Illum nisimgœu œafna fuq is-saœœa u s-sigurtà fuq il-post tax-xogœol. Œafna nies jassoçjaw is-saœœa u s-sigurtà ma’ lbies protettiv bœal safety shoes u safety helmets u allura mal-lat fiÿiku. Però s-saœœa u s-sigurtà fuq il-post tax-xogœol tinkludi aspetti oœra bœalma huma l-aspett soçjali u l-aspett psikoloæiku.

L-abbuÿ tal-alkoœol u drogi oœra jista’ jikkawÿa problemi li jistgœu jwasslu gœal nuqqas ta’ saœœa u sigurtà fuq il-post tax-xogœol kemm mil-lat fiÿiku, soçjali u anke psikoloæiku bœalma huma:

• Nuqqas ta’ effiçjenza • Assentejiÿmu• Inçidenti• Nuqqas ta’ qbil bejn l-impjegati

Gœaldaqstant, Sedqa œolqot programm ta’ prevenzjoni magœruf aœjar bœala s-S.A.F.E. Programme. Dan il-programm hu maœsub biex jgœin kemm lill-œaddiema kif ukoll lil min iœaddem jaffaççjaw il-problema tal-abbuÿ mill-alkoœol u drogi oœra bl-aktar mod gœaqli. Il-programm jikkonsisti f’numru ta’ sessjonijiet informattivi u min iœaddem huwa mœeææeæ biex ifassal linji gwida fuq kif wieœed gœandu jaæixxi meta jinstabu kaÿijiet ta’ abbuÿ ta’ sustanzi fuq il-post tax-xogœol.

Dan il-ktejjeb jagœti œarsa lejn:• x’inhuma l-aktar drogi li jistgœu jiæu abbuÿati fuq il-post

tax-xogœol• x’inhuma s-sinjali u s-sintomi ta’ dawn id-drogi• x’perikli jistgœu joœolqu fuq il-post tax-xogœol• kif wieœed jista’ jgœin lil xi œadd bi problema tal-alkoœol

u/jew drogi oœra.

DAŒLA

--Sedqa-- 1

NUQQAS TA’EFFICJENZA

incidenti

ASSENTEJIZMU

.

.

.

Stimulant:Inaqqas l-ansjetà u jistimula l-eneræija fiÿika u psikoloæika. Il-kokaina, kaffeina, steroids, amfetamini, nikotina u çerti mediçini huma stimulanti.

Dipressant:Iwaqqaf l-ansjetà u jnaqqas l-attivita’ tal-moœœ u l-persuna tœoss œedla kbira u tœossha bla eneræija fiÿika. L-eroina, il-morfina, l-alkoœol, il-œaxixa u l-kimiçi li jistgœu jevaporaw, bœal thinner u petrol, kif ukoll çerti mediçini huma dipressanti. Dawn jistgœu jwasslu lil min juÿahom gœax-xewqa ta’ suwiçidju.

Alluçinoæenu:Jista’ jwaqqaf l-emozzjonijiet u joœloq dinja ta’ fantasija madwar l-individwu, waqt li jista’ jibdel l-emozzjonijiet preÿenti f’dinja li mhix reali. L-ecstasy, L.S.D., magic mushroom, œaxixa u kimiçi li jistgœu jevaporaw - u li jistgœu jinstabu kemm fid-dar u kemm fuq post tax-xogœol - bœat-thinner u petrol huma alluçinoæeni. Dawn is-sustanzi jistgœu jwasslu gœal mard mentali, fosthom il-paranojja.

Nota:L-effetti tad-drogi u l-alkoœol, speçjalment fuq il-moœœ, jistgœu jkunu varji skond œafna fatturi, fosthom il-kwantità u kemm tkun ilha tittieœed id-droga uÿata.

--Sedqa-- 3

l.s.d.: allucinogenu

alkohol: dipressant

Kaffeina: stimulant

DIPENDENZA

UZU REGOLARI

ESPERIMENTAZZJONI

UŸU:Meta persuna tixrob l-alkoœol jew tieœu xi droga biex tkompli ma’ sœabha, biex tesperimenta jew gœall-kurÿità.

ABBUŸ: Meta persuna tuÿa l-alkoœol u d-droga biex tbiddel il-mod ta’ kif tœossha. F’dan l-istat il-persuna tista’ tikkawÿa œsara kemm lilha nnifisha kif ukoll lil œaddieœor gœaliex tkun f’riskju akbar li jkollha inçidenti u problemi oœra fuq il-post tax-xogœol. Kull tip ta’ uÿu ta’ droga illegali huwa abbuÿ ukoll.

DIPENDENZA: Meta persuna tesperjenza tlieta jew aktar minn dawn li æejjin:

• ikollha leblieba gœax-xorb jew droga• tibqa’ tabbuÿa minn dawn is-sustanzi minkejja

l-konsegwenzi• titlef il-kontroll fuq l-alkoœol u/jew droga• trabbi tolleranza gœad-droga (aktar kemm jgœaddi

ÿ-ÿmien il-persuna tkun trid tieœu ammont akbar ta’ alkoœol jew droga biex ikollha l-istess effett li qabel kien ikollha b’ammonti iÿgœar)

• tesperjenza withdrawal symptoms (f’kaÿ ta’ çerti drogi jekk il-persuna ma tkunx œadet id-droga bœas-soltu, ixoqq l-gœaraq gœaliha, taqbadha rogœda u tœoss uæigœ fil-muskoli)

• tagœmel id-droga jew ix-xorb l-aktar œaæa importanti fil-œajja tagœha (xi drabi aktar importanti mill-familja u x-xogœol).

X’INHI D-DIFFERENZA BEJN UŸU, ABBUŸ U DIPENDENZA FUQ ID-DROGA?

2 --Sinjali u Sintomi--

X’INHI D-DIFFERENZA BEJN STIMULANT, DIPRESSANT U ALLUÇINOÆENU?

.

. .

Fiÿiçi: Mard fil-fwied; kançer fil-œalq, gerÿuma, pajp tal-ikel, fwied u s-sider; mard fil-kliewi; ulçeri fl-imsaren u fl-istonku; korrimenti waqt it-tqala; u mard mentali.

Psikoloæiçi: Ansjetà u dipressjoni.

Soçjali: Vjolenza domestika; traskuraæni fil-familja; problemi finanzjarji; problemi mal-liæi; u problemi fuq il-post tax-xogœol.

Sinjali li persuna qiegœda tabbuÿa l-alkoœol:• ikollha riœa ta’ xorb• jonqsilha l-koordinament fiÿiku (pereÿempju ma timxix

dritt)• tpaçpaç fil-vojt• iddum aktar biex tirreaæixxi• tonqsilha l-mistœija• jeœlilha isienha.

Sitwazzjonijiet fejn ikun aœjar li ma jinxtorob l-ebda alkoœol (lanqas tazza nbid kuljum):

• waqt tqala• meta xi œadd ikun se jsuq jew iœaddem xi makkinarju• persuni taœt-il 21 sena• jekk xi œadd ikun qed jieœu xi mediçina kemm bir-riçetta

kif ukoll bla riçetta tat-tabib• min ibati minn çerti kundizzjonijiet mediçi, bœalma

huma z-zokkor (diabete), pressjoni gœolja, kolesterol gœoli jew mard tal-fwied.

--Sedqa-- 5

PROBLEMI FINANZJARJI

PROBLEMI FAMILJARI

MARD FIL-FWIED

stress

konsum ta’ alkohol

unit ta’ alkohol

L-alkoœol hu droga legali f’pajjiÿna u x’aktarx li din hija l-aktar droga abbuÿata, inkluÿ fuq il-post tax-xogœol. X’inhu 1 unit ta’ alkoœol?Unit wieœed huwa daqs:

• tazza nbid tas-sieq• grokk xorb irqiq (whisky, vodka, eçç.)• flixkun birra ÿgœir.

Skond riçerka Ewropeja (British Medical Journal 2011), ræiel li jixorbu aktar minn ÿewæ units ta’ alkoœol kuljum u nisa li jixorbu aktar minn unit wieœed kuljum, ikunu f’riskju akbar li jiÿviluppaw çerti tipi ta’ kançer. Ikun aœjar jekk dak li jkun ma jixrob l-ebda xarba alkoœolika. X’inhuma l-perikli relatati mal-uÿu tal-alkoœol fuq il-post tax-xogœol?

• inçidenti jekk persuna ssuq jew tœaddem xi makkinarju taœt l-influwenza tax-xorb

• jittieœdu deçiÿjonijiet ÿbaljati• bidla fl-imæiba tal-persuna (pereÿempju ssir dippressiva

jew aggressiva)

Meta xi œadd ma jkunx qiegœed fuq il-post tax-xogœol xorta waœda gœandu joqgœod attent kemm jixrob, gœax xorb eççessiv jista’ jwassal gœal diversi problemi.

L-alkoœol hu droga legali f’pajjiÿna u x’aktarx li din hija l-aktar

ALKOŒOL

4 --Sinjali u Sintomi--

Sintomi fit-tul

--Sedqa-- 7

HUFFING

xammiema

nikotina

tarbija mwielda bl-FasD

FOETAL ALCOHOL SPECTRUM DISORDER

L-alkohol u s-sewqan ma jithalltux

Ikun aœjar jekk min se jsuq ma jixrob l-ebda alkoœol. Dan gœaliex anke drink wieœed jaffetwa l-konçentrazzjoni, kif ukoll jonqsu r-riflessi, bir-riÿultat ta’ riskju akbar ta’ inçident tat-traffiku.

Il-liæi tgœid li wieœed ma jistax isuq jekk ikun xorob tant ammont ta’ alkoœol illi jaqbeÿ it-80mg ta’ alkoœol gœal kull 100ml ta’ demm.

Sewqan taœt l-influwenza tal-alkoœol ikabbar ir-riskju ta’ inçidenti tat-traffiku b’sitt darbiet aktar.

Foetal Alcohol Spectrum Disorder (FASD)Jekk mara tixrob anke ammonti ÿgœar waqt it-tqala tkun qed tirriskja li:

• titlef it-tarbija tagœha gœax jiÿdied iç-çans ta’ korriment

• it-tarbija jkollha tnaqqis fir-rata ta’ ÿvilupp• il-fattizzi tal-wiçç ikunu differenti minn ta’ tfal oœra

(bœal l-gœajnejn ikunu mæebbdin, il-widnejn ma jkunux indaqs u ç-çirkonferenza tar-ras tkun iÿgœar minn normal)

• it-tarbija titwieled ÿgœira• moœœ it-tarbija ikun iÿgœar minn normal• it-tarbija jkollha diffikultajiet intelletwali meta tikber• it-tarbija tista’ tkun hyperactive u tbati minn

nuqqas ta’ attenzjoni meta tikber.

L-ALKOŒOL U S-SEWQAN

6 --Sinjali u Sintomi--

TABAKK/XAMMIEMA

TABAKK:It-tabakk huwa droga legali li jagœmel œafna œsara lill-æisem. Id-droga li fih it-tabakk tissejjaœ nikotina.

Sinjali u sintomi:• stimulazzjoni• jisfaru/jittebbgœu s-snien u s-swaba’• jonqos l-aptit gœall-ikel• tqaœqiœ u sogœla• riœa tinten fil-œalq u fuq il-persuna• qtugœ ta’ nifs• jonqsu s-sensi tax-xamm u tat-togœma• togœla l-pressjoni tad-demm• problemi tal-qalb• jirqaqu l-vini• kançer fil-pulmun.

XAMMIEMA:Dawn jinkludu sustanzi bœal kolla, petrol, tipex, remover, thinner. Dawn is-sustanzi jistgœu jinstabu wkoll fuq il-post tax-xogœol. Meta xxomm is-sustanza il-persuna tœossha high.

Sinjali u sintomi• dardir• gœatis• tqaœqiœ• friæ ta’ spiss • gœeja

Perikli: Ifixklu l-æudizzju u l-abbiltà fis-sewqan. Il-persuna tista’ tœossha diÿorjentata u tibda tara mçajpar u tœossha konfuÿa. Jekk wieœed jibqa’ jabbuÿa hemm iç-çans li jkollu œsara permanenti f’moœœu.

• nuqqas ta’ aptit gœall-ikel• æilda pallida/blu• œmura fl-gœajnejn• jeœel l-ilsien (tlaqliq).

--Sedqa-- 9

hangover

rave party

PILLOLITAL-ECSTASY

Hmura fl-ghajnejn

titpejjep

forom differentital-haxixa

ŒAXIXA

8 --Sinjali u Sintomi--

ECSTASY

Il-œaxixa hija waœda mill-aktar drogi illegali komuni u abbuÿati f’Malta. Din id-droga tikkawÿa œsara aktar milli œafna jaœsbu. Tinstab f’forom differenti bœal weraq, blokka jew ÿejt. Il-œaxixa tista’ titpejjep jew tissajjar. Meta tittieœed f’doÿi ÿgœar, normalment, il-persuna tœossha rilassata u tbiddel il-mod ta’ kif wieœed jara l-affarijiet.

Sinjali u sintomi:• il-qalb tœabbat b’rata mgœaææla• jiœmaru l-gœajnejn• tinœass nixfa fil-œalq u l-griÿmejn• jiÿdied l-aptit gœall-ikel• tonqos il-memorja• tonqos il-konçentrazzjoni

Periklu: Meta persuna tabbuÿa mill-œaxixa tonqos il-konçentrazzjoni u jinbidel il-mod ta’ kif wieœed jara l-affarijiet. B’hekk toœloq periklu kemm gœaliha nnifisha kif ukoll gœal œaddieœor fuq il-post tax-xogœol. Importanti li persuna ma ssuqx jew tœaddem makkinarju jekk tkun taœt l-effett tal-œaxixa.

Perikli fit-tul jistgœu jinkludu kançer.

L-ecstasy tinstab l-aktar f’forma ta’ pilloli. Il-kulur u l-gœamla ta’ dawn il-pilloli jvarjaw œafna. Gœalkemm din it-tip ta’ droga ma tantx tiæi abbuÿata fuq il-post tax-xogœol, però œaddiem jista’ jiæi fuq post tax-xogœol u jkun gœadu taœt l-effett ta’ din id-droga. Isem komuni gœal din id-droga hu love drug gœaliex min jeœodha gœall-bidu jœossu ferœan, rilassat u œbieb ma’ kulœadd.

Sinjali u sintomi:• tiÿdied ir-rata tat-taœbit tal-qalb• togœla t-temperatura tal-æisem• togœla l-pressjoni• tiÿdied il-kunfidenza (overconfidence)

Perikli: L-ecstasy tista’ twassal gœal mewt minœabba tliet raæunijiet prinçipali:

• sœana esaæerata (hyperthermia)• konsum eççessiv ta’ xorb mhux alkoœoliku li jista’ jwassal

gœal hyponatremia (nuqqas kbir ta’ sodium fid-demm li f’çerti sitwazzjonijiet jista’ jkollu konsegwenzi fatali)

• stimulazzjoni ÿejda tas-sistemà nervuÿa li tista’ tikkawÿa attakk tal-qalb jew emorraæija fil-moœœ.

Sinjali ta’ overdose huma: • œafna sœana u temperatura tal-æisem gœolja• sens ta’ konfuzjoni u taœwid fid-diskors• uæigœ ta’ ras• riæettar• ma joœroæx gœaraq• taœbit tal-qalb b’rata mgœaææla• sturdament• nuqqas ta’ koordinament• rogœda• problemi biex tgœaddi l-urina

• dardir• gœaraq• ansjetà• jonqos l-aptit gœall-

ikel.

--Sedqa-- 11

relazzjonijietvulnerabbli

injezzjoni

preparazzjoni tal-eroina

TRAFFIKAR TA’ DROGA

snorting

KOKAINA

KOKAINA

10 --Sinjali u Sintomi--

EROINA

Il-kokaina hija stimulant li œafna drabi tinstab taœt il-forma ta’ trab abjad. Din tiæi estratta mil-pjanta tal-coca. L-aktar mod komuni kif tittieœed il-kokaina hu billi jiæbdu linja mill-imnifsejn (snorting). Mod ieœor kif tittieœed hu billi tiæi injettata fil-vina. Il-crack hija taœlita ta’ kokaina u baking soda u titpejjep.

Sinjali u sintomi:• stimulazzjoni ta’ eneræija f’daqqa b’telf ta’ eneræija œesrem• sogœla kronika• friæ• problemi bl-irqad• irritabilità u mæiba aggressiva• sens ta’ konfuÿjoni• kunfidenza ÿejda (overconfidence) • aæitazzjoni• impotenza sesswali• alluçinazzjonijiet• rogœda• telf fil-piÿ• deni• jittiekel il-bridge tal-imnieœer• aççessjonijiet• togœla l-pressjoni.

Perikli: Minœabba li l-kokaina tiswa œafna flus, dan jista’ jwassal gœal serq jew traffikar fuq il-post tax-xogœol. Min juÿaha, itella’ œafna xogœol f’œin qasir. Hekk kif jgœaddi l-effett tal-kokaina, ir-ritmu tax-xogœol jonqos f’daqqa. Il-persuna tibda wkoll tinsa œafna.

L-eroina hija dipressant li tinbiegœ f’gœamla ta’ trab kulur kannella, gœalkemm l-eroina pura tkun trab abjad. L-eroina tista’ tittieœed permezz ta’ injezzjoni, titpejjep jew tinœaraq fuq il-fojl u jinxtamm id-duœœan tagœha (chasing the dragon).

Sinjali u sintomi:• withdrawals fiÿiçi (uæigœ)• traskurar tal-œajja soçjali• traskuraæni fl-ilbies u fl-indafa personali• nuqqas ta’ konçentrazzjoni• bidla qawwija fil-piÿ• nuqqas ta’ aptit gœall-ikel• irritazzjoni gœal dawl qawwi• dewmien aktar f’fejqan minn mard komuni bœall-

irjiœat• nuqqas ta’ koordinament fiÿiku• gœeja kbira• konstipazzjoni• tbenæil u ærieœi tal-labra• œakk qawwi• raxx, l-aktar fuq l-idejn u s-saqajn• nuqqas ta’ interess f’attività sesswali• kilba gœall-affarijiet œelwin• tissaporti l-uæigœ.

Perikli: Minœabba li tonqsilhom il-konçentrazzjoni u l-abbiltà li jaœsbu b’mod çar, dawk li jabbuÿaw mill-eroina jkunu ta’ periklu kemm gœalihom infushom kif ukoll gœal œaddieœor. Œafna drabi jispiççaw jaqgœu f’apatija, ma jkunux kapaçi jÿommu relazzjoni u jispiççaw jitilfu x-xogœol. Gœal dawk li jkunu gœadhom jaœdmu, il-fatt li l-paga ma tkunx biÿÿejjed biex jixtru d-droga, ikollhom jirrikorru gœas-serq u traffikar, possibilment anke fuq il-post tax-xogœol.

--Sedqa-- 13

gwida/parirmill-Management

COUNSELLING

oggetti konnessi mal-abbuz tal-haxixa

OÆÆETTI KONNESSIMAL-ABBUŸ TAD-DROGA

12 --Sinjali u Sintomi--

Minbarra s-sinjali u s-sintomi msemmija, importanti li wieœed jinnota sinjali oœra li, gœalkemm ma jidhrux fuq il-persuna, jindikaw biç-çar li min ikun qed jagœmel uÿu minnhom ikun involut fl-uÿu tad-droga. Dawn is-sinjali huma l-oææetti li jintuÿaw biex tittieœed id-droga, magœrufa aœjar bœala works.

Affarijiet li jistgœu jkunu konnessi mat-teœid tad-droga jinkludu:

• pipi f’forom strambi• siringi• mgœaref jew kuççarini mgœawæin u maœruqin• straws maqtugœin qosra• xfafar• mirja ÿgœar• biççiet tal-œæieæ• biççiet tal-fojl• biççiet tal-karti mitwija f’pakketti ÿgœar (qratas)• citric acid• biççiet tal-lumi• karti tas-sigaretti tal-brim• taœlita ta’ pilloli differenti• traççi ta’ trab• traççi ta’ weraq • biççiet taz-zkuk ÿgœar• lastiku oœxon• lazzijiet• çinturini• çineg

Hemm tama gœal œajja aœjar gœal min jabbuÿa mill-alkoœol u drogi oœra?Iva. Sedqa toffri diversi servizzi ta’ kura gœal min jabbuÿa mill-alkoœol u drogi oœra. Dawn jinkludu:

Alkoœol:• programm fil-komunità• programm matul il-æurnata (Day Programme)• programm residenzjali.

Drogi:• programm fil-komunità• programm residenzjali

Dawn is-servizzi jistgœu jinkludu:• assessment minn social workers • assessment minn tobba• assessment minn psikologi/psikoterapisti• ditossifikazzjoni• terapija tal-familja • sapport u counselling minn community worker• terapija minn psikologi/psikoterapisti• terapija fi gruppi.

Sedqa toffri wkoll servizzi ta’ prevenzjoni. Dawn jinkludu:• programm S.A.F.E. (gœal postijiet tax-xogœol)• programmi fl-iskejjel primarji• programmi fl-iskejjel sekondarji u post-sekondarji• programmi gœall-æenituri u professjonisti• programmi gœall-komunità inæenerali.

oggetti konnessi mal-abbuz tal-eroina

programm ta’riJabilitazzjonimill-alkohol

programm ta’riJabilitazzjonimid-droga

. .

. .

.

.

mid-droga

mill-alkohol

--Sedqa-- 15

ADVISE FROMMANAGEMENT

COUNSELLING

inkoraggiment

14 --Sinjali u Sintomi--

ghajnuna

supportline 179

Kif jista’ xi œadd jgœin kollega bi problema tal-alkoœol u/jew drogi oœra?Hemm min jaœseb li jista’ jgœin lil sieœbu billi jgœattilu l-problema tal-abbuÿ tad-droga minn dawk ta’ fuqu jew mill-familjari tiegœu. Meta dan ikun il-kaÿ, min jabbuÿa ma jiffaççja qatt ir-realtà u l-konsegwenzi ta’ gœemilu, imma jidœol aktar fil-problema. Jekk xi œadd jinduna li xi kollega gœandu problema bl-alkoœol jew drogi oœra, importanti li:

• ma jgœattilux gœax aktar ikun qed jagœmillu œsara• ma jinjorax il-problema imma jinforma lil xi œadd

mill-management li min jabbuÿa jkollu fiduçja fih biex jittieœdu l-passi neçessarji (bœal jiæi referut gœall-gœajnuna)

• ma jibÿax li min jabbuÿa jista’ jitlef xogœlu jekk isir jaf il-management (œafna drabi, jekk xi œadd ikun mhedded li se jitlef xogœlu jersaq aktar gœall-gœajnuna milli kieku jœajruh il-familjari jew il-œbieb)

• ma jintervjenix waœdu, imma jœajjar lill-persuna tfittex gœajnuna professjonali minn waœda mill-aæenziji mwaqqfa apposta.

Il-problemi tal-alkoœol u drogi oœra huma serji u jeœtieæu gœajnuna immedjata u professjonali minn nies esperti fil-qasam. Wieœed jista’ jçempel Supportline 179, 24 siegœa kuljum gœall-gœajnuna fuq il-problema tal-alkoœol u/jew drogi oœra.

Dan in-numru mhux qiegœed hemm biss gœal min jabbuÿa mill-alkoœol jew xi drogi oœra imma wkoll gœal qraba u œbieb ta’ min jabbuÿa.

SUPPORTLINE 179 NOTI

MANAGEMENT

. .

16 --Sinjali u Sintomi--

NOTI