davlat tilida ish yuritish -...

0 ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 RTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI

0 RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI

N. MAHMUDOV, A. RAFIYEV,I. YOLDOSHEV

DAVLAT TILIDA ISH YURITISH

I K K I N C H I N A S H R I

Akademik litseylar uchun darslik

Cholnon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent - 2007

www.ziyouz.com kutubxonasi

Oliy va rta maxsus, kasb-hunar ta limi o'quv metodik birlashmalarfaoliyatini

muvofiqlashtiruvchi Kengash nashrga tavsiya etgan

Taqrizchilar:

Y. Tojiyev filologiya fanlari doktori, professor, S. Usmonov filologiya fanlari nomzodi, dotsent

SHARTLI BELGILAR:

bilib oling

& esda tuting

Davlat tilida ish yuritish darsligi ushbu fanning namunaviy o quv dasturi asosida yaratilgan. Unda yozm a nutq savodxonligini oshirish, matn yaratish va uni ijodiy o zgartira olish yoMlari, o zbek hujjatchiligi tarixi, hujjat turlarini tuzish , zaruriy qism larni to g ri q o yish , ish yuritish madaniyatiga oid nazariy malumotlar, bu mavzularni mustahkamlashga oid mashq va topshiriqlar berilgan.

Darslikdan Oliy o quv yurtlari talabalari va o qituvchilar, ish yuritish xodimlari foydalanishlari mumkin.

2202070300-732007

360/04/2007 U

IS B N 9 7 8 -9 9 4 3 -0 5 -0 2 1 -1 Cholpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2007-y.


I R I SH

Respublikamiz ijtimoiy hayoti va xalq xojaligining barcha sohalarida davlat tilida jahon olchovlariga mos tarzda ish yurita olish, milliy-manaviy qadriyatlarni puxta egallash, oz fikrini yozma shaklda togri ifodalay bilish kabi talablar barkamol mutaxassislar tayyorlashning muhim shartidir. Shu maqsadda amaldagi oquv dasturi asosida akademik litsey talabalari uchun ilk marotaba Davlat tilida ish yuritish darsligi yaratildi.

0 zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi qonuni ozbek tilining siyosiy-ijtimoiy maqomini taminladi va uning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Xususan, ushbu qonunning 8, 9, 10-moddalarida hujjatlarning davlat tilida tayyorlanishi, boshqaruv organlari, muassasa, korxona va tash- kilotlarda ish davlat tilida yuritilishi takidlangan. Shu maqsadda talim muassasalarida oquvchi va talabalaming ozbek tilini milliy- manaviy qadriyat sifatida puxta egallashi, oz fikrini yozma shaklda togri ifodalay olishi, nutqiy savodxonlikka erishishi uchun hujjat matnlarini tuzish konikmalari shakllantiriladi. Jumladan, akademik litseylarda Davlat tilida ish yuritish dasrlari joriy etildi. Bu fandan namunaviy oquv dasturi tuzildi va shu asosda Davlat tilida ish yuritish darsligi yaratildi. Darslikning mazkur kengaytirilgan nashri bu fanni o'qitish jarayonida toplangan tajribalar, oqituvchilarning taklif-mulohazalari nutqtai nazaridan qayta ishlangan hamda toldirilgan nashridir.

Darslikning asosiy qismi va ilovasida berilgan talimiy oquv materiallari mazmuni o'quvchilarning nutqiy savodxonligini oshirishga, yozma nutqini rasmiy-idoraviy uslub meyorlari asosida togri shakllantirishga, hujjatchiJik munshaot ishini puxta egallashlariga qaratilgan. Ushbu maqsadda adabiy til meyorlari, matn qurilishi, huijat turlari va ularning tarkibiy qismlari, togri

3


hujjatlashtirish yollari kabi masalalar yuzasidan ixcham va tushunarli tilda zarur nazariy malumotlar Bilib oling, Esda tuting ruknlari ostida berilgan. Darslikdagi mashq va topshiriqlar orqali rasmiy-idoraviy uslubga xos turlicha qurilishdagi matnlar tuzish, uni ijodiy ozgartira olish, yani qisqartirish va kengaytirish, asosiy mazmunni saqlab qolish, toldirish, yangilash konikmalarini shakllantirishga orgatiladi.

Nazariy mavzular sifatida ajratilgan Til va nutq, Yozma nutq savodxonligi, Adabiy til meyorlari, Nutqning uslubiy shakllari, Matn turlari va tarkibi, Hujjat turlari va ish yuritish asoslari qismlari darslikda yagona uslubiyotga boy- sundirilgan tarzda talabalaming ham nazariy bilimlarini oshirishga, ham nutqiy savodxonlik boyicha amaliy konikmalarini mustahkamlashga xizmat qilishi lozim. Talabalaming davlat tilida ish yuritish qobiliyatini ostirishga qaratilgan nazariy-amaliy materialga turli shakl va mazmundagi matnlar, ish qogozlari, hujjatlar namunasini tuzish, ularda mantiqiy izchillikni taminlash hamda zarur leksik-sintaktik vositalardan orinli foydalanish usullarini orgatishda fan oqituvchisi darslikdagi mashq va topshiriqlami toliq bajartirishi, ularni toldirishi maqsadga muvofiq boladi.

Tegishli matnni hujjat turiga va uning zaruriy qismlari mazmuniga mos tarzda mustaqil ravishda tuza olish, jonatilgan hujjatga tashkilot munosabatini aniq ifodalagan holda togri javob yozish, taklif yoki etiroz bildirish, oz fikrini dalillar bilan asoslash, xulosalash, umumlashtirish va bunda kirish sozlardan, iqtibos, kochirma gaplardan orinli foydalana bilish konikmalarini ostirishga oid uslubiy materiallarni talabaga qiziqarli tarzda yetkazish taqozo etiladi.

Darslik mazmunini takomillashtirish borasida bildiradigan taklif va mulohazaqlaringizdan minnatdor bolamiz. Ushbu darslik talabalaming mustaqil fikrlash, voqea-hodisalar togrisida chuqur mushohada yurita bilish, nutq namunalariga tafakkur hosilasi sifatida yondashish, ravon jumlalar tuza olish, ozaro muloqot va yozishmalarda nutq madaniyati meyorlariga amal qilish kabi intellektual fazilatlarini ostirishda amaliy yordam beradi deb oylaymiz.


Tilning ijtimoiy-marifiy vazifalari Tafakkur va til Til va nutq 0 zbek tili taraqqiyoti

/ - topshiriq. Matnni o qing. Tilning ijtimoiy-marifiy vazifalariifodalangan gaplarni sharhlang.

Dunyoga kelgan har bir bola haqiqiy inson bolib yetishi- shi uchun juda kop narsalarni bilishi kerak.

U oziga kerakli bilimni korib, eshitib va oqib organadi. Eshitib, oqib organish til vositasida amalga oshadi va uning imkoniyati cheksizdir. Agar til bolmay, har bir kishining tirikligi uning oz tajribasiga asoslangan bolsa edi, inson shu kungacha hayvon qanday yashasa, shunday yashagan va bu- gungi moddiy-manaviy taraqqiyotga erishmagan bolardi.

Tilning birligi, marifiy ahamiyati shundan iboratki, til tufayli jamiyat azolarining har birida hosil bolgan bilim ommalashib, uning ko'pchilik tomonidan rivojlantirilishiga imkon tugiladi. Undan tashqari, til tufayli bilim avloddan-avlodga og'zaki va yozma tarzda qoldiriladi, natijada yangi avlod otgan avlodning ishini yangidan boshlamasdan, uni davom ettiradi.

Til ilm olishda zamon va makon g'ovini o'rtadan ko'taradi. U tufayli eng qadimgi malumotlarga ega bo'lamiz va hatto kel- gusiga oid malumotlarni ham olamiz. Til tufayli sezgi azolari bilan bilib bolmaydigan narsalarni ham o'rganamiz. Korinishi, shakli bir narsalarning aksi ongimizga ornashishi mumkin, lekin shaklsiz narsalarni biz faqat soz shaklida o'zlashtiramiz. Xuddi shuningdek, mavjudotning korinmas ichki jihatlarini

5


ham soz shaklida o'zlashtiramiz va til vositasi bilan o'zgalarga tushuntiramiz.

Tilni organish va orgatishni osonlashtiradigan yana bir jihati shundaki, u umumlashtirish xususiyatiga ega. Soz yordamida biz mavjudotni organib, umumiy tushunchalar hosil qilamiz va bu tushunchalar mavjudotning umumiy xossalarini o'rganishga, hatto ularning haqiqatini idrok etishga imkoniyat tugldiradi.

Alibek Rustamov, So z xususida so z kitobidan.

2- topshiriq. Matn asosida quyidagi savollarga javob bering:

1. Til ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat taraqqiyotida qanday orin tutadi?

2. Til va madaniyat tushunchalari ortasidagi bogliqlik ni- madan iborat?

3. Til robitayi vositayi olamiyondur (Avaz 0 tar) jum- lasini izohlang.

4. Bilim egallashda til qanday vazifani bajaradi?5. Fikrlash bilan sozlash ortasidagi bogMiqlik va farqni

tushuntiring.

1- mashq. Gaplami ko'chirib, ajratilgan sozlaming manosini izohlang.

1. bir millatning tili ikki xil ijtimoiy vazifani bajaradi: bir tomondan, jamiyat azolari orasida ozaro aloqa uchun xizmat qilib, ularni birlashtiradi, ikkinchi tomondan, bir millatni boshqasidan ajralib turishini taminlaydi. 2. Har bir millatning dunyoda borlig'in korsatadurgon oyinayi hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo'qotmak, millatning ruhini yoqotmakdur {A. Avloniy). 3. Tildagi har bir soz, uning har bir shakli inson tafakkuri va tuygusining natijasidir, osha tafakkur va tuygular orqali soz yordamida mamlakat tabiati va xalq tarixi ifoda etilgan (K.D.Ushinskiy). 4. Ki har neni bilmish odamizot, Tafakkur birla qilrrush odamizot (Alisher Navoiy). 5. Kim ravshan fikrlasa, u ravshan bayon etadi (N.Bualo). 6. Til fikrni yaratuv-

6


chi azodir. Aqliy faoliyat va til yaxlit butunlikni tashkil etadi ( V.fon Gumboldt). 7. Sozlash qobiliyati hodisalar ichiga kirishning yagona va bebaho vositasidir (L.N. Tolstoy).

Inson faoliyatida til borliqni bilish va fikr almashish vositasi vazifasini bajaradi. Til vositasida insoniyat to

ll monidan jamgarilgan bilimlar qayd etiladi, saqlanadi va |j avloddan-avlodga yetkaziladi. Til millat ruhining koz- 1 gusidir. Tilda millatning bor-yogi, oy-fikri, dunyo- 1 qarashi, orzu-umidlari, Vatani, his-tuygulari gavdala- I nadi. Tildagi har bir soz, uning har bir shakli inson | tafakkuri va tuygusining natijasidir.| Til yaxlit bir tizim sifatidagina ijtimoiy vazifani bajara oladi. Til asosiy birliklari: tovush, soz, qoshimcha, I gaplar orqali grammatik jihatdan ohang vositasida va man- I tiqan ozaro bogianishda borliq haqidagi hukmlami ifo- 1 dalaydi, nimanidir tasdiqlaydi yoki inkor qiladi.1 Til insoniyat tomonidan yaratilgan, unga xizmat I qiladigan va har qaysi millatning ijtimoiy-madaniy I taraqqiyotiga mos tarzda rivojlanib boradigan ij'timoiy 1 hodisadir.

3- topshiriq. Alisher Navoiyning til, soz haqidagi hikmatlarini daftaringizga ko'chirib, ularning mazmunini o z soz!aringiz bilan izohlang va hikmatlarni yod oling.

2- mashq. Matnni o qib, ajratilgan sozlar ishtirokida matn mazmuniga mos mustaqil gaplar tuzing.

Kishilar bir-birlari bilan til orqali ozaro munosabatda boladilar, bir-birlariga fikr va istaklarini yetkazadilar. Alisher Navoiy tilning faqat insonlarga xos hodisa ekan-

ligini takidlab:

Insonni so z ayladi judo hayvondin,Bilkim guhari sharifroq yo q ondin, -

deganlar.

7


Tafakkur va til bir-biri bilan chambarchas bogliq boIgan ijtimoiy hodisalardir. Inson nutqi bolmasa, til vositalari boimasa, fikrlash ham bolmaydi. Tafakkur bolmasa, til, nutqning ham bolishi mumkin emas. Tafakkur va til bir-birisiz mavjud bolmasa ham, ular aynan bir xil hodisa emas. Tafakkur botiniy olamning inson miyasida umumlashgan, til bilan ifo- dalanadigan inikosidir. Til esa fikrni ifodalash usuli, uni qayd etisb va boshqa kishilarga, avlodlarga yetkazish vositasidir. Boshqacha aytganda, til tafakkuming borliq shakli bolsa, tafakkur tilning mazmunidir.

Til milliy madaniyatning shakli sifatida tafakkuming hara- kati, uning faoliyati natijasida yaratilgan manaviy boyliklarni zamon va makonda abadiylashtiradi: ular doimo bir-birini taqozo qiladi, bir-birining yashashiga va rivojlanishiga yordam beradi.

4- topshiriq. Tilning bilish jarayonidagi o mi haqida ijodiy bayonyozing. Yozma ishingizda quyidagi fikrlardan foydalaning:

Insonning borliqni anglash, yashash va ishlash jarayonida paydo boluvchi narsa, voqea-hodisalarni aks ettiruvchi barcha tushuncha va tasawurlari tilda oz ifodasini topadi.

Soz bilan tushuncha ortasidagi birlik tafakkur jarayonining oziga xos va ijtimoiy-tarixiy ong mahsulidir.

Tushuncha borliqni anglash, aks ettirishning shunday shakliki, u narsa va uning xossalari haqida malumot berib, hamma vaqt sozda ifodalanadi.

Inson tafakkuri uning tili bilan birga takomillashib boradi.

|f f t || Tafakkur faqat insonlarga xos bolgan mehnat va nutq I S j faoliyati bilan bogliq holda mavjuddir. Inson tafakkuri

nutq bilan bevosita boglangan holda yuzaga chiqadi va uning natijalari tilda qayd qilinadi. Demak, tafakkur jarayonining natijasi hamisha biron-bir fikrdan iborat bolib, bu fikr tushuncha, hukm, xulosa tarzida faqat til vositasida namoyon boladi. Til tafakkur bilan chambarchas bogliq bolib, fikrni reallashtiradigan, kishilarning fikr almashishlarini taminlab beruvchi quroldir.


3- mashq. Gaplami kochiring. Millat, til, ona tili tog risidagi gaplarning mazmunini izohlang.

1. Nechunki har bir insonning jonidan aziz narsasi din va millatidir. UI din va millatning muhofazati ham har afrod insonga vojibdur. Oni (millatni) muhofazati ona tilining muhofazati bilan bolur. Qachonki bir millat tilini yoqotsa, u muqaddas dinini va millatini ham yoqotur (Ashurali Zohiriy). 2. Bobolardan bizga meros ezgu til, avlodlarga xazinayi bebaho (Mirtemir).3. Til millatning birinchi haqidir. Shu haq oksitilgan bolsa, demak, millat ozini-ozi oksitib kelgandir (/. G'ofurov). 4. 0 z vataningga bolgan chinakam muhabbatingni oz tilingga bolgan muhabbatingsiz tasawur etish mumkin emas (A'. Paus- tovskiy). 5. Til goya, tuygu va tafakkuming jonli mujassamidir (A.N. Tolstoy).

5- topshiriq. Matnni o'qing. Uni o zbek tilining taraqqiyoti haqidabilganlaringiz bilan to'ldirib sharhlang.

0 zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi Qonuni 1989- yil 21- oktabrda qabul qilindi. Mustaqillik sharofati bilan ozbek tili davlat tiliga etibor kuchaydi va ona tilimizning ijtimoiy mavqeyi kengaydi. 0 zbek tilining taraqqiyoti va istiqboli togrisida gamxorlik qilinib, bir qancha qarorlar qabul qilindi. 1995- yilning 21- dekabrida 0 zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Davlat tili haqidagi Qonuni elon qilindi. Bu qonun 24 moddadan iborat bolib, uning birinchi moddasida asosiy qonunimiz bolgan Konstitutsiyamizning tortinchi moddasida yozilganidek, 0 zbekiston Respublikasining Davlat tili ozbek tilidir deb yozib qoyilgan.

0 zbek tilida togri, ifodali sozlash va yozish, ona tilimizning sofligi va boyligi togrisida tinmay gamxorlik qilish, uning istemol doirasini kengaytirib borish davlatimiz fuqarolarining burchi sanaladi. Xususan, har bir yosh, oquvchi va talaba ona tilidagi soz boyligini oshirish hamda til imkoniyatlaridan orinli foydalanishga doimo harakat qilishi foydalidir. Soz fikrning qurolidir, kishi qanchalik kop soz bilsa, uning fikrlash doirasi, dunyoqarashi ham shunchalik keng boladi.

9


6- topshiriq. Til to'g'risidagi maqol va hikmatlarni yozing. Ular- ning manosini izohlash asosida Tilga e tibor - elga e tibor mavzusida ijodiy bayon yozing.

4- mashq. Gaplami o qing, ularni til va yozuv taraqqiyoti nuqtai nazaridan tartib bilan kochiring.

1. VIII asrda 0 rta Osiyoda islom dini bilan birga arab yozuvi ham tarqaldi. 0 zbek xalqi bu yozuvdagi 28 harfga yana qoshimcha tortta harf kiritib, oz tiliga moslashtirdi. 2. 1940- yil 8- mayda 0 zbekiston Respublikasi hukumatining qarori bilan kirill yozuviga asoslangan yangi ozbek alifbosi qabul qilindi. Ushbu alifbo asosida 0 zbek tilining asosiy imlo qoidalari 1956- yil 4- aprelda tasdiqlangan edi. 3. 1993- yil 2- sentabrda Lotin yozuviga asoslangan ozbek alifbosini joriy etish togrisida Qonun qabul qilinishi mustaqil Vatanimizning manaviy- madaniy hayotida jahonshumul ahamiyat kasb etdi. Yangi alifboga kiritilgan ozgarishlar asosida 0 zbek tilining asosiy imlo qoidalari ishlab chiqildi va 0 zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1995- yil 24- avgustda tasdiqlandi.4. 0 zbek yozuvi dastlab 1929- yilda lotin grafikasiga asoslangan alifboga ko'chirilgan edi. 5. Turkiy xalqlarning koplab bebaho yodgorliklari qadimgi turk va uygur yozuvlarida bitilgan. 0 rxun- Enasoy yozuvi harf (tovush) yozuvining ancha mukammal shakli bolib, har bir tovush uchun maxsus shakl qollangan. 6. 0 rta Osiyo xalqlari eng qadimdan oz yozuv madaniyatlari- ga ega bolganlar, harf (tovush) yozuvining eng qadimgi shakllari hisoblangan sogd va xorazm yozuvlaridan foydalanganlar. Bu yozuvlar oromiy alifbosi asosida yuzaga kelgan.

0 rta Osiyoda quyidagi fonografik yozuv turlaridan foydalanilgan:

oromiy yozuvi (miloddan awalgi IIII asrlarda); sogd yozuvi (milodimizning IVI asrlarida); xorazm yozuvi (IIIII asrlarda); orxun-enasoy yozuvi (VVIII asrlarda); uygur alifbosi (VIVII asrlardan XII asrgacha);

10


ij arab alifbosi (VIIVIII asrlardan 1929-yilgacha); t lotinlashtirilgan ozbek alifbosi (19291940-yil- I larda);| rus-kirill yozuvidagi ozbek alifbosi (1940-yildan);

lotin yozuvi asosidagi ozbek alifbosi ( 1996-yil 1 sentabridan).

7- topshiriq. a) arab va kirill yozuvi asosidagi ozbek alifbolariga milliy tilimizning xususiyatlarini hisobga olgan holda kiritilgan qoshimcha harflami tavsiflang;

b) ozbek tilining rasmiy til sifatida amal qilishi tarixi togrisida rivoya matni tuzing.


YOZMA NUTQ SAVODXONLIGI VA NUTQ lte MADANIYATI ASOSLARI W

Yozma nutq Imlo qoidalari Nutq madaniyati Nutq odobi Nutq madaniyatini egallash omillari

8- topshiriq. Matnni o qing va yozma nutqning mohiyatini ochuv- chi soz, atamalarni aniqlab, manolarini izohlang.

Tilning ijtimoiy vazifasi nutqiy faoliyatda, yani nutq sifatida kishilar ortasida aloqa, fikrlashish, sozlashishni amalga oshirishda yaqqol korinadi. Nutq faoliyati kishilarning bir-birlariga tushunarli boMgan til vositasida ozaro fikr almashish- lari, nutqiy aloqaga kirishishlaridir. Bu jarayon ikki shaklda amalga oshadi: ogzaki tarzda va yozma tarzda.

Yozma nutq ogzaki nutqdan song yozuv tasirida paydo bolgan boiib, adabiy tilning imloviy, punktuatsion, uslubiy qonun-qoidalariga boysunuvchi grafik shakldagi nutqdir. Yozma nutqning mazmuniy bolaklari, gaplar, ularning qismlari turli xil tinish belgilari orqali ajratib korsatiladi. Yozma nutq ogzaki nutq kabi kishilar ortasidagi bevosita aloqa vositasi emas, balki u boshqa joyda va zamonda (kelgusi davrda) yashovchi kishilar bilan aloqa boglash vositasidir. Yozma manbalar orqali biz otmish tariximizni organamiz va bundan kelajak avlod foy- dalanishini taminlaymiz.

Yozma nutq doirasiga ilmiy nutq, badiiy nutq, shuningdek, hujjatlar, ommaviy axborot vositalari uchun tuzilgan yozma matnlar kiradi. Yozma nutq savodxonligi har bir kishidan oz fikr-qarashlarini tilning imloviy-grammatik qoidalariga, adabiy til me yorlariga rioya qilgan tarzda ifodalashni talab qiladi.

12


5- mashq. Gaplarni oqing. Yozma nutqqa xos atamalarni kochirib yozing va lugaviy manolarini izohlang.

1. Yozma adabiy tilning madaniyligi, adabiy meyorlari alifbo va imlo qoidalarining mukammal va puxtaligiga ham bogliq.2. Yozma matnning mazmuni, mano qirralari, sintaktik va grammatik munosabatlarini aniqlashda tinish belgilari muhim orin tutadi. 3. Mustaqim Mirzayev fidoyi tilshunos sifatida har kuni ikki-uch soatlik ish vaqtlarini gazeta va jurnallar tilini organish, ulardagi adabiy m e y o r buzilishlarini aniqlash, bunday xatolarni guruhlash va bartaraf etish choralari boyicha tavsiya yozishga sarflar, bu ishdan hech erinmas edi. 4. Nutq madani- yatining saviyasi tilning talaffuz va imlo, grammatik, leksik va uslubiy meyorlaridan togri foydalana bilish darajasi bilan belgilanadi. 5. Fikrdagi qusur, sozdagi xatolarni vujudga kelti- radi, sozdagi kemtiklar esa ishdagi xatolarni keltirib chiqadi (D. Pisaryev). 6. Qalam eng yaxshi muallim, qalamdan chiqqan nutq hozirgina oylanganidan kop yaxshiroqdir (Sitse- ron). 7. Daryodagi gavhar oz jilvasini gavvos tufayli namo- yish qilganiday, til ham oz qudrati va nafosatini nutq ahli vositasida zuhur etadi (A. Navoiy).

"JLl Togri yozish qoidalari tilshunoslar tomonidan tu- c S ziladi va jamoatchilik muhokamasidan o'tkaziladi. Imlo

! qoidalari hukumat tomonidan tasdiqlanadi. Kishilar o zaro yozishmalarida, rasmiy ish yuritishda, ta lim jarayonida, madaniy-marifiy faoliyatda tilning imlo qoi- i dalariga amal qilishga majburdirlar.Soz va qoshimchalarning yozilishi malum bir qoi-

dalarga asoslanmasa, yozuvda har xillik yuzaga chiqadi, natijada bir-birini tushunish imkoniyati yoqoladi. Shuning uchun ham ozbek tilining imlo qoidalarini har bir bolimi boyicha puxta ozlashtirish lozim. 1995- yilning 24- av- gustida tasdiqlangan 0 zbek tilining asosiy imlo qoi- dalarida Harflar imlosi, Asos va qo'shimchalar imlosi, Q o'shib yozish, Chiziqcha bilan yozish, Ajratib yozish, Bosh harflar imlosi va chirish qoidalari nomli bolimlar bor.

13


9- topshiriq. Yozma nutq savodxonligiga erishish xususidagi oz fikr-mulohazalaringizni bayon etib, matn yarating.

10- topshiriq. Matnni o qing, nutq madaniyatiga oid gaplarni sharhlang.

Ey farzand, agar sen har qanday notiq bolsang ham, ozingni bilganlardan pastroq tutgin, toki soz bilimdonJigi vaqt- ida bekor bo'lib qolmagaysan...

Odamlar tort xil bolganidek, soz ham tort xil bolgay: biri, bilinmayturgon va aytilmayturgon, yani aytishga zaru- ratsiz bolgan sozlar; ikkinchisi, aytilaturgon va bilinaturgon; bunday sozlarga ibratomuz va aytsa boladigan sozlarni kiritish mumkin. Masalan, odob-axloq, nasihat tarzida aytilgan sozlar; uchinchisi, ham bilinaturgon va ham bilishga zarurat- siz, ammo aytsa bolaturgon; to'rtinchisi, bilinaturgon va aytilmayturgon. Ammo aytilmayturgon va bilinmayturg'on unday sozdurki,... dunyoning salohi unga bogliqdir. U1 sozdin aytguvchiga ham, eshitguvchiga ham kop naf yetar...

Kishining martabasini sozi bilan bilurlar, ammo sozning martabasini kishi bilan bilmaslar, chunki har kishining ahvoli undan chiqadigan sozning ostiga yashiringandir, yani bir sozni bir ibora bilan aytilsa, eshitgan odamning kongli undan xijolat tortgay va yana osha sozni bir ibora bilan aytsa, eshitgan odamning joni undan rohatlanadi.

Kaykovus, Qobusnomadan

Tilning mavjud barcha vositalari va ular imkoniyatlaridan maqsadga muvofiq tarzda orinli, to gri foydalanilgan holda tuzilgan nutq madaniy nutqdir. Nutq madaniyati esa ana shu tilni aloqa-aralashuv qurolini ishlatishga bolgan munosabatdir. Bu noyob qufolni ishlatishga bolgan munosabat qanchalik yomon bolsa, uni ishlatishga qanchalik befarqlik bilan qaralsa, nutqning madaniylik darajasi ham shunchalik past boladi va aksincha, munosabat qanchalik yuqori bolsa, nutq ham, aloqa ham shunchalik madaniy boladi.

14


Sozlovchi yoki yozuvchida til imkoniyatlariga munosabat, uning ishlatilishidagi boshqa omillar: tafakkur, ong, borliq, turli vaziyat va holatlar, maqsadga boigan munosabat qanchalik yuqori saviyada bolsa, nutq madaniyati ham yuqori saviyada boladi va aks holda nutq madaniyati ham past saviyada boladi.

Nutq madaniyati tilni, uning qonun-qoidalarini ongli idrok etish, aniq, ravshan, ifodali nutq tuza olish maho- rati, tilning ifodaviy vositalaridan mazmun va uslubga kora, nutqiy vaziyatga qarab orinli foydalana bilishdir.

6- mashq. Nutq odobi haqida sheriy misralarni o qing, manosini o z sozlaringiz bilan yozing. Ajratilgan so'zlaming manosini izohlang.

Sozni kop sozlamay, sizlab ayt, oz-oz,Tuman soz tugunin shu bir sozda yoz.

* * *

Kishi soz tufayli boladi malik,Ortiq soz bu boshni etadi egik.

Yusuf Xos Hojib

* * *0 chukturma erni tilin, bil, bu til Bashaqtursa, butmas, butar oq boshi.

* * *

Nekim kelsa erga tilitin kelur,Bu tiltin kim ezgu, kim oqir bolur.

Ahmad Yugnakiy

* * *

Sozchi holin boqma, boq soz holini,Korma kim der ani, korgilkim, ne der.

* * *Kim oz dedi nuqta ayshu kom oldi anga,Soz qoidasida intizom oldi anga.

15


* * *

kimki chuchuk soz elga izhor aylar.Har nechaki agyor durur yor aylar.Soz qatigi el kongliga ozor aylar,Yumshogi kongullarni giriftor aylar.

Alisher Navoiy

* * *

Bor sozni soz sanab tebranmasin til,Korib, oylab sozla, keragini bil.

So'fi Olloyor

11- topshiriq. Matnni o qing, song adibning nutq madaniyatihaqidagi fikrlarini sharhlab, ijodiy bayon yozing.

Har bir millatning dunyoda borligin korsatadurgon oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yoqotmak millatning ruhini yoqotmakdur... Zigir yogi solub, moshkichiri kabi qilub, aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur. Bobolarimizga yetushgon va yaragan muqaddas til va adabiyot bizga hech kamlik qilmas...

Umumiy milliy tilni saqlamak ila barobar xususiy ogiz orasidagi tilni ham saqlamak lozimdur. Chunki soz insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini olchab korsatadurgon taro- zusidir. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quwatini, qadr va qiymatini sozlagan sozidan bilurlar. Quruq soz quloqqa yoqmas, demishlar.

Agar soz aql va hikmatga muvofiq bolub, oziga yoki eshi- tuvchiga bir foyda chiqaradurgon bolmasa, asalari orasida gungurlab yurgan qovoqari kabi quruq gungurlamoq, faqat bosh ogrigidan boshqa bir narsa emasdur. Boshimizga kela- durgan qattig1 kulfatlarning kopi yumshoq tilimizdan keladur. Shuning uchun: Kop oyla, oz soyla, demishlar.

Tillaming eng yaxshisi sozga u'sta til, sozlaming eng yaxshisi bilib, oxirini oylab soylangan sozdur.

A. Avloniy, Turkiy guliston yoxud axloqdan

16


^94

77-

12- topshiriq. Nutq odobi togrisida aytilgan hikmat va maqollarni daftaringizga yozing hamda oxirgi ikkitasining manosini izohlab bering.

13- topshiriq. Alisher Navoiyning Muhokamat ul-lugatayn asarida tariflangan 100 ta feldan hozirgi tilimizda manosini yoqotmagan beshta sozni tanlab gaplar tuzing. Bu fellarni adib ko'rsatgan manolari bilan qiyoslang va farqlarini tushuntiring.

* Ajdodlarimiz qadimdan togri, tasirchan, chiroyli _ gapirishga intilish va ularni odatga aylantirishga marifiy- jj axloqiy talab sifatida qarab kelganlar. Sozni qadrlash, !l yaxshi sozlay olish, sozlaganda oylab, tushunib gapi- j! rish, chin sozlash, tilni tiyish, suhbat sirlarini saqlash, '! ezma va vaysaqi boimaslik kabilarga amal qilish nutq I; odobining asosiy talablari hisoblangan. Nutqiy muoma- | ladagi bu odatlar xalqimizning oziga xos ananasi sifatida

yashab va takomillashib kelmoqda.Nutq madaniyatini egallash birinchi galda hozirgi

| ozbek tili va uning mavjud ifoda vositalarini puxta jj ozlashtirish, adabiy til meyorlariga toliq amal qilish I kabi lisoniy omillarga; ikkinchidan, sozlashganda muay-

yan axloq-odob meyorlariga rioya etish, oz va ozgalar gapiga etiborli boIish, orinli sozlash, tinglash, suh- batlashish, munozara madaniyatini bilish kabi ijtimoiy- ruhiy omillarga bogliqdir.

7- mashq. Gaplarni o'qing. Nutq madaniyatiga oid maqol va hikmatlarni ko'chirib oling, manolarini izohlang.

1. 0 zbek xalqi: 0 ynab gapirsang ham, oylab gapir deb nutqqa nisbatan jiddiy munosabatda bolishni xush koradi. 2. Abu Nasr Forobiy aql va mantiq ilmiga alohida etibor bergan, shuningdek, mantiq bilan grammatikaning ozaro bogliqligini quyidagicha takidlagan: Mantiqning aqlga munosabati grammatikaning tilga immosabati kabidir. Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani SiVigan m a ! ~111 fa u rn i haqiqiy yoldan olib boi|sn radi 3. 0 rta


Osiyo xalqlarida notiqlik sanati voizlik, notiq voiz, nutq vaz atamalari bilan nomlangan. 4. Alisher Navoviy nutq va unga amal qilish haqida quyidagilarni takidlaydi: Vaz bir murshid va ogoh ishidir va aning nasihatin qabul etgan maqbul kishidur. Awal bir yoldan bormoq kerak, andin songra elni boshqarmoq kerak. Yolni yurmay kirgan itar va gayrimaqsud yerga yetar. 5. Sozni kongulda pishirib toblamaguncha tilga keltirma. Dilda bor va fikrlaming hammasi aytgulik bolavermaydi. Ichda yotgan sozlaring sening sirlaring. Sir esa nafasga oxshashdir. Chiqqan nafasday, uning ham sira qaytarilish imkoni bolmaydi {A. Navoiy). 6. Hamma qobiliyatlardan eng yaxshisi nutq qobiliyatidir... Nutqni juda yaxshi va sanat- korona organib ol, doimo gapga chechan bolishga harakat qil. Nutqi shirin kishining mehribon kishilari ham kop boladi (Kaykovus).


0 ZBEK ADABIY TILI MEYORLARI

Imlo meyorlari Talaffuz meyorlari Grammatik meyorlar Soz tanlash va qollash meyorlari Uslubiy meyorlar

I. IMLO MEYORLARI

8- mashq. Gaplarni o'qing. Xato yozilgan so'zlami aniqlab, to- g'rilari bilan almashtirib kochiring. Xato yozish sabablarini tushuntiring.

l.Til tafakkurning inikosi, uning hosilasidir. 2. Bu yerning iqlimi issiq siz motadiI havoga konikgansiz. 3. Samarqanddan olgan taasurotlaringiz asosida insho yozing. 4. Bogga chiqib, qipqizil olmalarni tariflang, baxru dilingiz ochiladi. 5. Davo hujatlari tayyor bolguncha, ish joyingizdan tafsivnoma keltiring. 6. Toy boshi dev qomat bir yigitni saxnaga chiqardi. 7. Amu- daryoning bu qadar shiddatli oqishini endi korishim edida!

^ | Imlo meyorlari, yani togri yozish meyorlari nutqiy lS I savodxonlikni belgilovchi asosiy mezon sanaladi. Imlo

I meyorlari til vakillari tomonidan ongli ravishda kelishilgan holda yaratiladi. Bu meyorlarning amal qilishi maxsus | imlo qoidalari bilan tasdiqlanadi.

Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosi asosidagi j yozuv meyorlari 0 zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi tomonidan 1995-yil 24-avgustda tasdiqlangan 1 0 zbek tilining asosiy imlo qoidalariga tayanadi. Unga

19


harflar imlosi, ozak va qo'shimchalar imlosi, bogin kochirish, sozlami qoshib va ajratib yozish kabilarga oid qoidalar kiritilgan. Yozma nutqda bu qoidalarga amal qilish majburiydir.

14- topshiriq. Boshqa tillarda ozlashgan yangi sozlar lugatini tuzing. Harflaming lotin yozuvidagi yangi ozbek alifbosida berilishini izohlang.

9- mashq. 0 , g harflari qoshiladigan belgi bilan tutuq belgisining ishlatilishiga misollar yozing. Ularni namunadagidek ikki ustunga ajratib yozing.

Namuna:1-ustun 2-ustunozbek tasirmablag motabar

15- topshiriq. Matnni oqing va shu asosda togri yozish uchun nimalami bilish kerakligi togrisida taklif-tavsiyalaringizni yozma ravishda bayon qiling.

Soz va qoshimchalarni togri yozish, qoshib va ajratibyoziladigan soz va soz shakllarini bilish, bosh harflar bilanyozilishi kerak bolgan sozlami farqlash kabi imlo amallariniozlashtirmasdan turib yozma savodxonlikka erishish mumkinemas. Imlo qoidalarini bilish faqat togri yozishni organishuchungina zarur deyish xato bo ladi. Sozlarni togri oqish,nutq jarayonida togri talaffuz qilish, hatto sozning matndagimanosini togri anglash va orinli qollay bilish uchun hamimlo qoidalarini puxta egallash taqozo etiladi.

Shuning uchun ham Vazirlar Mahkamasi tomonidantasdiqlangan 0 zbek tilining asosiy imlo qoidalarini chuqur rganish va yozma nutqda ularga to la amal qilish har biroquvchi, qolaversa, barcha fuqarolarning burchidir. Afsuski,kozga tashlanib turgan kocha peshtoqlarida, idoralar nomiyozilgan lavhalarda Yunus-obod, Yangibozor, orombaxsh, z oynak, elektro texnika kabi xato yozuvlar uchrab turibdi.

20


Vatanini, millatini sevgan har bir kishi yozuv madaniyati azal-azaldan milliy qadriyatlarning ko'zgusi, ilmiy-marifiy salohiyatning belgisi bolib kelayotganini aslo unutmasligi lozim. Uluglanayotgan qadriyatlarimizdan biri bolgan milliy yozu- vimizga hurmat va etiqodni togri va chiroyli yozish orqali tarbiyalashimiz maqsadga muvofiqdir.

10- mashq. Sozlami kochirib yozing, qosh unli va undosh harf-larning togri yozilishini esda tuting.

I. Matbaa, mutolaa, manfaat, mudofaa, murojaat, muta- assib, taassurot, taajjub, taassuf, shuur, vakuum, inshoot, badiiy.

II. Muqaddam, muddat, modda, moddiy, muqaddas, malla, metall, murakkab, mutafakkir, mukammal, tavakkal, tasarmv, tafakkur, tullak, taraddud, zukko, ziddiyat, Zahiriddin, gamma, grammatika, diagramma, hujjat, himmat, hammom, hurriyat, hakka, dukkak, lazzat, kollej, kakku, kalla, silliq, salla, sakkiz, sodda, jiddiy, gomma, chappa, chillaki, xatti-harakat, qaddi- qomat, achchiq, awalo, omma, okkulist, yollanma.

ASOS VA QOSHIMCHALAR IMLOSI

11- mashq. Gaplarni o'qing. Ajratilgan sozlarning ozagidagi o z-garishlami aniqlang va sababini izohlang.

1. 0 ynab gapirsang ham oylab gapir. 2. Xalq botir ogIonlami hech qachon unutmaydi. 3. Ogzaki nutq qisqa ya ifodali bolishi kerak. 4. Qizcha erkalanib opasjning boynidan mahkam quchdi.5. Bolaning kongli oksimasin ^eb;yumshpa_( nndiqqa otqazdi.6. Soroq qilingan kishining ;^ ^ 1 ^ ^ ^ & /1 5 1 va zehnli bolib ulgaygan bola nayotdaqiynalmaytfi. 8. Soz bilan oynovchiIardan yuragim bezillaydi. 9. Musavvirning boyog4tda hayot chizgilari aniq ifodalangan edi.

0 zakdagi unlining ozgarishi:- a unlisi bilan tugagan fellarga - v, - q, - qi qoshimchalari

qoshilganda a unlisi ga ozgaradi va shunday yoziladi.Masalan: sina>sinov, so ra>soroq, tira>tiroq, say-

ra>sayroqi kabi.

21


- i unlisi bilan tugagan fellarga qo'shilgan - v, - q qo'shimchalari i unlisini u ga aylantiradi. Masalan: sovi > sovuq, to qi > to'quvchi, o'qi > o'quv. Lekin ogriq, iliq, qaviq sozlariningozagidagi i olzgarmaydi.

- ilia qoshimchasi orqali taqlidiy sozlardan fel yasalganda (taqilla, chirilla kabi) asos soz tarkibida v yoki tovushi bolsa, bu qo'shimcha -ulla tarzida aytiladi va shunday yoziladi: gumlla, shovulla, lovulla kabi.

Unli tovushlar bilan tugagan parvo, avzo, obro, mavzu, mavqe kabi fors-arab tillaridan ozlashgan sozlarga egalik qoshimchalari qoshilganda quyidagicha yoziladi:

a) I va II shaxs qoshimchalari qoshilganda ushbu sozlardan song tovushi qoshib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, avzoying, obroyingiz, mavzuyim, mavqeying kabi;

b) III shaxs egalik qoshimchasi parvo, obro, avzo, mavqe sozlariga -yi shaklida qoshiladi, mavzu, orzu sozlariga -si shaklida qoshiladi: avzoyi, obro 'yi, mavzusi, orzusi kabi.

12- mashq. Quyidagi fellardan qoshimchalar yordamida ot yoki sifat yasang va soz o'zagidagi ozgarishlami korsatib bering.

lli, qayna, sovi, yumsha, qot, tin, yon, sana, toqi, qizi, toxta.

16- topshiriq. Matnni oqing. Tovush ozgarishiga uchragan sozlamianiqlab, bu ozgarishlaming sababini tushuntiring.

Odob kichik yoshlilarni kattalar duosiga sazovor etadi; yoshlar u duo barakasidan umrbod bahramand boladilar. Odob uluglar konglida yoshlarga mehr uygotadi va u odobli yoshga bolgan muhabbat konglida abadiy qoladi. Yoshlami kozga ulug qilib korsatadigan fel-atvori odobdir, odoblilarning yurish- turishida xalq ulugvorlik koradi.

Odob kishilar tarafidan qilinishi mumkin bolgan hurmatsizlik eshigini bekitadi va odamni hazil-mazaxdan, kamsitishdan saqlaydi. Odobdan kichiklarga shunchalik foyda yetadigan bolsa, kattalarga nechogliq ekanim tasawur qiling. Odob va tavoze dostlik oynasiga jilo beradi va lkki oraga yoruglik bagishlaydi.

22


Odob uiugini ekkan odamning hosili javohir boladi. Odobli va go zal xulqli odamlar kopayaversa, xalqning dostligi, ularning bir-biriga bolgan mehr-muhabbati borgan sari rivoj topadi.

Alisher Navoiy, Mahbub ul-qulubdan

0 zak va qoshimchadagi undoshning ozgarishi:-k, -q bilan tugagan sozlarga egalik qoshimchalari qoshil-

ganda undoshi g ga, q undoshi esa g ga ozgaradi va shunday yoziladi. Masalan: ohak> ohagi, bek > begi, tayoq > tayog'i, yo q > yo g4 kabi.

Ammo ishtirok, erk, huquq, ravnaq, yuq, haq, ishtiyoq sozlari bundan mustasno.

-ga, -gacha, -gach, -guncha, -gani, -gudek, -gan, -gin, -gina kabi -g harfi bilan boshlanuvchi qoshimchalar qanday tovush bilan tugagan ozakka qoshilishiga qarab quyidagicha aytiladi va yoziladi:

a) -k undoshi bilan tugagan sozlarga qoshi!ganda yuqoridagi qoshimchalarning bosh tovushi -k tarzida aytiladi va shu harf bilan yoziladi: tok + ga > tokka, ek + gin > ekkin, kichik + gina > kichikkina kabi;

b) -q undoshi bilan tugagan sozlarga qoshilganda bu qoshimchalarning bosh tovushi -q tarzida aytiladi va shunday yoziladi: soliq + ga > soliqqa, chiq + gani > chiqqani, yoq + gach > yoqqach, qorq + guncha > qorqquncha kabi;

d) qolgan barcha hollarda soz qanday tovush bilan tugashidan qati nazar ( jumladan, g, g bilan tugasa ham), ushbu qoshimchalaming bosh harfi g bilan yoziladi: barg + ga > bargga, dialog + ga > dialogga, bug + ga > bug'ga, tog + ga togga kabi.

13- mashq. Lugatdan k, q, g, g undoshlari bilan tugagan 10 ta soz toping va awal egalik, so'ngra g bilan boshlanuvchi boshqa qoshimchalami qoshib, tovush o zgarishiga uchrash hollarini sharhlang.

17- topshiriq. Sheriy parchalami ifodali o qing. Tovush ozgarishigauchragan so'zlami aniqlab, daftaringizga kochiring.

23


Har kimki chuchuk soz elga izhor aylar,Har nechaki ag'yor durur yor aylar,So'z qattigi el kongliga ozor aylar,Yumshog'i ko'ngillarni giriftor aylar.

Alisher Navoiy

Orzum shul, ochmasin yongan charoging, Yulduzday nur sochsin chashming-qaroging, Magar chinor bolsang, chinorday yasha,Bevaqt uzilmasin biror yaproging.

Abdulla Oripov

Tarixing bitmakka, xalqim,Mingta Firdavsiy kerak.Chunki bir bor chekkan ohing Mingta doston, ozbegim.

Erkin Vohidov

0 zak va qoshimchadagi tovushning tushib qolishi: lkkinchi bogin yopiq bolgan otlarga egalik qoshimchalari

va shunday tarkibli fellarga -il nisbat qoshimchasi qoshilganda o'zakdagi ikkinchi unli aytilmaydi va yozilmaydi. Masalan: ogiz>ogzim, shahar>shahring, o g il> o g li, ayir>ayril, qayir>qayril kabi.

Ikkinchi bogini ochiq unli bilan tugagan sonlarga -ov, -ala qoshimchalari qoshilganda ham ozakdagi -i unlisi yozilmaydi: ikkov, oltov, yettala kabi.

men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qo'shimchalari qo shilganda qoshimchadagi -n aytilmaydi va yozilmaydi. 0 zagi -n bilan tugagan boshqa sozlar bundan mustasno. Masalan: meni, setting, meniki va rinni, nonning, matnniki kabi.

14- mashq. Gaplardagi qaysi sozlaming o zak va qo'shimchasida tovush tushish hodisasi yuz berganligini aniqlang va shu so'zlami daftaringizga ko'chiring.

I. z nglingni kotarishning eng yaxshi yoli kim- nmgdir nglini tarishdir (Mark Tven). 2. Har kimki atoga

24


kop rioyat qilgay, oglidan anga bu ish siroyat qilgay (Alisher Navoiy). 3. Sening har bir ishing boshqalarga ibrat bolishini unutma. 4. Ogziga kelganni demoq nodonning ishi (Alisher Navoiy). 5. Ikkalasi ham shahrimizdagi ozgarishlarni korib lol qolishdi. 6. Topidan ayrilganni bori yer (Maqol). 7. Sening tug'ilib o sgan qishlogingdan ayrilmasligingni bilar edim. 8. Meniki-seniki deb tortishib, necha marta burni qonadi hamki, ogzini tiyolmaydi. 9. Men ham bir oglingman, ona sayyora, Bagring men uchun ham xoki pokbolsin (A. Oripov).

18- topshiriq. Do'stlik va sadoqat mavzusidagi maqollardan ayting.Sozlarida tovush o'zgarishlari bolgan maqollarni yozib oling va bu o'zgarishlarni imlo qoidalari asosida izohlab bering.

Qaratqich kelishigi qoshimchasi yozuvda -ning shaklida ifodalanadi: Ozbekistonning iqtisodi, bilimning kuchi. Bukelishik manosi jonli nutqda -ni, sher tilida -n, -im shakllarida ifodalanishi mumkin: Ukamni oldiga kirdim. 0 zbekiston Vatanim manim.

Tushum kelishigi doimo -ni shaklida yoziladi: Lolani rdim, mehrimni berdim kabi. Sheriy til va og'zaki nutqda -n, -di, -ti, -i shakllarida qollanishi mumkin: Harfasl o'z ishin qilar. Adi qulogi-la eshit holini (Muqimiy).

Qaratqich va tushum kelishiklari bazi o'rinlarda belgili (-ning, -ni qoshimchasi bilan), bazan belgisiz (qoshimchalarsiz) qollanadi.

Xususiylik, aniqlik manosi ifodalanganda bu kelishiklar belgili ishlatiladi (uyning eshigi, oq gulni uzatmoq kabi), umumiylik, noaniqlik manosi esa bu kelishiklarning belgisiz shakli orqali ifodalanadi (shahar chasi, olma yemoq kabi).

15- mashq. Nuqtalar o rniga kelishik qoshimchalaridan qo yib, gaplarni kochiring. -ning, -ni qo'shimchalarining qollanishini izohlang.

1. Mamlakat... kichik bir qismi bolgan oUa..., un... tinchligi... asraylik. 2. Hayotda oz orni... topishida odam... bolalikdagi

25


faoliyati, olgan bilimi va tarbiyasi katta o rin tutadi. 3. Bazan oylab deyman, ne boMardi gar, qudrat... korgizsa tabiat hassos. Va inson suvrat... u muqarrar, felu atrofiga aylab qoysa bas {A. Oripov).4.Yolchi arava...nimasi shikastlangani...payqamay, hayron bolib turar ekan, arava... tagidan dehqon... ayanchli tovushi eshitildi (Oybek). 5. Kop til... bilmoqlik... foydasi katta, u inson... katta boyligi hisoblanadi. 6. Haq yoMinda kirn sangabir harf o'qitmish ranj ila, Aylamak bolmas ado o... haq... yuz ganj ila (A. Navoiy). 7. Inson dunyo... qanchalik bilsa, ozligi... ham shunchalik anglaydi (I. Gyote).

QOSHMA VA JUFT SOZLAR IMLOSI

16- mashq. Gaplarni o qing, ulaidagi qoshma va juft sozlarni toping va alohida-alohida ustunlarga ajratib, daftaringizga kochi ring.

1. Farg ona vodiysi osmonopar toglar bilan oralgan. 2. Quyosh tog -toshlarni qizdirgan payt, ertapishar olmalar qip-qizil.3. G zapoyasi yigib olingan daladan yozu qish hosil olinadi.4. Yosh-qari, erkak-ayol aralash-quralash bolib kocha boshida to planishdi. 5. Qoshariq jamoa xojaligida goza obihayotga qondinlmoqda. 6. Ona-bola uy-joyni yigishtirib, sadarayhon a ro i a am olishdi. 7. Bu bodomqovoq qiz xushfel tabiati bilan katta-yu kichikning olqishiga sazovor boldi.

topshinq. Lug atdan ikki va undan ortiq o zakli qoshma sozlarga 10 ta misol toping va uiaming 4 tasi ishtirokida gaplar tuzing.

Quyidagicha tuzilishdagi qoshma sozlar qoshib yoziladi:aytiladiBanUn ^ nb !"ildiradigan va bir bosh urgu bilan yurak, qashqmgrf-'^ ^ 0shq0z0n' * baxsh kabi snVb ^am> umum, bop, noma, xona, sifat, rang, xabar, kamhosil yasalgan 4oshma sozlar: xush-kabi;' ^ umumxalq, hammabop, tavsiyanoma

26


ikkinchi qismi -(a) r, mas qoshimchalari bilan tugaydigan qo shma so zlar: o'rinbosar, cholquvar, ishyoqmas, qushqonmas kabi;

keyingi qismi turdosh ot yoki obodsozi bilan ifodalangan geografik nomlar: Amudaryo, Yangiyo1, Kosonsoy, Yunusobod kabi.

17- mashq. Berilgan qoshma sozlarning tarkibini aniqlang va imlosini tushuntirib bering.

Oqqorgon, qushtili, tinchliksevar, umumjahon, baqaterak, makkajoxori, Sirdaryo, sovuqmijoz, devqomat, pirpirak, olmaqoqi, suvilon, bayramoldi, qolbola, sohibjamol, birpas, mingoyoq, xushhavo, qo'ziqorin, bodomnusxa, izzattalab.

20- topshiriq. Ruboiylardagi qo'shma sozlarni aniqlab, tarkibini izohlang.

Shoho, fuqaroki munisi gamduhlar,Bedordilu kozlari purnamdurlar Zinhor alarni qilmagil ozurda,Otashdamu barhamzani olamdurlar.

Shermuhammad Munis

Tole yoqki jonimga balolig4 boldi,Har ishniki ayladim, xatolig4 boldi.0 z yerni qoyib Hind sori yuzlandim,Yo rab, netayin, ne yuzqarolig1 boldi.

Z. M. Bobur

Quyidagi tuzilishdagi qoshma sozlar ajratib yoziladi: birinchi qismi sifat, ikkinchisi atoqli ot bolgan geografik

nomlar: Kichik Osiyo, Sharqiy Turkiston, Quyi Chirchiq kabi; qoshma felning qismlari ajratib yoziladi: shifo topmoq,

olib chiqmoq, yoza boshlamoq, aytib bermoq, rgan edi kabi; qoshma ravishlar ajratib yoziladi: har kim, hech bir,

hamma vaqt, qay kuni kabi. Birot, birpas, birato la, birmuncha sozlari bundan mustasno;

27


ozaro -dan qoshimchasi bilan boglangan takror sozli birikmalar: kundan kunga, tomdan tomga, ochiqdan ochiq, ko'pdan ko'p kabi.

21- topshiriq. Lugatdan ajratib yoziladigan so zlarga 10 ta misol toping va ularning 4 tasi ishtirokida gaplar tuzing.

18- mashq. Matnni o qing. Ajratib yoziladigan sozlarni aniqlab, tuzilishini izohlang.

... Maqsadlari juda ochiq! Bittasi mingboshi bolmoqchi, ikkinchisi Normuhammadning orniga minmoqchi, uchinchisi yana bir shaharni oziga qaram qilmoqchi. Xon ersa Musul- mongulgabolgan adovatini qipchoqni qirib alamdan chiq- moqchi!

Menga qolsa o'rtada shundan boshqa hech gap yoq, oglim! Men kop umrimni shu yurtning tinchligi va fuqaroning osoyi- shi uchun sarf qilib, ozimga azobdan boshqa hech bir qanoat hosil qilolmadim. Ittifoqni nima ekanini bilmagan, yolgiz oz manfaati, shaxsiyati yolida, bir-birini yeb-ichgan mansabpa- rast, dunyoparast muttahamlar Turkiston tuprogidan yoqol- may turib, bizning odam bolishimizga aqlim yetmay qoldi... Biz shu holda ketadigan, bir-birimizning tegimizga suv quya- digan bolsak, yaqindirki, chor istibdodi Turkistonimizni egal- lar va biz bolsak oz qolimiz bilan kelgusimizni oris qoliga qoldirgan boiurmiz.

z naslini kofir qoliga tutqin qilib topshiruvchi biz va aqlsiz otalarga xudoning lanati albatta tushar, oglim! Bobolarning muqaddas gavdasi madfun Turkistonimizni kofirxona qilishga hozirlangan biz itlar, yaratuvchining qahriga albatta yoMiqarmiz!

Temir ragon kabi dohiylarning, mirza Bobur kabi iotihlarning, Forobiy, Ulugbek va Abu Ali ibn Sino kabi olimlarning osib-ungan va nashu namo qilganlari bir olkani nalokat chuquriga qarab sudraguvchi, albatta, Tangrining qa nga sazovordir, oglim! Gunohsiz bechoralarni bogizlab,

a arim yetim, xonalarini vayron qiluvchi zolimlar qurtlar

?R


va qushlar, yerdan osib chiqqan giyohlar qargishiga nisho- nadir, o glim!..

A. Qodiriy, O'tkan kunlardan

19- mashq. Juft sozlarni ajratib oling va daftaringizga kochiring.Ularning manosini tushuntiring.

Urf-odat, nim pushti, yarim orol, tez-tez, baxt-saodat, dori-darmon, toshkomir, yalang oyoq, tasdiq etdi, uch-tort, yoza-yoza, ogilu qiz, qosh-qovoq, olgan boldi, qorqa-pisa, shu on, tokqaychi, yuzma-yuz, hovli-joy, soramay-netmay, olaqarga, asbob-uskuna, yeru osmon, sap-sariq, hol-ahvol, koksulton, keta ber, yoz-u qish.

22- topshiriq. Quyidagi sozlar yoniga mos so'zlar qoyib juftso'zlar yasang va yozilishini izohlang.

Qarindosh - ..., kuch - ..., qovun - ..., yol - ..., non - ..., osh - ..., oyin - ..., bolar - gul - ..., yer - ..., yor ..., dor - tepsa ..., temir - ..., asta ..., oq ..., chora- ..., kirim - mehr - ..., aytdi - ..., kecha - ..., uzoq - ... .

Quyidagi sozlar chiziqcha bilan ajratib yoziladi: juft va takror sozlarning qismlari chiziqcha bilan ajratib

yoziladi: asta-sekin, uch-tort, kiyim-kechak, qop-qop, uy- uyiga kabi;

juft sozlar orasida -u (-yu) boglovchisi qollansa, bog'lovchidan oldin chiziqcha qoyiladi: oq-u qora, kecha-yu kunduz kabi;

-ma, -ba yordamida birikkan soz qismlari chiziqcha bilan yoziladi: yuzma-yuz, rang-barang, qadam-baqadam kabi;

arab raqamlari bilan yozilgan tartib sonlar chiziqcha bilan yoziladi: 5-sinf, 6- V sinf, 1991-yil, 3- mart kabi.

23- topshiriq. Lugatdan 10 ta soz tanlab, ularni yuklamalar bilanqo'llang va chiziqcha bilan yoziladiganlarini bir ustunga, qo'shibyoziladiganlarini boshqa ustunga yozing.

29


II. TALAFFUZ MEYORLARI

24- topshiriq. Matnni o'qing, so'zlaming talaffuzi va yozilishidagixatolami aniqlab, o'zaro munosabatini izohlang.

Modami kordilarmu? soradi Vafo attor kemshik tishlarini korsatib. Xosh, qalaylar, kampir tuzuklarmu?

Rahmat! Bashirjon gapni qisqa qilib, o tib ketmoqchi edi, lekin Vafo attor:

Bir daqiqa! deya uning yengidan tortdi. Xosh! Indi, uka ortoq Zaynishuv! dedi u mitti kozlarini

yiltiratib. Biz ozimiz betobdurmiz, hovlida nogiron kurra- chaning holi ne kechdi? Kecha ogul kelib erdi, eshshak bolasiga yem va beda kerak deydur...

Bashiijonningjahli chiqib ketdi, attorning qolini qahr bilan siltab tashladi.

Bas-daendi! dedi u qip-qizarib. Hozirgaqadar ottiz som oldiyiz... 0 sha kurrayiz ikki pulga qimmat!

Mani, bemorni siltamang, uka ortoq Zaynishuv! dedi Vafo attor yiglamsirab. Bobongiz tengiman, siltamang mani!

(N e mat Aminov)

20- mashq. Berilgan soz va soz birikmalarini togri talafTuz qiling, manosidagi farqlarning sababini tushuntiring.

Bir dafa daf etilmoq, man keldim man qilinmoq, shox kesmoq shohni surmoq, modda moda, qattiq qatiq, da vo davo, maqta maqta, tar i f tarif, surat surat, hil-hil pishmoq xilma-xil tovlanmoq, tovlanmoq toblanmoq, sillasi qurimoq, - silab qoymoq, tilla - tila.

P za^i nutq jarayonida til birliklarini adabiy tilme yorlariga muvofiq aytilishi talaffuz meyorlariga asos' lanadi.

t Talaffuzda tovushlarning togri aytilishi muhim bolib, ziga xos qonuniyatlarga asoslanadi.

30


Nutq tovushlarining soz tarkibida alifboda belgilan- ganidek talafTuz qilinishi meyoriy sanalishi bilan quyidagi

;j holatlar ham talaffuz meyoriga muvofiqdir: f] 1. Soz oxirida b tovushining jarangsizlanib, p tarzida jl aytilishi: hisob > hisop, kelib > kelip. jj 2. Soz oxirida d tovushining t tarzida talaffuz qilinishi, | d yoki t tovushlarida tushib qolishi: dard > dart, band > | bant, go sht > go sh, past > pas kabi.| 3. Ayrim sozlarda 1 tovushining tushib qolishi: bo Igan > jj bogan, kelsa > kesa kabi.jj 4. Bank, tank, disk kabi ozlashma sozlarga a tovushi ji qoshib aytilishi, bazi ozlashmalar talaffuzida v tovushi- '] ning f tarzida ozgartirilishi meyordan chekinish hisob- lanmaydi.

21- mashq. Sozlarni togri talaffuz qilgan holda o'qing. Tovushlar talaffuzida yol qoyilishi muinkin bolgan holatlarning sababini izohlang.

Xursand, fikr, yuzsiz, tavsif, borarkan, sunbula, uchta, ketdi, bolsa, ravshan, boringiz, fabrika, buncha, taxt, oftob, borib, televideniye, avtomobil, qoshiq, manba, ketyapman, birla, yigitcha, tuzsiz, mazkur, oqshom, to qson, bizni, nowoy, seshanba, yutuq, yubordi, supra, birorta, marotaba, kabob, tebranmoq, yomgir, Abdusalom, jabr-sitam, Xolida opa, krovatt, konstitutsiya, boj, billur, hozir, sozsiz.

25- topshiriq. Tez aytishdagi tovushlar mosligini aniqlang, ng, q, g, j tovushlarini aniq va togri talaffuz qiling.

1. Zang bosganga rang yuqmas, rang yuqqanni zang bosmas.2. Tubsiz dengiz dedingizmi, dengiz tubsiz dedingizmi?3. G ozgonning marmari jahonga mashhur, bizning goz-

gonchilar shuning uchun magrur.4. Simyogochdagi qaldirgoch qayragochdagi qora qargaga

qayrilib qaraganda, qayragochdagi qora qarga qaragayga qaradi.

5. Sijjakdagi gijjakchi jiydadan gijjak yasarmish.

31


6. Jajji jiblajibon jajji Jora bilan jora, jajji Jora jajji jiblajibon bilan jora.

26- topshiriq. Sherni ifodali o'qing, unli tovushlarni to'g'ri talafiuz qiling. Misralar ohangiga e tibor bering.

...Farogat borligin unutib qoydim,Bagrim chaqinlar tegdi daf atan.Sendan-da ulugroq narsa yoqligin sochim oqarganda angladim, Vatan!Buncha kech angladim, nega muncha kech... anglasam loaqal ottiz yil avval,Loaqal tugilmay turib anglasam...

Korgan bolarmidim seni mukammal.Hali asl Vatan bolmoging uchun ovozi toshlami yorar kuychilar. qanchalab sehrgar shoirlar kerak, qancha bilim kerak, qancha kuch-chidam.Umrim ko'chkilarday jimjit, shiddatli, butkul tinmoq uchun bir kun bemalol faqat yaxshi bolmoq judayam kamdir, juda kamlik qilar yashamoq halol.Naqadar kechikib angladim seni, chaqinlar yoq qilsa meni daf atan, ayt, qandoq chidayman bunday xorlikka, ayt, qandoq yotaman qaringda, Vatan!

(Shavkat Rahmon)

III. GRAMMATIK MEYORLAR

22- mashq. Nuqtalar o rniga -ning yoki -ni qo'shimchalaridan mosini qo'yib, gaplami kochiring. Kelishik qoshim- chasini olgan soz qaysi soz bilan b o g langanligin i aniqlang.

32


1. Shevaga xos qoshimchalar... adabiy til qoidalariga mos holatda ishJatmaslik imlodagi xatolar... kelib chiqishiga sabab boladi. 2. Aristotel har bir jumla... asosiy fikr... ifoda etishga qarati- lishi..., ravon va tinglovchi tushunadigan darajada sodda bolishi... talab etadi. 3. Safar aka... astoydil achchiqlangani... sezgan imomi oraga tushdi (A. Qod.). 4. Yolchi arava... nimasi shikastlangani... payqamay, hayron bolib turar ekan, arava... tagidan dehqon... ayanchli tovushi eshitildi ( .). 5. 0 rmonjon Qurbon ota... bu ish... bemaslahat, bemavrid boshlanganiga xafa boldi (A.Q .).6. Elmurod... hammadan oldin yuborilgan razvedka... hadeganda qaytmayotgani tashvishlantirdi (Sh.). 7. Ona tilimiz... ijtimoiy hayot... barcha sohalaridagi mavqei... oshirish barcha... vazifasidir.

27- topshiriq. -li va -lik, -qaz va kaz, -dir va -tir, -chi va -(u)vchiqoshimchalari ishtirok etgan so'zlami topib, bir-biriga qiyoslang,farqlarini izohlang va qaysi biri togri qoMlanganini ayting.

Namuna: Goshtli somsa goshtlik somsa.Buxoroli ustalar buxorolik ustalar.

Soz shakllari, qoshimchalar, soz birikmalarining l\g*l yozilishi, gapda sozlaming tartiblanishi, moslashuvi gram-

matik meyorga asoslanadi. Nutqning grammatik jihatdan togri bolishi adabiy tilning asosiy talabidir. Gapda soz va qoshimchalarning to gri boglanishi, ega-kesim mosligi, gap bolaklarining tartibi grammatika qoidalari asosida shakllanadi.

Shuning uchun gap tuzishda, jumla qurishda quyi- dagilarga amal qilish lozim:

- kelishik qo'shimchalarining mano va vazifalarini farqlash hamda orinli qollash.

Masalan, -ning qoshimchasi ot bilan otni, -ni esa ot bilan felni ozaro bogMaydi: ukamning kitobi, kitobni olmoq kabi;

- ot va sifat yasovchi qoshimchalarni farqlash:- tuzdon (ot) gapdon (sifat), kiyimlik (ot) yashil -

kiyimli (sifat), tenglama (ot) - ko'chma (sifat) kabi;

3 - 33


- fel nisbatlarini hosil qiluvchi qoshimchalarni togri qollash: tadbir tkazmoq - chat tqazmoq, kuldir - keltir kabi;

- ega va kesimning shaxs-sonda mosligini taminlash:Ular qiydilar. ( Ular qiydi tarzida emas);- gapda soz tartibiga amal qilish:Uyga shoshib kirdi. (Kirdi shoshib uyga emas).

Izoh: Sheriy janrlar tilida nutq maqsadiga kora misralarda sozlar tartibining ozgarishiga yol qoyiladi.

28- topshiriq. Matnni o qing, grammatik meyorlarga amal qilinganholatlami, sozlar tartibidagi o'zgarishlarning mohiyatini izohlang.

...Nega buncha nola chekasan, o glim M uhammad Humoyun podshoh? Bu cheksiz iztiroblar boisi ne?

Va shu ondayoq bu hadsiz-hisobsiz savollarga javob topgandek boldi: iztiroblar boisi tiriklikda, insonlikda. Faqat tirik odamgina iztirob chekmoqqa, iztiroblar ichra tobora tozarib, yuksalib, hayotning jamiki mashaqqatlarini yengib bormoqqa qodir.

Dunyodagi hatto eng ulug olik ham iztirob chekmoqdan mahrum, zero, insoniy iztirob tiriklik nishonasi, barhayot diyonat ovozidir. Demak, mehnatu tarbiyalari zoye ketmabdi Humoyun tegrasiga boqar ekan, yuragi dardga toladi, dard uni bezovta xayol bilan qadamini taftish etadi. Demak, uning koksida vijdoni uygoq, adlu insofi tirik. Balli, oglim, deb shivirladi u, barakalla, bahodirim!.. Ammo shu zahoti konglini muzlatib xavotir tuygusi bostirib keldi: bu yumshoqfellik bilan Humoyunning mamlakatdorlik qilmogi qiyin, benihoyat qiyin!

Dili muztar bolib, oglining maktubidan bir taskin-tasalli qidirdi. Humoyun xushxat edi, lekin maktubning bazi orin- larini qiynalib, tusmollab manosini chaqdi.

Yana men degandek, bu xatlaringni bitibsen va oqumaysen, ne uchunkim, agar oqur xayol qilsang edi, oqiyolmas eding, deya tashvish bilan yoza boshladi u...

(X. Sultonov. Nuqta)

34


IV. SOZ TANLASH VA QOLLASH MEYORLARI

23- mashq. Gaplami o qing, noorin ishlatilgan sozlami togrilari bilan almashtirib, gaplami kochiring.

1. Yigitcha raso charchagan ekanmi, ovqat yeb darrov uxlab qoldi. 2. Kolning zilol suvida tonggi quyosh nurlari toblanmoqda edi. 3. Asl shoyidan tikilgan kuylak bu qomatdor qizga yoqishini bildi. 4. Ishimiz shunday suratda davom etsa, qurilishni bay- ramgacha tugatamiz. 5. Qara, oglim, eshikka bir inson keldi.6. Chopon ozgin qoylarni yaylovga haydab, oz makoniga qaytib keldi. 7. Nachalnikka uchrashsam, sudga davo qilishingiz mumkin, dedi.

29- topshiriq. Matnni o qing. Yozuvchining fikrlariga munosabatbildirib, soz qollashning ahamiyatini asoslang.

Gap shundaki, hozirgi vaqtda, tilimizning boyligini, uning qochiriqlarini organishga eringan, soz sanatiga hunar deb emas, kasb deb qaraydigan, bisotidagi bir hovuch sozni yillar davomida aylantirib kun korib yurgan bir turkum qalam ahlining faoliyati, chala mulla bazi olimlaming ilmiy xulo- salari natijasida ajib bir til bunyodga kelgan. Bu tilda hech kirn gapirmaydi, zotan gapirish mumkin ham emas, faqat yozib oqib berish mumkin. Bu tilda yozilgan narsani bir qiyomda oqimasdan ham iloj yoq. Bu tilning hech qayerga yozilmagan, lekin amalda joriy bo'lgan temir qonuniga kora yaxshi ovqat yedim! deb yozib bolmaydi, albatta, sifatli ovqatlandim deb yozish shart! Papiros chekadigan kishi gugurtini olib yurishi kerak deb yozish togri emas. Papiros chekish odatiga ega bolgan kishi ozini tegishli gugurt bilan taminlab yurishi kerak deb yozilsa togri boladi! Bu tilda latifa aytib bolmaydi, yozib boMmaydi! Bu tilda hazilga, maqolga, matalga, ajoyib xalq iboralariga orin yoq. Bu til har qanaqa jonli fikrga kafan kiygizadi, har qanaqa oynoqi mazmunni taxtaga tortadi, har qanaqa lektorni gurbatning uyasiga, har qanaqa auditoriyani olik chiqqan hovliga aylantiradi!

(A. Qahhor, Quyushqon)

35


Adabiy tilda mavjud bolib, shu tilda gaplashuvchilarga tushunarli bolgan sozni qo llash nutqning muhim meyorlaridan sanaladi. Sozni togri qollashda quyidagilami etiborga olish lozim:

- sozning nutqda ortiqcha takrorlanishiga yol qoy- maslik uchun uning manodoshlaridan orinli foydalanish;

- shakldosh va paronim sozlami manolarini farqlagan holda ishlatish;

- sozlashuvchilar uchun tushunarsiz bolgan sheva sozlari yoki ijtimoiy guruhlarga oid argolami qollamaslik;

- ozlashma sozlami noorin qollashdan cheklanish, ulaming milliy tildagi muqobillaridan foydalanish;

- soz qollashda ixchamlik, tejamkorlikka erishish.

24- mashq. Gaplami o qing, ajratilgan so'zlarning manosini izohlang va manodoshlarini toping.

1. Temur tugi yetmagan joyni qalam bilan oldi, Alisher (A.O.). 2. Tiliga kuchi yetadigan kishi aql podshosidir; sozga ahamiyat bermaydigan kishi lanatlangan, pastdir. (A. Navoiy).3. Xalq oldida gapirganda sozing gozal bolsin, bu sozni xalq qabul qilsin (Qobusnoma). 4. Xullas, yaxshi nutq tuzish uchun rtahv, aruz, mantiq fanlari hamkorligidan foydalanish zarur boladi. Ularning birontasiga ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasi buzilishi qolgan ikkitasiga ta sir qilmay qolmaydi (Beruniy). 5. Agar soz senikimi yoki sen soznikimi, deb sorasalar, aytgil: men sozniki va soz menikidir, chunki soz insonlik daraxtining mevasidir, daraxtni mevadan, mevani esa daraxtdan ajratib bolmaydi. Agar nuqsonli soz qaysidir, deb sorasalar, Xudo va Rasulning so ziga muvofiq kelmaydigan soz, deb javob bergil. (Koshifiy).6. Agar gapirgan vaqtingda sozning qanday manoga ega ekanligini bilmasang, qushga oxshaysan, bunday qushni toti deydilar. (Kaykovus).

30- topshiriq. Alisher Navoiyning Hayratul abror dostonidagi So z ta rifi qismini o'qing va bu parchani nasrda yozing.

36


V. USLUBIY MEYORLAR

31- topshiriq. Matn namunalarini o qing va bir-biriga qiyoslang.So'zlar va ulaming manolaridagi farqlami izohlang.

Texnika - yunoncha soz bo'lib, sanat, mahorat degan manoni bildiradi. Texnika inson faoliyati vositalari majmui. Ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirish va jamiyatning turmush talablarini qondirishga xizmat qiladi. Bazan biror faoliyatdagi mahorat va usullar ham texnika deb ataladi. (Masalan, milliy kurash texnikasi). Ijtimoiy ishlab chiqarishning rivojlanish jarayonida insoniyatning bilimi va ishlab chiqarish tajribasi texnikada mujassamlanadi. Texnika insonning ogir mehnatini yengillashtiradi.

2. Shirin muomalada bolish har bir kishining burchidir. Odamlar bir-birlarining qalbiga yaxshi va shirin soz orqali yol topadilar. Ammo inson qalbiga sozni oz holicha singdirib bolmaydi. Buning uchun ozingizga libos tanlagan kabi sozni ham pardozlaysiz. Sozingizga libos sifatida ohang kiydirasiz, gapingiz gozal sozlardan tashkil topsin. Ortiqcha har bir soz noorin ichilgan dori kabi zararlidir. Har bir kishi sozning qadrini baland tutsin, samimiy va jarangdor sozni soginib yashasin.

32- topshiriq. Yuqoridagi matnlar asosida quyidagi topshiriqlamibajaring:

1. Mahorat, turmush, qondirmoq, yengillashtirmoq, inson, libos, soz, qalb, qadr sozlarining manodoshlarini toping.

2. Matnlardagi fel shakllarini ozaro qiyoslang, farqini tushuntiring.

Sozni matnning xususiyati, nutqning maqsadiga mu- |\*>1 vofiq ishlatish, kopchilikka tushunarli bolgan soz shakl

larini qollash, soz va qoshimchalar hamda gap tu- zilishidan nutq uslubining turiga muvofiq foydalanish adabiy tilning uslubiy meyorlariga tayanadi.

37


Uslubiy m e y o r l a r g a amal qilishda quyidagilami unutmaslik lozim:

- sozning asl va ko'chma ma'nolarini farqlash;- sozning manodoshlik, shakldoshlik, uyadoshlik,

darajalanish imkoniyatlarini bilish va bulardan orinli foydalanish;

- soz va iboralami aniq, tushunarli tarzda qoilash;- nutq uslublarining oziga xos xususiyatlarini nazarda

tutish;- til vositalarining badiiy, tasirchan imkoniyatlaridan

orinli foydalanish;- sozlarning uslubiy farqlanishini hisobga olish.

25- mashq. Gaplami o'qing. Manosi o zgargan so'zni kochirib yozing, mano farqlari va uslubiy vazifasini korsating.

1. Mollaming narxi pasaysa, ishlab chiqarish pasayadi. Samadboy shu qishloq odamlarining mollarini boqib yuribdi.2. Fuqaro oz ixtiyoriga kora qonun doirasida oziga maqul ish bilan shugullanadi. Ikkita doira chizing, ularning ichiga zid manoli sozlami yozib chiqing. 3. Eshitgan quloq nima deydi? Quloq pardalari ehtiyotli muolajani talab etadi. 4. Yurak faoliyati insonning asab tizimiga bevosita bog'liqdir. Yuragimga yaqin kishilar bilan ochiq gaplashib oldim. 5. Malum boMdiki, yangi dastgohlar korxona hisob-kitobida qayd etilmagan. Ular qachonlardir oz egasini topib ketganini xodimlar yaxshi bilishadi.

33- topshiriq. Sherni o qing, ajratilgan soz va birikmalarning manosini izohlang.

Men kimnidir kutgayman, mahzun

...Yiroqlarda ingranar List ham,Qulogimga bozlaydi Furqat.Huzurimga chiqmas bir odam,Men baribir kutgayman faqat.

38


Shilliqqurtday tolganar ariq, Suyanaman badburush tolga.Osmon yuzi shundayin sariq, Sovuqlikni qaylardan olgan?

Kular-da va qalqib borar oy.U hayosiz shundoq yalangoch. Kimni aldab balqib borar oy Tevarakda kecha qorasoch.

Tugab borar tun yanglig* toqat, Saharlarga bergayman hisob.Qayga ketdi, qayga muhabbat, Yuragimda muqaddas azob.

(Rauf Patfi)


NUTQN1NG USLUBIY SHAKLLARI

Nutq va notiqlik Nutq uslublari Rasmiy-idoraviy nutq uslubi

34- topshiriq. Matn parchalarini o'qib, ularning qaysi nutq uslu-biga xosligini aniqlang. Har bir matnning uslubiy o ziga xosliginiasoslab bering.

I. 7- modda. Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda ozbek adabiy tilining amaldagi ilmiy qoidalari va normalariga rioya etiladi.

Davlat ozbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini taminlaydi, shu jumladan, unga hamma etirof qilgan ilmiy- texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy etish hisobiga taminlaydi.

Yangi ilmiy asoslangan atamalar jamoatchilik muhokamasidan keyin va Oliy Majlis tegishli qomitasining roziligi bilan ozbek tiliga joriy etiladi.

0 bekiston Respublikasining davlat tili haqidagiqonunidan

II. Notiqlik qadimgi Sharqda juda katta ijtimoiy-siyosiy mavqega ega bolib, umumdavlat ahamiyatiga molik ish hisoblangan. U bir necha turga ajratilgan:

1. Ilmiy-siyosiy maruza.2. Bahs-munozarali nutq.3. Targib va tashviq qilish ruhidagi nutq.4. Marsiya nutqi.5. Tabrik nutqi va boshqalar.

40


Notiqlik sanati qadimda voizliksan atideb yuritilgan. Qomu- si usmoniy nomli lugatda Va z - kishilaming qalbini yum- shatadigan pand-nasihatdir, deya tariflanadi. Haqiqatan ham, voiz har bir sozga chiqishda malum bir goyani ilgari surish- ni maqsad qilib oladi.

Til birliklari va materialidan fikrni ifodalash maqsa- S - I dida foydalanish jarayoni nutq sanaladi. Hayotning turli

sohalari, turlicha nutq vaziyatlarida tildagi leksik, frazeologik, fonetik va grammatik vositalami tanlash va ulardan foydalanish usullari ham har xil boladi. Shunga kora, nutqning quyidagi uslublari ozaro farqlanadi: sozlashuv uslubi, rasmiy-idoraviy uslub, ilmiy uslub, publisistik uslub va badiiy uslub.

26- mashq. Gaplarni uslubiy shakliga kora guruhlarga ajratib kochiring. Nuqtalar o miga nutq uslubiga xos soz yoki fel shaklini qoying.

1. Men bu gapni faqat tarjima vajidan aytayotgan... yoq. Yozuvchi oz ona tilisi ustiga oz zamonasining boy, madaniy tilini bilmasdan qanot boglamaydi. Buning misolini adabiyo- timiz tarixida, hozirgi adabiyotimizda ... korishi... mumkin (A.Q.). 2. Bulardan birinchi..., nutq madaniyati sohasining vazifasi til va nutqdagi nuqson va kamchiliklami aniq..., top..., uni organ... va bartaraf etishdan iborat..., deyilgan nuqtai nazar. 3. 0 sha masalang omiga tushsa, dashnom...ga qalqon bolishi, lovilla... asablarga suv purkab, seni ortiqcha dil- siyohliklar... asrashi ham mumkin! ( 0 . Usmonov). 4. Men, Rasulov Anvar, Eng yaxshi kitobxon korik-tanlovini otkazish... litseyimiz kutubxonasidan 10 (on)ta badiiy kitobol....5. Axir, talaba jamiyatning oldi qatlami sanaladi.... Shuni... kerakda, oqib uqmasa bekor ....

35- topshiriq. 0 qigan badiiy asaringiz, sevimli gazeta yoki juma- lingiz va qo'lingizdagi biror darslikdan bittadan ixcham matn tan- lang. Ularni o zaro qiyoslab, til xususiyatlariga farqli jihatlarini tushuntiring.

41


36- topshiriq. Sherni ifodali o qing. Uning mazmuni asosida badiiy uslubning nazm shaklida va rasmiy uslubning taqriz shaklida matnlar tuzing. Ulardagi o'xshash va farqli til xususiyatlarini izohlang.

TILLA BALIQCHA

Tuxumdan chiqdi-yu, keltirib uni Shu loyqa hovuzga tomon otdilar.Tashlandiq ushoq yeb otadi kuni,Xor-u xas, xazonlar ustin yoptilar.

Dunyoda korgani shu tor hovuzcha Va mudroq tollarning achchiq xazoni.Menga alam qilar, tilla baliqcha Bir ko'lmak hovuz deb bilar dunyoni...

Abdulla Oripov

Rasmiy-idoraviy nutq uslubi jamiyatdagi ijtimoiy- huquqiy munosabatlar, davlat va davlatlararo rasmiy,

siyosiy-iqtisodiy, madaniy aloqalar uchun xizmat qiluvchi uslubdir. Bu uslub hujjatchilik xarakteri bilan ajralib turadi. Shunga kora, yozma nutqning xizmatga doir bu turi davlat qonunlari, farmonlar, bayonotlar, shartnomalar, idora

r; hujjatlari, elonlar va boshqa rasmiy yozishmalar uslubi | hisoblanadi. Rasmiy uslub tilining asosiy xususiyati aniqlik jj va ixchamlikdir, unda muayyan nutqiy qoliplar, kasb-

hunar sozlari, atamalar, tayyor sintaktik qurilmalar keng qollanib, nutqning aniq va ravshan ifodalanishini taminlaydi. Tayyor nutq qurilmalari (shu asosda: shunga ; lum qilamizki; ...ni e tiborga olib; ...ga ra; ...biz, quyida imzo chekuvchilar, ...ga asosan (muvofiq); ...uchun, ...dan kelib chiqib; ...sharti bilan; ...berilsin, ...taqdirlansin kabi) hujjat matnining darak-hikoya xarak- terida bolishini, sozlarning bir manoda ishlatilishini, badiiy-tasviriy vositalarning bolmasligini, felning maj- hullik va buyruq-istak shakllarining, qoshma gap turla- rining keng qollanishini talab qiladi. Til materiali huj- jatning turi va xarakteriga qarab tanlanadi.

42


27- mashq. Gaplarni kochiring. Birinchi va uchinchi shaxs nomi-dan yozilgan rasmiy uslubga xos gaplarni ikki ustunga ajratib yozing. Qoliplashgan iboralar manosini izohlang.

1. Sizning korsatmangizga binoan, men oquv bolimi us- lubiyotchisi S.Olimov bilan II bosqich talabalarining mart oyidagi davomatini tahlil qildim. 2. Malumotnoma tuman ijtimoiy taminot bolimiga korsatish uchun berildi. 3. Ushbu davo boyicha sud qarorini tezlik bilan ijro ettirish haqida qaror qabul qilishingizni sorayman. 4. Fuqarolar o z huquq va erkinlik- larini amalga oshirishda boshqa shaxslaming, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquqlari va erkinliklariga putur yetkazmasliklari shart. 5. Ushbu bitim yuzasidan kelib chiqadigan barcha nizolar qonunda belgilangan tartibda hal qilinadi. 6. Gu- ruh rahbari T.Qodirovning axboroti malumot uchun qabul qilinsin. 7. Arizaga nikoh guvohnomasining nusxasini ilova qilaman.

28- mashq. Matnlami o qing, uslubiy farqlarni dalillar asosidayozma ravishda izohlang.

1. Hasanali, Otabekning har bir siriga ozini mahram hisob- laganlikdan, darhaqiqat, Otabekka mahram bolishga loyiq bir mehriboniikka ega bolganlikdan, bek bilan ochiq sozlashish fikriga keldi. Bir necha daqiqa muqaddima uchun reja qurib o'tirgandan song, tilga keldi:

0 glim, Otabek! Sozlangiz. Aytingiz-chi, men sizning kimingiz?Otabek, Hasanalining maqsadiga tushunolmay majhul unga

nazar tashladi. Sizmi? deb kulimsiradi u. Otam bolmasangiz ham,

meni otalik muhabbati bilan sevgan sodiq va mehribon bir kishimsiz, yani manaviy otam.

Barakalla, oglim! dedi Hasanali. Javobingiz z o'ylaganimchadir. Endi sizdan shuni ham so rayin. xo jasiga sodiq bir qul, sizning tabiringizcha, manaviy bir padar, z

43


ogliga yomonlik soginarmi, bu to grida javob beringiz-chi?Otabek kutilmagan bu savoldan ajablandi: Sozingizga tushunolmadim, ota! dedi. Shundog1

bolsa ham javob beraman: bu kungacha siz yolgiz mengagina emas bizning oilamizga otalik mavqeyida turib, yaxshilikdan boshqani soginmay kelasiz.

A. Qodiriy, 0 tkan kunlardan

2. Husayin Voiz Koshifiy nutqlarining ta sirchanligi, jozibadorligi haqida uning ogli Fahriddin Ali Safiy Latoyifut tavoyif nomli asarida quyidagilami eslaydi: Kunlarning birida ahli majlisga Mavlono Sayid G iyosiddin degan mashhur soz ustasi kechikib kelgan. Bu majlisga Abdurahmon Jomiy ham tashrif buyurgan ekan. Sayid G iyosiddin kirib kelishi bilan Jomiy undan sorabdi:

Nechuk kechikdingiz, mavlono Giyosiddin? Meni m azur tuting, ustod, debdi G iyosiddin,

kelayotgan edim, masjidi jom eda Husayn Voiz Koshifiy nutq sozlayotgan ekan, shunga mahliyo bolib qolibm an.

Husayn Voiz Koshifiyning nutqlari jozibadorligi bilan har qanday kishini jalb qila olgan.

Alisher Navoiy va sulton Husayn Boyqaro o z sherlarini xalq oldida rasmiy ijro etish lozim bolganida, bu ishga Koshifiyni munosib korganlar.

Masalan, Alisher Navoiy o zining Jomiyga bagishlangan marsiyasini oqib eshittirishni Husayn Voizga topshirganligi bu fikrning isbotidir.

Yuristning nutq madaniyatidan

37- topshiriq. Gazeta va jumaldan talim yoki madaniyat mavzusi-dagi maqolani o qing, til xususiyatiga kora boshqa nutq uslubidanfarqlanishini izohlang.

Yozma nutqning rasmiy uslubida, asosan, quyidagi munosabatlar doirasidagi hujjatlar tuziladi:

1. Huquqiy munosabatlarga oid: qonun fuqarolik va jinoyat aktlari, nizom, shartnoma va boshqalar.

44


2. Idoraviy-mamuriy shaklga oid: dalolatnoma, buyruq va farmoyishlar, turli ish qogozlari (ariza, tavsiyanoma, tilxat, m alumotnoma kabi).

3.Diplomatik munosabatlarga doir: bayonot, nota, bitim, memorandum va boshqalar.

29- mashq. Gaplarni o qing, uslubiy xatolarini tuzatib, daftaringizga kochiring.

1. Ehtiyot qismlar, yoqilgi-moylash va boshqa xomashyo- laming sarf-xarajat narxlari oshganligi bilan shahar yolovchi tashish transportida yangi yolkira haqlari belgilandi. 2. Yaqin kelganimda Xush kelibsiz! degan yozuv uzoqdan kozga tashlandi. 3. Engaw alo, dalalar to la, nihollar soglom bolishi kerak. 4. Mahalla kochalarida piyodalar yurish xavfsizligi oyligi otkazildi. 5. Naqqosh kuzning saxiy moyqalamida bahra olgan gozalar qulogida oltin baldoqlar selkillab turibdi. 6. Jamoa raisi bosh agronom bilan oz xonasida uchrashdi.

38- topshiriq. Darslik tilining uslubi mavzusida ijodiy bayon yozing.Unda o z taklif va istaklaringizni bildirishga harakat qiling.


MATN TURLARI VA TARKIBI

Matn turlari Dialogik matn Tavsifiy matn Matnni qisqartirish yollari Matnni kengaytirish yollari Soz tanlash va qoMlash Matn tuzish

39- topshiriq. Matn namunalarini o qib, mazmuni va tuzilishigakora farqlanishini tushuntiring.

- Bizga yuborgan kitoblaringizni oldik, dedi Navoiyga Badiuzzamon. Iltifotingiz uchun tashakkur. Sizning asho- ringiz va Jomiy hazratlarining asarlari mutolaasidan konglimiz safoga toldi.

- Inson ruhi uchun haqiqiy zavq mutolaadir, dedi Navoiy qiziqib. Ammo yolgiz ashor oqimoq kifoya qilmas. Tarix! Tarixni kozdan kechirmadingizmi?

Kongil ashorga koproq moyil boldi. Fursat bolsa, tarixni ham boshlagumdur, javob berdi Badiuzzamon.

Men sizga tarixga oid kitoblarni qasddan kop yuborgan edim. Balki xabaringiz bordir, otangiz podshoh hazratlariga ham hamma vaqt tarix oqimoqni tavsiya qilamen. Davlatning butun masuliyati sizlarning zimmangizdadir. Obodonlik yoki inqiroz sizlarning tadbir va harakatingizga bogliqdir. Shuning uchun siz tarix oynasiga qarab turmogingiz kerak...

Oybek, Navoiydan

46


II. Buyuk xizmatlari uchun ordenini qolimga olib qaray- man. Buyuk sozini o qiganimda yetmish yetti yillik gubor- larim tarqab ketgandek boldi. Korgan jabr-u jafolar tumandek g'oyib boldi.

Jez konlari tagida mis kukunlarini yutib, o4pkasi zanglab olamdan otgan, jasadlari zanglagan tuproqqa qoyilgan yurt- doshlarim haqqi, Sibirning qahraton sovuqlarida muzlab qolgan, umrini o rmonlarda poyoniga yetkazgan beqiyos dono ustoz- larimiz haqqi, senga ta zim qilaman, 0 zbekistonim!

Shu ogir yoMlardan meni omon qaytargan sening mehring, sening issiq bagring, mening etiqodim, Tangrining beadad mehridir.

S. Ahmad, Yo qotganlarim va topganlarimdan

M alum voqelik haqida tasawur (malumot) beradigan bir yoki bir necha sintaktik birliklardan tashkil topgan nutqiy butunlik matn hisoblanadi.

Matn ogzaki yoki yozma nutqqa xos bolishidan qatiy nazar, ikki xil korinishda boladi: dialogik va monologik. Dialogik matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turlicha mazmundagi fikr-axborot almashinuvidan iborat.

Ikki kishi o rtasidagi dialogik nutq savol-javob, buyruq-javob, xabar-etiroz kabi mazmunlarda bolib, fikr xususidagi tasdiq yoki inkomi, ziddiyat yoki munozarani ifodalaydi. Kop kishilik dialoglarda suhbat mavzusi savol-javobdan iborat bo'lmay, ortaga tash- langan savol, taklif, davat biror xabar, dalillar bilan xulosalanadi.

Dialogik matn tarkibida soroq olmoshlari, muomala odobiga oid soz va iboralar, yuklamalar, undovlar, kirish sozlar keng qollanadi. Bunday matndagi gaplar, asosan, sodda gaplardan tashkil topadi, sodda gaplarning bir tarkibli turlari, toMiqsiz gaplar, soz-gaplar faol ishlatiladi.

Dialogik matn sozlashuv uslubi va badiiy uslubga xosdir.

47


40- topshiriq. Alisher Navoiyning Farhod va Shirin dostonidanXisrav bilan Farhod ortasidagi munozarani rollarga bolib oqing.Bu dialogni shakllantirgan lisoniy vositalami aniqlab, daftaringizgakochiring.

30- mashq. Dialogda ajratib ko'rsatilgan sozlarning uslubiy mano va vazifalarini aniqlang. Gaplami tuzilishiga kora gu- ruhlab yozing.

Siz... qochqoqsiz, dedi. Siz... Men? Siz quvloqsiz. Ajab qilaman, dedi Kumush va shapalogi bilan eri-

ning yuziga sekingina urib qoydi. Bu yoqqa ham... U yoqqa Zaynab ursin. Zaynabning... urishga haqqi yoq.Kumushning kozida haligacha korulmagan bir shodlik

oynadi: Togri aytasizmi? Togri aytaman! M ana bolmasa, dedi Kumush. Otabekning ikkinchi

yuzini ham silagandek qilib qoydi. Yana kulimsirashib, termulishib qoldilar...

Biravning gamida kuyib qaridim, dedi Kumush. Bekor aytasiz... Meni aytsangiz to gri. Siznimi? dedi Kumush.

A. Qodiriy, 0 tkan kurtlardan

41- topshiriq. a) matnni oqib, dialogdan qanday farqlanishiniayting. Sifatlovchilarning mano va vazifasini izohlang.

... Tabirimiz qopol tushmasa bu gozal qiz och rano gulining tusida yoki oq sariq tusda yaratilgan edi. Azoda o'skan tuklarga ham haligi tusning tasiri boladir. Ranoning sochi gungurt- qora, yani quyoshsiz joylarda qora korinsa ham quyoshda bir oz sargish bolib korinar edi. Shunga oxshash Ranoning

48


zida ham burring asari koruladin mudawarga moyilroq jodu zi kishiga qattiq qaraganda qoraliqdan boshqacha yana bir turluk nur sochar erdi. Kipraklari ostida nafis bir surma doirasi bor edi.

Qoshi tutash kabi korinsa ham kondalang yotqan ikki qilich orasini nafis bir quyulib kotarilish ajratib turar edi. Burni hech bir munaqqidga berishmaslik mutanosib, har zamon uyalish tabassumiga hozir turgan nafis irinlarining yuqorigi qismida sezilar-sezilmas tuklar kokargan edi. Yuzi choziq ham emas, oy kulcha ham deb bolmas, kishiga kulib qaraganda qizil olma ostlarida ikkita zamma ravishlik shakl hosil bolar, goyo bizga chin rano guli ochilgan holatda korinar edi. Sochlari juda quyuq, sanoqsiz kokillar Ranoning orqa, ongini tutib yotar, qaddi uzunliq bilan qisqaliqning ortasi, dondiq barmoqlarining jimjilogida xina gullari, har holda bu qiz yolgiz Q oqonninggina emas, umuman, Fargonaning kuylarga qoshulib maxtaladirgan gozallaridan edi.

A. Qodiriy, Mehrobdan chayondan

b) savollarga javob bering:1. Matn qanday nutqiy vazifani bajarishga qaratilgan?2. Matndagi uyushiq va ajratilgan gap bo'laklari nimaga xiz-

mat qilgan?3. Matnda qanday tasviriy vositalar qollangan?4. Nima uchun matnda belgi-xususiyatni ifodalovchi sozlar

ko'proq?5. Matnda modal sozlar qanday maqsadda qollangan deb

oylaysiz?

| 0 Tavsifiy (monologik) matn sozlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, malumot bayonidir. Maqo-

I la, insho ham tavsifiy matnning bir turi sanaladi.I M alum voqea-hodisalarga, narsa va shaxslarga oid fikr-I mulohaza bildirish, ularni badiiy-tasviriy vositalar yoki| dalillar bilan tariflash, izohlash, isbotlash, asoslash tavsi-f| fiy matnga xos xususiyatlardandir. Shuning uchun bun-

4 - 49


day matnda belgi-xususiyat ifodalovchi sozlar, atamalar, modal sozlar, felning funksional shakllari, ravish-lar faol qollanadi.

Tavsifiy matn yaratishda uyushiq bolaklar, ajratilgan gap bolaklari, atov gaplar, qoshma gap korinishlaridan ham keng foydalaniladi.

Tavsifiy matn ilmiy, publisistik, rasmiy-idoraviy, shuningdek, badiiy uslubga xosdir.

42- topshiriq. 0 zingiz bilim olayotgan fan yonalishini yoki yoq-tirgan mutaxassisligingizni tariflab matn yarating. Unda asoslar,dalillar keltirishni unutmang.

31- mashq. Matn parchalarini o qing, asosiy mazmunni ifodalovchi gaplami daftaringizning o ng tomoniga, yordamchi, qoshimcha mazmun bildiruvchi gaplami chap tomoniga yozing va o zaro qiyoslang.

I. G azal nihoyat ta sirli. Ayniqsa, uch-tort bolaning ovozi juda yoqimli, ohangdor. Hammamiz jim tinglaymiz. Men sel bolib, erib ketaman. Fuzuliyning sherlarini sevaman. Sherlari nafis. 0 zim gul va mahbub haqida gozal sherlarni bilaman. Opam orgatgan. ( Oybek, Bolalikdan).

II. Beixtiyor ozining ana shunday saodatli onlari, Humo- yun tugilganda qalbini toldirgan iftixor tuygulari yodiga tushdi. 0 gli Qobul arkida tavallud topgan edi. Viloyat yoq, viloyat umidvorligi yoq, navkar parokanda, sargardon sargayib, Samarqand qamalida ochlikdan it etini, eshak etini yegan mis- kinlar bilan dahshatli uqubatlar chekib, Toshkanda va Andi- jonda mislsiz mashaqqat va xorliklar tortib, nihoyat, Qobulda bir muddat qonim va osoyish topgan kunlari edi, shikasta konglini quvonchga toldirib, Humoyun dunyoga keldi. (Xayrid- din Sultonov, Nuqtadan).

32- mashq. Gaplami o qing, uyushiq va ajratilgan boMakli kiritma- lami qavs ichida qoldirib ko'chiring. Kochirma gaplami o zlashtirma gapga aylantirib yozing. Asliyati bilan siz o zgartirgan gaplar o rtasidagi farqni izohlang.

50


1. Har birimiz oz maktabimiz, sinfimizni esladik. 2. Bogning turli joylarida har xil mevali daraxtlar: nok, o'rik, jiyda va hokazo anchagina. (O.). 3. Bir vaqtlar siz ham, Temir Akbarovich, xato qilishdan qorqmaslik kerak, deb gapirar edingiz. (P.Q.).4. Navbat o ziga kelganda, ayvondan turib, mahdum baqirdi: Rano, akangning qoliga suv quy! (A.Qod.). 5. Togrisini ayt- sam, ustozimning nomlarini eshitganimda, konglim ancha taskin topdi. 6. Aftidan, u bizni kormadi, shekilli. (M.Ism.). 7. Ota kasbi ham qondan otadi shekilli, derdi Abdulla aka. Otam temirchi edilar. (S.Ahm.).

Matnni qisqartirish quyidagi yollar bilan amalga oshi- M 3 riladi:

matnning asosiy fikrini ifodalovchi gaplarni ajrata olish;

gaplardagi uyushiq va ajratilgan bolaklarni, kiritma va ilova qurilmalarni qisqartirish;

birikmalarni m anodosh sozlarga, sodda yoyiq

I gaplarni yigiq gaplarga, q o shma gaplarni sodda gaplarga, kochirm a gaplarni o zlashtirma gaplarga aylantirish; matnning qoshimcha fikr ifodalovchi gaplarini,

sintaktik parallellar va takrorlarni qisqartirish; matnni qisqa mazmunli tarkibiy qismlarga ajratish; birikmali sifatdosh, o'xshatish va boshqa tasviriy

ifodalami sodda va ixcham shaklga keltirish.

43- topshiriq. Matnni uning asosiy mazmunini saqlagan holda qisqartiring. Matnni qisqartirishda qanday usullarni qoUaganingizni sharhlang.

Har qanday qilmishning aksi, qaytarma oqibati mavjud: shunday ekan, faqat o z prinsipimni himoya qilaman deb, bir kun borib kopchilikni dogda qoldirmaylik tagin?!

Axir, mavjud nazariyalar qolipiga tushmaydigan faktlar, ayniqsa, fan uchun qimmatli emasmi? Chunki shu noma lum faktlarni ishlab chiqish bilan yaqin oralarda fanning yangi yonalishlariga yol ochib berish mumkin-ku? Fan tarixida

51


bunday misollar tolib-toshib yotibdi. Faktni tan olmaslik, asl- ida, hazm qilinm agan nazariyaning o q ib a ti-k u !.. Men nasihatgoylik qilishni oylamagandim, ammo o'rni kelib qoldi. Koinot azaldan insonni zulmat bilan olragan. Fan esa odamzot qolidagi mangu mashala!

Zero fan cheksizlikni o 'rganar ekan, ayni paytda, ozining ham had-chegarasi yoq. Inson bilimi tugamaydi, u abadiy yaratiladi, abadiy harakatda... Modomiki shunday ekan, men ochgan kashfiyot uslubiga boshqa bir uslub qarama-qarshi chiqib qolsa, nima uchun endi men unga, albatta, tosh otishim kerak? Nima uchun?! Yoq, aqlimiz bo'lsa, istiqbolimizga chinakam qaygursak, orzuni bogmaylik. Orzu har qanday fakt- dan ham qudratli! Orzu bamisoli hayot koksidagi mildirab turgan buloq, gurkirab osuvchi nihol...

O'ktam Usmonov, Girdobdan

33- mashq. Gaplarni asosiy mazmunini saqlagan holda ixcham-lashtiring, ortiqcha leksik-grammatik vositalarsiz daftaringizga kochiring.

1. Uning manfaatlarini, fikr-oy doiralarini, goya va maq- sadlarini yaxshi bilamiz. (Zulfiya). 2. Gapni yana chozmasin deb unga qarshi hech narsa demadi. (A. Q.). 3. Menga qara, bir ish buyursam, yoq demaysanmi? (S. Ahm.). 4. Na muattar chamanzorlar, na muhtasham koshklar, na kumushlangan ho- vuzlar, na chiroyli qafasdagi qushlar hech nima uni qiziq- tirmadi. (0 .). 5. Kunduzi bolsa, ozingizdan otar gap yoq, xunukroq korinadi. (A. Q.). 6. Kim maqtanchoq bo'lsa, u ham- maning oldida xijolat tortadi. (Maqof). 7. Koz qayerda bolsa, mehr ham osha yerda boladi. (Maqol).

44- topshiriq. Darslik va jurnaldan yoqtirgan faningizga oid matnnitanlab, ixchamlashtiring. Song matnni qisqa tarkibiy qismlarga ajra-ting va har biriga mos sarlavha toping.

34- mashq. Shemi nasriy matnga aylantirib daftaringizga kochiring.Matn mazmunini oz fikr-qarashlaringiz bilan toMdiring va xulosa yozing.

52


" KoP jaliongir ko'rgan bu dunyo Hammasiga guvoh - yer osti Lekin, dostlar, sher ahli aro Jahongiri kam boIar, rosti.Besh asrkim, nazmiy saroyni Titratadi zanjirband bir sher.Tem ur tigi yetmagan joyni Qalam bilan oldi Alisher.Dunyo boldi chamanim, manim,0 zbekiston, Vatanim manim.Bosh ustingdan o tdi kop zamon, tdi Budda, o tdi Zardushti,Har uchragan nokas-u nodon,Ona xalqim, yoqangdan tutdi.Seni Chingiz g'azabga to'Iib Voqotmoqchi boldi dunyodan.Jaloliddin samani bolib Sakrab o tding Amudaryodan.Sensan o shal samanim manim,0 zbekiston, Vatanim manim.

A. Oripov

35- mashq. Berilgan gaplardagi nuqtalaro'rniga fikrga mos tarzda kiritmalar, ilova birikmalar qoshing, gap bolak- larini uyushiq yoki ajratilgan bolaklar hisobiga kengaytiring.

1- , men muboraknomani o'qitib korgan ekanman. ( Ah .). 2. Onajonim , ... men ham bir kun shavqqa to'lar- man- (A. O.). 3. Bir kordim men uni shunchalar gozal, ydan-da gozaldir, ... go'zal! ( Cho'lpon) 4. Har birimiz ozrnaktabimiz,...... esladik. 5. Nahotki u erta-indin uzoq ayriliqshlanishini...... , yuragi ezilmaydi. ( .). 6. Boyagi yigitning,' gul ekan. (P.Q .). 1. Biz Toshkentdan janubga ...

tomonga qarab yura boshladik.

Matnni kengaytirish quyidagi yol va vositalar bilan ^ ^ 3 amalga oshiriladi:

53


- matnning bosh fikri, goyasini shakllantiruvchi tay- anch soz yoki gap, ifodani aniqlash va shunga bogliq holda oz mustaqil, ijodiy fikrini ifodalovchi gap, ifoda qoshish;

- matn mazmunini maqol, matal, hikmatlar bilan boyitish, dalillar bilan asoslash;

- gapni uyushiq bolaklar, kiritmalar, ajratilgan bolaklar hisobiga kengaytirish;

- soz va birikmalami m anodoshlari tasviriy ifo- dalar, frazeologik iboralar va boshqa badiiy tasvir vositalari bilan almashtirish;

- sodda gapni qoshma gapga, qoshma gapni alohida sodda gaplarga ajratish;

- asosiy fikmi ifodalovchi gapga qoshimcha fikr, izoh bildiruvchi sintaktik parallel gaplami mantiqiy izchillikda boglab kiritish;

- matnning kirish, xulosa qismlarini o z qarashlari, mulohazalari, ilovalari bilan to id irish .

36- mashq. Matnning tushirib qoldirilgan o rinlarini o z sozlaringiz bilan to'ldiring. 0 z fikringizni matnning asosiy mazmuniga boglovchi vositalami ajratib korsating.

Hayot go zal, yashash maroqli. Biroq inson uchun.... Shu bois bo Isa kerak, inson borki, hamma vaqt imkon qadar bu

unyoning go zallildaridan koproq bahra olishga, u ... intilib yashaydi. Bu istak esabazida odamzodga baxt keltirsa,.... Insoni- yatnmg eng zaif tomoni ham shunda, menimcha ... . U amal q ayotgan plab zararli odatlaming oxir-oqibatini bilsa-da, ....

ugun yoshlar orasida ommalashib borayotgan chekish odati ham aym yuqoridagi fikrimizga dalil. Etibor bergan bolsangiz, yoswanmiz ruju qoyayotgan sigareta tu tu n la ri... singari tobora rarzandlanrmznmg katta qatlamini oz iskanjasiga olmoqda. ur>nciU a e t^ or berilayotgan bir paytda kelajagimiz ia hi ^'4'zlarimizning bu qadar o zlarini zahar- ashlanga mma sabab bolmoqda? Aytish joizki, farzand-

omii qan

45- topshiriq. Matnni o qing. Ajratib ko'rsatilgan so'zlarningmanosini izohlang.

Ozbekiston yer islohoti tizimida yer mulkchiligiga amal qilish iqtisodiy mexanizmining asosiy maqsadi yerda turli xil xojalik yuritish shakllarining teng huquqli rivojlanishi, kop ukladli iqtisodiyotni shakllantirish, yerdan samarali va oqilona foydalanish hamda uni muhofaza etish uchun shart-sharoitlar yaratish manfaatlari yolida yerni qayta taqsimlashdan iborat bolmogi kerak. Bunday maqsadga erishish, albatta, oson emas va u yer islohotining prinsipial masalalarini aniqlab olishni taqozo etadi.

Birinchidan, yer resurslariga egalik qilish, tasarruf etish va foydalanishning ustuvor yonalishlarini aniqlash va asoslash lozim. Ayniqsa, yerdan foydalanuvchilarning manfaatlari va masuliyatlarini uygunlashtirish, ularni amalga oshirishning samarali mexanizmlarini topish va amaliyotga tadbiq qilish muhim vazifa hisoblanadi.

Ikkinchidan, hozirgi vaqtda tub yer islohotini otkazish uchun davlatn ing yerga b o lgan mutlaq mulkiy huquqi taminlangan holda yer resurslaridan foydalanish, egalik qilish va tasarruf etish boyicha iqtisodiy vazifalami kuchaytirish ni- hoyatda zarur bolmoqda.

0 zbekiston iqtisodiy axborotnomasi jumalidan

37- mashq. Gaplami ko'chiring. Kasb-hunaiga oid so'zlaming vazifasini aniqlab, qavs ichida ko'rsating.

1. Endigina tandirdan uzib olingan patir hidi insonga orom beradigan xushboy hiddir. 2. Manovi yakka ot-aravada ularga suv ham, yonilgi ham, moy ham, yana boshqa balo-battar- lami yetkazib berishim kerak. (Ch. Ayt.). 3. Binoning devorlariga ganj bilan ishlov berilgan, eshik va derazalari oymakorlik gullari bilan bezatilgan. 4. Tekis taxtaga quruq bor bi

davlat tilida ish yuritish -...

Documents