cover materi
TRANSCRIPT
Draft
BUKU MATERI POKOKPEDAGOGIK
PENDIDIKAN DASAR
Oleh :Syamsu Yusuf L.N.
SEKOLAH PASCASARJANAUNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA
2007
KATA PENGANTAR
Mata kuliah pedagogik merupakan salah satu mata kuliah yang harus
ditempuh oleh mahasiswa S2 Program Studi Pendidikan Dasar, Sekolah
Pascasarjana Universitas Pendidikan Indonesia. Melalui mata kuliah ini,
mahasiswa diharapkan memiliki (1) pemahaman konseptual yang komprehensif
tentang pedagogik (ilmu mendidik); (2) pemahaman tentang cara-cara
mengimplementasikan konsep-konsep pedagogik dalam pengalaman praktis
proses pembelajaran di sekolah, dan (3) sikap-sikap keguruan, atau karakteristik
pribadi seorang pendidik sebagai figur moral bagi peserta didik.
Modul mata kuliah pedagogik ini terdiri atas enam modul, yaitu :
Modul I membahas mengenai konsep dasar pedagogik; Modul II membahas
mengenai keterkaitan manusia, kebudayaan, dan pendidikan; Modul III
membahas mengenai karakteristik perkembangan peserta didik; Modul IV
membahas asas-asas didaktik; Modul V membahas lingkungan pendidikan; dan
Modul VI membahas pendidikan sebagai suatu sistem.
Kehadiran modul ini, mudah-mudah menambah khazanah keilmuan
dalam bidang ilmu pendidikan, dan bermanfaat bagi yang membacanya,
khususnya para mahasiswa S2 Program Studi Pendidikan Dasar.
Bandung, 5 April 2007
Penyusun
i
DAFTAR ISI
Kata pengantar ......................................................................................... iDaftar Isi .............................................................................................. ii
TINJAUAN MATA KULIAHA. Relevansi ................................................................................... 1B. Deskripsi Singkat ........................................................................ 2C. Tujuan Instruksional Umum ............................................................. 2D. Petunjuk Cara Mempelajari Buku Materi Pokok (BMP) .................. 3
MODUL I. KONSEP-KONSEP DASAR PEDAGOGIKPENDAHULUANA. Relevansi .................................................................................. 6B. Deskripsi Singkat ....................................................................... 6C. Tujuan Instruksional Khusus ............................................................ 6D. Petunjuk Cara Mempelajari Modul ................................................. 6
KEGIATAN BELAJAR 1. PENGERTIAN, OBJEK DAN RUANG LINGKUP PEDAGOGIK
A. Istilah Teknis ...................................................................... 8B. Uraian Materi ...................................................................... 8C. Rangkuman ...................................................................... 13D. Latihan ...................................................................... 14E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ................................................. 14F. Tes Formatif ...................................................................... 14G. Kunci Jawaban Tes Formatif ........................................................... 17H. Umpan Balik ..................................................................... 17
KEGIATAN BELAJAR 2. PENGERTIAN, CIRI, KETERBATASAN, ARAH PENDIDIKAN, MASALAH PENDIDIKAN A. Istilah Teknis ..................................................................... 19B. Uraian Materi ..................................................................... 19C. Rangkuman ..................................................................... 44D. Latihan ..................................................................... 45E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ............................................... 45F. Tes Formatif ..................................................................... 45G. Kunci Jawaban Tes Formatif .......................................................... 48H. Umpan Balik ..................................................................... 48
MODUL II. MANUSIA, PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAANPENDAHULUANA. Relevansi .............................................................................. 50B. Deskripsi Singkat ................................................................... 50
iiC. Tujuan Instruksional Khusus ........................................................ 50D. Petunjuk Cara Mempelajari Modul .............................................. 50
KEGIATAN BELAJAR 1. MANUSIA DAN KEBUDAYAANA. Istilah Teknis ................................................................................ 52B. Uraian Materi ................................................................................ 52C. Rangkuman ................................................................................ 55D. Latihan ........................................................................................... 56E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ................................................ 56F. Tes Formatif ................................................................................ 56G. Kunci Jawaban Tes Formatif ........................................................... 59H. Umpan Balik ................................................................................ 59
KEGIATAN BELAJAR 2. KETERKAITAN MANUSIA, PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
A. Istilah Teknis ................................................................................. 61B. Uraian Materi ................................................................................. 61C. Rangkuman ................................................................................. 74D. Latihan ............................................................................................ 74E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ................................................. 75F. Tes Formatif ................................................................................. 75G. Kunci Jawaban Tes Formatif ........................................................... 77H. Umpan Balik ................................................................................. 77
MODUL III. KARAKTERISTIK PERKEMBANGAN PESERTA DIDIKPENDAHULUANA. Relevansi ................................................................................. 80B. Deskripsi Singkat ...................................................................... 80C. Tujuan Instruksional Khusus ........................................................... 80D. Petunjuk Cara Mempelajari Modul ................................................ 81
KEGIATAN BELAJAR 1. HAKIKAT PERKEMBANGANA. Istilah Teknis ................................................................................. 82B. Uraian Materi ................................................................................. 82C. Rangkuman ................................................................................. 98D. Latihan ........................................................................................... 98E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ................................................ 99F. Tes Formatif ................................................................................. 99G. Kunci Jawaban Tes Formatif ........................................................... 101H. Umpan Balik ................................................................................ 101
iiiKEGIATAN BELAJAR 2. FAKTOR-FAKTOR YANG MEMPENGARUHI PERKEMBANGAN PESERTA DIDIKA. Istilah Teknis .................................................................................. 103B. Uraian Materi .................................................................................. 103C. Rangkuman .................................................................................. 116D. Latihan ............................................................................................. 116
E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ................................................. 117F. Tes Formatif ................................................................................. 117G. Kunci Jawaban Tes Formatif ........................................................... 119H. Umpan Balik ................................................................................ 119
KEGIATAN BELAJAR 3. FASE-FASE PERKEMBANGANI A. Istilah Teknis ................................................................................. 120B. Uraian Materi ................................................................................. 120C. Rangkuman ................................................................................. 156D. Latihan ............................................................................................ 156E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ................................................. 157F. Tes Formatif ................................................................................. 157G. Kunci Jawaban Tes Formatif ............................................................ 163H. Umpan Balik ................................................................................. 164
MODUL IV. ASAS-ASAS DIDAKTIK (ILMU MENGAJAR)PENDAHULUANA. Relevansi .................................................................................. 166B. Deskripsi Singkat ....................................................................... 166C. Tujuan Instruksional Khusus ............................................................. 166D. Petunjuk Cara Mempelajari Modul .................................................. 167
KEGIATAN BELAJAR 1. KONSEP DIDAKTIK, MENGAJAR DAN BELAJAR
A. Istilah Teknis .................................................................................. 168B. Uraian Materi .................................................................................. 168C. Rangkuman .................................................................................. 180D. Latihan ............................................................................................. 180E. Rambu-rambu Jawaban Latihan .................................................. 181F. Tes Formatif .................................................................................. 181G. Kunci Jawaban Tes Formatif ............................................................. 183H. Umpan Balik .................................................................................. 183
KEGIATAN BELAJAR 2. ASAS-ASAS DIDAKTIKA. Istilah Teknis ................................................................................... 184B. Uraian Materi ................................................................................... 184
ivC. Rangkuman ................................................................................... 195D. Latihan .............................................................................................. 195E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ................................................... 196F. Tes Formatif ................................................................................... 196G. Kunci Jawaban Tes Formatif .............................................................. 198H. Umpan Balik .................................................................................... 198
MODUL V. LINGKUNGAN PENDIDIKANPENDAHULUANA. Relevansi ............................................................................................. 201B. Deskripsi Singkat ........................................................................ 201C. Tujuan Instruksional Khusus ............................................................. 201D. Petunjuk Cara Mempelajari Modul .................................................. 201
KEGIATAN BELAJAR 1. LINGKUNGAN KELUARGA DAN SEKOLAHA. Istilah Teknis .................................................................................. 203B. Uraian Materi .................................................................................. 203C. Rangkuman .................................................................................. 214D. Latihan ............................................................................................. 215E. Rambu-rambu Jawaban Latihan .................................................. 215F. Tes Formatif .................................................................................. 215G. Kunci Jawaban Tes Formatif ............................................................. 218H. Umpan Balik .................................................................................. 218
KEGIATAN BELAJAR 2. LINGKUNGAN MASYARAKATA. Istilah Teknis ................................................................................... 219B. Uraian Materi ................................................................................... 219C. Rangkuman ................................................................................... 225D. Latihan .............................................................................................. 225E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ................................................... 225F. Tes Formatif ................................................................................... 225G. Kunci Jawaban Tes Formatif ............................................................. 227H. Umpan Balik ................................................................................... 228
MODUL VI. PENDIDIKAN SEBAGAI SUATU SISTEM PENDAHULUANA. Relevansi ................................................................................... 230B. Deskripsi Singkat ........................................................................ 230C. Tujuan Instruksional Khusus ............................................................. 230D. Petunjuk Cara Mempelajari Modul .................................................. 230
vKEGIATAN BELAJAR 1. PENGERTIAN, UNSUR-UNSUR SISTEM,
DAN UNSUR-UNSUR PENDIDIKAN SEBAGAI SISTEM
A. Istilah Teknis ................................................................................... 232B. Uraian Materi ................................................................................... 232C. Rangkuman ................................................................................... 256D. Latihan .............................................................................................. 256E. Rambu-rambu Jawaban Latihan ................................................... 257F. Tes Formatif ................................................................................... 257G. Kunci Jawaban Tes Formatif ............................................................. 259H. Umpan Balik .................................................................................. 260
KEGIATAN BELAJAR 2. UNSUR/KOMPONEN PENDIDIKAN (LANJUTAN) DAN KETERKAITAN
ANTAR KOMPONEN PENDIDIKANA. Istilah Teknis .................................................................................. 261B. Uraian Materi .................................................................................. 261C. Rangkuman .................................................................................. 279D. Latihan ............................................................................................. 280E. Rambu-rambu Jawaban Latihan .................................................. 280F. Tes Formatif .................................................................................. 280G. Kunci Jawaban Tes Formatif ............................................................ 282H. Umpan Balik ................................................................................... 283
vi