienak eskulangile, dendari eta zerbitzari apalak ziren. Beheko

mailan txiroak eta baztertuak (pros/tutak,

elbarrituak…) aurkitzen ziren, eskean eta

lapurretan ibiltzera behartuta ikusten

zirenak.

Erlijioari dagokionez, (Al Andaluseko hiriak

salbuetsita) hiritar gehienak kristauak ziren,

baina Europako hirietan kristauek judu eta

musulmanekin ere elkarbizi egiten zuten.

Erdi Aroan egitura mota ezberdineko hiriak zeuden. Alde bate/k, erromatar garaiko hiriak zeuden, egitura geometrikoan

oinarrituak, forora ailegatzen ziren bi kale perpendikular zuzen eta handiekin. Bestalde, musulmanek eraikitako hiriak ere

bazeuden, hiria defendatzeko alkazarrarekin, zokoa (merkatu eremua), bainu publiko eta kale estu eta planifikatugabekoekin.

Eta azkenik, merkatal bideetan, gaztelu edota eliza baten inguruan eraikitako hiri berriak ere sortu ziren.

ATALAK

Orohar harresiz inguratuta zeuden babes funtzioarekin, gauean harresiko ateak ixten zirelarik. Eraikin nabarmenenak eliza, udaletxea eta hiriko nobleen jauregiak izaten ziren, eta auzoetan ere banatzen ziren. Judutarrek edota muslumanek berezko

auzoak zituzten, aljamak eta mairu auzoak deiturikoak. Hiriko plazetan

azokak, ar/sten emanaldiak eta

zigorrak egiten ziren. Era berean,

kaleak oso estuak ziren eta etxeak

egurrezkoak, beraz oso erraza zen sute

bat zabaltzea.

BIZIMODUA

Erdi Aroan eraikitako hirietan bereziki,

ez zegoen higiene handirik, kale

gehienak lokatsez beteta zeuden (ez

zeuden zolatuta), biztanleek zaborrak

leiho/k botatzen zituzten kalera eta ez

zegoen estolderia edota zabor

bilketarik. Ondorioz gaixotasunen eta

epidemien hedapena oso erraza zen.

Hala ere bainu publikoak irekitzen ziren,

arrakasta handia izaten zutenak. Baina

Elizak ez zituen ondo ikusten, eta

batzutan itxiarazi egiten ziren.

Kanpoko harresia

Plaza

Katedrala

Udaletxea

Barruko harresia

MOTAKMOTAKMOTAK

ATALAKATALAKATALAK

BIZIMODUABIZIMODUABIZIMODUA

HIRIAKHIRIAKHIRIAK

Errege—erreginek garai honetan hiriek eskuratu zuten garrantzia

aprobetxatu zuten eta jaunen feudoaren menpekotasunetik

askatu zituzten

“askatasun eta pribilegio gutunak”

emanez. Horrela jaun feudalek hiri horien gaineko boterea

galtzen zuten eta hiriak errege erreginekin harremantzen ziren

zuzenean.

Fernando IIIak (Gaztelako errege lehenengo eta Leongoa gero) XIII.

mendean Cartagenako hiriari emandako pribilegio gutuna

11. GAIA: HIRIEN SUSPERRALDIA

Bideoa eta ariketa

BLOGEAN...

(Irudia recursosccss.wordpress.com –e1k aterata eta moldatua)

Page 44: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 44

ESKULANGINTZAREN ESKULANGINTZAREN

GARAPENAGARAPENA

12. GAIA

FEUDALISMOAREN GOREN ALDIA ETA KRISIA

H irien susperraldiarekin bat,

ekonomiaren oparoaldiak

eskulangintzaren garapena ere

ekarri zuen. Biztanleriaren hazkundeak

produktu gehiagoren kontsumoa eragiten

zuen, eta ondorioz, produktu hoiek sortzeko

beharra.

ESKULANGILEAK Eta produktu hoiek ekoizteaz arduratuko

zirenak eskulangileak ziren, erreminta gutxi

erabiliz eskuz egiten zituzten langileak,

alegia.

Mota askotako eskulangileak zeuden

(okinak, arotzak, /ndatzaileak, upelgileak…),

eta lantegi txikietan egiten zuten lan,

jabearen etxea ere bazirenak, eta ondorioz,

etxe—tailerrak deiturikoak. Lanbide bereko

langileak kale berean bizi ohi ziren, kaleari

izena emanik (Bilboko edo Gasteizeko alde

zaharreko kaleak adibidez).

ESKULANGILEEN MAILAKETA Eskulangileak hiru mailatan banatzen ziren:

• Maisua: lantegien, erreminten eta

lehengaien jabea zen. Maisuak ziren

gremioaren buruak, erabakiak hartzen

zutenak, eta gurasoenga/k hartzen zuten

oinordetzan postua.

• Ofiziala: lantegiko langile aditua, soldata

jasotzen zuena. Maisu maila lortu

zezakeen maisu lan bat eginez gero, eta

beste maisuek lan hori onetsiz gero.

• Ikastuna: lanbidea ikasi nahi zuen langilea

zen. Ez zuen soldatarik kobratzen, eta

maisuaren etxean bizi ohi zen. Txikita/k

sartu ohi zen etxe—tailerrean lan egitera

ikastearen truke.

GREMIOAK Bestalde, hirien pizkundearekin eta

eskulangileen ugaritzearekin, XII. mende/k

aurrera lanbide bereko eskulangileak

elkartzen hasi ziren GREMIOAK sortuz.

Gremioak, beraz, Mendebaldeko Europan,

XII. mende/k aurrera, lanbide bereko

langileek sortutako elkarteak ziren.

Gremioen buruak eskulangile maisuak ziren

eta bere lanbideko produktuen ekoizpena,

langile kopurua, prezioak, etab, arautzen

zituzten. Beraz, oso zaila zen lanbide batean

jardutea, gremioaren parte izan barik. Aldi

berean, gremioek, bere langileen familiak

laguntzen zituzten, kuota bat ordaintzearen

truke (ospitaleak, umezurtz etxeak…).

Baldintza eta arau guz/ hauek, gremio

bakoitzak zuen ESTATUTO GREMIALA izeneko dokumentuan zehazten ziren, eta

elkartean sartzen zen langile orok sinatu

behar zuen.

Erdi Aroko maisu baten etxe—tailer adibidea (Irudia pinterest.com –e1k aterata eta moldatua)

Eskulangile familia

(Jean Bourdicho. XV. Mendea)

Emakumezkoek ez zuten ogibideetan “laguntzen”

soilik. Hainbat ogibide emakumezko burgesek

jorratzen zituzten (oihalgintza, joztunak…), eta

gizonezkoen parean maistrak izan zitezkeen,

Gremioen betebehar eta eskubide

guztiekin. la-caracola.es-eko “Tejedoras, costureras y

bordadoras” ar1kulu1k aterata eta moldatua.

Alboko irudian emakume joztunak tailerrean.

Page 45: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 45

MONARKIAREN INDARTZEAMONARKIAREN INDARTZEA

13. GAIA

Feudalismoaren goren aldia eta krisia

X II. mende/k aurrera

ekonomiaren hobekuntzaren

ondorioz, errege – erreginen boterearen berreskurapena

eman zen. Baina nola lortu zuten galdutako botere hori berreskuratzea?

Monarkiaren indartzearen kausa nagusia

ekonomiaren hobekuntza izan zen, honek

diru sarrera handiagoa ekarri zuen

errege—erreginentzat, zerga handiagoak

kobratu zitzaketelako. Ondorioz,

monarkiek berezko armadak sortu zituzten

eta administrazioa indartu zuten, legelariak,

aholkulariak eta bestelako funtzionarioak

kontratatuz.

Horretaz gain, errege—erreginek argi izan

zuten haien boterea indartu ahal izateko,

ordura arte nagusi izan ziren nobleen

boterea ahuldu behar zutela. Noblezia

ahultzea bi neurriren bitartez lortu zuten:

indartzen ari ziren hiriei askatasun eta

pribilegio gutunak emanez, eta

parlamentua sortuz.

ERDI AROKO

PARLAMENTUA XII. mende amaiera/k monarkiak batzar

bereziak konbokatzen zituen gorte edo parlamentuak izenekoak. Erreinuarekin

zerikusia zuen edozein gai eztabaida

zitekeen arren, orohar, batzar hauen

helburu nagusia erabaki ekonomikoak hartzea izan ohi zen (zerga berriak ezarri,

gastu bereziak eztabaidatu…).

Parlamentua errege—erreginek deitzen

zuten, eta nobleziaren boterea murrizteko,

pribilegiatuetaz gain (noble eta klerikoak),

hirietako gobernariek ere hartzen zuten

parte. Horrela, edozein erabakiren aurrean

hiriko gobernarien laguntzaz baliatzen

ziren nobleen boterea murrizteko.

Erresumaren arabera parlamentuak botere

gehiago edo gutxiago euki zezakeen,

batzutan errege – erreginek baimena

eskatu behar zion parlamentuari edozein

gobernu – lan egiteko (Aragoiko Gorteak

adibidez), beste batzuetan parlamentu edo

gorteen boterea murritza zen (adibidez

Gaztelako Gorteak).

GATAZKAK Baina boterea eskuratzearen prozesu

horretan, monarkien helburuetako bat

haien lurraldeak hedatzea zen, bai nobleen

aurka zein beste errege – erreginen aurka.

Horrega/k, honako gatazka motak

nagusitzen hasi ziren Europa osoan zehar:

• Muga liskarrak: erresuma edota

jaurerri, konderri, dukerri edota

bestelako eremuetako mugetako lurren

jabeak nortzuk ziren argi ez zegoenean,

lur horiek eskuratzearren sortzen ziren

gatazkak.

• Oinordetza liskarrak: errege – erregina

bat hiltzean oinordetza barik uzten

zuenean tronua, eta familiarrek haien

artean aurka egiten zutenean erresuma

edo inperio horren tronua eskuratzeko.

XV. mende hasieran Carlos VII.ak Ehun Urtetako Gudan Frantziako tronua eskuratzea lortu egin zuen heroina militar eta santu frantzesa izan zen Joana. Nekazari familia batean jaioa, 13

urterekin, jainko eta santuen ahotsak entzuten zituela aitortu zuen. Ahots hoiek, Frantzia garaipenera eraman behar zuela esan omen zioten eta 17 urterekin gizonez jantzi, eta gerrara

joan zen, Carlos VII.aren babesarekin. Baina azkenik ingelesek harrapatu eta heretikotzat

epaitu zuten, santuen ahotsak entzun beharrean deabruarenak entzuten zituelako, eta

emakume gazte bat izanda, gurasoak atzean utzi zituelako eta gizonezkoen harropak

janzten zituelako. Beraz, suan erre egin zuten, Carlos VII.ak bere alde ezer egin ez zuelarik. Lau mende geroago Erromako Aita Santuak santu bihurtu zuen Joana.

Sandra Ferrer-ren “La santa doncella, Juana de Arco” ar1kulu1k aterata eta moldatua (www.mujeresenlahistoria.com)

EHUN URTEKO EHUN URTEKO EHUN URTEKO GUDAGUDAGUDA

Ehun urteko guda Behe Erdi Aroan, monarkien

indartzearekin bat sortu zen oinordetza liskarra izan zen.

XIV – XV (1337 – 1453) mendeen artean, Frantzia eta

Ingalaterrako erret dinastien artean emandako guda hain

zuzen ere.

Carlos IV.a oinordetza utzi barik hil egin zen, eta

ondorioz, Valois, Capeto eta Plantagenet dinastiek elkarren

arteko gerra hasi zuten, Frantziako erreinuko tronua

lortzeagatik.

61 urtetan zehar guda aktiboa izan zen, eta 55 urtetan tregua

aldia, guztira 116 urtetako gerratea izanik, eta belaunaldi

ezberdinak harrapatuz.

Azkenik Frantziako Valois dinastiako Carlos VII.ak

irabazi zuen (goiko irudian Fouquet-

en erretratuan. Atzekaldean Valois dinastiaren armarria)

Joana preso hartzen dutenean

(Adolphe Alexandre Dillens. 1847)

JOANA D’ARC

Page 46: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 46

XIV. MENDEKO KRISIAXIV. MENDEKO KRISIA

14. GAIA

FEUDALISMOAREN GOREN ALDIA ETA KRISIA

Hirien pizkundea, eskulangintzaren

garapena eta monarkien indartzeak

feudalismoko funtsezko testuingurua

aldatzen hasi zuen, gutxinaka sistema berri

ba/ hasiera emanez. Hori dela eta, eta

feudalismoko antolakuntza aldatzen zihoan heinean, XIV. menderako sistema hau krisi batean sartuta zegoela esan

daiteke, eta ondorioz, Erdi Aroa ere.

ALDAKETAK • Hiriak gero eta botere handiagoa

eskuratzen joan ziren Behe Erdi Aroan

zehar, eta XIV. menderako estatu independiente gisa jokatzen zuten.

• Errege – erreginen boterea ere hazi zen,

jada ez ziren Erdi Aroako monarka

ahulak.

• Gainera, basailutza sistemak gatazka

handiak sortzen zituen.

• Gizarteari dagokionez, aberats eta txiroen

arteko aldea handitu egin zen, eta

estamentu berri bat gailentzen hasi zen

gizarte estamentalean: merkatari eta

bankariena (burgesak alegia). Hauek

botere ekonomiko handia eskuratzeaz

gain, politikoa ere eskuratzen hasiko

ziren, kasu askotan noble izatera eta

Europako hiri—estatu garrantzitsuenak

gobernatzera ailegatuz.

• Un i berts i t ateen ugar i tzearek in,

pentsamendu kritikoa ere garatzen joan

zen, eta gutxinaka, Erdi Aroko filosofia

teozentrista kolokan jartzen hasi zen.

IZURRITE BELTZA Aldaketa guz/ hauek XIV. mendeko

gertakari larri baten ondorioz bizkortu egin

ziren, feudalismoko sistema krisi larrian

sartuz. Mende honetan klima kaxkarra zela

eta, uzta txarrek goseteak hedatu zituzten,

aldi berean ekialde/k gaixotasun larri

baten sarrera eta hedapen azkarra

ahalbidetu zuena: izurrite beltza edo

heriotza beltza.

Gaixotasuna arkakusoek zeukaten bakteria bat zen, arratoi beltzek merkataritzaren garapenaren ondorioz, Europa osoan zehar

hedatu zutena, izan ere, arratoi beltzek merkatal itsasontzietan bidaiatu ziren

ekialde/k Europara arte. Biztanleriaren herena hiltzera heldu zen, orduko higiene

falta eta medikuntza atzeratua zela eta.

Izurritearen medikua

(XVII. mendeko grabatu

alemaniarra)

Izurritea nola kutsatzen zen ez

zekitenez, medikuek ahal bezain

beste kontu hartzen zuten

gaixoen aurrean. Horrela,

soineko luzeak eramateaz gain,

txori moko itxura zuen maskara

jartzen zuten, gaixoak arnasten

zuen airea zuzenean ez

arnasteko. Era berean,

gaixoarekiko distantzia segurua

mantentzeko makil neurgailu

bat eramaten zuten.

IZURRITE BELTZAREN IZURRITE BELTZAREN

HEDAPENA HEDAPENA

Kolore ilunenak arinen

kutsatu ziren eremuak dira.

Berdea, izurritearen eragina

ia sufritu ez zuten

eremuak.

Izurrite beltza

(Toggemburg-eko XV. mendeko Bibliaren miniatura)

Mapa: commons.wikimedia.org

Page 47: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

Irakaslea: Izaskun Perez Gomez 47

Jatorria eta kausak ezagutzen ez zituztenez,

Erdi Aroko biztanleek hainbat teoria

formulatu zituzten: batzuek euren

bekatuenga/k jainkoak bidalitako zigorra

zela uste zuten, eta penitentzia egiten hasi

ziren; beste batzuek, aldiz, judutarrei egotzi

zieten errua, ura pozoindu zutelakoan,

ondorioz, marka bat eramatera behartu,

judutegieta/k ez ateratzen utzi edota suan

erretzen hasi zituzten.

Higiene eta medikuntza garatu baten

gabezia konpontzen joan ziren heinean,

izurritearen eragina ere murrizten joango

zen, desagertu arte. Ordea, XV. menderako

izurrite beltzak pentsamoldean ere eragin

zuen, gaixotasunak pribilegiogabe, zein

pribilegiatuei eraso zielako, gizartea

estamentuen arteko ezaugarri komun

batetaz ohartuz: heriotzaren aurrean gizaki

guz/ak ziren berdinak.

ARO BATEN AMAIERA Eraldaketa guz/ hauekin, eta aro berri bat

hasten ari zela ikusita, gaur egungo

historiagileek hiru gertakari nagusi ezarri

zituzten Erdi Aroaren amaiera zehatz gisa:

INPRENTA MODERNOA (1440)

Inprenta modernoaren sorrerak Gutemberg-en esku/k 1440. urtearen inguruan,

ezagutzak eta jakintzak Europa osoan zehar

hedatzea eragin zuen, klerikoak ez zirenen

artean ere. Ez pribilegiatuek ere liburuak

eskura euki zitzaketen, inprenta

modernoak ehun liburu inguru kopiatzea

ahalbidetzen zuelako, eskuz liburu bakarra

egiten zen epe berdinean. Elizak jada ez zuen jakintzaren monopolioa

izango.

KONSTANTINOPLAREN KONKISTA (1453) Bestalde, Bizantziar Inperioaren amaierak

1453an, Turkiarrek Konstantinopla konkistatzerakoan, garai baten amaiera

ekarri zuen (Erromatar Inperioaren

amaierak Antzin Aroaren amaiera eragin

zuen bezala).

AMERIKAKO INBASIOA (1492)

Azkenik, Amerikako inbasioak aberastasun iturri berriak ekarri zituen Europara,

Gaztela eta Aragoik orduko inperiorik

handiena eta boteretsuena sortu zutelarik,

eta munduarekiko ikuspegia eta

pentsamenduan aldaketa bor/tzak eraginez.

Gutemberg (eskuman) bere tailerrean, inprenta mo-

dernoarekin. Inprimatze prozesuaren hainbat atal

ikus daiteke ere. (Irudia: ccsocials.blogspot.com)

Konstan1noplaren harresiaren erasoa otomandarren esku1k, hiriaren konkistan 1453. urtean

(Istanbuleko Arkeologia museoko margolana)

Zigortzaileen prozesioa

(Gilles Li Muisis-en kronikak. 1349)

14. GAIA: XIV. MENDEKO KRISIA

Izurriteari buruz informazio

gehiagarria, bideoa eta ariketa

BLOGEAN...

Gutxiengoen jazarpena:

Judutarren jazarpena Erdi Aroan

garaiaren ezaugarrietako bat izan

zen, kristauen arabera Jesus

gurutziltzatu zutenak izan

zirelako. XIII. Mendean, Eliza

Katolikoaren buruak batzartu

eta kristiandadean bizi ziren

judutarrek

bereizgarriak

jantzi behar

zituztela

(kono

itxurako

txano zuria

edota marka

horia,

adibidez), eta auzo bereizietan

bizi behar zirela erabaki zuten.

Honek judutarren aurkako

gorrotoa (antisemitismoa)

indartu zuen: izurrite beltzaren

krisian, esaterako, suan erre ere

egin zituzten eta Gaztela eta

Aragoiko Errege—erregina

katolikoek erresumatik bota

egin zituzten 1492an.

Sei mende geroago erregimen

naziak sei milioi judutar

erailtzen zituen (holokaustoa).

Judutarren erreketa

(Nurembergeko kronikak. 1493)

G. Helquist

JUDUTARRAKJUDUTARRAKJUDUTARRAK

Page 48: DBH2ko Gizarte Zientzietako apunteak_15-16_(1)

DBH2ko Gizarte Zientziak 48