cooprative societies act & rules.1 - madhya...

ceO³eÒeosMe menkeÀejer meesmeeFìer DeefOeefve³ece, 1960

efJeºe³e-met®eer

OeejeSb :

henuee DeO³ee³e-ÒeejbefYekeÀ

1. mebef#ehle veece SJeb efJemleej leLee ÒeejbYe2. heefjYeeºee

otmeje DeO³ee³e - jefpemì£erkeÀjCe

3. jefpemì£ej leLee Dev³e DeefOekeÀejer.4. meesmeeFefì³eeb pees jefpemì£erkeÉÀle keÀer pee mekeWÀieer.5. heefjmeerefcele ³ee Deheefjmeerefcele oeef³elJe meefnle meesmeeFefì³eeW keÀe jefpemì£erkeÀjCe.6. jefpemì£erkeÀjCe keÀer MeleX.7. jefpemì£erkeÀjCe kesÀ efue³es DeeJesove.8. keÀeflehe³e ÒeMveeW keÀes efJeefveefM®ele keÀjves keÀer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle.9. jefpemì£erkeÀjCe.

9. S/keÀ efJeÐeceeve menkeÀeefjleeDeeW keÀer J³eeJeÉefÊe10. meesmeeFefì³eeW keÀe JeieeakeÀjCe.11. meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW keÀe mebMeesOeve.12. GheefJeefOe³eeW kesÀ mebMeesOeve kesÀ efue³es efveosMe osves keÀer MeefkeÌle.13. veece keÀer leyoerueer.14. keÀeflehe³e ÒeceeCe-he$eeW keÀe efveM®ee³ekeÀ mee#³e nesvee.15. meesmeeFìer kesÀ oeef³elJe keÀe heefjmeerefcele mes Deheefjmeerefcele ceW ³ee Deheefjmeerefcele

mes heefjmeerefcele ceW leyoerue efkeÀ³ee peevee.16. meesmeeFefì³eeW keÀe hegveie&"ve.

16-S/keÀ. meesmeeFefì³eeW Üeje men³eesie.16-yeer/Ke. meesmeeFefì³eeW keÀer Yeeieeroejer

17. oeef³elJeeW kesÀ Òeeflemeboe³e kesÀ efue³es mecePeewlee ³ee "njeJe leLee meesmeeFefì³eeWkeÀe hegvee|vecee&Ce.

17-S/keÀ. DeefOemLeieve kesÀ DeOeerve yeQkeÀeW keÀer keÀe³e&Jeener leLee GvekeÀe oeef³elJe.17-yeer/Ke. ef[heeefpeì FvM³eesjWme keÀejheesjsMeve keÀes Òeeflemeboe³e keÀjves keÀe veJeerve

yeQkeÀeW keÀe oeef³elJe.18. jefpemì£erkeÀjCe keÀe jÎ efkeÀ³ee peevee.

18-S/keÀ. meesmeeFefì³eeW kesÀ jefpemì£erkeÀjCe keÀe meceehle efkeÀ³ee peevee.

leermeje DeO³ee³e- meom³e, GvekesÀ DeefOekeÀej,

oeef³elJe leLee efJeMesºeeefOekeÀej

19. J³eefkeÌle pees meom³e nes mekeWÀies.19-S/keÀ. meom³e keÀer efvejn&leeSb.

19-yeer/Ke. heM®eeledJeleea efve³eexi³eleeDeeW keÀe ÒeYeeJe.19-meer/ie. meom³eeW keÀe efveºkeÀemeve.

20. veececee$e kesÀ meom³e.21. peye lekeÀ mec³ekedÀ meboe³e ve keÀj efo³es pee³es meom³elee kesÀ DeefOekeÀejeW keÀe

Òe³eesie veneR efkeÀ³ee peeSiee.22. meom³eeW kesÀ cele.23. cele keÀe Òe³eesie keÀjves keÀer jerefle.24. efkeÀmeer meom³e Üeje DebMe hetbpeer OeejCe keÀjves hej efveye&vOeve.25. DebMeeW ³ee efnle kesÀ DevlejCe hej efveye&vOeve.26. meom³e keÀer ceÉl³eg nes peeves hej efnle keÀe DevlejCe.27. DebMe ³ee efve#eshe ³ee efnle kegÀkeÀea kesÀ oeef³elJeeOeerve veneR nesiee.28. hegmlekeWÀ Deeefo osKeves kesÀ meom³eeW kesÀ DeefOekeÀej.29. YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e keÀer mebheoe keÀe oeef³elJe.30. meom³eeW keÀe efoJeeuee

®eewLee DeO³ee³e- meesmeeFefì³eeW kesÀ keÀle&J³e,

efJeMesºeeefOekeÀej, GvekeÀer mebheefÊe leLee efveefOe³eeb

31. meesmeeFefì³eeb efveieefcele efvekeÀe³e neWieer.32. meesmeeFìer keÀe helee leLee veece keÀe mebÒeoMe&ve.33. meom³eeW keÀe jefpemìj.34. meesmeeFìer keÀer hegmlekeÀeW ceW ÒeefJeefä³eeW keÀe meyetle.

34-S/keÀ. meesmeeFìer meom³eeW keÀes heeme-yegkeÀ osieer.35. efueKeleeW kesÀ DeefveJee³e& jefpemì£erkeÀjCe mes ítì.36. GOeej uesvee.37. GOeejeW kesÀ efo³es peeves hej efveye&vOeve.

37S/keÀ uegHle38. meom³eslej J³eefkeÌle³eeW kesÀ meeLe Dev³e mebJ³eJenejeW hej efveye&vOeve.39. meom³eeW kesÀ DebMe ³ee efnle keÀer yeeyele Yeej SJeb cegpejeF&.40. keÀeflehe³e Deeefmle³eeW hej meesmeeFìer keÀe hete|JekeÀ (ÒeLece) oeJee.41. keÀeflehe³e Deeefmle³eeW hej menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀe ÒeLece Yeej.

41-S/keÀ. mLeeJej mebheefÊe keÀe Depe&ve leLee J³e³eve keÀjves keÀe meesmeeFìer keÀe DeefOekeÀej.42. keÀeflehe³e oMeeDeeW ceW meesmeeFìer kesÀ oeJes keÀer hete|le keÀjves kesÀ efue³es Jesleve

ceW mes keÀìewleer.43. efveefOe³eeb leLee ueeYe.

43-S/keÀ. ueeYeeW keÀe efJeefve³eespeve.43-yeer/Ke. Ieeìs kesÀ efueS oeef³elJe.

44. efveefOe³eeW keÀe efJeefve³eespeve.45. meesmeeFefì³eeW keÀes jep³e mene³elee keÀe cebpetj efkeÀ³ee peevee.46. keÀce&®eeefj³eeW keÀer YeefJeº³e efveefOe.47. mebIeer³e meesmeeFìer mes mecye× efkeÀ³es peeves kesÀ efveosMe osves keÀer MeefkeÌle.

47-S/keÀ. Meerºe& meesmeeFìer.

heeb®eJee DeO³ee³e- meesmeeFefì³eeW keÀe ÒeyebOe

48. meesmeeFìer ceW keÀe Debeflece ÒeeefOekeÀej.48-S/keÀ. efJeefvee|oä heo OeejCe keÀjves kesÀ efue³es efvejn&leeSb.48 keÀkeÀ. meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀer meom³elee kesÀ efue³es Deewj ÒeefleefveefOelJe keÀjves kesÀ efue³es efvejn&lee.

48-yeer/Ke. ÒeefleefveefOe SJeb Òel³ee³egkeÌle.48-meer/ie. meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀer MeefkeÌle³eeb.

49. Jeee|ºekeÀ meeOeejCe meefcceueve.49S/keÀ uegHle

49-yeer/Ke. meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀer keÀe³e&Jeeefn³eeW keÀe GÊejeefOekeÀejer meefceefle Üeje yeeefleueerkeÀjCe~49-meer/ie. ueeskeÀefnle Deeefo ceW efveoxMe osves keÀer mejkeÀej keÀer MeefkeÌle.49-[er/Ie. efJeefve³ece yeveeves kesÀ efveosMe osves keÀer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle.

49F&/*. keÀeflehe³e heefjefmLeefle³eeW ceW ÒeyebOe meb®eeuekeÀ Deewj cegK³e keÀe³e&heeuekeÀ DeefOekeÀejerkeÀer efve³egefkeÌle.

50. efJeMesºe meeOeejCe meefcceueve.50-S/keÀ. meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe ÒeefleefveefOe ³ee Òel³ee³egkeÌle kesÀ efveJee&®eve ceW

DeY³eLeea ³ee celeoelee nesves kesÀ efue³es efvejn&lee.50SS/keÀkeÀ uegHle

51. keÀe³eeX keÀe efJeefOeceev³ekeÀjCe.52. mejkeÀejer veece efveoxefMeefle³eeW keÀes efve³egkeÌle keÀjves keÀer MeefkeÌle.53. meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe Deefleÿeve.

53-S/keÀ. keÀe³e&Yeej ûenCe efkeÀ³ee peevee.

53-yeer/Ke. keÀeflehe³e heefjefmLeefle³eeW ceW efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀejer keÀes nìeves keÀerjefpemì£ej keÀer MeefkeÌle.

53meer/ie menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ DeefOekeÀejer keÀe nìe³ee peevee54. ÒeyebOekeÀeW, meef®eJeeW leLee Dev³e DeefOekeÀeefj³eeW keÀer efve³egefkeÌle.55. meesmeeFefì³eeW ceW kesÀ efve³eespeveeW keÀer MeleeX keÀe DeJeOeejCe keÀjves keÀer jefpemì£ej

keÀer MeefkeÌle.56. yeeO³elee keÀe heeueve keÀjeves keÀer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle.57. DeefYeuesKeeW Deeefo kesÀ DeefYeûenCe keÀjves keÀer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle.

57-S/keÀ. DeefYeuesKe leLee mebheefÊe keÀe keÀypee uesvee.

DeO³ee³e-5-keÀmenkeÀejer meesmeeFefì³eeW kesÀ efveJee&®eve keÀe meb®eeueve

57-Ke meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe efveJee&®eve57-ie jep³e menkeÀejer efveJee&®eve HeoeefOekeÀejer57-Ie ÒeeefOekeÀejer kesÀ keÉÀl³e57-* efveJee&®eve J³e³e57-®e efveosMe peejer keÀjves keÀer MeeqkeÌle

í"Jeeb DeO³ee³e

mebhejer#ee, peeb®e, efvejer#eCe leLee he³e&Jes#eCe

58. mebhejer#ee leLee mebhejer#ee HeÀerme.58-S/keÀ. mebhejer#ee yees[&.

58-yeer/Ke. efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes ngS vegkeÀmeeve keÀes hetje keÀjves kesÀ efue³es Òeef¬eÀ³ee.59. peeb®e.

59-S/keÀ. peeb®e ceW mene³elee keÀjves keÀe keÀeflehe³e J³eefkeÌle³eeW keÀe keÀle&J³e.60. meesmeeFìer keÀer hegmlekeÀeW keÀe efvejer#eCe.61. $egefì³eeW keÀer heefjMegef×.62. peeb®e kesÀ Ke®ex.63. uegHle

63-S/keÀ. keÀe³e&Jeeefn³eeW Deeefo hej J³e³e.

meeleJeeb DeO³ee³e-efJeJeeo leLee ceeO³emLece

64. efJeJeeo.65. heefjmeercee.

66. efJeJeeo keÀe efveheìeje.67. efJeJeeo kesÀ efveheìejs kesÀ efue³es Òeef¬eÀ³ee leLee jefpemì£ej, GmekesÀ veeceefvee|oä

J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW kesÀ yees[& keÀer MeefkeÌle.68. DeefOeefveCe&³e kesÀ hetJe& kegÀkeÀea.

Dee"Jeeb DeO³ee³e- meceeheve

69. meesmeeFefì³eeW keÀe heefjmeceeheve.69-S/keÀ. menkeÀejer yeQkeÀ keÀe heefjmeceeheve.

69-yeer/Ke. yeerceekeÉÀle yeQkeÀ kesÀ ceeceues ceW ef[heeefpeì FvMeesjWMe keÀejheesjsMeve keÀer Òeeflehete|le.70. meceehekeÀ keÀer efve³egefkeÌle.

70-S/keÀ. meceehekeÀ keÀe efve³eb$eCe.71. meceehekeÀ keÀer MeefkeÌle³eeb.72. meceeefhele meesmeeFefì³eeW keÀer DeefOeMesºe Deeefmle³eeW keÀe J³e³eve.

DeO³ee³e-8 (keÀ)

menkeÀejer ieÉn efvecee&Ce meesmeeFefì³eeW kesÀ efueS efJeMesºe GheyebOe

72-S/keÀ. DeO³ee³e keÀe ueeiet efkeÀ³ee peevee.72-yeer/Ke. Yet-Keb[, YeJeve Deewj megKe-megefJeOeeDeeW kesÀ efue³es meom³e keÀer nkeÀoejer leLee J³e³e

keÀe oeef³elJe.72-meer/ie. ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer keÀer meom³elee hej efveye&vOeve.72-[er/Ie. DehejeOe.72-F&/*. DehejeOeeW kesÀ efue³es Meeefmle³eeb.

veJeeb DeO³ee³e- DehejeOe leLee Meeefmle³eeb

73. Meyo `menkeÀejer'' kesÀ Òe³eesie keÀe ÒeefleºesOe74. DehejeOe.75. DehejeOeeW kesÀ efue³es Meeefmle³eeb.76. DehejeOeeW keÀe meb%eeve.

omeJeeb DeO³ee³e- DeefOekeÀjCe keÀe ie"ve

77. ce.Òe. jep³e menkeÀejer DeefOekeÀjCe.77-S/keÀ. hegvee|JeueeskeÀve.

77-yeer/Ke. DeefOekeÀjCe efmeefJeue v³ee³eeue³e keÀer MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjsiee.78. jefpemì£ej leLee DeefOekeÀjCe kesÀ mece#e DeheerueW.

78-S/keÀ. keÀeflehe³e ceeceueeW ceW Deheerue ÒeeefOekeÀejer Üeje heefjmeerceekeÀeue keÀe yeæ{e³ee peevee.79. keÀeflehe³e ceeceueeW ceW keÀesF& Deheerue ³ee hegvejer#eCe veneR nesiee.80. ceeceueeW keÀe DeblejCe ³ee Òel³eenjCe.

80-S/keÀ. DeefOevemLe DeefOekeÀeefj³eeW keÀes keÀe³e&Jeeefn³eeB cebieeves Deewj Gve hej DeeosMe heeefjlekeÀjves keÀer jep³e mejkeÀej Deewj jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle.

80-yeer/Ke. uebefyele ceeceueeW keÀe DeblejCe.

i³eejnJeeb DeO³ee³e- ÒekeÀerCe&

81. mejkeÀej keÀes MeesO³e jeefMe³eeW keÀer Jemetueer.81-S/keÀ. menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ J³eefle¬eÀceer meom³eeW kesÀ efJe©× keÀe³e&Jeener keÀjves keÀer

efkeÀmeer efJeÊeoe³eer yeQkeÀ keÀer MeefkeÌle.82. v³ee³eeue³eeW keÀer DeefOekeÀeefjlee keÀe Jepe&ve.83. Ke®ex keÀer Jemetueer.84. Yeej keÀe ÒeJele&ve.

84-S/keÀ. keÀeflehe³e meesmeeFefì³eeW keÀes MeesO³e jeefMe³eeW keÀer Jemetueer.85. DeeosMeeW Deeefo keÀe efveºheeove.

85ÝS/keÀ mLeeJej mebHeefÊe keÀe keÀypee osves kesÀ DeeosMe keÀes efveºHeeefole keÀjves keÀer jerefle.86. met®evee keÀer leeceerue.87. jefpemì£ej leLee Dev³e DeefOekeÀejer Deeefo, ueeskeÀmesJekeÀ neWies.88. meodYeeJehetJe&keÀ efkeÀ³es ie³es keÀe³eeX kesÀ efue³es heefj$eeCe.89. efmeefJeue v³ee³eeue³eeW keÀer MeefkeÌle³eeb.90. jefpemì£ej ³ee GmekesÀ Üeje meMekeÌle efkeÀ³ee ie³ee J³eefkeÌle keÀeflehe³e Òe³eespeveeW

kesÀ efue³es efmeefJeue v³ee³eeue³e nesiee.91. uegHle92. keÀcHeveer DeefOeefve³ece ueeiet veneR nesiee.93. keÀeflehe³e Dev³e DeefOeefve³ece menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀes ueeiet veneR neWies.94. JeeoeW ceW met®evee osvee DeeJeM³ekeÀ nesiee.95. efve³ece yeveeves keÀer MeefkeÌle.96. efvejmeve leLee J³eeJeÉefÊe³eeb.

ceO³eÒeosMe menkeÀejer meesmeeFìer efve³ece, 1962efJeºe³e - met®eer

efve³ece HeÉÿ ¬eÀceebkeÀ

henuee DeO³ee³e - ÒeejbefYekeÀ

1. mebef#ehle veece SJeb efJemleej.

2. heefjYeeºeeSb.

otmeje DeO³ee³e - hebpeer³eve

3. hebpeer³ekeÀ keÀer mene³elee kesÀ nsleg DeefOekeÀeefj³eeW kesÀ Jeie&.

4. hebpeer³eve kesÀ efue³es DeeJesove-he$e.

5. DeeJesove-he$e Òeehle nesves hej keÀe³e&efJeefOe.

5ÝkeÀ menkeÀeefjlee keÀe menkeÀejer meesmeeFefì³eeW ceW mJeces³e jefpemì£erkeÀjCe keÀer keÀe³e&Jeener

6. efJeºe³e efpevekesÀ mebyebOe ceW GheefJeefOe³eeB yeveeF& pee mekesÀieer.

7. GheefJeefOe³eeW kesÀ mebMeesOeve keÀer efJeefOe.

8. Oeeje 12 keÀer GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve Dee%ee leeceerue keÀjves keÀer jerefle.

9. mebmLee kesÀ veece ceW heefjJele&ve keÀjves kesÀ efue³es heeueve keÀer peeves Jeeueer MeleX SJebDeheveeF& peeves Jeeueer efJeefOe.

10. oeef³elJe ceW heefjJele&ve keÀjves kesÀ efue³es heeueve keÀer peeves Jeeueer MeleX SJebDeheveeF& peeves Jeeueer efJeefOe.

11. mebmLeeDeeW keÀe hegveie&"ve.

12. oeef³elJeeW kesÀ ÒeefleMeesOeve kesÀ efue³es mecePeewlee ³ee J³eJemLee.

12. S/keÀ

leermeje DeO³ee³e - meom³e, GvekesÀ DeefOekeÀej, oeef³elJe leLee efJeMesºeeefOekeÀej

13. efueefKele Je®eve keÀe ªhe.

14. meom³eeW kesÀ ÒeJesMe kesÀ efue³es heeueve keÀer peeves Jeeueer MeleX.

14-S/keÀ. DeJe³emkeÀeW keÀes meom³e kesÀ ªhe ceW ÒeJesMe osves keÀer Òeef¬eÀ³ee.

15. (ueghle)

16. Jeee|ºekeÀ meeOeejCe meYee kesÀ hetJe& meom³eeW keÀe ÒeJesMe ³ee efnmmeeW keÀe DevlejCe.

17. meom³e keÀe nìevee Je efnmmes keÀer Jeehemeer.

17-S/keÀ. $e+Ce Deeefo kesÀ Yegieleeve uesKes keÀe mecee³eespeve.

18. (ueghle)

19. GÊejeefOekeÀejer keÀe veeceebkeÀve.

20. meom³e kesÀ efnmmes ³ee efnle keÀe cetu³e efveOee&efjle keÀjves keÀer efJeefOe.

21. jefpemì£ej keÀe³ee&ue³e ceW omleeJespeeW keÀe efvejer#eCe.

®eewLee DeO³ee³e - mebmLeeDeeW kesÀ keÀÊe&J³e, efJeMesºeeefOekeÀej, mebheefÊe leLee efJeefOe³eeB

22. mebmLeeDeeW keÀe helee.

23. meom³e Deewj efnmmeeW keÀe jefpemìj leLee meom³eeW keÀer met®eer.

23-S/keÀ. mebIeer³e meesmeeFefì³eeW ceW J³eefäkeÀ meom³eeW kesÀ celeoeve kesÀ DeefOekeÀej.

24. Òeefleefueefhe³eeB ÒeceeefCele keÀjves keÀer jerefle.

24-S/keÀ. meom³eeW keÀes uesKee efJeJejCe keÀe Òeoe³e.

25. $e+Ce Òeoeve efkeÀ³es peeves hej efveye¥Oeve.

25-S/keÀ. GOeej Deeefo keÀer Òe%eehevee lenmeerueoej keÀes oer peevee.

26. $e+Ce osves Jeeueer SkeÀ mes DeefOekeÀ mebmLee mes GOeej uesves hej efveye¥Oeve.

26-S/keÀ. efkeÀmeer meom³e Üeje SkeÀ ner efpeues ceW keÀer mechetCe& peesle hej GOeej efue³ee peevee.

27. meom³e keÀer $e+Ce meercee keÀe efveOee&jCe.

28. [tyevle $e+CeeW keÀe yeÆsKeeles [euevee.

29-De. meom³eeW mes J³eJenej keÀjves hej efveye¥Oeve.

30. DebMeoeve keÀer oj.

31. jef#ele efveefOe kesÀ DeefleefjkeÌle Dev³e efveefOe³eeW keÀe efJeefve³eesie SJeb Ghe³eesie.

32. mebmLeeDeeW keÀes jep³e mene³elee.

33. keÀce&®eeefj³eeW keÀer YeefJeº³e efveefOe.

heeb®eJeeb DeO³ee³e - mebmLeeDeeW keÀe ÒeyebOe

34. meeOeejCe meYeeSb

35. hebpeer³ekeÀ DeLeJee GmekesÀ Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀmeer J³eefkeÌle Üeje yegueeF& peevesJeeueer efJeMesºe meeOeejCe meYee.

36. meeOeejCe meYee keÀe DeO³e#e.

37. meeOeejCe meYee kesÀ efue³es ieCehete|le.

38. meeOeejCe meYee kesÀ keÀe³e&JeÉÊe.

39. meeOeejCe meYee ceW celeoeve.

40. meeOeejCe efvekeÀe³e Üeje keÀcesìer kesÀ meom³eeW keÀe efveJee&®eve.

41. (ueghle)

42. (ueghle)

43. keÀcesìer keÀer efve³egefkeÌle.

43.keÀ meefceefle kesÀ DeO³e#e ³ee HeoeefOekeÀeefj³eeW keÀe nìe³ee peevee~

44. keÀcesìer keÀer meom³elee kesÀ efue³es De³eesi³elee.

45. ÒeefleefveefOelJe kesÀ efue³es De³eesi³elee.

46. DevegyebOe Deeefo ceW efnle jKeves keÀe efveºesOe.

47. JekeÀerue kesÀ ªhe ceW GheefmLele nesves Jeeues J³eefkeÌle³eeW hej ÒeefleyebOe.

48. keÀcesìer keÀer meYee keÀer met®evee.

49. jep³e Meemeve kesÀ veece efvee|oä J³eefkeÌle.

49-keÀ. jep³e mene³elee Òeehle meesmeeFìer kesÀ cegK³e keÀe³e&heeuekeÀ DeefOekeÀejer keÀer MeefkeÌle³eeBDeewj keÀÊe&J³e.

49-yeer/Ke (uegHle)

DeO³ee³e-5ÝkeÀ

menkeÀejer meesmeeFefì³eeW cebs efveJee&®eve meb®eeueve keÀer Òeef¬eÀ³ee

49.ie efveJee&®eve nsleg meom³e met®eer lew³eej efkeÀ³ee peevee49.Ie efjìefve¥ie DeefOekeÀejer keÀer efve³egeqkeÌle49.* meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³eeW kesÀ efveJee&®eve keÀer Òeef¬eÀ³ee49.®e meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje DeO³e#e, GHeeO³e#e leLee ÒeefleefveefOe³eeW keÀe efveJee&®eve49.í DeekeÀeqmcekeÀ eqmLeefle ceW leLee celeHesìer kesÀ efJeefveefo&ä nes peeves ³ee celeHe$e kesÀ ieæ[yeæ[er

nes peeves keÀer oMee ceW celeoeve keÀe mLeieve49.pe ÒeeefOekeÀejer Üeje mJeÒesjCee mes efveJee&®eve49.Pe ÒeefleYetefle efve#esHe keÀer JeeHemeer ³ee meceHenjCe49._e ÒeeefOekeÀejer kesÀ Jesleve, Dev³e YeÊes, mesJee kesÀ efveyebOeve leLee Dev³e Melex49.ì

í"Jeeb DeO³ee³e - peeb®e, Deeef[ì, efvejer#eCe Deewj he³e&Jes#eCe

50. Deeef[ì meb®eeueve keÀjves keÀer efJeefOe.50-keÀ. Deeef[ì MegukeÀ keÀe GodûenCe50-Ke. (uegHle)51. hekeÌkesÀ ef®eùs keÀe ÒekeÀeMeve.

meeleJeeb DeO³ee³e - efJeJeeo leLee heb®e-efveCe&³e

52. efJeJeeo keÀe efveoxMe.53. hebpeer³ekeÀ kesÀ veece efvee|oä J³eefkeÌle DeLeJee veece efvee|oä J³eefkeÌle³eeW kesÀ ceC[ue

keÀer efve³egefkeÌle.54. efJeJeeoeW kesÀ efveCe&³e keÀjves kesÀ J³e³e keÀe DeejesheCe.55. efveCe&³eeW DeLeJee heb®e efveCe&³eeW keÀer efveºheeove efJeefOe.56. Oeeje 68 kesÀ DeOeerve pehle keÀer ieF& mecheefÊe keÀer DeefYej#eCe efJeefOe.

Dee"Jeeb DeO³ee³e - heefjmeceeheve

57. heefjmeceehekeÀ Üeje DeheveeF& peeves Jeeueer efJeefOe.58. mebmLee efpemekeÀe hebpeer³eve efvejmle efkeÀ³ee ie³ee nes GmekesÀ DeefYeuesKeeW keÀe efvejekeÀjCe.58-keÀ. MeemekeÀer³e mecegvegosefMeleer Üeje Dehevee³eer peeves Jeeueer Òeef¬eÀ³ee.

veJeeb DeO³ee³e - DeheerueW leLee hegvejer#eCe

59. DeheerueeW keÀes Òemlegle keÀjves SJeb efvejekeÀjCe ceW DeheveeF& peeves Jeeueer efJeefOe.59ÝkeÀ ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer DeefOekeÀjCe kesÀ DeO³e#e leLee meom³eeW kesÀ Jesleve leLee

Dev³e YeÊes, mesJee kesÀ efveyebOeve leLee Dev³e MeleX.60. jefpemì£ej Üeje DeHeerue keÀes efveHeìeves kesÀ efueS Devegmeefjle keÀer peeves Jeeueer Òeef¬eÀ³ee.61. meom³elee keÀe DeeJesove he$e DemJeerkeÉÀle efkeÀ³es peeves kesÀ efJe©× Deheerue.

omeJeeb DeO³ee³e - pe³e he$eeW keÀe efveºheeove

62. efveºheeove kesÀ nsleg Jemetueer DeefOekeÀejer keÀes DeeJesove he$e.63. efveºheeove keÀer efJeefOe.64. peceerve hej keÀer HeÀmeueeW meefnle efJeefMeä ®eue mebheefÊe keÀer pehleer Deewj efJe¬eÀ³e.65. Dev³e ®eue mecheefÊe keÀer pehleer.66. De®eue mecheefÊe keÀer pehleer SJeb efJe¬eÀ³e.66-keÀ. mLeeJej mebheefÊe keÀer kegÀkeÀea leLee Gmes heÆs hej efo³ee peevee.66-Ke. heÆsoej keÀes mLeeF& DeefOekeÀej veneR nesiee.

66-ie. efveCeeale $e+Ce keÀes Yetefce kesÀ Òel³eeJele&ve mebyebOeer Òeef¬eÀ³ee.67. Deehemeer DeblejCe hej pehleer keÀe ÒeYeeJe.68. YeÊee, J³e³e leLee Yegieleeve keÀer heeJeefle³eeB.68-keÀ. heÆs kesÀ efue³es efkeÀ³es ie³es J³e³e leLee Yegieleeve keÀer heeJeefle³eeB.69. pehle keÀer ieF& mecheefÊe hej oeJeeW keÀer peeB®e.69-keÀ. heÆs hej Debleefjle keÀjves nsleg kegÀke&À keÀje³eer ieF& mecheefÊe kesÀ oeJeeW keÀer peeB®e.70. ÒeLece efJe¬eÀ³e ceW ¬esÀlee keÀer ieF& $egefì mes hegve: efJe¬eÀ³e ceW nesves Jeeueer neefve.70-keÀ. ÒeLece heÆs hej DeblejCe ceW heÆsoej Üeje keÀer ie³eer $e+Ce kesÀ keÀejCe $e+efCe Üeje neefve.71. pe³ehe$e Oeejer keÀer $egefì kesÀ keÀejCe efveºheeove Depe& Keeefjpe keÀjvee.72. mecheefÊe keÀe efJelejCe peyeefkeÀ DeveskeÀ pe³ehe$eeW kesÀ DeOeerve ceeBie keÀer ieF& nes.73. efveCeeale $e+Ceer keÀer ceÉl³eg-JewOe ÒeefleefveefOe kesÀ efJe©× efveºheeove.74. Fve efve³eceeW kesÀ DeOeerve peejer DeeosefMekeÀeDeeW kesÀ MegukeÀ.

i³eejnJeeb DeO³ee³e - efJeefJeOe

75. mecevme leeceerueer keÀer jerefle.76. met®evee he$e ³ee DeeosMe he$e keÀe ÒeceeCeerkeÀjCe.77. DeeosMe, efveCe&³e DeLeJee heb®e efveCe&³e keÀer mebmet®evee.78. efvejmeve Deewj J³eeJeÉefÊe.

Òeeªhe

1ceO³eÒeosMe menkeÀejer meesmeeFìer DeefOeefve³ece, 1960


DeefOeefve³ece ¬eÀceebkeÀ 17 meved 1961(DeÐeleve mebMeesefOele)

efoveebkeÀ 28 DeÒewue, 1961 keÀes jeä£heefle keÀer Devegceefle Òeehle ngF&; Devegceefle ceO³eÒeosMe jepehe$e' ceW efoveebkeÀ12 ceF&, 1961 keÀes ÒeLece yeej ÒekeÀeefMele keÀer ieF&~

``ueeskeÀleebef$ekeÀ meeOeve kesÀ ªhe ceW Deewj mJe³ebmesJeer leLee heejmheefjkeÀ mene³elee hej DeeOeeefjle ueeskeÀ

mebmLeeDeeW kesÀ ªhe ceW menkeÀeefjleeDeeW keÀes mebieef"le keÀjves, GvekeÀe efJekeÀeme keÀjves Deewj GvekeÀer mJeweq®íkeÀ

j®evee, mJeMeemeer keÀe³e&keÀjCe leLee J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeyebOeve keÀes ÒeesVele keÀjves Deewj pevelee kesÀ efJeMesºe ªHe

mes meceepe kesÀ keÀcepeesj JeieeX kesÀ MeesºeCe keÀes jeskeÀves Deewj GvekesÀ meeceeefpekeÀ Ý DeeefLe&keÀ efJekeÀeme,

megefveefM®ele keÀjves nsleg DeefOeefve³ece~''.

Yeejle ieCejep³e kesÀ i³eejnJeW Jeºe& ceW ceO³eÒeosMe efJeOeeveceb[ue Üeje efvecveefueefKele ªhe ceW ³en DeefOeefve³eefcelenes:-

henuee DeO³ee³e

ÒeejefcYekeÀ

1. mebef#ehle veece, efJemleej leLee ÒeejcYe- (1) Fme DeefOeefve³ece keÀe mebef#ehle veece ceO³eÒeosMe menkeÀejermeesmeeFìer DeefOeefve³ece, 1960 nw~(2) FmekeÀe efJemleej mechetCe& ceO³eÒeosMe hej nw~(3) ³en Ssmeer leejerKe keÀes ÒeJeÉÊe nesiee efpemes jep³e mejkeÀej, DeefOemet®evee Üeje, efve³ele keÀjs~

2. heefjYeeºee:- Fme DeefOeefve³ece ceW, peye lekeÀ efkeÀ meboYe& mes Dev³eLee Dehesef#ele ve nes,-(S/keÀ) `Dehej jefpemì£ej' mes DeefYeÒesle nw Oeeje 3 kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee menkeÀejer meesmeeFefì³eeW

keÀe Dehej jefpemì£ej;(S/keÀ-SkeÀ) Meerºe& meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw Jen meesmeeFìer efpemekeÀe ÒeOeeve GÎsM³e Gve Dev³e meesmeeFefì³eeW

keÀes pees efkeÀ Gmemes mebye× neW, ef¬eÀ³eekeÀjCe kesÀ efue³es megefJeOeeSb osvee nes Deewj efpemekesÀ ef¬eÀ³ee#es$ekeÀe efJemleej mechetCe& ceO³eÒeosMe hej nes;

¼d&nks½ ^^iz'kkld** ls vfHkizsr gS rrh; Js.kh dk;Zikyd ls vfuEu Js.kh dk dksbZ 'kkldh;lsod ftls bl vfèkfu;e ds micaèkksa ds vèkhu lkslkbVh ds dkjckj ds lapkyuds fy, jftLVªkj }kjk iz'kkld ds :i esa fu;qDr fd;k x;k gS vkSj tks jftLVªkjds fu;U=.k ds vèkhu rFkk ekxZn'kZu esa dk;Z djsxkA

(yeer/Ke) `mene³ekeÀ jefpemì£ej' mes DeefYeÒesle nw Oeeje 3 kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee menkeÀejermeesmeeFefì³eeW keÀe mene³ekeÀ jefpemì£ej;

(yeer/Ke-SkeÀ) keÀe³e&#es$e' mes DeefYeÒesle nw Jen #es$e peneb mes meom³elee ueer peeleer nw ³ee pewmee efkeÀ meesmeeFìer


keÀer GheefJeefOe³eeW ceW efJeefvee|oä nw;](yeer/KeÝoes) ÒeeefOekeÀejer' mes DeefYeÒesle nw Oeeje 57Ýie keÀer GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve ieef"le ceO³eÒeosMe jep³e

menkeÀejer efveJee&®eve ÒeeefOekeÀejer;(meer/ie) `GheefJeefOe³eeW' mes DeefYeÒesle nw Jes GheefJeefOe³eeb pees Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle keÀer

ieF& neW ³ee jefpemì£erkeÉÀle keÀer ie³eer mecePeer peeleer neW leLee pees lelmece³e ÒeJeÉÊe neW, Deewj GvekesÀDebleie&le GheefJeefOe³eeW keÀe keÀesF& jefpemì£erkeÉÀle mebMeesOeve Deelee nw;

(meer/ie-SkeÀ)`kesÀvêer³e meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw menkeÀejer keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ ³ee keÀesF& Dev³emeesmeeFìer, efpemekeÀe ef¬eÀ³ee#es$e jep³e kesÀ efkeÀmeer Yeeie lekeÀ meerefcele nes, Deewj efpemekeÀe ÒeOeeveGÎsM³e ÒeOeeve GÎsM³eeW keÀes mebÒeJee|lele keÀjvee Deewj Gmeer ÒekeÀej keÀer meesmeeFefì³eeW kesÀ ef¬eÀ³eekeÀjCekesÀ efue³es leLee Deheves mes mebye× Dev³e meesmeeFefì³eeW kesÀ efue³es megefJeOeeDeeW keÀe GheueyOe keÀjvee nesDeewj efpemekesÀ keÀce mes keÀce heeb®e meom³e meesmeeFefì³eeb neW;

(meer/ie-oes) ` kesÀvêer³e menkeÀejer yeQkeÀ'' mes DeefYeÒesle nw Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle ³eejefpemì£erkeÉÀle mecePeer ieF& keÀesF& mebmeeOeve meesmeeFìer pees yeQkeÀkeÀejer efJeefve³eceve DeefOeefve³ece, 1949

(1949 keÀe meb. 10) kesÀ DeOeerve ³ee lees Deveg%ehle nes ³ee pees Yeejleer³e efjpeJe& yeQkeÀ Üeje FmeÒekeÀej Deveg%ehle efkeÀ³es peeves lekeÀ yeQkeÀkeÀejer keÀejesyeej keÀjves kesÀ efueS Deveg%eele nes; Deewj-

(SkeÀ) efpemekeÀe keÀe³e& #es$e jep³e kesÀ efkeÀmeer Yeeie lekeÀ meerefcele nes; Deewj(oes) efpemekeÀe cegK³e GÎsM³e ³en nes efkeÀ Deheves mes mebye× menkeÀejer meesmeeFefì³eeW kesÀ efue³es efveefOe³eeW keÀe

meÉpeve keÀjW Deewj keÉÀefºekeÀ, DeewÐeesefiekeÀ SJeb Dev³e menye× Òe³eespeveeW kesÀ efue³es Gve menkeÀejermeesmeeFefì³eeW kesÀ efue³es ¬esÀef[ì, ceeue ³ee mesJeeSb DeefYeÒeehle keÀjs Deewj ¬esÀef[ì, ceeue ³ee mesJeeSb³ee GOeej kesÀ ªhe ceW GvekeÀe Òeoe³e Gve menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀes keÀjs~

(meer/ie-leerve) keÀcheveer' mes DeefYeÒesle nw kebÀheveer DeefOeefve³ece, 1956 (1956 keÀe meb. 1) keÀer Oeeje 3 ceW³eLee heefjYeeefºele keÀesF& kebÀheveer;

(meer/ie-®eej) menkeÀejer mebIe' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer jefpemì£erkeÉÀle meesmeeFìer efpemekeÀe cegK³e GÎsM³emenkeÀeefjlee keÀer efMe#ee osvee, GmekeÀe Òe®eej keÀjvee, menkeÀejer mesJeeDeeW keÀe ÒeefMe#eCe osvee DeewjGvekeÀe efJemleej keÀjvee nw;

([er/Ie) `meb®eeuekeÀ ceb[ue' mes DeefYeÒesle nw, Oeeje 48 kesÀ DeOeerve ieef"le efkeÀmeer menkeÀejer meesmeeFìer keÀekeÀesF& Ssmee Meemeer efvekeÀe³e ³ee ÒeyebOe yees[& ®eens Jen efkeÀmeer Yeer veece mes hegkeÀeje peelee nes; efpemesefkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ keÀe³e&keÀueeHeeW kesÀ ÒeyebOe keÀe meb®eeueve Deewj efve³eb$eCe meeQHee ie³ee nes;

([er/Ie-SkeÀ) menkeÀejer yeQkeÀ' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmee jep³e menkeÀejer yeQkeÀ, keÀesF& Ssmee kesÀvêer³e menkeÀejeryeQkeÀ leLee keÀesF& Ssmee ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer yeQkeÀ pees Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle nes³ee jefpemì£erkeÉÀle ngDee mecePee peelee nes;

(Ie-oes) `menkeÀejer meeKe mebj®evee' mes DeefYeÒesle nw ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer yeQkeÀ ³ee kesÀvêer³e menkeÀejeryeQkeÀ ³ee ÒeeLeefcekeÀ keÉÀefºe meeKe menkeÀejer meesmeeFìer;

(F&/*) `heefjmeerefcele oeef³elJe Jeeueer menkeÀejer meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer efpemekesÀ


meom³eeW keÀe oeef³elJe GmekeÀer GheefJeefOe³eeW Üeje Gme jkeÀce, ³eefo keÀesF& nes, pees efkeÀ GvekesÀ ÜejeOeeefjle DebMeeW hej DeoÊe nes, lekeÀ heefjmeerefcele nes ³ee Ssmeer jkeÀce efpemekeÀe efkeÀ, Gme meesmeeFìerkeÀe heefjmeceeheve nes peeves keÀer oMee ceW, GmekeÀer Deeefmle³eeW kesÀ Òeefle DeefYeoe³e keÀjves keÀe efpecceeJes Deheves Thej ueW, lekeÀ heefjmeerefcele neW;

(F&/* -SkeÀ) cegK³e keÀe³e&heeuekeÀ DeefOekeÀejer' mes DeefYeÒesle nw Oeeje 49 (*) kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³eeJ³eefkeÌle Deewj efpemes meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ DeOeer#eCe, efve³eb$eCe Deewj efveosMeve kesÀ DeO³eOeerve jnlesng³es meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje meesmeeFìer kesÀ keÀe³e&keÀueeheeW keÀe ÒeyebOe meeQhee ie³ee nw;

(peer/í) `GheYeeskeÌlee meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer pees Deheves meom³eeW leLee meeLe nerDev³e ûeenkeÀeW kesÀ efue³es ceeue DeefYeÒeehle keÀjves ³ee GmekeÀe Glheeove keÀjves leLee ÒemebmkeÀjCe keÀjvesSJeb GvnW GmekeÀe efJelejCe keÀjves ³ee GvekesÀ efue³es Dev³e mesJee³eW keÀjves kesÀ leLee Ssmes Òeoe³e,Glheeove, ÒemebmkeÀjCe SJeb efJelejCe mes ÒeesodYetle nesves Jeeues ueeYeeW keÀes Deheves meom³eeW leLee ûeenkeÀeWkesÀ yeer®e Gme Devegheele ceW, pees efkeÀ Ssmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceW DeefOekeÀefLele efkeÀ³ee pee³es,efJelejCe keÀjves kesÀ GÎsM³e mes yeveeF& ieF& neW;

(peer/í-SkeÀ) Òel³ee³egkeÌle' mes DeefYeÒesle nw J³eefäkeÀ meom³eeW kesÀ mecetn Üeje meesmeeFìer kesÀ meeOeejCe efvekeÀe³eceW GvekeÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjves kesÀ efue³es meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej efveJee&ef®ele keÀesF&J³eefkeÌle;

(peer/í-oes)`ef[heeefpeì FvMeesjsvme SC[ ieejCìer keÀeheexjsMeve' mes DeefYeÒesle nw ef[heeefpeì FvM³eesjWme SC[ieejvìer keÀeheexjsMeve SkeÌì, 1961 (1961 keÀe meb. 47) kesÀ DeOeerve mLeeefhele ef[heeefpeìFvM³eesjsvme SC[ ieejCìer keÀeheexjsMeve;

(S®e/pe) `Ghe jefpemì£ej' mes DeefYeÒesle nw Oeeje 3 kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee menkeÀejer meesmeeFefì³eeWkeÀe keÀesF& Ghe jefpemì£ej;

(S®e S®e/pepe) efJekeÀeme yeQkeÀ' mes DeefYeÒesle nw Fme SkeÌì kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle ³ee jefpemì£erkeÉÀle mecePeeie³ee keÀesF& menkeÀejer keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ;

¼t t&1½ ^^dk;Zikyd eftLVªsV^^ ls vfHkizsr gS naM izfØ;klafgrk]1973 ¼1974 dk 2½ dh ?kkjk20 ds vèkhu fu;qDr dksbZ vfèkdkjh

(DeeF&/Pe) `kegÀìgcye' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& J³eefkeÌle, GmekeÀe heefle ³ee GmekeÀer helveer, Gme hej DeeefÞele GmekeÀermebleeve Deewj Gme hej DeeefÞele leLee GmekesÀ meeLe meb³egkeÌlele: efveJeeme keÀjves Jeeues Dev³e veelesoej;

(pes/_e) `keÉÀefºe HeÀce& meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer pees Yetefce kesÀ efJekeÀeme leLee KesleerkeÀer DeefOekeÀ De®íer he×efle³eeW keÀes mebÒeJee|lele keÀjves kesÀ GÎsM³e mes yeveeF& ieF& nes Deewj GmekesÀDebleie&le Deeleer nw yesnlej keÉÀefºe HeÀce& meesmeeFìer, DeefYeOeejer keÉÀefºe HeÀce& meesmeeFìer, meecetefnkeÀ keÉÀefºeHeÀce& meesmeeFìer, meb³egkeÌle keÉÀefºe HeÀce& meesmeeFìer, eEme®eeF& meesmeeFìer leLee HeÀmeue mebj#eCemeesmeeFìer;

(kesÀ/ì) `mebIeer³e meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw Jen meesmeeFìer efpemekeÀer DebMehetbpeer keÀe, mejkeÀejer DebMehetbpeerkeÀes DeheJee|pele keÀjles ngS, keÀce mes keÀce he®eeme ÒeefleMele meesmeeFefì³eeW Üeje Oeeefjle nes;


(Sue/") èfJeÊeoe³eer yeQkeÀ' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer efpemekeÀe GÎsM³e Dev³e meesmeeFefì³eeW keÀes³ee GmekesÀ Jew³eefkeÌlekeÀ meom³eeW keÀes GOeej oer peeves Jeeueer efveefOe³eeW keÀes meÉefpele keÀjvee nw, Deewj GmekesÀDebleie&le Deeles nQ jep³e menkeÀejer yeQkeÀ, menkeÀejer keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ, keÀsvêer³emenkeÀejer yeQkeÀ, ÒeeLeefcekeÀ veeieefjkeÀ menkeÀejer yeQkeÀ Deewj efpeuee menkeÀejer keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀemeyeQkeÀ;

(Sue/"ÝSkeÀ) efJeÊeoe³eer mebmLee' mes DeefYeÒesle nw jeºì£er³e ³ee jep³e mlej keÀer menkeÀejer mebmLee ³ee mebie"vepees menkeÀejer meesmeeFìer ³ee efkeÀmeer J³eeqkeÌle keÀes efJeÊeer³e mene³elee ³ee Deefûece ³ee GOeej oslee nw;]

(Sce/[) `meeOeejCe meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer pees Oeeje 10 keÀer GheOeeje (1) ceWefJeefvee|oä efkeÀS ieS Meerºe& (SkeÀ) mes (veew) lekeÀ ceW mes efkeÀmeer Yeer Meerºe& kesÀ Devleie&le ve Deeleernes;

^^¼M&1½ ^^�kklu izk;ksftr dkjckj^^ ls vfHkizsr gS dsUnz vFkok jkT; ljdkj }kjk izk;ksftrfdlh ;kstuk ;k dk;Zdze ds vèkhu lkslkbVh }kjk dk;kZfUOkr fd, tkus okysvkfFkZd fdz;kdyki**

(Sve/{) ìeÉn efvecee&Ce meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw Ssmeer meesmeeFìer efpemekeÀe GÎsM³e GmekesÀ meom³eeW keÀes ieÉnefvecee&Ce kesÀ efue³es Yet-KeC[ GheueyOe keÀjevee nw Deewj FmeceW meefcceefuele nw efvecve meIevelee keÀe ieÉnefvecee&Ce, efveJeeme mLeeve ³ee ÒekeÀesÿ Deewj/³ee ³eefo Yet-KeC[, efveJeeme mLeeve ³ee ÒekeÀesÿ(HeÌuesì) hetJe& ceW ner Dee|pele keÀj efue³es neW lees menkeÀejer efme×ebleeW kesÀ Devegmeej heejmheefjkeÀ mene³eleemes GmekesÀ meom³eeW keÀes meeceev³e megKe-megefJeOee³eW Deewj mesJee³eW efpemeceW ieÉn efvecee&Ce efJeÊe heesºeCemeefcceefuele nw, GheueyOe keÀjevee;

({-SkeÀ) `DeewÐeesefiekeÀ meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw yegvekeÀj, yeæ{F&, OeelegkeÀce&keÀejeW, cees®eer ³ee keÀesF& Dev³emeesmeeFìer efpemekeÀe ue#³e efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ keÀ®®es ceeue mes heefjºkeÉÀle ceeue efvee|cele keÀjvee nw,kesÀ efJekeÀeme keÀes mebÒeJee|lele keÀjves kesÀ GÎsM³e mes efJejef®ele keÀesF& meesmeeFìer;

(Dees/Ce) `meb³egkeÌle jefpemì£ej' mes DeefYeÒesle nw Oeeje 3 kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee menkeÀejermeesmeeFefì³eeW keÀe keÀesF& meb³egkeÌle jefpemì£ej;

(heer/le) `meceehekeÀ' mes DeefYeÒesle nw Oeeje 70 kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& J³eefkeÌle;(keÌ³et/Le) èfJeheCeve meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer pees keÉÀefºe Ghepe ³ee Dev³e Ghepe keÀe

efJeheCeve keÀjves kesÀ Òe³eespeve kesÀ efueS yeveeF& ieF& nes Deewj efpemekesÀ GÎsM³eeW ceW Ssmeer Ghepe kesÀ efue³esDehesef#ele JemlegDeeW keÀe Òeoe³e keÀjvee meefcceefuele nes;

(Deej/o) `meom³e' mes DeefYeÒesle nw efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ jefpemì£erkeÀjCe mebyebOeer DeeJesove ceW meb³eesefpele nesvesJeeuee keÀesF& J³eefkeÌle ³ee keÀesF& Ssmee J³eefkeÌle efpemes jefpemì£erkeÀjCe kesÀ he½eeled, Fme DeefOeefve³ece leLeeGve efve³eceeW SJeb GheefJeefOe³eeW kesÀ, pees efkeÀ Ssmeer meesmeeFìer keÀes ueeiet neW, Devegmeej meom³elee ÒeoevekeÀj oer ieF& nes Deewj GmekesÀ Debleie&le jep³e mejkeÀej, peyeefkeÀ Jen efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes DebMehetbpeerkesÀ Òeefle DeefYeoe³e keÀjleer nes, Deeleer nw;

(o-SkeÀ) ` yengjep³e menkeÀejer meesmeeFìer'' mes DeefYeÒesle nw Ssmeer meesmeeFìer, efpemekesÀ GÎsM³e SkeÀ ner jep³e


lekeÀ meerefcele ve neW Deewj pees Ssmeer menkeÀejer mebmLeeDeeW kesÀ mebyebOe ceW lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer efJeefOekesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle neW DeLeJee jefpemì£erkeÉÀle mecePeer ieF& neW;]

(Sme/Oe) `yengÒe³eespeve meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer efpemekesÀ GÎsM³eeW ceW Gve ÒeeLeefcekeÀGÎsM³eeW ceW mes, pees efkeÀ KeC[ (peer/í), (Sve/{), (Jeer/HeÀ) leLee (Jee³e/ce) ceW mes efkeÀvneRYeer oes ³ee DeefOekeÀ KeC[eW ceW efJeefvee|oä efkeÀ³es ie³es nQ, keÀesF& ÒeeLeefcekeÀ GÎsM³e meefcceefuele nes;

(Sme/Oe-SkeÀ) `jeä£er³e yeQkeÀ'' mes DeefYeÒesle nw jeä£er³e keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ DeefOeefve³ece, 1981

(1981 keÀe 61) keÀer Oeeje 3 kesÀ DeOeerve mLeeefhele jeä£er³e keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ;(ìer/ve) `veececee$e keÀe meom³e' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmee J³eefkeÌle efpemes Oeeje 20 kesÀ DeOeerve efkeÀmeer

meesmeeFìer kesÀ meom³e kesÀ ªhe ceW ÒeJesMe efo³ee ie³ee nes;(ìer/ve-SkeÀ) DeefOekeÀejer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmee J³eefkeÌle efpemes efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje Ssmeer meesmeeFìer kesÀ

efkeÀmeer heo hej Ssmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej efveJee&ef®ele ³ee efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³eenes Deewj GmekesÀ Debleie&le keÀesF& meYeeheefle, GhemeYeeheefle, DeO³e#e, GheeO³e#e, ÒeyebOe efveosMekeÀ,ÒeyebOekeÀ, meef®eJe, keÀesºeeO³e#e, meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe meom³e leLee keÀesF& Ssmee Dev³e J³eefkeÌle,efpemes Ssmeer meesmeeFìer kesÀ keÀejesyeej kesÀ mebyebOe ceW efveoxMe osves kesÀ efue³es Fme DeefOeefve³ece, efve³eceeW³ee GheefJeefOe³eeW kesÀ DeOeerve efveJee&ef®ele ³ee efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee nes, Deelee nw;

(³et/he) `Dev³e efheíæ[s Jeie&' mes DeefYeÒesle nw Ssmes efheíæ[s JeieeX kesÀ J³eefkeÌle³eeW keÀe ÒeJeie& pees efkeÀ jep³emejkeÀej Üeje DeefOemetef®ele efkeÀ³ee peeS;

(³et/he-SkeÀ)`ÒeeLeefcekeÀ meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw Jen meesmeeFìer pees ve lees Meerºe& meesmeeFìer nes Deewj ve kesÀvêer³emeesmeeFìer;

(³et/he-oes) `ÒeeLeefcekeÀ keÉÀefºe meeKe menkeÀejer meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw Ssmeer meesmeeFìer pees keÉÀefºe GlheeovekesÀ efue³es GOeej GheueyOe keÀjeves kesÀ cegK³e GÎsM³e mes mebieef"le keÀer ieF& nw Deewj GmekesÀ Debleie&leÒeeLeefcekeÀ mesJee menkeÀejer meesmeeFìer, keÉÀºekeÀ mesJee menkeÀejer meesmeeFìer, JeÉnÊeekeÀej menkeÀejermeesmeeFìer Deewj Deeefoce peeefle mesJee menkeÀejer meefceefle nw;

(³et/he-leerve) ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer yeQkeÀ' mes DeefYeÒesle nw yeQkeÀ kesÀ ªhe ceW jefpemì£erkeÉÀle ve keÀer ieF& veiejer³e ³eeûeece mebmeeOeve meesmeeFìer mes efYevve keÀesF& meesmeeFìer, efpemekesÀ GÎsM³eeW kesÀ Debleie&le GmekesÀ meom³eeWkeÀes GOeej oer peeves Jeeueer efveefOe³eeW keÀe meÉefpele efkeÀ³ee peevee Deewj GmekesÀ meom³eeW keÀes efoS peevesnsleg ¬esÀef[ì DeefYeÒeehle keÀjvee Deelee nes Deewj pees ³ee lees yeQkeÀkeÀejer efJeefve³eceve DeefOeefve³ece,1949 (1949 keÀe meb. 10) kesÀ DeOeerve Deveg%ehle nes ³ee pees Fme ÒekeÀej Deveg%ehle efkeÀ³es peeveslekeÀ yeQkeÀkeÀejer keÀejesyeej keÀjves kesÀ efue³es Deveg%eele nw;

(Jeer/HeÀ) `GlheeokeÀ meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer pees ceeue keÀe Glheeove leLee J³e³eveDeheves meom³eeW keÀer meecetefnkeÀ mebheefÊe kesÀ ªhe ceW keÀjves kesÀ GÎsM³e mes yeveeF& ieF& nw Deewj GmekesÀDebleie&le keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer Deeleer nw pees GmekesÀ meom³eeW kesÀ Þece kesÀ meecetefnkeÀ Ghe³eespeve kesÀGÎsM³e mes yeveeF& ieF& nw;

([yu³et/ye) `ÒemebmkeÀjCe meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer pees ceeue keÀe Glheeove ³eebef$ekeÀ ³ee


MeejerefjkeÀ Òeef¬eÀ³ee Üeje keÀjves kesÀ GÎsM³e mes yeveeF& ieF& nes Deewj GmekesÀ Debleie&le keÀesF& DeewÐeesefiekeÀmeesmeeFìer leLee keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer, pees keÉÀefºe Ghepe keÀe ÒemebmkeÀjCe keÀjves kesÀ efue³es nes, Deeleernw;

(Ye) ` jefpemì£ej'' mes DeefYeÒesle nw, Fme DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 3 kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle menkeÀejermeesmeeFefì³eeW keÀe jefpemì£ej Deewj yengjep³e menkeÀejer meesmeeFefì³eeW kesÀ mebyebOe ceW kesÀvêer³e mejkeÀejÜeje efve³egkeÌle kesÀvêer³e jefpemì£ej;

(SkeÌme/Ye-SkeÀ)`ÒeefleefveefOe' mes DeefYeÒesle nw efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe keÀesF& Ssmee meom³e pees Gme meesmeeFìer keÀeÒeefleefveefOelJe Dev³e meesmeeFìer ceW keÀjs;

(SkeÌme/Ye-oes)`efjpeJe& yeQkeÀ' mes DeefYeÒesle nw efjpeJe& yeQkeÀ DeeHeÀ Fbef[³ee SkeÌì, 1934 (¬eÀceebkeÀ 2 meved 1934)kesÀ DeOeerve mLeeefhele efkeÀ³ee ie³ee efjpeJe& yeQkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee;

(Jee³e/ce) `mebmeeOeve meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer pees Fme GÎsM³e mes yeveeF& ieF& nesefkeÀ Jen Deheves meom³eeW kesÀ efue³es GOeej (¬esÀef[ì), ceeue ³ee mesJee³eW, pees efkeÀ GvekesÀ Üeje Dehesef#eleneW, DeefYeÒeehle keÀjW Deewj GmekesÀ Debleie&le keÀesF& mesJee meesmeeFìer leLee keÀesF& ÒeeLeefcekeÀ meeKemeesmeeFìer Deeleer nQ;

(Jee³e/ce-SkeÀ)`efjìe\veie DeefOekeÀejer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmee J³eefkeÌle efpemes jep³e menkeÀejer efveJee&®eveÒeeefOekeÀejer ves meeOeejCe ³ee efJeMesºe DeeosMe Üeje Fme nsleg efve³egkeÌle efkeÀ³ee nes ³ee Devegceesefole efkeÀ³eenes efkeÀ Jen Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yeveeS ieS efve³eceeW kesÀ DeOeerve efjìe\veie DeefOekeÀejerkesÀ keÀle&J³eeW keÀe heeueve keÀjs Deewj GmekesÀ Debleie&le efjìe\veie DeefOekeÀejer kesÀ DeOeervemLe keÀesF& SsmeeDeefOekeÀejer Deelee nw efpemes Gmeves Fme nsleg efueefKele ceW veeceefvee|oä efkeÀ³ee nes efkeÀ Jen efjìe\veieDeefOekeÀejer kesÀ keÀeflehe³e keÀle&J³eeW keÀe heeueve keÀjs Deewj GmekeÀer mene³elee keÀjs;

(Jee³e/ce-oes)`Devegmetef®ele #es$e' mes DeefYeÒesle nw efkeÀ Jen #es$e pees Devegmetef®ele #es$e (efyenej, iegpejele, ceO³eÒeosMeDeewj Gæ[ermee jep³e) DeeosMe, 1977 kesÀ DeOeerve Ieesefºele efkeÀ³ee ie³ee nw;

(pes[/³e) `meesmeeFìer'mes DeefYeÒesle nw keÀesF& menkeÀejer meesmeeFìer pees Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀlenes ³ee jefpemì£erkeÉÀle ngF& mecePeer peeleer nes;

(pes[/³e-SkeÀ) efJeefvee|oä heo' mes DeefYeÒesle nw DeO³e#e ³ee meYeeheefle Deewj GheeO³e#e ³ee Ghe meYeeheefle keÀeheo;]

(SS/keÀkeÀ) `jep³e menkeÀejer yeQkeÀ' mes DeefYeÒesle nw ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer yeQkeÀ, ce³ee&efole;(keÀkeÀkeÀ) ` jep³e mlejer³e menkeÀejer meesmeeFìer'' mes DeefYeÒesle nw, keÀesF& Ssmeer menkeÀejer meesmeeFìer efpemekeÀe

keÀe³e& #es$e mebHetCe& jep³e ceW nes Deewj pees Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle nes DeLeJeejefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& mecePeer ieF& nes;

(yeer yeer/Ke Ke) efJeÐeeLeea' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmee J³eefkeÌle pees efkeÀmeer Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ ³ee ÒeefMe#eCemebmLee ceW DeO³e³eve keÀj jne nw;

(meer meer/ie ie) DeefOekeÀjCe' mes DeefYeÒesle nw Oeeje 77 kesÀ DeOeerve ieef"le efkeÀ³ee ie³ee ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejerDeefOekeÀjCe;


otmeje DeO³ee³e

jefpemì£erkeÀjCe

3. jefpemì£ej leLee Dev³e DeefOekeÀejer :- (1) jep³e mejkeÀej jep³e kesÀ efue³es efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes menkeÀejermeesmeeFefì³eeW keÀe jefpemì£ej efve³egkeÌle keÀjsieer Deewj efvecveefueefKele ÒeJeieeX kesÀ SkeÀ ³ee DeefOekeÀ DeefOekeÀeefj³eeW keÀes Fmensleg Jes efve³egkeÌle keÀj mekesÀieer efkeÀ Jes GmekeÀer mene³elee keÀjW, DeLee&led :-(S/keÀ) menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀe Dehej jefpemì£ej;(yeer/Ke) menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀe meb³egkeÌle jefpemì£ej;(meer/ie) menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀe Ghe jefpemì£ej;([er/Ie) menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀe mene³ekeÀ jefpemì£ej;(F&/*) DeefOekeÀeefj³eeW kesÀ Ssmes Dev³e ÒeJeie& pees efkeÀ efJeefnle efkeÀ³es pee³eW~

(2) jefpemì£ej keÀer mene³elee keÀjves kesÀ efue³es efve³egkeÌle efkeÀ³es ie³es DeefOekeÀejer, Fme DeefOeefve³ece Üeje ³ee GmekesÀ DeOeervejefpemì£ej keÀes ÒeoÊe keÀer ieF& Ssmeer MeefkeÌle³eeW keÀe leLee Fme DeefOeefve³ece Üeje ³ee GmekesÀ DeOeerve jefpemì£ej hejDeefOejesefhele efkeÀ³es ie³es Ssmes keÀle&J³eeW keÀe, pewmee efkeÀ jep³e mejkeÀej, efJeMesºe ³ee meeOeejCe DeeosMe, Üeje efveoxMeos, Òe³eesie leLee heeueve Ssmes #es$eeW kesÀ Yeerlej keÀjWies pewmes efkeÀ jep³e mejkeÀej efJeefvee|oä keÀjW :hejvleg Dehej jefpemì£ej ³ee meb³egkeÌle jefpemì£ej mes efYevve efkeÀmeer Yeer DeefOekeÀejer keÀes Fme yeele kesÀ efue³es efJee fvee|oäveneR efkeÀ³ee pee³esiee efkeÀ Jen Oeeje 78 kesÀ DeOeerve DeheerueeW keÀer megveJeeF& keÀjves keÀer MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjW~

(3) jefpemì£ej keÀer mene³elee keÀjves kesÀ efue³es efve³egkeÌle efkeÀ³es ie³es DeefOekeÀejer jefpemì£ej kesÀ DeOeervemLe neWies Deewj GmekesÀmeeOeejCe ceeie&oMe&ve, he³e&Jes#eCe leLee efve³eb$eCe kesÀ DeOeerve keÀe³e& keÀjWies~

4. meesmeeFefì³eeb pees jefpemì£erkeÉÀle keÀer pee mekeWÀieer :- Fme DeefOeefve³ece kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS,efkeÀmeer Yeer Ssmeer meesmeeFìer keÀes, efpemekeÀe efkeÀ GÎsM³e Deheves meom³eeW kesÀ Deee|LekeÀ efnle ³ee GvekesÀ meeOeejCe keÀu³eeCekeÀes menkeÀejer efme×ebleeW kesÀ Devegmeej mebÒeJee|lele keÀjvee nes, ³ee efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer keÀes, pees efkeÀ efkeÀmeer SsmeermeesmeeFìer keÀer mebef¬eÀ³eeDeeW keÀes megkeÀj yeveeves kesÀ GÎsM³e mes mLeeefhele keÀer ieF& nes, Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeervejefpemì£erkeÉÀle efkeÀ³ee pee mekesÀiee~

5. heefjmeerefcele ³ee Deheefjmeerefcele oeef³elJe meefnle meesmeeFefì³eeW keÀe jefpemì£erkeÀjCe:- keÀesF& meesmeeFìerheefjmeerefcele ³ee Deheefjmeerefcele oeef³elJe meefnle jefpemì£erkeÉÀle keÀer pee mekesÀieer;hejvleg peye lekeÀ efkeÀ jep³e mejkeÀej, meeOeejCe ³ee efJeMesºe DeeosMe Üeje, Dev³eLee efveoxefMele ve keÀjs, efkeÀmeer SsmeermeesmeeFìer keÀe, efpemekeÀer efkeÀ meom³e keÀesF& Dev³e meesmeeFìer nes, oeef³elJe heefjmeerefcele nesiee~

6. jefpemì£erkeÀjCe keÀer MeleX:- (1) efpeme meesmeeFìer keÀer meom³e keÀesF& Dev³e meesmeeFìer nes Gme meesmeeFìer mes efYevvekeÀesF& Yeer meesmeeFìer Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle veneR keÀer pee³esieer ³eefo Jen keÀce mes keÀce Ssmes yeermeJ³eefkeÌle³eeW mes efceuekeÀj ve yeveer nes, pees Yeejleer³e mebefJeoe DeefOeefve³ece, 1872 (¬eÀceebkeÀ 9 meved 1872) keÀerOeeje 11 kesÀ DeOeerve mebefJeoe keÀjves kesÀ efue³es me#ece neW leLee pees efvekeÀì kesÀ veelesoej ve neskeÀj yeerme efYevve-efYevvekegÀìgcyeeW kesÀ neW, Deewj Gme oMee ceW peyeefkeÀ meesmeeFìer kesÀ GÎsM³eeW ceW GmekesÀ meom³eeW keÀes GOeej oer peeves JeeueerefveefOe³eeW keÀe meÉefpele efkeÀ³ee peevee meefcceefuele nes, Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle veneR keÀer pee³esieer~


³eefo Ssmes J³eefkeÌle, Gme oMee ceW kesÀ efmeJee³e peyeefkeÀ jefpemì£ej meeOeejCe ³ee efJeMesºe DeeosMe Üeje Dev³eLee efveoxMeos, Gmeer veiej ³ee ûeece ceW ³ee ûeeceeW kesÀ efkeÀmeer mecetn ceW efveJeeme ve keÀjles neW;hejvleg Devev³ele: efJeÐeee|Le³eeW kesÀ HeÀe³eos kesÀ efue³es yeveeF& ieF& keÀesF& meesmeeFìer Fme yeele kesÀ nesles ngS Yeerjefpemì£erkeÉÀle keÀer pee mekesÀieer efkeÀ Ssmeer meesmeeFìer kesÀ meom³eeW ves Gme efJeefOe, efpemekesÀ efkeÀ DeO³eOeerve Jes nQ, kesÀDevegmeej Je³emkeÀlee keÀer Dee³eg Òeehle veneR keÀer nw;hejvleg ³en Deewj Yeer jefpemì£ej v³etvelece meom³elee keÀer Mele& keÀes, Ssmeer meesmeeFìer kesÀ efue³es, pees efkeÀmeer mebie"ve/mLeehevee kesÀ keÀce&®eeefj³eeW kesÀ keÀu³eeCe kesÀ efue³es mebieef"le keÀer ieF& nw, efMeefLeue keÀj mekesÀiee~hejvleg ³en Yeer efkeÀ efkeÀmeer ÒeeLeefcekeÀ meesmeeFìer keÀer oMee ceW jefpemì£erkeÀjCe kesÀ mece³e keÀce mes keÀce 33 ÒeefleMeleceefnuee meom³e neWieer :hejvleg ³en Yeer efkeÀ jefpemì£ej, he³ee&hle keÀejCeeW mes ceefnuee meom³eeW keÀer efJeefnle ÒeefleMele keÀer MeleeX keÀes efMeefLeuekeÀj mekesÀiee~(2) Meyo heefjmeerefcele' ³ee efkeÀmeer Yeejleer³e Yeeºee ceW GmekeÀe he³ee&³e Òel³eskeÀ Ssmeer meesmeeFìer kesÀ, pees efkeÀ FmeDeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve heefjmeerefcele oeef³elJe meefnle jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& nes, veece ceW Debeflece Meyo nesiee~

7. jefpemì£erkeÀjCe kesÀ efue³es DeeJesove Deewj HeÀerme- (1) jefpemì£erkeÀjCe kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efueS, efkeÀmeer meesmeeFìerkeÀes jefpemì£erkeÉÀle keÀjves kesÀ efue³es DeeJesove efJeefnle Òeªhe ceW jefpemì£ej keÀes efkeÀ³ee pee³esiee Deewj GmekesÀ meeLemeesmeeFìer keÀer ÒemLeeefhele GheefJeefOe³eeW keÀer ®eej-®eej Òeefleefueefhe³eeb mebueive neWieer~ Jen J³eefkeÌle, efpemekesÀ Üeje ³eeefpemekeÀer Deesj mes Ssmee DeeJesove efkeÀ³ee pee³es, meesmeeFìer kesÀ yeejs ceW Ssmeer peevekeÀejer osiee pewmeer efkeÀ jefpemì£ejDehesef#ele keÀjW~(2) DeeJesove-(S/keÀ) efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer keÀer oMee ceW, efpemekeÀer efkeÀ meom³e keÀesF& Dev³e meesmeeFìer ve nes, keÀce mes keÀce

ome Ssmes J³eefkeÌle³eeW Üeje, pees Oeeje 6 keÀer Dehes#eeDeeW kesÀ Devegmeej Dee|nle neW, Deewj(yeer/Ke) efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer keÀer oMee ceW, efpemekeÀer efkeÀ meom³e keÀesF& jefpemì£erkeÉÀle meesmeeFìer nes, Òel³eskeÀ

Ssmeer jefpemì£erkeÉÀle meesmeeFìer keÀer Deesj mes efkeÀmeer Ssmes J³eeqkeÌle Üeje, pees mec³ekeÀªHesCe ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³eeie³ee nes, Deewj peneb Gme meesmeeFìer kesÀ mecemle meom³e jefpemì£erkeÉÀle meesmeeFefì³eeb ve neW, Jeneb omeDev³e meom³eeW Üeje ³ee, peye Dev³e meom³e ome mes keÀce neW, lees Gve meyekesÀ Üeje, nmlee#eefjle efkeÀ³eepee³esiee~

(3) keÀesF& meesmeeFìer, Ssmeer HeÀerme kesÀ meboe³e Hej Deewj Ssmeer jerefle ceW pewmeer keÀer efJeefnle keÀer peeS, jefpemì£erkeÉÀlekeÀer peeSieer~

8. keÀeflehe³e ÒeMveeW keÀes efJeefveefM®ele keÀjves keÀer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle :- peneb efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ yevee³espeeves, GmekeÀe jefpemì£erkeÀjCe efkeÀ³ee peeves ³ee GmekesÀ yeves jnves kesÀ mebyebOe ceW ³ee efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes efkeÀmeer meesmeeFìerkesÀ meom³e kesÀ ªhe ceW mJeerkeÉÀle efkeÀ³es peeves kesÀ mebyebOe ceW keÀesF& Ssmee ÒeMve GodYetle nes efkeÀ keÀesF& J³eefkeÌle keÉÀºekeÀnw ³ee veneR DeLeJee keÀesF& J³eefkeÌle efkeÀmeer efJeefMeä #es$e ceW efveJeeme keÀjlee nw ³ee veneR DeLeJee keÀesF& J³eefkeÌle efkeÀmeerefJeefMeä Jeie& ³ee GhepeerefJekeÀe mes mebyebefOele nw ³ee veneR DeLeJee peneb efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe meom³e yeveves kesÀ efue³esefkeÀmeer J³eefkeÌle keÀer hee$elee kesÀ mebyebOe ceW Ssmee ner keÀesF& Dev³e ÒeMve GodYetle nes, Jeneb Ssmee ÒeMve jefpemì£ej Üeje


efJeefveefM®ele efkeÀ³ee pee³esiee Deewj GmekeÀe efJeefve½e³e Debeflece nesiee~9. jefpemì£erkeÀjCe:- (1) ³eefo jefpemì£ej keÀe meceeOeeve nes pee³es efkeÀ efkeÀmeer meesmeeFìer ves Fme DeefOeefve³ece leLee

efve³eceeW kesÀ GheyebOeeW keÀe Devegheeueve efkeÀ³ee nw Deewj ³en efkeÀ GmekeÀer ÒemLeeefhele GheefJeefOe³eeb Fme DeefOeefve³ece ³eeefve³eceeW kesÀ ÒeefleketÀue veneR nw, lees Jen Gme meesmeeFìer keÀes jefpemì£erkeÉÀle keÀj mekesÀiee :hejvleg efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes jefpemì£erkeÉÀle veneR efkeÀ³ee pee³esiee ³eefo, jefpemì£ej keÀer je³e ceW, GmekesÀ Deee|LekeÀ ¢efämes keÀcepeesj nes peeves keÀer mebYeeJevee nes ³ee ³en mebYeeJevee nes efkeÀ GmekeÀe efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer hej ÒeefleketÀueÒeYeeJe heæ[siee~(2) peneb jefpemì£ej efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes ³ee GmekeÀer GheefJeefOe³eeW keÀes jefpemì£erkeÉÀle keÀjves mes FbkeÀej keÀj oslee nw,Jeneb Jen FbkeÀej mebyebOeer DeeosMe Gme FbkeÀej kesÀ keÀejCeeW meefnle DeeJesove kesÀ ÒeLece nmlee#ejkeÀlee& keÀes mebmetef®elekeÀjsiee~(3) jefpemì£ej efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ jefpemì£erkeÀjCe kesÀ efue³es DeeJesove Òeehle nesves keÀer leejerKe mes, veyyes efove kesÀYeerlej, efJeefve½e³e keÀjsiee :hejvleg ³eefo jefpemì£ej, hetJeexkeÌle keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej Ssmes DeeJesove keÀe efveheìeje keÀjves ceW DemeHeÀue jnlee nw,lees Jen Ssmeer keÀeueeJeefOe keÀe DeJemeeve nesves keÀer leejerKe mes, hevên efove kesÀ Yeerlej Ssmes DeeJesove keÀes DeieuesG®®e DeefOekeÀejer keÀes, Deewj peneb jefpemì£ej mJe³eb jefpemì£erkeÀjCe DeefOekeÀejer nw, Jeneb jep³e mejkeÀej keÀes efveoxefMelekeÀjsiee, ³eLeeefmLeefle pees ³ee efpemekesÀ Üeje, DeeJesove Òeehle nesves keÀer leejerKe mes oes ceeme kesÀ Yeerlej efveheìejeefkeÀ³ee pee³esiee Deewj ³eLeeefmLeefle, Ssmes G®®e DeefOekeÀejer ³ee jep³e mejkeÀej Üeje Gme keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej DeeJesovekeÀe efveheìeje keÀjves ceW DemeHeÀue jnves hej meesmeeFìer Deewj GmekeÀer GheefJeefOe³eeb jefpemì£erkeÉÀle keÀj oer ieF& mecePeerpee³esieer~(4) jefpemì£ej, Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle DeLeJee jefpemì£erkeÉÀle mecePeer ie³eer meesmeeFefì³eeW keÀeSkeÀ jefpemìj jKesiee~

`9-keÀ efJeÐeceeve menkeÀeefjleeDeeW keÀer J³eeJeÉefÊe :- (1) Fme DeefOeefve³ece ceW DevleefJe&ä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngSYeer ceO³eÒeosMe mJee³eÊe menkeÀeefjlee DeefOeefve³ece, 1999 (efvejefmele DeefOeefve³ece) kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀlemenkeÀeefjleeSB, Fme DeefOeefve³ece kesÀ lelmLeeveer GHeyebOeeW Deewj yeveeF& ieF& GHe efJeefOe³eeW kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀlekeÀer ieF& mecePeer peeSbieer peneB lekeÀ efkeÀ Jes Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeefYeJ³ekeÌle GHeyebOeeW mes Demebiele ve neW, efvejvlejyeveer jnsieer peye lekeÀ efkeÀ Jes HeefjJeefle&le ³ee efJeKeeqC[le ve keÀj oer peeSb.

(2) Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle Òel³eskeÀ menkeÀejer meesmeeFìer, ceO³eÒeosMe menkeÀejer meesmeeFìer (mebMeesOeve)DeefOeefve³ece, 2012 kesÀ ÒeJeÉÊe nesves keÀer leejerKe mes ín ceeme keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej, Ssmeer GHeefJeefOe³eeBefvejefmele ³ee mebMeesefOele keÀjsieer, pees Fme mebMeesOeve DeefOeefve³ece DeefOeefve³ece kesÀ GHeyebOeeW mes Demebiele nQ leLee FmemebMeesOeve DeefOeefve³ece kesÀ GHeyebOeeW keÀes O³eeve ceW jKeles ngS Ssmeer DeefleefjkeÌle GHeefJeefOe³eeB yeveeSieer pewmee efkeÀDeeJeM³ekeÀ nes.''

10.meesmeeFefì³eeW keÀe JeieeakeÀjCe :- (1) jefpemì£ej mecemle meesmeeFefì³eeW keÀe JeieeakeÀjCe efvecveefueefKele SkeÀ ³eeDeefOekeÀ MeerºeeX kesÀ DeOeerve keÀjsiee, DeLee&led:-(SkeÀ) GheYeeskeÌlee meesmeeFìer;


(oes) keÉÀefºe keÀce& meesmeeFìer;(heeb®e) ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer;(í:) efJeheCeve meesmeeFìer;(meele) yengÒe³eespeve meesmeeFìer;(Dee") GlheeokeÀ meesmeeFìer;(veew) ÒemebmkeÀjCe meesmeeFìer;(ome) mebmeeOeve meesmeeFìer;(i³eejn) meeOeejCe meesmeeFìer;(yeejn) DeewÐeesefiekeÀ meesmeeFìer :hejvleg efkeÀmeer efJeefMeä Jeie& keÀer meesmeeFefì³eeW keÀer mebef¬eÀ³ee keÀes megkeÀj yeveeves kesÀ GÎsM³e mes yeveeF& ieF& meesmeeFìerGme Jeie& keÀer meesmeeFìer kesÀ ªhe ceW JeieeakeÉÀle keÀer pee³esieer~(1S/keÀ) jefpemì£ej GheOeeje (1) ceW efJeefvee|oä efkeÀ³es ie³es MeerºeeX ceW mes efkeÀmeer Meerºe& kesÀ DeOeerve Deeves Jeeueer

meesmeeFefì³eeW keÀe efvecveefueefKele MeerºeeX kesÀ DeOeerve Deewj Yeer JeieeakeÀjCe keÀj mekesÀiee, DeLee&led:-(S/keÀ) Meerºe& meesmeeFìer,(yeer/Ke) kesÀvêer³e meesmeeFìer,(yeer/Ke-keÀ) mebIeer³e meesmeeFìer,(meer/ie) ÒeeLeefcekeÀ meesmeeFìer~(2) jefpemì£ej, uesKeye× efkeÀ³es peeves Jeeues keÀejCeeW mes, efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ JeieeakeÀjCe keÀes SkeÀ Meerºe&

mes otmejs Meerºe& ceW heefjJee|lele keÀj mekesÀiee~(3) meesmeeFefì³eeW kesÀ JeieeakeÀjCe kesÀ yeejs ceW jefpemì£ej keÀe efJeefveef½e³e Debeflece nesiee~

11. meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW keÀe mebMeesOeve:- (1) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW keÀe keÀesF& Yeer mebMeesOeveleye lekeÀ efJeefOe ceev³e veneR nesiee peye lekeÀ efkeÀ Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemìj ceW ope& ve efkeÀ³ee ie³eenes, efpeme Òe³eespeve kesÀ efue³es Gme ÒemleeefJele mebMeesOeve keÀer ®eej Òeefle³eeb efJeefnle jerefle ceW jefpemì£ej keÀes Yespeerpee³esieer~(2) ³eefo jefpemì£ej keÀe ³en meceeOeeve nes pee³es efkeÀ ÒemleeefJele mebMeesOeve Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerveyevee³es ie³es efve³eceeW kesÀ ÒeefleketÀue veneR nw leLee meesmeeFìer kesÀ ue#³eeW leLee GÎsM³eeW kesÀ ³ee GmekeÀer efJeÐeceeveGheefJeefOe³eeW ceW mes efkeÀmeer Yeer GheefJeefOe kesÀ ÒeefleketÀue veneR nw lees Jen ÒemleeefJele mebMeesOeve keÀer Òeeefhle kesÀ leermeefove kesÀ Yeerlej Gme mebMeesOeve keÀes jefpemìj ceW ope& keÀj mekesÀiee~(3) jefpemì£ej DeeJesokeÀ meesmeeFìer keÀes megveJeeF& keÀe DeJemej efoS efyevee GheefJeefOe³eeW kesÀ efkeÀmeer mebMeesOeve keÀesjefpemìj ceW ope& keÀjves mes FbkeÀej veneR keÀjsiee~ ³eefo Jen efkeÀmeer mebMeesOeve keÀes jefpemìj ceW ope& keÀjves mes FbkeÀejkeÀjves keÀe efJeefve½e³e keÀjlee nw lees Jen FbkeÀej mebyebOeer DeeosMe Gme FbkeÀej kesÀ keÀejCeeW meefnle ÒemleeJe Òeehle nesveskeÀer leejerKe mes leerme efove kesÀ Yeerlej meesmeeFìer keÀes mebmetef®ele keÀjsiee:hejvleg ³eefo jefpemì£ej, hetJeexkeÌle keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej Ssmes DeeJesove keÀe efveheìeje keÀjves ceW DemeHeÀue jnlee nw


lees Jen Ssmeer keÀeueeJeefOe keÀe DeJemeeve nesves keÀer leejerKe mes hebên efove kesÀ Yeerlej Ssmes DeeJesove keÀes Deieues G®®eDeefOekeÀejer keÀes, Deewj peneb jefpemì£ej mJe³eb jefpemì£erkeÀjCe DeefOekeÀejer nw, Jeneb jep³e mejkeÀej keÀes efveoxefMele keÀjsiee,³eLeeefmLeefle pees ³ee efpemekesÀ Üeje, DeeJesove Òeehle nesves keÀer leejerKe mes oes ceeme kesÀ Yeerlej efveheìeje efkeÀ³ee pee³esieeDeewj ³eLeeefmLeefle Ssmes G®®e DeefOekeÀejer ³ee jep³e mejkeÀej Üeje Gme keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej DeeJesove keÀe efveheìejekeÀjves ceW DemeHeÀue jnves hej GheefJeefOe³eeW keÀe mebMeesOeve jefpemì£erkeÉÀle keÀj efo³ee ie³ee mecePee pee³esiee :hejbleg ³en Deewj efkeÀ menkeÀejer meeKe mebj®evee kesÀ ceeceues ceW hetJeexkeÌle hejblegkeÀ kesÀ GheyebOe ueeiet veneR neWies.

12. GheefJeefOe³eeW kesÀ mebMeesOeve kesÀ efue³es efveosMe osves keÀer MeefkeÌle:- (1) Fme DeefOeefve³ece ³ee efve³eceeW ³eeGheefJeefOe³eeW ceW Deblee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, meesmeeFìer kesÀ he®eeme ÒeefleMele mes DeefOekeÀ meom³eeW kesÀDevegjesOe hej ³ee ³eefo jefpemì£ej ³en mecePelee nw efkeÀ efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceW keÀesF& mebMeesOeve efkeÀ³eepeevee Ssmeer meesmeeFìer kesÀ efnle ceW DeeJeM³ekeÀ ³ee Jeebíveer³e nw, lees Jen Gme meesmeeFìer hej efJeefnle jerefle ceW leeceerueefkeÀ³es peeves Jeeues efueefKele DeeosMe Üeje Gme meesmeeFìer mes ³en Dehes#ee keÀj mekesÀiee efkeÀ Jen mee" efove kesÀ Yeerlej,Ssmee mebMeesOeve keÀjs~(2) ³eefo Jen meesmeeFìer, jefpemì£ej Üeje efJeefvee|oä mece³e kesÀ Yeerlej mebMeesOeve keÀjves ceW DemeHeÀue jnleer nw leesjefpemì£ej, Gme meesmeeFìer keÀes megveJeeF& keÀe DeJemej osves kesÀ he½eeled Deewj Ssmeer Meerºe&/mebIeer³e meesmeeFìer keÀer, peesjep³e mejkeÀej Üeje DeefOemetef®ele keÀer pee³es, je³e ceebieves kesÀ he½eeled Ssmee mebMeesOeve jefpemìj keÀj mekesÀiee DeewjGmekeÀer SkeÀ ÒeceeefCele Òeefle Ssmeer meesmeeFìer keÀes peejer keÀj mekesÀiee~

13. veece keÀer leyoerueer:- keÀesF& meesmeeFìer, Deheveer GheefJeefOe³eeW ceW mebMeesOeve keÀjkesÀ, Dehevee veece leyoerue keÀjmekesÀieer, efkeÀvleg Ssmeer leyoerueer Gme meesmeeFìer kesÀ ³ee GmekesÀ meom³eeW ceW mes efkeÀmeer meom³e kesÀ, ³ee YetlehetJe& meom³eeWkesÀ, ³ee ceÉle meom³eeW kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀej ³ee GvekeÀer efkeÀmeer yeeO³elee hej keÀesF& ÒeYeeJe veneR [euesieer ³ee Ssmeerleyoerueer Gme meesmeeFìer Üeje ³ee GmekesÀ efJe©× efkeÀvneR efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeW keÀes $egefìhetCe& veneR yevee³esieer, DeewjkeÀesF& Yeer Ssmeer efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeb, pees Gme meesmeeFìer Üeje ³ee GmekesÀ efJe©× GmekesÀ hetJe&Jeleea veece mes peejerjKeer pee mekeÀleer neW ³ee ÒeejbYe keÀer pee mekeÀleer neW, GmekesÀ veJeerve veece mes Gmeer ÒekeÀej peejer jKeer pee³esieer ³eeÒeejbYe keÀer pee³esieer~

14. keÀeflehe³e ÒeceeCe-he$eeW keÀe efveM®ee³ekeÀ mee#³e nesvee:- (1) peneb keÀesF& meesmeeFìer Fme DeefOeefve³ece kesÀDeOeerve jefpemì£erkeÉÀle keÀer peeleer nQ, ³ee jefpemì£erkeÉÀle keÀer ie³eer mecePeer peeleer nw, Jeneb jefpemì£ej Deheves nmlee#ejmes SkeÀ jefpemì£erkeÀjCe ÒeceeCe-he$e peejer keÀjsiee Deewj Ssmee ÒeceeCe-he$e Fme yeele keÀe efkeÀ GmeceW Jee|Cele meesmeeFìermec³ekeÀªhesCe jefpemì£erkeÉÀle nw, efve½ee³ekeÀ mee#³e nesiee peye lekeÀ efkeÀ ³en ve meeefyele keÀj efo³ee peeS efkeÀ GmemeesmeeFìer keÀe jefpemì£erkeÀjCe yeeo ceW jÎ keÀj efo³ee ie³ee nw :hejvleg peneb keÀesF& meesmeeFìer Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& mecePeer peeleer nw, Jeneb jefpemì£ejGmekesÀ jefpemì£erkeÉÀle efkeÀ³es ie³es mecePes peeves keÀer leejerKe mes mee" efove kesÀ Yeerlej jefpemì£erkeÀjCe ÒeceeCe-he$e peejerkeÀjsiee~(2) ³eefo keÀesF& Yeer meesmeeFìer leye lekeÀ keÀejyeej ÒeejbYe veneR keÀjsieer peye lekeÀ efkeÀ Gmeves GheOeeje (1) kesÀ

DeOeerve jefpemì£erkeÀjCe kesÀ ÒeceeCeÝHe$e DeefYeÒeeHle ve keÀj efue³ee nes Deewj Ssmeer meesmeeFìer keÀe Òel³eskeÀSsmee meom³e, pees Fme GheOeeje kesÀ GuuebIeve ceW keÀejyeej keÀj jne nw, Ssmes keÀejyeej ceW Gheiele efkeÀ³es


ie³es mecemle oeef³elJeeW kesÀ efue³es heÉLekeÀ-heÉLekeÀ oe³eer nesiee~(3) ³eefo jefpemì£ej efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ efkeÀmeer mebMeesOeve keÀes Oeeje 11 ³ee Oeeje 12 kesÀ

DeOeerve jefpemìj ceW ope& keÀjlee nw, lees Jen, Gme mebMeesOeve keÀer, pees GmekesÀ Üeje jefpemìj ceW ope&efkeÀ³ee ie³ee nes, SkeÀ Òeefleefueefhe Gme meesmeeFìer keÀes osiee pees efkeÀ Fme yeele keÀe efveM®ee³ekeÀ mee#³enesieer efkeÀ Jen mebMeesOeve jefpemìj ceW mec³ekeÀªhesCe ope& keÀj efue³ee ie³ee nw~

(4) peneb keÀesF& meesmeeFìer Dehevee veece Oeeje 13 kesÀ DeOeerve leyoerue keÀjleer nw, Jeneb jefpemì£ej jefpemì£erkeÀjCeÒeceeCe-he$e keÀes leoevegmeej mebMeesefOele keÀjsiee pees efkeÀ Fme yeele keÀe efve½ee³ekeÀ mee#³e nesiee efkeÀ veecekeÀer Jen leyoerueer jefpemìj ceW mec³ekedÀ ªhesCe ope& keÀj ueer ieF& nw~

15. meesmeeFìer kesÀ oeef³elJe keÀe heefjmeerefcele ceW Deheefjmeerefcele ceW ³ee Deheefjmeerefcele mes heefjmeerefcele ceW

leyoerue efkeÀ³ee peevee:- (1) Oeeje 11 kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS, keÀesF& meesmeeFìer DeheveerGheefJeefOe³eeW ceW mebMeesOeve keÀjkesÀ Deheves oeef³elJe keÀes heefjmeerefcele mes Deheefjmeerefcele ceW ³ee Deheefjmeerefcele mesheefjmeerefcele ceW leyoerue keÀj mekesÀieer~(2) keÀesF& Ssmee mebMeesOeve jefpemì£ej Üeje leye lekeÀ jefpemìj ceW ope& veneR efkeÀ³ee pee³esiee peye lekeÀ efkeÀ

GmekeÀe ³en meceeOeeve ve nes pee³e efkeÀ :-(SkeÀ) meesmeeFìer kesÀ Òel³eskeÀ meom³e keÀes leLee efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle ³ee J³eefkeÌle³eeW kesÀ Jeie& keÀes, efpemekesÀ efkeÀ

efnle hej, jefpemì£ej keÀer je³e ceW, Gme leyoerueer keÀe ÒeYeeJe heæ[ mekeÀlee nw, FkeÌkeÀerme efove keÀer met®eveeoer pee ®egkeÀer nw; Deewj

(oes) Òel³eskeÀ Ssmes meom³e ³ee J³eefkeÌle kesÀ ceeceues ceW pees, jefpemì£ej keÀer je³e ceW met®evee heeves keÀe nkeÀoejnw;

(S/keÀ) Gme leyoerueer kesÀ efue³es ³ee lees GmekeÀer Devegceefle DeefYeÒeehle keÀj ueer ieF& nw ³ee met®evee keÀer leejerKemes FkeÌkeÀerme efove kesÀ Yeerlej GmekesÀ Üeje DeeheefÊe ve efkeÀ³es peeves kesÀ DeeOeej hej DeefYeÒeehle nes ieF& mecePeerpeeleer nw;

(yeer/Ke) ³eefo Gmeves DeeheefÊe keÀer nw, lees -(SkeÀ) Gme oMee ceW, peyeefkeÀ Jen meom³e nw, ³en Deveg%ee os oer ieF& nw efkeÀ Jen Dehevee DebMe Jeeheme ues ues;

³ee(oes) Gme oMee ceW, peyeefkeÀ Jen uesveoej nw, DeeheefÊe Òeehle nesves keÀer leejerKe mes leerve ceeme kesÀ Yeerlej GmekesÀ

$e+Ce ³ee oeJes keÀes jefpemì£ej kesÀ meceeOeeveÒeo ªhe ceW Gvceesef®ele keÀj efo³ee ie³ee nw ³ee meceehle keÀjefo³ee nw ³ee ÒeefleYetle keÀj efo³ee ie³ee nw:hejvleg jefpemì£ej, efkeÀmeer J³eefkeÌle ³ee J³eefkeÌle³eeW kesÀ Jeie& keÀer oMee ceW Fme GheOeeje Üeje Dehesef#ele keÀerieF& met®evee efo³es peeves mes DeefYecegefkeÌle DeefYeefueefKele efkeÀ³es peeves Jeeues efJeMesºe keÀejCeeW mes Òeoeve keÀjmekesÀiee~

16. meesmeeFefì³eeW keÀe hegveie&"ve :- (1) Fme Oeeje ceW :-(S/keÀ) `ÒeYeeefJele meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer pees GheOeeje (2) ceW efJeefvee|oä keÀer ieF&

jerefle³eeW ceW mes efkeÀmeer Yeer jerefle ceW mJe³eb keÀe hegveie&"ve keÀjves keÀe efJeefve½e³e keÀjleer nw; Deewj


(yeer/Ke) `heefjCeeceer meesmeeFìer' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer-(SkeÀ) pees GheOeeje (2) kesÀ KeC[ (S/keÀ) kesÀ DeOeerve meceecesueve kesÀ heefjCeecemJeªhe yeveer nes; ³ee(oes) efpemekeÀer efkeÀ ÒeYeeefJele meesmeeFefì³eeW keÀer Deeefmle³eeb leLee GvekesÀ oeef³elJe GheOeeje (2) kesÀ KeC[ (yeer/

Ke) kesÀ DeOeerve hetCe&le: ³ee Yeeiele: Devleefjle efkeÀ³es ie³es neW; ³ee(leerve) pees GheOeeje (2) kesÀ KeC[ (meer/ie) kesÀ DeOeerve efJeYeepeve kesÀ heefjCeecemJeªhe yeveer nes; ³ee(®eej) pees GheOeeje (2) kesÀ KeC[ ([er/Ie) ceW ³eLee GheyebefOele Jeie& keÀer leyoerueer kesÀ heefjCeecemJeªhe yeveer

nes~(2) keÀesF& meesmeeFìer-(S/keÀ) mJe³eb keÀes efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer kesÀ meeLe meceecesefuele keÀjkesÀ; ³ee(yeer/Ke) Deheveer Deeefmle³eeW leLee oeef³elJeeW keÀes efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer keÀes hetCe&le: ³ee Yeeiele: Devleefjle

keÀjkesÀ; ³ee(meer/ie) mJe³eb keÀes oes ³ee DeefOekeÀ meesmeeFefì³eeW ceW efJeYeeefpele keÀjkesÀ; ³ee([er/Ie) mJe³eb keÀes efkeÀmeer Ssmes Jeie& keÀer meesmeeFìer kesÀ, efpemekeÀe efkeÀ GÎsM³e meesmeeFìer kesÀ Gme Jeie& mes lelJele:

efYevve nes efpemekesÀ efkeÀ DeOeerve GmekeÀe JeieeakeÀjCe Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve efkeÀ³ee ie³ee nw, ªhe ceWmebheefjJee|lele keÀjkesÀ mJe³eb keÀes hegveie&ef"le keÀjves keÀe efJeefve½e³e Gme Òe³eespeve kesÀ efue³es Dee³eesefpele efkeÀ³esie³es efJeMesºe meeOeejCe meefcceueve ceW GheefmLele leLee celeoeve keÀjves Jeeues meom³eeW kesÀ oes efleneF& yengcelemes heeefjle efkeÀ³es ie³es mebkeÀuhe Üeje keÀj mekesÀieer;hejvleg keÀesF& Yeer Ssmee efJeefve½e³e leye lekeÀ ÒeYeeJeMeerue veneR nesiee peye lekeÀ efkeÀ jefpemì£ej Üeje GmekeÀeDevegceesove ve keÀj efo³ee pee³es :hejvleg ³en Deewj Yeer efkeÀ efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ ceeceues ceW, jefpemì£ej Dehevee Devegceesove efjpeJe& yeQkeÀkeÀer efueefKele hetJe& cebpetjer mes ner osiee Dev³eLee veneR;Hejvleg ³en Yeer efkeÀ efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ HeefjmeceeHeve keÀe keÀesF& DeeosMe ³ee mecePeewlee ³ee "njeJe³ee meceecesueve ³ee Hegveie&"ve keÀer efkeÀmeer ³eespevee keÀes mJeerkeÉÀle keÀjves Jeeuee keÀesF& DeeosMe efjpeJe& yeQkeÀkeÀer efueefKele ceW HetJe& Devegceefle mes ner efkeÀ³ee pee³esiee~

(3) GheOeeje (2) ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, peneb jefpemì£ej keÀe ³en meceeOeeve nes pee³esefkeÀ ueeskeÀefnle ceW ³ee ÒeYeeefJele meesmeeFefì³eeW kesÀ meom³eeW kesÀ efnle ceW ³en Del³eeJeM³ekeÀ nw, ³ee efkeÀmeermeesmeeFìer kesÀ Gef®ele ÒeyebOe keÀes megefveef½ele keÀjves kesÀ efue³es ³en DeeJeM³ekeÀ nw, lees Jen ³en efveoxMe osmekesÀiee efkeÀ keÀesF& meesmeeFìer ³ee meesmeeFefì³eeb GheOeeje (2) ceW Gheoe|Mele keÀer ieF& jereffle³eeW ceW mes efkeÀmeerYeer SkeÀ ³ee DeefOekeÀ jerefle³eeW ceW mJe³eb keÀes hegveie&ef"le keÀjs/keÀjW :hejvleg efkeÀmeer menkeÀejer yewkeÀ kesÀ ceeceues ceW, jefpemì£ej keÀesF& efveoxMe efjpeJe& yeQkeÀ efkeÀ efueefKele hetJe& cebpetjermes ner peejer keÀjsiee Dev³eLee veneR :hejvleg ³en Deewj Yeer efkeÀ Fme Oeeje kesÀ DeOeerve jefpemì£ej Üeje Debeflece DeeosMe efo³ee peeves kesÀ hetJe&,mebyebefOele Òel³eskeÀ meesmeeFìer keÀes hegveie&"ve keÀer ÒemLeeheveeDeeW hej Deheveer je³e DeefYeJ³ekeÌle keÀjves keÀe


DeJemej efo³ee pee³esiee~(4) ³eLeeefmLeefle GheOeeje (2) kesÀ DeOeerve efJeefve½e³e ³ee GheOeeje (3) kesÀ DeOeerve jefpemì£ej kesÀ efveoxMe kesÀ

Devegmeej efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ hegveie&"ve keÀer Òeef¬eÀ³ee Ssmeer nesieer pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer pee³es~(5) ³eefo GheOeeje (2) ³ee (3) kesÀ DeOeerve kesÀ efkeÀmeer Ssmes hegveie&"ve mes efkeÀmeer J³eefkeÌle kesÀ efnleeW hej efkeÀmeer

Yeer jerefle ceW ÒeYeeJe heæ[vee mebYeeJ³e nes lees GmekeÀer (Ssmes hegveie&"ve keÀer) met®evee Ssmes mecemle J³eefkeÌle³eeWkeÀes oer pee³esieer Deewj Òel³eskeÀ Ssmes J³eefkeÌle keÀes ³en efJekeÀuhe efo³ee pee³esiee efkeÀ Jen ³ee lees heefjCeeceermeesmeeFìer ³ee meesmeeFefì³eeW keÀe meom³e yeve pee³es DeLeJee ÒeYeeefJele meesmeeFìer kesÀ mebyebOe ceW ³eLeeefmLeefleDeheves DebMe ³ee efnle ³ee MeesO³eeW kesÀ meboe³e keÀer ceebie keÀjs, Deewj Fme efJekeÀuhe keÀe Òe³eesie Ssmeer met®eveekesÀ peejer nesves keÀer leejerKe mes SkeÀ ceeme kesÀ Yeerlej efkeÀ³ee pee³esiee~

(6) keÀesF& Yeer hegveie&"ve leye lekeÀ Debeflece veneR nesiee peye lekeÀ efkeÀ Òel³eskeÀ Ssmes J³eefkeÌle keÀer, efpemekesÀefkeÀ efnle hej ÒeYeeJe heæ[vee mebYeeJ³e nw, Devegceefle DeefYeÒeehle ve keÀj ueer ieF& nes ³ee GmekesÀ efo³es ie³esefJekeÀuhe keÀe GmekesÀ Üeje Òe³eesie ve efkeÀ³es peeves kesÀ DeeOeej hej DeefYeÒeehle nes ieF& ve mecePeer peeleernes, Deewj FmekesÀ DeefleefjkeÌle, peye lekeÀ efkeÀ Gve J³eefkeÌle³eeW kesÀ, efpevneWves GheOeeje (5) kesÀ DeOeerveDeheves DebMeeW ³ee efnleeW ³ee MeesO³eeW kesÀ meboe³e keÀer ceebie keÀjves kesÀ efJekeÀuhe keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nes, mecemleoeJeeW keÀer hetCe&le: hete|le ve keÀj oer ieF& nes:

(7) Fme Oeeje kesÀ DeOeerve Òel³eskeÀ heefjCeeceer meesmeeFìer keÀe ie"ve, GmekeÀer mebheefÊe, MeefkeÌle³eeb, DeefOekeÀej,efnle, ÒeeefOekeÀej, keÀle&J³e leLee yeeO³eleeSb Ssmeer nesieer, pewmee efkeÀ hegveie&"ve keÀer mkeÀerce ceW efJeefvee|oäefkeÀ³ee pee³es Deewj hegveie&"ve keÀer Òel³eskeÀ mkeÀerce ceW Ssmes heefjCeeefcekeÀ, DeevegºebefiekeÀ leLee DeveghetjkeÀGheyebOe neWies pewmes efkeÀ, jefpemì£ej keÀer je³e ceW, Ssmeer ³eespevee keÀes keÀe³ee&efvJele keÀjves kesÀ efue³es DeeJeM³ekeÀnes~

(8) mebheefÊe DevlejCe DeefOeefve³ece 1882 (1882 keÀe DeefOeefve³ece meb. 4) ³ee Yeejleer³e jefpemì£erkeÀjCeDeefOeefve³ece 1908 (1908 keÀe DeefOeefve³ece meb. 6) ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ng³es Yeer,efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe keÀesF& Ssmee mebkeÀuhe, pees jefpemì£ej Üeje GheOeeje (2) kesÀ DeOeerve Devegceesefole keÀjefo³ee ie³ee nes ³ee keÀesF& Ssmee DeeosMe, pees jefpemì£ej Üeje GheOeeje (3) kesÀ DeOeerve heeefjle efkeÀ³ee ie³eenes, Òel³eskeÀ ÒeYeeefJele meesmeeFìer keÀer Deeefmle³eeW leLee oeef³elJeeW keÀes mebyebefOele heefjCeeceer meesmeeFìer ³eemeesmeeFefì³eeW ceW efveefnle keÀjves kesÀ efue³es he³ee&hle nmleevlejCe nesiee Deewj Ssmee efveefnle efkeÀ³ee peeveehegveie&"ve kesÀ mkeÀerce kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ng³es ner nesiee~

(9) meesmeeFefì³eeW kesÀ hegveie&"ve keÀe heefjCeeceer meesmeeFìer ³ee meesmeeFefì³eeW kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀej ³ee yeeO³eleehej efkeÀmeer Yeer jerefle ceW keÀesF& ÒeYeeJe veneR heæ[siee ³ee Ssmee hegveie&"ve Gme meesmeeFìer ³ee Gve meesmeeFefì³eeWÜeje DeLeJee GmekesÀ ³ee GvekesÀ efJe©× efkeÀvneR efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeW keÀes $egefìhetCe& veneR yevee³esiee DeewjkeÀesF& Yeer Ssmeer efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeb, pees efkeÀ hegveie&"ve kesÀ hetJe& ³eLeeefmLeefle Gme meesmeeFìer ³ee GvemeesmeeFefì³eeW Üeje DeLeJee GmekesÀ ³ee GvekesÀ efJe©× ®eeuet jKeer pee mekeÀleer Leer ³ee ÒeejbYe keÀer pee mekeÀleerLeer, heefjCeeceer meesmeeFìer, ³ee meesmeeFefì³eeW Üeje DeLeJee GmekesÀ ³ee GvekesÀ efJe©× ®eeuet jKeer pee


mekesÀieer ³ee ÒeejbYe keÀer pee mekesÀieer~(10) peneb keÀesF& oes ³ee DeefOekeÀ meesmeeFefì³eeb meceecesefuele keÀer ieF& neW, ³ee keÀesF& meesmeeFìer efJeYeeefpele ³ee

mebheefjJee|lele keÀer ieF& nes, Jeneb Ssmeer meesmeeFìer ³ee meesmeeFefì³eeW kesÀ jefpemì£erkeÀjCe kesÀ mebyebOe ceW ³enmecePee pee³esiee efkeÀ Jen meceecesefuele meesmeeFìer kesÀ ³ee mebheefjJee|lele meesmeeFìer kesÀ ³ee Gve veJeervemeesmeeFefì³eeW kesÀ, efpeveceW efkeÀ Jen meesmeeFìer efJeYeeefpele keÀer ieF& nw, jefpemì£erkeÀjCe keÀer leejerKe keÀes jÎkeÀj efo³ee ie³ee nw~

(11) peneb efkeÀmeer Yet-yebOekeÀ yeQkeÀ keÀes efkeÀmeer kesÀvêer³e yeQkeÀ kesÀ meeLe meceecesefuele keÀjkesÀ hegveie&ef"le efkeÀ³ee peeleenes Jeneb Gme meceecesefuele yeQkeÀ keÀes Gme Yet-yebOekeÀ yeQkeÀ kesÀ keÀejyeej mebyebOeer Gve mecemle mebJ³eJenejeW kesÀmebyebOe ceW, pees efkeÀ Ssmes meceecesueve hej Deewj GmekesÀ he½eeled efkeÀ³es peeves nQ, Yet-yebOekeÀ yeQkeÀeW mes mebyebefOelelelmece³e ÒeJeÉÊe efJeefOe kesÀ Debleie&le Yet-yebOekeÀ yeQkeÀ mecePee pee³esiee~

mheäerkeÀjCe:- Fme Oeeje kesÀ Òe³eespeve kesÀ efue³es, kesÀvêer³e yeQkeÀ' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer efpemekesÀ veecekesÀ Yeeie kesÀ ªhe ceW Meyo kesÀvêer³e yeQkeÀ' ³ee efpeuee yeQkeÀ' pegæ[s ngS neW, Deewj efpemekeÀe cegK³e GÎsM³eGve meesmeeFefì³eeW keÀe, pees efkeÀ GmekeÀer meom³e neW, Deewj efkeÀmeer efJeefvee|oä #es$e kesÀ Yeerlej efmLele neW,efJeÊe heesºeCe keÀjvee nes~

(12) Ssmes hegveie&"ve keÀer Òel³eskeÀ mkeÀerce meJe&meeOeejCe keÀer peevekeÀejer kesÀ efueS jepehe$e ceW ÒekeÀeefMele keÀerpee³esieer~

16-S/keÀ. meesmeeFefì³eeW Üeje men³eesie :- keÀesF& Yeer meesmeeFìer efkeÀmeer Yeer menkeÀejer, efkeÀmeer Yeer mejkeÀej kesÀ Ghe¬eÀce³ee jep³e mejkeÀej Üeje Devegceesefole efkeÀmeer Ghe¬eÀce kesÀ meeLe efkeÀmeer efJeMesºe keÀejyeej kesÀ efue³es, efpemeceW DeewÐeesefiekeÀefJeefveOeeve, efJeÊeer³e mene³elee ³ee efJeheCeve Deewj ÒeyebOeve efJeMesºe%elee meefcceefuele nw, men³eesie keÀj mekesÀieer~

16-yeer/Ke. meesmeeFefì³eeW keÀer Yeeieeroejer:- keÀesF& Yeer oes ³ee DeefOekeÀ meesmeeFefì³eeb Ssmeer Òel³eskeÀ meesmeeFìer kesÀmeeOeejCe meefcceueve ceW GheefmLele Deewj cele osves Jeeues meom³eeW kesÀ yengcele mes heeefjle mebkeÀuhe Üeje, GheefJeefOe³eeWkesÀ DeOeerve efkeÀmeer Yeer Deveg%es³e efJeefMeä keÀejyeej ceW Yeeieeroejer keÀer mebefJeoe Ssmes efveyebOeve leLee MeleeX hej pees efkeÀheejmheefjkeÀ ªhe mes keÀjej heeS peeSb, keÀj mekesÀieer~ peneb Fme ÒekeÀej keÀer Yeeieeroejer keÀesF& ve³ee mebie"ve yeveeveskeÀer Dehes#ee keÀjleer nw, Jeneb Yeeie uesves Jeeueer meesmeeFefì³eeb GmekeÀer meom³e nesieer~

17. oeef³elJeeW kesÀ Òeefle meboe³e kesÀ efue³es mecePeewlee ³ee "njeJe leLee meesmeeFefì³eeW keÀe hegvee|vecee&Ce:-

(1) Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ieS efve³eceeW ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeerpeneb-

(S/keÀ) efkeÀmeer meesmeeFìer leLee GmekesÀ uesveoejeW ³ee GvekesÀ efkeÀmeer Jeie& kesÀ, Deewj(yeer/Ke) efkeÀmeer meesmeeFìer leLee GmekesÀ meom³eeW kesÀ yeer®e efkeÀmeer mecePeewles ³ee "njeJe keÀer ÒemLeehevee keÀer pee³es,

Jeneb jefpemì£ej Gme meesmeeFìer kesÀ ³ee Gme meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer meom³e kesÀ ³ee GmekesÀ efkeÀmeer uesveoejkesÀ ³ee efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer keÀer oMee ceW efpemekeÀe efkeÀ heefjmeceeheve efkeÀ³ee pee jne nw, meceehekeÀ kesÀDeeJesove hej, ³eLeeefmLeefle meom³eeW ³ee uesveoejeW ³ee oesveeW keÀe meefcceueve Ssmeer jerefle ceW, pewmeer efkeÀefJeefnle keÀer pee³es, yeguee³es peeves, Dee³eesefpele efkeÀ³es peeves leLee meb®eeefuele efkeÀ³es peeves keÀe DeeosMe osmekesÀiee :


hejvleg jefpemì£ej, keÀesF& mecePeewlee ³ee "njeJe keÀjeves kesÀ Òe³eespeve kesÀ efue³es mJeÒesjCee mes Yeer Ssmeemeefcceueve yegueeS peeves keÀe DeeosMe os mekesÀiee~

(2) ³eefo Ssmeer yengmebK³ee, pees meefcceueve ceW GheefmLele leLee J³eefkeÌleMe: celeoeve keÀjves Jeeues meom³eeW kesÀleerve-®eewLeeF& kesÀ ³ee cetu³eebkeÀve keÀer kegÀue jkeÀce kesÀ, pees efkeÀ meefcceueve ceW GheefmLele leLee celeoevekeÀjves Jeeues uesveoejeW keÀes MeesO³e nes, leerve-®eewLeeF& kesÀ, pewmeer Yeer efkeÀ oMee nes, yejeyej nw, efkeÀmeermecePeewles ³ee "njeJe kesÀ efue³es mencele nes peeleer nw, lees Jen mecePeewlee ³ee "njeJe jefpemì£ej Üejehegefä keÀj efoS peeves hej, ³eLeeefmLeefle, mecemle uesveoejeW hej leLee meesmeeFìer hej Yeer, ³ee efkeÀmeer SsmeermeesmeeFìer keÀer oMee ceW efpemekeÀe heefjmeceeheve efkeÀ³ee pee jne nw, meceehekeÀ hej Deeye×keÀj nesiee :hejvleg jefpemì£ej efkeÀmeer mecePeewles ³ee "njeJe keÀer leye hegefä veneR keÀjsiee peye lekeÀ efkeÀ GmekeÀe ³enmeceeOeeve ve nes pee³es efkeÀ ³eLeeefmLeefle Gve mecemle meom³eeW ³ee uesveoejeW keÀes, efpevekesÀ efkeÀ efnle SsmesmecePeewles ³ee "njeJe mes ÒeYeeefJele ngS nQ, Ssmes meefcceueve keÀer met®evee Òeehle nes ®egkeÀer Leer:1[hejvleg ³en Deewj efkeÀ efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ ceeceues ceW, jefpemì£ej mecePeewles ³ee "njeJe keÀer hegefäefjpeJe& yeQkeÀ 2[³ee jeä£er³e keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ] keÀer efueefKele hetJe& cebpetjer mes ner keÀjsieeDev³eLee veneR].

(3) peye efkeÀmeer meesmeeFìer leLee GmekesÀ uesveoejeW ³ee GvekesÀ efkeÀmeer Jeie& kesÀ yeer®e efkeÀmeer mecePeewles ³ee "njeJehej efJe®eej keÀjves kesÀ efue³es meefcceueve yegueeves keÀe keÀesF& DeeosMe GheOeeje (1) ³ee GmekesÀ hejvlegkeÀ kesÀDeOeerve heeefjle efkeÀ³ee pee³es, lees jefpemì£ej Ssmes DeeosMe keÀer met®evee Gme efmeefJeue v³ee³eeue³e keÀes osmekesÀiee efpemeceW Gme meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer Ssmes oeef³elJe kesÀ, pees efkeÀ efkeÀmeer Ssmes uesvesoej keÀes MeesO³enes efpemekesÀ efkeÀ Gme DeeosMe keÀer Òeefleefueefhe Yespeer ieF& nw, mebyebOe ceW keÀe³e&Jeeefn³eeb, ®eens Jes GkeÌle DeeosMekesÀ hetJe& mebefmLele keÀer ieF& neW ³ee GmekesÀ he½eeled uebefyele nes, Deewj Ssmeer met®evee Òeehle nesves hej JenefmeefJeue v³ee³eeue³e Gve keÀe³e&Jeeefn³eeW keÀes jeskeÀ osiee~ ³eefo efkeÀmeer Ssmes mecePeewles ³ee "njeJe keÀer hegefäGheOeeje (2) kesÀ DeOeerve ve keÀer pee³e lees jefpemì£ej efmeefJeue v³ee³eeue³e keÀes leovegmeej FefÊeuee osieeDeewj Jes keÀe³e&Jeeefn³eeb, pees jeskeÀ oer ieF& neW, hegve: ®eeuet keÀer pee³esieer~

(4) ³eefo efkeÀmeer meesmeeFìer leLee GmekesÀ uesveoejeW ³ee GvekesÀ efkeÀmeer Jeie& kesÀ yeer®e efkeÀmeer mecePeewles ³ee "njeJekeÀer hegefä GheOeeje (2) kesÀ DeOeerve keÀj oer pee³es, lees Gve keÀe³e&Jeeefn³eeW keÀe, ³eefo keÀesF& neW, pees GheOeeje(3) kesÀ DeOeerve jeskeÀ oer ieF& nw, lees GheMeceve nes pee³esiee Deewj Gme meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer Yeer Ssmesoeef³elJe, efpememes efkeÀ Jen mecePeewlee ³ee "njeJe mebyebefOele nw, kesÀ mebyebOe ceW keÀesF& Yeer keÀe³e&Jeeefn³eeb efkeÀmeerefmeefJeue v³ee³eeue³e ceW veneR nes mekeWÀieer~

(5) jefpemì£ej, jep³e mejkeÀej kesÀ hetJe& Devegceesove mes, uesveoejeW kesÀ efkeÀmeer Jeie& keÀes Fme Oeeje ³ee GmekesÀ efkeÀvneRYeer GheyebOeeW kesÀ ÒeJele&ve mes ítì os mekesÀiee~

(6) efkeÀmeer Ssmes mecePeewles ³ee "njeJe keÀes, efpemekeÀer efkeÀ hegefä jefpemì£ej Üeje keÀj oer ieF& nes, efkeÀmeer YeerefmeefJeue v³ee³eeue³e ceW ÒeÍe>>iele veneR efkeÀ³ee pee³esiee~

(7) ³eefo keÀesF& uesveoej, efpemekesÀ efkeÀ mebyebOe ceW efkeÀmeer mecePeewles ³ee "njeJe keÀer hegefä jefpemì£ej Üeje GheOeeje(2) kesÀ DeOeerve keÀj oer ieF& nes, Ssmes mecePeewles ³ee "njeJe kesÀ DeOeerve GmekeÀes os³e jkeÀce, Jewmee keÀjveskesÀ efue³es mec³ekedÀ met®evee os oer peeves kesÀ he½eeled, Gme keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej, pees efkeÀ Ssmeer met®evee ceW


efJeefvee|oä keÀer ieF& nes, Òeehle veneR keÀjlee lees ³eLeeefmLeefle Jen meesmeeFìer ³ee meceehekeÀ Gme jkeÀce keÀesSsmeer jerefle ceW efveef#ehle keÀjsiee pewmeer efkeÀ jefpemì£ej Üeje efveoxefMele keÀer pee³e, Ssmee efve#eshe keÀj efo³eepeeves hej, Gme jkeÀce kesÀ, pees efkeÀ Gme mecePeewles ³ee "njeJe kesÀ DeOeerve uesveoej keÀes os³e nes, mebyebOeceW ³en mecePee pee³esiee efkeÀ GmekeÀer Deoe³eieer efve#eshe keÀer meercee lekeÀ keÀj oer ieF& nw~

(8) efkeÀmeer meesmeeFìer leLee GmekesÀ uesveoejeW ³ee GvekesÀ efkeÀmeer Jeie& kesÀ yeer®e ngDee keÀesF& mecePeewlee ³ee "njeJe,efpemekeÀer efkeÀ hegefä jefpemì£ej Üeje GheOeeje (2) kesÀ DeOeerve keÀj oer ieF& nes, pewmes ner Gme oeef³elJekeÀer, pees GmekesÀ DeOeerve DeJeOeeefjle efkeÀ³ee ie³ee nw, mechetCe& jkeÀce, ®eens Fme Oeeje kesÀ GheyebOeeW kesÀDeOeerve ³ee Dev³eLee, ®egkeÀe oer pee³es ³ee ®egkeÀe oer ieF& mecePeer pee³es, ÒeJeÉÊe veneR jnsiee, Yeues nerSsmes oeef³elJe kesÀ Gvcees®eve kesÀ efue³es cetuele: efve³ele keÀer ieF& keÀeueeJeefOe keÀe DeJemeeve ve ngDee nes~

(9) Ssmes mecePeewles ³ee "njeJe kesÀ ÒeJeÉÊe ve jn peeves kesÀ he½eeled, Gme oeef³elJe kesÀ, pees efkeÀ GkeÌle mecePeewles³ee "njeJe keÀe efJeºe³e jne Lee, mebyebOe ceW keÀesF& Deewj oeJee Ssmeer meesmeeFìer kesÀ efJe©× ³ee efkeÀmeer Ssmeerpebiece ³ee mLeeJej mecheefÊe kesÀ, efpemes efkeÀ Jen meesmeeFìer lelhe½eeled Dee|pele keÀjs, efJe©× Mesºe veneRjn pee³esiee Deewj Jen meesmeeFìer Dehevee meeceev³e keÀejesyeej ®eueeves kesÀ efue³es mJeleb$e nesieer~

17- S/keÀ. DeefOemLeieve kesÀ DeOeerve yeQkeÀeW keÀer keÀe³e&Jeener leLee GvekeÀe oeef³elJe:- peneb keWÀêer³e mejkeÀej ÜejeyeQeEkeÀie jsi³etuesMeve SkeÌì, 1949 (¬eÀceebkeÀ 10 meved 1949) keÀer Oeeje 45 keÀer GheOeeje (2) kesÀ DeOeerveDeefOemLeieve keÀe DeeosMe menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ mebyebOe ceW efkeÀ³ee ie³ee nes, Jeneb jefpemì£ej efjpeJe& yeQkeÀ kesÀ efueefKelehetJe& Devegceesove mes, DeefOemLeieve keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ oewjeve-(SkeÀ) menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ hegve:efvecee&Ce ³ee hegveie&"ve kesÀ efueS; ³ee(oes) menkeÀejer yeQkeÀ keÀe efkeÀmeer Dev³e yeQkeÀ kesÀ meeLe meceecesueve efkeÀ³ee peeves kesÀ efue³es, mkeÀerce lew³eej keÀj

mekesÀiee~17- yeer/Ke. ef[heeefpeì FvM³eesjsvme keÀejheesjsMeve keÀes Òeeflemeboe³e keÀjves keÀe veJeerve yeQkeÀeW keÀe oeef³elJe:-

Fme DeefOeefve³ece ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, peneb keÀesF& Ssmee menkeÀejer yeQkeÀ, pees ef[heeefpeìFvM³eesjsvme keÀejheesjsMeve SkeÌì, 1961 (¬eÀceebkeÀ 47 meved 1961) kesÀ DeLe& kesÀ Debleie&le yeerceekeÉÀle yeQkeÀ nes,meceecesefuele efkeÀ³ee pee³es ³ee efpemekesÀ mebyebOe ceW mecePeewles ³ee "njeJe keÀes DeLeJee hegvee|vecee&Ce ³ee hegveie&"ve keÀermkeÀerce cebpetj keÀer ieF& nes Deewj ef[heeefpeì FvM³eesjWme keÀejheesjsMeve yeerceekeÉÀle yeQkeÀ kesÀ efve#eshekeÀlee&DeeW keÀes Gme SkeÌìkeÀer Oeeje 16 keÀer GheOeeje (2) kesÀ DeOeerve Yegieleeve keÀjves kesÀ efue³es oe³eer nes ie³ee nes, Jeneb Jen yeQkeÀ efpemekesÀefkeÀ meeLe Ssmes yeerceekeÉÀle yeQkeÀ keÀe meceecesueve efkeÀ³ee ie³ee nes, ³ee Jen veJeerve menkeÀejer yeQkeÀ, pees Ssmes meceecesuevekesÀ he½eeled yevee³ee ie³ee nes, ³ee ³eLeeefmLeefle, yeerceekeÉÀle yeQkeÀ ³ee Devleefjleer yeQkeÀ Gve heefjefmLeefle³eeW ceW e f[heeefpeìFvM³eesjWme keÀejheesjsMeve keÀer Gme meercee lekeÀ leLee Gme jerefle ceW, pees efkeÀ ef[heeefpeì FvM³eesjWme keÀejheesjsMeve SkeÌì,1961 (¬eÀceebkeÀ 47 meved 1961) keÀer Oeeje 21 ceW efvee|oä keÀer ieF& nw, Òeefle meboe³e keÀjves keÀer yeeO³elee kesÀDeOeerve nesiee~

18. jefpemì£erkeÀjCe keÀe jÎ efkeÀ³ee peevee:- (1) ³eefo keÀesF& meesmeeFìer Deheveer mebhetCe& Deeefmle³eeb Deewj oeef³elJeefkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer keÀes nmleevleefjle keÀj osleer nw ³ee, efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer kesÀ meeLe meceecesueve keÀj uesleernw ³ee, mJe³eb keÀes oes ³ee DeefOekeÀ meesmeeFefì³eeW ceW efJeYeeefpele keÀj uesleer nw ³ee Oeeje 18-S/keÀ keÀer GheOeeje (1)


kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeOeerve GmekeÀe jefpemì£erkeÀjCe meceehle keÀj efo³ee peelee nw ³ee, Oeeje 69 kesÀ DeOeerve meesmeeFìerkeÀe heefjmeceeheve nes peelee nw lees jefpemì£ej Ssmeer meesmeeFìer keÀe jefpemì£erkeÀjCe jÎ keÀjves Jeeuee DeeosMe keÀjsiee~meesmeeFìer jÎkeÀjCe kesÀ Ssmes DeeosMe keÀer leejerKe mes efJeIeefìle mecePeer pee³esieer Deewj Jen efveieefcele efvekeÀe³e kesÀªhe ceW efJeÐeceeve veneR jnsieer~(2) Fme DeefOeefve³ece ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, ³eefo efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meceeheve ³ee efJeIeìvemes mebyebefOele keÀesF& Yeer keÀe³e&Jeeefn³eeb Fme DeefOeefve³ece kesÀ ÒeejbYe nesves kesÀ "erkeÀ hetJe& uebefyele neW, lees SsmeerkeÀe³e&Jeeefn³eeb, Ssmes ÒeejbYe kesÀ he½eeled Gme efJeefOe kesÀ GheyebOeeW kesÀ Devegmeej efveheìeF& pee³eWieer efpemekesÀ efkeÀ DeOeerveSsmeer meesmeeFìer jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& Leer ³ee jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& mecePeer ieF& Leer~

18-S/keÀ. meesmeeFefì³eeW kesÀ jefpemì£erkeÀjCe keÀe meceehle efkeÀ³ee peevee:- (1) ³eefo jefpemì£ej keÀe ³en meceeOeevenes peelee nw efkeÀ keÀesF& meesmeeFìer GmekesÀ DeeJesokeÀeW Üeje ogJ³e&heosMeve kesÀ DeeOeej hej jefpemì£erkeÉÀle keÀj oer ieF&nw ³ee peneb meesmeeFìer keÀe keÀe³e& hetCe& nes ®egkeÀe nw, 2[³ee efpeve Òe³eespeveeW kesÀ efueS meesmeeFìer jefpemì£erkeÉÀle keÀerieF& nw, GvekeÀer hete|le veneR nes jner nw ³ee Gme meesmeeFìer ves pees menkeÀejer yeQkeÀ ³ee efJekeÀeme yeQkeÀ mes efYevve nes,Meyo `yeQkeÀ'', `yeQkeÀj'', `yeQeEkeÀie'' Deewj Meyo `yeQkeÀ'' keÀer keÀesF& Dev³e J³eglheefÊe keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee nw,]lees Jen, GmekesÀ ÒecegKe mebÒeJele&keÀ, meb®eeuekeÀ ceb[ue Deewj meesmeeFìer kesÀ meom³eeW keÀes megveJeeF& keÀe DeJemej osveskesÀ he½eeled meesmeeFìer keÀe jefpemì£erkeÀjCe meceehle keÀj mekesÀiee:hejvleg peneb meesmeeFìer keÀer meom³e mebK³ee Fleveer DeefOekeÀ nw Deewj jefpemì£ej kesÀ keÀe³ee&ue³e kesÀ DeefYeuesKeeW mes Ssmesmecemle meom³eeW keÀe mener helee DeefYeefveef½ele keÀjvee mebYeJe veneR nw, Deewj jefpemì£ej keÀer je³e ceW J³eefkeÌleiele ªhemes Ssmes mecemle meom³eeW keÀes megveJeeF& keÀer met®evee osvee J³eJene³e& veneR nw lees Ssmeer efmLeefle ceW jefpemì£erkeÀjCe kesÀmeceehle efkeÀS peeves keÀer keÀe³e&Jeener keÀer ueeskeÀ met®evee efJeefnle jerefle ceW oer pee³esieer Deewj Ssmeer met®evee meesmeeFìerkesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³eeW Deewj ÒecegKe mebÒeJele&keÀ meefnle meesmeeFìer kesÀ meYeer meom³eeW keÀes oer ieF& met®eveemecePeer pee³esieer Deewj meesmeeFìer kesÀ jefpemì£erkeÀjCe kesÀ meceehle efkeÀ³es peeves kesÀ mebyebOe ceW efkeÀmeer keÀe³e&Jeener keÀes kesÀJeueFme DeeOeej hej, efkeÀ efkeÀmeer meom³e keÀes J³eefkeÌleiele ªhe mes met®evee veneR oer ieF& nw, ÒeÍe>>iele veneR efkeÀ³eepee³esiee~(2) peneb GheOeeje (1) kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeOeerve efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe jefpemì£erkeÀjCe meceehle keÀj efo³ee ie³ee

nw, Jeneb jefpemì£ej Fme DeefOeefve³ece ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ng³es Yeer, MeemekeÀer³emecevegosefMeleer keÀer efve³egefkeÌle keÀes meefcceefuele keÀjles ng³es Ssmes DeevegºebefiekeÀ Deewj heefjCeeefcekeÀ DeeosMe keÀjmekesÀiee pewmee efkeÀ heefjefmLeefle³eeW Üeje Dehesef#ele nw~

(3) Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve yeveeS ieS efve³eceeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS, MeemekeÀer³e mecevegosefMeleer,mebheefÊe³eeW, Deeefmle³eeW, hegmlekeÀeW, DeefYeuesKeeW Deewj Dev³e omleeJespeeW keÀe ÒeYeej uesves keÀer leejerKe mes,SkeÀ Jeºe& keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej Deeefmle³eeW keÀer Jemetueer Deewj oeef³elJeeW keÀe heefjmeceeheve keÀjsiee~hetJeexkeÌle keÀeueeJeefOe jefpemì£ej kesÀ efJeJeskeÀevegmeej mece³e-mece³e hej Fme ÒekeÀej yeæ{eF& pee mekesÀieer, efkeÀefpememes Ssmeer keÀeueeJeefOe kegÀue efceueekeÀj leerve Jeºe& mes DeefOekeÀ ve nes peeS~

(4) MeemekeÀer³e mecevegosefMeleer keÀes Ssmes heeefjÞeefcekeÀ Deewj YeÊeeW keÀe meboe³e efkeÀ³ee pee³esiee pewmee efkeÀ efJeefnleefkeÀ³ee peeS~


leermeje DeO³ee³e

meom³e, GvekesÀ DeefOekeÀej, oeef³elJe leLee efJeMesºeeefOekeÀej

19. J³eefkeÌle pees meom³e nes mekeWÀies :- (1) efvecveefueefKele kesÀ efmeJee³e efkeÀmeer Yeer J³eefkeÌle keÀes efkeÀmeer meesmeeFìermeom³e kesÀ ªhe ceW mJeerkeÉÀle veneR efkeÀ³ee pee³esiee, DeLee&led :-(S/keÀ) keÀesF& J³eefkeÌle, pees Yeejleer³e mebefJeoe DeefOeefve³ece, 1872 (¬eÀceebkeÀ 11 meved 1872) keÀer Oeeje 11

kesÀ DeOeerve mebefJeoe keÀjves kesÀ efue³es me#ece nes;(yeer/Ke) keÀesF& Dev³e meesmeeFìer;(meer/ie) keÀesF& ueeskeÀ v³eeme pees ceO³eÒeosMe heefyuekeÀ ì£mìdme SkeÌì, 1951 (¬eÀ. 30 meved 1951) kesÀ DeOeerve

jefpemì£erkeÉÀle nes;([er/Ie) lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer efJeefOe kesÀ DeOeerve ³eLeeefmLeefle jefpemì£erkeÉÀle, mLeeefhele ³ee ieef"le keÀesF& Ssmeer

HeÀce&, keÀcheveer ³ee keÀesF& Dev³e efveieefcele efvekeÀe³e efpemeceW GmekesÀ YeeieeroejeW ³ee efveoxMekeÀeW kesÀ ªhe ceWkeÀesF& DeJe³emkeÀ J³eefkeÌle ve nes;

(F&/*) ceO³eÒeosMe meesmeeFìerpe jefpemì£sMeve SkeÌì, 1959 (¬eÀceebkeÀ 1 meved 1960) kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀlekeÀesF& meesmeeFìer pees efkeÀ jep³e mejkeÀej Üeje, meeceev³e ³ee efJeMesºe DeeosMe Üeje, Fme mebyebOe ceWDevegceesefole keÀj oer pee³es;

(*/keÀ) ceO³eÒeosMe mJee³eÊe menkeÀeefjlee DeefOeefve³ece, 1999 (¬eÀceebkeÀ 2 meve 2000) kesÀ DeOeerve jefpemì£er-keÉÀle keÀesF& menkeÀeefjlee;

(SHeÀ/®e) jep³e mejkeÀej :hejvleg KeC[ (S/keÀ) kesÀ GheyebOe:-

(SkeÀ) efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle keÀes pees Devev³ele: efJeÐeee|Le³eeW kesÀ efue³es yeveeF& ieF& efkeÀmeer meesmeeFìer ceW ÒeJesMe®eenlee nes;

(oes) efkeÀmeer Ssmes DeJe³emkeÀ keÀes, pees v³ee³eeue³e Üeje efve³egkeÌle efkeÀ³es ie³es mebj#ekeÀ kesÀ ceeHe&Àle keÀe³e& keÀjjne nes,ueeiet veneR neWies~

(2) Fme DeefOeefve³ece ³ee efve³eceeW ceW ³ee efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceW efkeÀmeer ÒeefleketÀue yeele kesÀ neslesngS Yeer, peneb jep³e mejkeÀej ves efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer DebMehetbpeer ceW DeefYeoe³e efkeÀ³ee ie³ee nes, Jenebjep³e mejkeÀej keÀe oeef³elJe GmekesÀ Üeje Oeeefjle DebMeeW kesÀ DebefkeÀle cetu³e lekeÀ ner meerefcele nesiee~

(2-S/keÀ) Fme DeefOeefve³ece ceW ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW ceW ³ee ³eLeeefmLeefle, efkeÀmeer mebmeeOevemeesmeeFìer ³ee GheYeeskeÌlee meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ng³es Yeer, ³eefokeÀesF& Ssmee J³eefkeÌle, pees Fme DeefOeefve³ece kesÀ GheyebOeeW leLee Gme meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ DeOeervemeom³e kesÀ ªhe ceW mJeerkeÉÀle efkeÀ³ee peeves kesÀ efue³es mec³ekedÀ ªhe mes Dee|nle nes, Ssmeer meesmeeFìer keÀermeom³elee kesÀ efueS keÀesF& DeeJesove keÀjs, lees GmekesÀ mebyebOe ceW ³en mecePee pee³esiee efkeÀ Gmes SsmeermeesmeeFìer kesÀ keÀe³ee&ue³e ceW Jen DeeJesove Òeehle nesves keÀer leejerKe mes Ssmeer meesmeeFìer kesÀ meom³e kesÀ


ªhe ceW mJeerkeÉÀle keÀj efue³ee ie³ee nw :hejvleg jefpemì£ej ³ee lees mJeÒesjCee mes ³ee efkeÀmeer Yeer mece³e ³ee meesmeeFìer ³ee efkeÀmeer J³eefkeÌle kesÀ SsmesDeeJesove hej, pees efkeÀ hetJeexkeÌle leejerKe mes hevên efove kesÀ Yeerlej efkeÀ³ee ie³ee nes, leLee mebmeeOevemeesmeeFìer ³ee mebyebefOele J³eefkeÌle keÀes ³egefkeÌle³egkeÌle DeJemej osves kesÀ he½eeled, Gme leejerKe mes, efpemekeÀesefkeÀ jefpemì£ej keÀes DeeJesove Òeehle ngDee nes, heQleeueerme efove kesÀ Yeerlej, DeeosMe Üeje Gme J³eefkeÌle kesÀmebyebOe ceW ³en Ieesefºele keÀj mekesÀiee efkeÀ Jen GmeceW (DeeosMe ceW) Jee|Cele keÀejCeeW mes Ssmeer meesmeeFìer keÀermeom³elee keÀe hee$e veneR nw~

(3) peneb keÀesF& Ssmee efJeÐeeLeea, pees Yeejleer³e mebefJeoe DeefOeefve³ece, 1872 (¬eÀ. 11 meved 1872) keÀerOeeje 11 kesÀ DeOeerve mebefJeoe keÀjves kesÀ efue³es me#ece ve nes, efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe, pees Devev³ele:efJeÐeee|Le³eeW kesÀ HeÀe³eos kesÀ efue³es yeveeF& ieF& nes, meom³e nesves keÀer Jeebíe keÀjs, Jeneb efkeÀmeer meesmeeFìerkesÀ jefpemì£erkeÀjCe kesÀ efue³es GmekesÀ DeeJesove ³ee meom³elee kesÀ efue³es GmekesÀ DeeJesove kesÀ meeLe GmeefJeÐeeLeea kesÀ mebj#ekeÀ keÀe ³ee Dev³e J³eefkeÌle keÀe, pees GkeÌle DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 11 kesÀ DeOeerve mebefJeoekeÀjves kesÀ efue³es me#ece nes, SkeÀ Ssmee Je®eveyebOe, pees meom³e kesÀ ªhe ceW Gme efJeÐeeLeea kesÀ oeef³elJekesÀ yeejs ceW nes, efJeefnle Òeªhe ceW mebueive nesiee~

(4) peneb efkeÀmeer Dev³e J³eefkeÌle keÀes efkeÀmeer meesmeeFìer ceW meom³e kesÀ ªhe ceW ÒeJesMe osves mes FbkeÀej keÀj efo³eepee³es, Jeneb ÒeJesMe osves mes FbkeÀej keÀjves mebyebOeer efJeefve½e³e, Ssmes efJeefve½e³e keÀer leejerKe mes leerme efovekesÀ Yeerlej, Gme meesmeeFìer Üeje Gme J³eefkeÌle keÀes mebmetef®ele efkeÀ³ee pee³esiee~

(5) keÀesF& Yeer meesmeeFìer, he³ee&hle keÀejCe kesÀ efyevee, efkeÀmeer Yeer Ssmes J³eefkeÌle keÀes, pees efkeÀ Fme DeefOeefve³ecekesÀ GheyebOeeW kesÀ leLee meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ DeOeerve meom³elee Òeehle keÀjves kesÀ efue³esmec³ekedÀªhesCe Dee|nle nes, meom³elee Òeoeve keÀjves mes FbkeÀej veneR keÀjsieer~

(6) GheOeeje (4) ³ee GheOeeje (5) kesÀ DeOeerve J³eefLele keÀesF& Yeer J³eefkeÌle FbkeÀej keÀer leejerKe mes veyyes efovekesÀ Yeerlej jefpemì£ej keÀes Deheerue keÀj mekesÀiee~

(7) Deheerue ceW jefpemì£ej keÀe efJeefve½e³e Debeflece nesiee leLee jefpemì£ej Dehevee efJeefve½e³e GmekeÀer (efJeefve½e³ekeÀer) leejerKe mes 3[leerme efove] kesÀ Yeerlej he#ekeÀejeW keÀes mebmetef®ele keÀjsiee~

19-S/keÀ meom³e keÀer efven&leeSb:- keÀesF& Yeer J³eefkeÌle efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meom³e kesÀ ªhe ceW ÒeJesMe Òeehle keÀjveskesÀ efue³es hee$e veneR nesiee Deewj keÀesF& Yeer meom³e efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe meom³e veneR jnsiee ³eefo]

(S/keÀ) Jen Devegvceesef®ele efoJeeefue³ee v³ee³e efveCeeale efkeÀ³ee peeves kesÀ efue³es DeeJesokeÀ nes ³ee Devegvceesef®eleefoJeeefue³ee nes;

(yeer/Ke) Jen efkeÀmeer Ssmes DehejeOe kesÀ efue³es, efpemeceW veweflekeÀ DeOecelee DevleJe&efuele nes, oC[eefoä efkeÀ³ee ie³eenes Deewj oC[eosMe kesÀ DeJemeeve keÀer leejerKe mes heeb®e Jeºe& keÀer keÀeueeJeefOe ve yeerle ieF& nes;

(yeeryeer/KeKe) Jen efmeefJeue DeefOekeÀej mebj#eCe DeefOeefve³ece, 1955 (1955 keÀe meb. 22) kesÀ DeOeerve kesÀ efkeÀmeerDehejeOe kesÀ efue³es oC[eefoä efkeÀ³ee ie³ee nes Deewj oC[eosMe keÀe DeJemeeve nesves keÀer leejerKe mes ínJeºe& keÀer keÀeueeJeefOe ve yeerle ieF& nes;

(meer/ie) Jen ³ee GmekesÀ kegÀìgcye keÀe keÀesF& Ssmee meom³e, pees efkeÀ GmekesÀ meeLe meeceev³e efnle jKelee nw, Ssmee


keÀejesyeej keÀjlee nes pees efkeÀ meesmeeFìer Üeje efkeÀ³es pee jns keÀejesyeej kesÀ meceªhe neW :hejvleg KeC[ (yeer/Ke) kesÀ GheyebOe Ssmes J³eefkeÌle keÀes ueeiet veneR neWies pees efkeÀ efJecegkeÌle peeefle³eeW kesÀG×ej kesÀ efue³es Devev³e ªhe mes yeveeF& ieF& ³ee yeveeF& peeves Jeeueer efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meom³e kesÀªhe ceW ÒeJesMe ®eenlee nes,

(F&/*) ³eefo Jen Ssmee J³eefkeÌle nw efpemes efkeÀmeer menkeÀejer mebmLee keÀer mesJee ³ee mejkeÀejer mesJee mes nìe efo³ee ie³eenw~

mheäerkeÀjCe :- 4[Fme GHe Oeeje kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efue³es-

(SkeÀ) `efJecegefkeÌle peeefle³eeW' mes DeefYeÒesle nw Ssmeer pevepeeefle³eeb efpevnW jep³e mejkeÀej mece³e-mece³e hej,meeOeejCe ³ee efJeMesºe DeeosMe Üeje, 5[Fme GheOeeje kesÀ Òe³eespeve kesÀ efue³es] efJecegkeÌle peeefle³eeW kesÀ ªheceW Ieesefºele keÀjs;

(oes) efkeÀmeer J³eeheejer Üeje ®euee³es ie³es keÀejesyeej, efpemekesÀ Debleie&le meentkeÀejer keÀe keÀejesyeej Deelee nw, kesÀmebyebOe ceW ³en mecePee pee³esiee efkeÀ Jen Gme keÀejesyeej kesÀ meceªhe nw pees efkeÀ efkeÀmeer efJeheCeve meesmeeFìerÜeje ®euee³ee peelee nes~

19. yeer/Ke. he½eeleJeleea efve³eexileeDeeW keÀe ÒeYeeJe:- ³eefo keÀesF& J³eefkeÌle, efpemes efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meom³e kesÀªhe ceW ÒeJesMe efo³ee ie³ee nes, yeeo ceW Gve efvejn&leeDeeW ceW mes, pees efkeÀ Oeeje 19-S/keÀ ceW efJeefvee|oä keÀer ieF&nw, efkeÀmeer Yeer efvejn&lee kesÀ DeO³eOeerve nes pee³es, lees Ssmee J³eefkeÌle Gme meesmee³eìer keÀe meom³e veneR jn pee³esieeleLee jefpemì£ej GmekesÀ mLeeve keÀes efjkeÌle Ieesefºele keÀjsiee~

19-meer/ie] meom³eeW keÀe efveºkeÀemeve:- meb®eeuekeÀ ceb[ue, efveºkeÀemeve kesÀ Òe³eespeve kesÀ efue³es efkeÀ³es ie³es meefcceueveceW GheefmLele leLee cele osves Jeeues meom³eeW kesÀ leerve-®eewLeeF& yengcele mes heeefjle efkeÀ³es ie³es mebkeÀuhe Üeje efkeÀmeermeom³e keÀes efveºkeÀeefmele keÀj keÀjsieer, ³eefo Jen-(S/keÀ) keÀesF& Ssmee keÀe³e&, efpememes efkeÀ meesmeeFìer keÀer meeKe keÀes #eefle hengb®eves keÀer mebYeeJevee nes ³ee efpememes

GmekeÀer kegÀK³eeefle nesves keÀer mebYeeJevee nes, meeMe³e keÀjlee nw; ³ee(yeer/Ke) efceL³ee keÀLeveeW Üeje meesmeeFìer keÀes peeveyetPekeÀj ÒeJebef®ele keÀjlee nw; ³ee(meer/ie) keÀesF& Ssmee keÀejesyeej keÀjlee nw pees meesmeeFìer Üeje efkeÀ³es ie³es keÀejesyeej keÀer ÒeefleÜbefÜlee ceW Deelee nes

³ee efpemekesÀ mebyebOe ceW ³en mebYeeJevee nes efkeÀ Jen meesmeeFìer Üeje efkeÀ³es ie³es keÀejesyeej keÀer ÒeefleÜbefÜleeceW DeeJesiee; ³ee

([er/Ie) Deheves Üeje, os³e OeveeW keÀe Yegieleeve keÀjves ceW yeej-yeej J³eefkeÌle¬eÀce keÀjlee nw ³ee GheefJeefOe³eeW kesÀ efkeÀvneRYeer GheyebOeeW keÀe Devegheeueve keÀjves ceW ®etkeÀ keÀjlee nw:hejvleg keÀesF& Yeer Ssmee mebkeÀuhe leye lekeÀ efJeefOe ceev³e veneR nesiee peye lekeÀ efkeÀ mebyebefOele meom³e keÀesGmes efveºkeÀeefmele keÀjves mebyebOeer ÒemLeehevee keÀer Hevên efove keÀer met®evee ³ee lees J³eefkeÌleiele ªhe mes ³eejefpemì£erkeÉÀle [ekeÀ Üeje ve os oer ieF& nes Deewj peye lekeÀ efkeÀ Gmes Deheves ceeceues kesÀ mebyebOe ceW meb®eeuekeÀceb[ue kesÀ mece#e DeY³eeJesove keÀjves keÀe DeJemej ve os efo³ee ie³ee nes~


(1ÝkeÀ) GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve meefceefle kesÀ mebkeÀuHe mes J³eeqLele keÀesF& J³eeqkeÌle Ssmes mebkeÀuHe keÀer mebmet®evee kesÀleerme efove kesÀ Yeerlej jefpemì£ej kesÀ mece#e efJeJeeo/efveefo&ä keÀj mekesÀiee

(2) Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW ³ee GheefJeefOe³eeW ceW Deblee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀnesles ngS Yeer, peneb jefpemì£ej keÀes ³en Òeleerle neslee nw efkeÀ meesmeeFìer kesÀ efnle ceW ³en DeeJeM³ekeÀ DeewjJeebíveer³e nw efkeÀ efkeÀmeer meom³e keÀes Fme keÀejCe efkeÀ Jen GheOeeje (1) ceW efJeefvee|oä ef¬eÀ³eekeÀueeheeW ceWmes efkeÀmeer ef¬eÀ³eekeÀueehe ceW efuehle nw, meesmeeFìer mes efveºkeÀeefmele keÀj efo³ee pee³es Jeneb Jen Ssmes meom³eDeewj meesmeeFìer mes ³en Dehes#ee keÀj mekesÀiee efkeÀ Jen, GmekesÀ Üeje efJeefvee|oä keÀer peeves Jeeueer keÀeueeJeefOekesÀ Yeerlej, Fme mebyebOe ceW mheäerkeÀjCe os efkeÀ Ssmes meom³e keÀes meesmeeFìer mes efveºkeÀeefmele keÌ³eeW ve keÀjefo³ee peeS, ³eefo Jen meom³e ³ee meesmeeFìer efJeefvee|oä keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej Dehevee mheäerkeÀjCe osvesceW DemeHeÀue jnleer nw ³ee mheäerkeÀjCe hej, ³eefo Òeehle ngDee nes, efJe®eej keÀjves kesÀ he½eeled jefpemì£ejGme meom³e keÀes meesmeeFìer mes efveºkeÀeefmele keÀjves keÀe DeeosMe heeefjle keÀj mekesÀiee~]

(3) keÀesF& Yeer meom³e efpemes efveºkeÀeefmele keÀj efo³ee ie³ee nw, Ssmes efve<keÀemeve keÀer leejerKe mes ín Jeºe& keÀerkeÀeueeJeefOe lekeÀ Hegve: ÒeJesMe ÒeeHle keÀjves kesÀ efueS Hee$e veneR nesiee.

(4) efkeÀmeer meesmeeFìer mes efkeÀmeer meom³e kesÀ efveºkeÀemeve ceW, Gme meom³e Üeje Ssmeer meesmeeFìer ceW Oeeefjle DebMeeWkeÀe mecehenjCe DebleJee|uele nes mekesÀiee~

20. veececee$e kesÀ meom³e :- Oeeje 19 ceW Deblee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, keÀesF& meesmeeFìer efkeÀmeer Yeer J³eefkeÌlekeÀes veececee$e kesÀ meom³e kesÀ ªhe ceW ÒeJesMe os mekesÀieer efpemekeÀe ³ee lees meesmeeFìer kesÀ ÒeyebOe ceW ³ee GmekesÀ ueeYeeWceW keÀesF& DebMe vener nesiee Deewj Jen Gme meesmeeFìer kesÀ heefjmeceeheve keÀer oMee ceW efkeÀmeer Yeer ³eesieoe³eer oeef³elJekesÀ DeO³eOeerve veneR nesiee~

20&d ^^lnL;ks a] lapkyd eaMy ds lnL; rFkk deZpkfj;ks a ds fy;s lgdkfjrk dki z f�k{k.k¼1½ izR;sd lkslk;Vh] vius lnL;ksa] vfèkdkfj;ksa rFkk deZpkfj;ksa gsrq jkT; ljdkj }kjk

;FkkfofufnZ"V jk"Vªh; Lrj ;k jkT; Lrj ;k ftyk Lrj dh izf�k{k.k laLFkkuksa ds ekè;els] lgdkfjrk lacaèkh ekeyksa esa izf�k{k.k vk;ksftr djok,xhA

¼2½ lapkyd eaMy dk izR;sd lnL; ,slh dkykofèk ds fy, rFkk ,sls varjky ij rFkk ,slslaLFkku esa] tSlk fd fofgr fd;k tk,] lgdkfjrk lacaèkh ekeyksa esa izf�k{k.k izkIrdjsxkA^^

21. peye lekeÀ mec³ekeÀ meboe³e ve keÀj efo³es pee³es, meom³elee kesÀ DeefOekeÀejeW keÀe Òe³eesie veneR efkeÀ³eepee³esiee:- keÀesF& Yeer meom³e, meom³e kesÀ DeefOekeÀejeW keÀe leye lekeÀ Òe³eesie veneR keÀjsiee peye lekeÀ efkeÀ Gmevesmeom³elee kesÀ mebyebOe ceW meesmeeFìer keÀes Ssmee meboe³e ve keÀj efo³ee nes ³ee peye lekeÀ efkeÀ Gmeves meesmeeFìer ceW Ssmeeefnle Dee|pele ve keÀj efue³ee nes pewmee efkeÀ efJeefnle efkeÀ³ee pee³es ³ee pewmee efkeÀ Ssmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceWefJeefvee|oä efkeÀ³ee peeS~

22. meom³eeW kesÀ cele :- (1) meesmeeFìer kesÀ Òel³eskeÀ meom³e keÀes meesmeeFìer kesÀ keÀe³e&keÀueeheeW ceW SkeÀ cele osves keÀeDeefOekeÀej nesiee~


(1ÝS/keÀ) Òel³eskeÀ efve#eshekeÀlee&, pees ÒeeLeefcekeÀ keÉÀefºe meeKe menkeÀejer meesmeeFìer keÀe meom³e nesiee, meesmeeFìerkesÀ ef¬eÀ³eekeÀueeheeW ceW cele osves keÀe Yeer nkeÀoej nesiee~

(2) (S/keÀ) mebIeer³e meesmeeFìer keÀe celeoeve mebyebOeer DeefOekeÀej Fme ÒekeÀej efJeefve³eefcele efkeÀ³ee pee³esiee efkeÀmeom³eeW keÀes, pees efkeÀ meesmeeFefì³eeb neW, Ssmeer meesmeeFìer kesÀ meeOeejCe meefcceueve ceW celeeW keÀer kegÀue mebK³eekesÀ ®eej heb®eceebMe mes keÀce cele Òeehle ve neW~

(yeer/Ke) mebIeer³e meesmeeFìer kesÀ ceeceues ceW, Jew³eefkeÌlekeÀ meom³eeW (efpeme DeefYeJ³eefkeÌle kesÀ Debleie&le ueeskeÀ v³eeme,HeÀce&, keÀcheveer ³ee efveieefcele efvekeÀe³e, ceO³eÒeosMe meesmeeFìer jefpemì£erkeÀjCe DeefOeefve³ece, 1973

(¬eÀceebkeÀ 44 meved 1973) kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& meesmeeFìer leLee jep³e mejkeÀej DeeJesieerefkeÀvleg GmekesÀ Debleie&le menkeÀejer meesmeeFìer veneR Dee³esieer) kesÀ celeoeve mebyebOeer DeefOekeÀej Ssmeer jerefle ceWefJeefve³eefcele efkeÀ³es pee³eWies pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer pee³es~

(3) Òel³eskeÀ mebye× menkeÀejer meesmeeFìer keÀes Gef®ele ªhe mes ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³es ie³es ÒeefleefveefOe kesÀ ceeO³ece mesleLee GheOeeje (2) kesÀ KeC[ (yeer/Ke) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es Òel³eskeÀ Òel³ee³egkeÌle keÀes meeOeejCemeefcceueve ceW SkeÀ cele osves keÀe DeefOekeÀej nesiee~

(4) peye lekeÀ efkeÀ efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceW, Dev³eLee GheyebefOele ve nes, meefcceueve kesÀ efue³esieCehete|le meesmeeFefì³eeW kesÀ Òel³ee³egkeÌleeW leLee ÒeefleefveefOe³eeW keÀer kegÀue mebK³ee kesÀ heb®eceebMe mes nesieer~hejvleg meefcceueve ceW efkeÀmeer Yeer mece³e Òel³ee³egkeÌleeW keÀer mebK³ee meesmeeFefì³eeW kesÀ meom³e-ÒeefleefveefOe³eeWkeÀer mebK³ee kesÀ heb®eceebMe mes DeefOekeÀ veneR nesieer~

(5) Òel³ee³egkeÌleeW kesÀ efveJee&®eve Gve GheyebOeeW kesÀ Devegmeej efkeÀ³es pee³eWies, pees efkeÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³eeWkesÀ efveJee&®eve kesÀ efue³es efJeefnle efkeÀ³es ie³es neW~

(6) efkeÀmeer Òel³ee³egkeÌle keÀer keÀesF& Yeer efjefkeÌle, pees meom³elee keÀer meceeefhle kesÀ keÀejCe ³ee Dev³eLee ngF& nes,Gme mecetn kesÀ, efpememes efkeÀ Ssmeer efjefkeÌle mebyebefOele nw, J³eefkeÌlekeÀ meom³eeW ceW mes SkeÀ keÀes men³eesefpelekeÀjkesÀ Òel³ee³egkeÌleeW Üeje Yejer pee³eWieer~

(7) peye lekeÀ efkeÀ efkeÀmeer efJeefMeä meesmeeFìer kesÀ mebyebOe ceW jefpemì£ej Üeje Dev³eLee efveosefMele ve efkeÀ³ee pee³es,meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW Òel³ee³egkeÌleeW keÀer mebK³ee efkeÀmeer Yeer mece³e meesmeeFefì³eeW kesÀ ÒeefleefveefOe³eeW keÀer mebK³eekesÀ SkeÀ-efleneF& mes DeefOekeÀ veneR nesieer, DehetCee¥keÀeW hej O³eeve veneR efo³ee pee³esiee~

(8) celeeW kesÀ yejeyej-yejeyej nesves keÀer oMee ceW meYeeheefle keÀe efÜleer³e ³ee efveCee&³ekeÀ cele nesiee~23. cele keÀe Òe³eesie keÀjves keÀer jerefle:- (1) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe Òel³eskeÀ meom³e Deheves cele keÀe Òe³eesie mJe³eb

keÀjsiee Deewj efkeÀmeer Yeer meom³e keÀes hejes#eer Üeje cele osves kesÀ efue³es Deveg%eele veneR efkeÀ³ee pee³esiee:hejbleg Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efkeÀvneR efve³eceeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS-(SkeÀ) (S/keÀ) keÀesF& meesmeeFìer, pees efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer keÀer meom³e nw, Deheves meom³eeW ceW mes SkeÀ meom³e

keÀer ÒeefleefveefOe kesÀ ªhe ceW efve³egefkeÌle Fme nsleg mes keÀj mekesÀieer efkeÀ Jen GmekeÀer Deesj mes cele oW;(Ke) meesmeeFìer Üeje Deheveer GheefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej yevee³ee ie³ee J³eefäkeÀ meom³eeW keÀe keÀesF& mecetn, mecetn

kesÀ meom³eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ meom³e keÀe Òel³ee³egkeÌle kesÀ ªhe ceW efveJee&®eve Fme nsleg mes keÀj mekesÀieeefkeÀ Jen GvekeÀer Deesj mes cele os;


(oes) jep³e mejkeÀej Deheves DeefOekeÀeefj³eeW ceW mes SkeÀ keÀes Gme meesmeeFìer kesÀ, efpemekeÀe efkeÀ meom³e SsmeermeesmeeFìer ³ee jep³e mejkeÀej nes, keÀe³e&keÀueeheeW ceW Deheveer Deesj mes cele osves ³ee Dev³eLee Yeeie uesveskesÀ efue³es veece efveoxefMele keÀj mekesÀieer;

(leerve) keÀesF& ueeskeÀ v³eeme, pees efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe meom³e nes, Deheves v³eeefme³eeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀes DeheveerDeesj mes cele osves kesÀ efue³es efueefKele ceW efve³egkeÌle keÀj mekesÀiee;

(®eej) keÀesF& HeÀce&, pees efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer meom³e nes, Deheves Je³emkeÀ YeeieeroejeW ceW mes efkeÀmeer SkeÀ keÀesDeheveer Deesj mes cele osves kesÀ efue³es efueefKele ceW efve³egkeÌle keÀj mekesÀieer; Deewj

(heeb®e) keÀesF& keÀcheveer ³ee keÀesF& Dev³e efveieefcele efvekeÀe³e, pees efkeÀme meesmeeFìer keÀe meom³e nes, Deheves efveosMekeÀeWceW mes ³ee Deheves DeefOekeÀeefj³eeW ceW mes efkeÀmeer keÀes Deheveer Deesj mes cele osves kesÀ efue³es efueefKele ceW efve³egkeÌlekeÀj mekesÀiee/mekesÀieer~

(2) peneb keÀesF& DebMe SkeÀ mes DeefOekeÀ J³eefkeÌle³eeW Üeje meb³egkeÌle ªhe mes OeejCe efkeÀ³ee peelee nes Deewj-(SkeÀ) Gme oMee ceW peyeefkeÀ Ssmes DebMe kesÀ yeejs ceW meesmeeFìer Üeje DebMe ÒeceeCe-he$e peejer efkeÀ³ee ie³ee nes,

lees Gme J³eefkeÌle keÀes, efpemekeÀe efkeÀ veece Ssmes DebMe ÒeceeCe-he$e ceW henues Dee³ee nes; Deewj(oes) Gme oMee ceW peyeefkeÀ Ssmes DebMe kesÀ yeejs ceW meesmeeFìer Üeje keÀesF& DebMe ÒeceeCe-he$e peejer ve efkeÀ³ee ie³ee

nes, lees Gme J³eefkeÌle keÀes, efpemekeÀe veece Ssmeer meesmeeFìer Üeje jKes ie³es meom³eeW kesÀ jefpemìj ceW henuesDee³ee nes,cele osves keÀe DeefOekeÀej nesiee~

24. efkeÀmeer meom³e Üeje DebMehetbpeer OeejCe keÀjves hej efveye&vOeve:- efkeÀmeer Yeer meesmeeFìer ceW, jep³e mejkeÀej ³eeefkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer mes efYevve keÀesF& Yeer meom³e-(S/keÀ) meesmeeFìer keÀer kegÀue DebMe hetbpeer kesÀ SkeÀ heb®eceebMe mes DeveefOekeÀ, GmekesÀ Ssmes Yeeie mes DeefOekeÀ OeejCe

veneR keÀjsiee pewmee efkeÀ efJeefnle efkeÀ³ee pee³e; ³ee(yeer/Ke) meesmeeFìer kesÀ DebMeeW ceW yeerme npeej ©he³es mes DeefOekeÀ keÀe keÀesF& efnle veneR jKesiee ³ee GmekeÀe oeJee veneR

keÀjsiee :hejvleg jep³e mejkeÀej, DeefOemet®evee Üeje, meesmeeFefì³eeW kesÀ efkeÀmeer Jeie& keÀer yeeyele Ssmee DeefOekeÀleceheefjceeCe efJeefvee|oä keÀj mekesÀieer pees ³eLeeefmLeefle DebMehetbpeer kesÀ SkeÀ heb®eceebMe mes ³ee 2[yeerme] npeej©he³es mes DeefOekeÀ nesiee~

25. DebMeeW ³ee efnle kesÀ DevlejCe hej efveye&vOeve:- (1) efkeÀmeer meom³e kesÀ efkeÀmeer Ssmes DebMe ³ee efnle keÀe, peesefkeÀ efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer DebMe hetbpeer ceW GmekeÀe nes, DevlejCe Gve efveye&vOeveeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS nesiee peesefkeÀ DeefOekeÀlece DebMe OeejCe kesÀ yeejs ceW Oeeje 24 ceW efJeefvee|oä nw~(2) efkeÀmeer meom³e Üeje efkeÀmeer meesmeeFìer ceW Deheves DebMe ³ee efnle keÀe keÀesF& DevlejCe leye lekeÀ efJeefOeceev³e

veneR nesiee peye lekeÀ efkeÀ-(keÀ) Jen meom³e Ssmee DebMe ³ee efnle keÀce mes keÀce SkeÀ Jeºe& lekeÀ OeejCe ve keÀj ®egkeÀe nes;(Ke) Jen DevlejCe Gme meesmeeFìer keÀes ³ee Gme meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer meom³e keÀes ve efkeÀ³ee pee³e; Deewj(ie) Jen DevlejCe meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje Devegceesefole ve keÀj efo³ee pee³es~


26. meom³e keÀer ceÉl³eg nes peeves hej efnle keÀe DevlejCe :- (1) efkeÀmeer meom³e keÀer ceÉl³eg nes peeves hej, keÀesF&meesmeeFìer ceÉle meom³e keÀe DebMe ³ee efnle Gme J³eefkeÌle keÀes Devleefjle keÀj mekesÀieer efpemes efkeÀ Gve efve³eceeW kesÀDevegmeej veeceefvee|oä efkeÀ³ee ie³ee nes, pees efkeÀ Fme mebyebOe ceW yevee³es ie³es nQ, ³ee Gme oMee ceW peyeefkeÀ Fme ÒekeÀejveeceefveoxefMele efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& J³eefkeÌle ve nes lees Ssmes J³eefkeÌle keÀes, efpemekesÀ efkeÀ yeejs ceW meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes³en Òeleerle nes efkeÀ Jen J³eefkeÌle Gme ceÉle meom³e keÀe Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe nw, Devleefjle keÀj mekesÀieer³ee ³eLeeefmLeefle Ssmes veece efveoxefMeleer, Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe keÀes Ssmes meom³e kesÀ efnle kesÀ cetu³e kesÀmecelegu³e Ssmeer jeefMe keÀe, pewmeer efkeÀ Jen efve³eceeW ³ee GheefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej DeefYeefveef½ele keÀer ieF& nes, meboe³ekeÀj mekesÀieer~(2) keÀesF& meesmeeFìer Ssmes mecemle Dev³e OeveeW keÀe, pees efkeÀ Gme ceÉle meom³e keÀes Gme meesmeeFìer Üeje MeesO³eneW, ³eLeeefmLeefle Ssmes veeceefveoxefMeleer, Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe keÀes meboe³e keÀj mekesÀieer~(3) Ssmes mecemle DevlejCe leLee meboe³e, pees efkeÀ efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje Fme Oeeje kesÀ GheyevOeeW kesÀ DevegmeejefkeÀ³es ie³es neW, efkeÀmeer Yeer Ssmeer ceebie kesÀ mebyebOe ceW efJeefOeceev³e leLee ÒeYeeJeer neWies pees efkeÀmeer Dev³e J³eefkeÌle ÜejeGme meesmeeFìer hej keÀer ieF& nes~

27.DebMe ³ee efve#eshe ³ee efnle kegÀkeÀea kesÀ oeef³elJeeOeerve veneR nesiee:- Oeeje 39 kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnlesngS, efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer hetbpeer ³ee keÀecekeÀepe hetbpeer ceW, ³ee efkeÀmeer ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer Üeje peejer efkeÀ³es ie³esGOeej mìekeÀ (ueeskeÀ mìekeÀ) ceW, ³ee efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje Deheves meom³eeW mes ye®ele efve#eshe kesÀ ªhe ceW ³eecepeotjer ceW mes Gme meesmeeFìer Üeje keÀer ieF& DeefveJee³e& keÀìewefle³eeb keÀjkesÀ ³ee meom³eeW keÀes efkeÀ³es ie³es ceeue kesÀefJe¬eÀ³e ³ee Òeoe³e kesÀ cetu³e hej DeefOeYeej kesÀ ªhe ceW FkeÀùe keÀer ieF& efveefOe³eeW ceW keÀe efkeÀmeer meom³e keÀe DebMe³ee efnle ³ee efve#eshe meom³eeW ³ee YetleHetJe& meom³eeW Üeje Gheiele efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer $e+Ce ³ee oeef³elJe kesÀ keÀejCe³ee kesÀ mebyebOe ceW efkeÀmeer v³ee³eeue³e keÀer ef[¬eÀer ³ee DeeosMe kesÀ DeOeerve kegÀkeÀea ³ee efJe¬eÀ³e kesÀ oeef³elJeeOeerve veneRnesiee Deewj leovegmeej Òeebleer³e efoJeeuee, DeefOeefve³ece, 1920 (¬eÀceebkeÀ 5 meved 1920) kesÀ DeOeerve keÀesF& ÒeehekeÀ³ee lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer lelmece efJeefOe kesÀ DeOeerve keÀesF& Ssmee J³eefkeÌle ³ee ÒeeefOekeÀejer Ssmes DebMe ³ee efnle ³eeefve#eshe keÀe nkeÀoej veneR nesiee ³ee Ssmes DebMe ³ee efnle ³ee efve#eshe kesÀ mebyebOe ceW keÀesF& oeJee veneR jKesiee~

28. hegmlekeWÀ Deeefo osKeves kesÀ meom³eeW kesÀ DeefOekeÀej:- (1) Òel³eskeÀ meesmeeFìer-(S/keÀ) Fme DeefOeefve³ece keÀer Òeefle;(yeer/Ke) efve³eceeW keÀer Òeefle;(meer/ie) meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW keÀer Òeefle;([er/Ie) meom³eeW keÀe jefpemìj,(F&/*) Debeflece mebhejeref#ele Jeee|ºekeÀ leguevehe$e, ueeYe Deewj neefve Keelee; Deewj(SHeÀ/®e) meeOeejCe meccesueveeW keÀer keÀe³e&Jeener~Deheves meom³eeW kesÀ efve:MegukeÀ efvejer#eCe kesÀ efue³es meesmeeFìer kesÀ jefpemì£erkeÉÀle heles hej mecemle ³egefkeÌle³egkeÌle mece³eeWhej GheueyOe jKesieer~(2) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ mecemle jefpemìj leLee DeefYeuesKe, Gve hegmlekeÀeW leLee Dev³e omleeJespeeW keÀes

íesæ[keÀj, pees efkeÀmeer meom³e kesÀ mJe³eb kesÀ uesKeeDeeW mes efYevve uesKeeDeeW mes mebyebefOele neW, Ssmeer HeÀerme


keÀe, pewmeer efkeÀ GheefJeefOe³eeW ceW efJeefvee|oä keÀer pee³e, meboe³e efkeÀ³ee peeves hej Ssmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeermeom³e Üeje efvejer#eCe kesÀ efue³es Gme meesmeeFìer kesÀ keÀe³ee&ue³e ceW GheueyOe jnWies~

(3) Ssmeer MeleeX kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS leLee Ssmeer HeÀerme keÀe meboe³e keÀj efo³ee peeves hej pewmeer efkeÀGheefJeefOe³eeW ceW efJeefvee|oä keÀer pee³es, meesmeeFìer, Deheves efkeÀmeer meom³e Üeje DeeJesove efkeÀ³ee peeves hej,Gmes Ssmes DeefYeuesKeeW ³ee jefpemìjeW keÀer ÒeceeefCele Òeefleefueefhe ³ee GvekesÀ G×jCe Òeoeve keÀjsieer~

(4) ³eefo meesmeeFìer keÀe keÀesF& keÀce&®eejer ³ee DeefOekeÀejer GHeOeeje (2) kesÀ DeOeerve meesmeeFìer kesÀ meom³eeW keÀesefvejer#eCe kesÀ efueS DeefYeuesKe GHeueyOe veneR keÀjelee nw ³ee GHeOeeje (3) kesÀ DeOeerve GmekesÀ SsmesDeefYeuesKe keÀer ³ee jefpemìj keÀer ÒeceeefCele Òeefle ³ee GmekesÀ G×jCe veneR oslee nw lees jefpemì£ej, DeeosMeÜeje, Gme Hej He®eeme npeej ©He³es mes DeveefOekeÀ keÀer Meeeqmle DeefOejesefHele keÀj mekesÀiee;Hejvleg Fme GHeOeeje kesÀ DeOeerve keÀesF& DeeosMe leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee peeSiee peye lekeÀ efkeÀ mebyebefOeleJ³eeqkeÌle keÀes megveJeeF& keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej ve os efo³ee ie³ee nes''.

29. YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e keÀer mecheoe keÀe oeef³elJe:- (1) GheOeeje (2) kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeervejnles ng³es, meesmeeFìer kesÀ Gve $e+CeeW kesÀ efue³es, pees efkeÀ-(S/keÀ) efkeÀmeer YetlehetJe& meom³e kesÀ ceeceues ceW, Gme leejerKe keÀes neW, efpemekeÀe efkeÀ Jen meom³e ve jn ie³ee nes;

Deewj(yeer/Ke) efkeÀmeer ceÉle meom³e kesÀ ceeceues ceW, GmekeÀer ceÉl³eg keÀer leejerKe keÀes nes, efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer YetlehetJe&

meom³e keÀe DeLeJee efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ ceÉle meom³e keÀer mecheoe keÀe oeef³elJe Ssmeer leejerKe mes oesJeºe& keÀer keÀeueeJeefOe lekeÀ yevee jnsiee~

(2) peneb Fme DeefOeefve³ece kesÀ efkeÀvneR GheyebOeeW kesÀ DeOeerve efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe heefjmeceeheve efkeÀ³ee peeves keÀeDeeosMe efo³ee pee³es, Jeneb efkeÀmeer YetlehetJe& meom³e keÀe, pees efkeÀ heefjmeceeheve kesÀ DeeosMe keÀer leejerKekesÀ "erkeÀ hetJe&Jeleea oes Jeºe& kesÀ Yeerlej meom³e ve jn ie³ee nes ³ee efkeÀmeer ceÉle meom³e keÀer, pees efkeÀheefjmeceeheve kesÀ DeeosMe keÀer leejerKe kesÀ "erkeÀ hetJe&Jeleea oes Jeºe& kesÀ Yeerlej cej ie³ee nes, mecheoe keÀeoeef³elJe leye lekeÀ yevee jnsiee peye lekeÀ efkeÀ meceeheve keÀer kegÀue keÀe³e&Jeeefn³eeb hetCe& ve nes pee³es; efkeÀvlegSsmee oeef³elJe meesmeeFìer kesÀ Gve $e+CeeW lekeÀ ner efJemleeefjle nesiee pees efkeÀ Gme leejerKe keÀes nes efpemekeÀesefkeÀ Jen ³eLeeefmLeefle meom³e ve jn ie³ee nes ³ee GmekeÀer ceÉl³eg nes ieF& nes~

30. meom³eeW keÀe efoJeeuee :- ÒeeefJeefvMe³eue FvmeeueJeWmeer SkeÌì, 1920 (¬eÀceebkeÀ 5 meved 1920) ceW Devlee|JeäefkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer meom³e kesÀ efJe©× efoJeeuee efJeºe³ekeÀ efkeÀmeer keÀe³e&JeenerceW, Gme meesmeeFìer kesÀ MeesO³eeW keÀes mecemle Dev³e MeesO³eeW hej, efmeJee³e Gve MeesO³eeW kesÀ pees efkeÀ mejkeÀej keÀes os³enes, hete|JekeÀlee Òeehle nesieer~


®eewLee DeO³ee³e

meesmeeFefì³eeW kesÀ keÀle&J³e, efJeMesºeeefOekeÀej, GvekeÀer mecheefÊe leLee efveefOe³eeb

31. meesmeeFefì³eeb efveieefcele efvekeÀe³e neWieer:- efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe jefpemì£sMeve Gmes Gme veece mes, efpemekesÀ efkeÀDeOeerve Jen jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& nw, SkeÀ Ssmee efveieefcele efvekeÀe³e yevee osiee efpemekeÀe Meeéeled GÊejeefOekeÀej nesieeleLee efpemekeÀer SkeÀ meeceev³e cegêe nesieer Deewj efpemes mebheefÊe OeejCe keÀjves, mebefJeoe³eW keÀjves, Jeeo leLee Dev³eefJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeb mebefmLele keÀjves leLee GveceW Òeeflej#ee keÀjves SJeb Ssmeer mecemle yeeleW, pees efkeÀ Gve Òe³eespeveeWkesÀ efue³es DeeJeM³ekeÀ neW efpevekesÀ efue³es GmekeÀe ie"ve efkeÀ³ee ie³ee Lee, keÀjves keÀer MeefkeÌle nesieer~

32. meesmeeFìer keÀe helee leLee veece mebÒeoMe&ve:- (1) Òel³eskeÀ meesmeeFìer keÀe efve³eceeW kesÀ Devegmeej jefpemì£erkeÉÀleefkeÀ³ee ie³ee SkeÀ helee nesiee efpeme hej efkeÀ mecemle met®eveeSb leLee mebmet®eveeSb Yespeer pee mekeWÀieer Deewj Jen Gmeheles ceW nesves Jeeueer efkeÀmeer Yeer leyoerueer keÀer efueefKele met®evee, Ssmeer leyoerueer nesves kesÀ leerme efove kesÀ Yeerlej,jefpemì£ej keÀes Yespesieer,(2) Òel³eskeÀ meesmeeFìer-(S/keÀ) Deheves Òel³eskeÀ keÀe³ee&ue³e ³ee mLeeve hej, peneb hej Jen keÀejyeej keÀjleer nw,(yeer/Ke) mecemle met®eveeDeeW Deewj Dev³e DeeefOekeÀeefjkeÀ ÒekeÀeMeveeW ceW;(meer/ie) Deheveer mecemle mebefJeoeDeeW hej, keÀejesyeejer he$eeW, ceeue kesÀ efue³es DeeosMeeW ceW, yeerpekeÀeW, uesKeeDeeW keÀer

efJeJejefCe³eeW, Òeeefhle³eeW Deewj meeKe he$ekeÀeW ceW; Deewj([er/Ie) mecemle efJeefvece³e he$eeW ceW, Je®eve he$eeW, heÉÿebkeÀveeW, ®eskeÀeW Deewj Oeve kesÀ DeeosMe, efpeme hej Jen

nmlee#ej keÀjleer nw, ³ee efpeve hej GmekeÀer Deesj mes nmlee#ej efkeÀS peeles nQ,Dehevee veece Deewj Deheves jefpemì£erkeÉÀle keÀe³ee&ue³e keÀe helee, Deewj Meyo ceO³eÒeosMe menkeÀejer meesmeeFìerDeefOeefve³ece, 1960 kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle' megJee®³e De#ejeW ceW menpeoMe&veer³e mLeeve hej mebÒeoe|MelekeÀjsieer~

(3) Òel³eskeÀ meesmeeFìer kesÀ veece mes Meyo menkeÀejer' Deewj meerefcele' ³ee GmekesÀ mecelegu³e Meyo jep³e keÀerjepeYeeºee ceW Devlee|Jeä neWies~

(4) ÒeeLeefcekeÀ keÉÀefºe meeKe menkeÀejer meesmeeFìer Deheves jefpemì£erkeÉÀle veece ceW Meyo `yeQkeÀ'', `yeQeEkeÀie'',` yeQkeÀj'' ³ee Meyo `yeQkeÀ'' keÀer efkeÀmeer Dev³e J³eglheefÊe keÀe Òe³eesie veneR keÀjsieer~

(5) Òel³eskeÀ meesmee³eìer DeHeves jefpemì[& Heles Hej efove Òeefleefove keÀejyeej keÀjsieer leLee DeHeves jefpemì[& HelesHej meesmeeFìer mes mebyebefOele DeefYeuesKe mebOeeefjle keÀjsieer Deewj ³eefo meesmeeFìerÝ(SkeÀ) jefpemì£ej keÀes HeefjJeefle&le Heles keÀer mebmet®evee veneR osleer nw, ³ee(oes) GmekesÀ jefpemì[& Heles Hej keÀejyeej veneR keÀjleer nQ; ³ee(leer) GmekesÀ jefpemì[& Heles Hej DeefYeuesKe mebOeeefjle veneR keÀjleer nw,lees jefpemì£ej efpeccesoej DeefOekeÀejer keÀes megveJeeF& keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej osves kesÀ He½eeled He®eeme npeej©He³es mes DeveefOekeÀ keÀer Meeeqmle DeefOejesefHele keÀj mekesÀiee.''


33. meom³eeW keÀe jefpemìj:- (1) Òel³eskeÀ meesmeeFìer Deheves meom³eeW keÀe SkeÀ jefpemìj jKesieer Deewj GmeceWefvecveefueefKele efJeefMeefä³eeW keÀer ÒeefJeefä keÀer peeSieer, DeLee&led:-(S/keÀ) Òel³eskeÀ meom³e keÀe veece, helee leLee GmekeÀer GhepeerefJekeÀe;(yeer/Ke) Gme oMee ceW, peneb keÀesF& meesmeeFìer DebMehetbpeer jKeleer nw, kesÀ Òel³eskeÀ meom³e Üeje Oeeefjle DebMe;(meer/ie) Jen leejerKe efpemeceW Òel³eskeÀ J³eefkeÌle meom³e kesÀ ªhe ceW ÒeefJeä efkeÀ³ee ie³ee Lee,([er/Ie) Jen leejerKe efpemekeÀes keÀesF& J³eefkeÌle meom³e veneR jn ie³ee nw; Deewj(F&/*) Ssmeer Dev³e efJeefMeefä³eeb pees efJeefnle keÀer peeSb :

hejvleg peneb efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve efkeÀmeer meom³e keÀes GmekeÀer ceÉl³eg nesveshej Deheves DebMe ³ee efnle, efkeÀmeer Dev³e J³eefkeÌle keÀes Debleefjle keÀjves kesÀ efue³es Deveg%eele efkeÀ³ee ie³eenw Jeneb jefpemìj ceW mebyebefOele meom³e kesÀ meccegKe Gme J³eefkeÌle keÀe veece pees Gme meom³e kesÀ DebMe ³eeefnle keÀe nkeÀoej nesiee Deewj Jen leejerKe efpeme hej veeceebkeÀve DeefYeefueefKele efkeÀ³ee ie³ee Lee, Yeer oMee&F&pee³esieer~

(2) jefpemìj Gme leejerKe kesÀ, efpemeceW keÀesF& J³eefkeÌle efkeÀmeer meesmeeFìer ceW meom³e kesÀ ªhe ceW ÒeefJeä efkeÀ³eeie³ee Lee Deewj Gme leejerKe kesÀ, efpemekeÀes Jen meom³e veneR jn ie³ee nw, mebyebOe ceW ÒeLece ¢ä³ee mee#³enesiee~]

34. meesmeeFìer keÀer hegmlekeÀeW ceW keÀer ÒeefJeefä³eeW keÀe meyetle:- (1) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer efkeÀmeer Ssmeer hegmlekeÀ,pees efkeÀ GmekesÀ keÀejyeej kesÀ Deveg¬eÀce ceW efve³eefcele ªhe mes jKeer ieF& nes, ceW efkeÀ efkeÀmeer ÒeefJeefä keÀer Òeefleefueefhe,³eefo Jen Ssmeer jerefle ceW, pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer pee³es, ÒeceeefCele nes, efkeÀmeer Yeer Jeeo ³ee efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeWceW ³ee efkeÀvneR Yeer Dev³e Òe³eespeveeW kesÀ efue³es, Ssmeer ÒeefJeefä kesÀ ÒeLece¢ä³ee mee#³e kesÀ ªhe ceW ueer pee³esieer DeewjGmeceW DeefYeefueefKele efkeÀ³es ie³es efJeºe³eeW, mebJ³enJeejeW leLee uesKeeDeeW keÀer yeeyeled, mee#³e Gmeer jerefle ceW leLee Gmeermeercee lekeÀ ûee¿e neWieer efpeme meercee lekeÀ efkeÀ cetue ÒeefJeefä ûee¿e nesleer nw~(2) efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje Deheves keÀejyeej kesÀ Deveg¬eÀce ceW DeefYeÒeehle keÀer ieF& leLee jKeer ieF& efkeÀmeer omleeJespekeÀer DeLeJee Ssmeer omleeJespe ceW keÀer efkeÀvneR ÒeefJeefä³eeW keÀer Òeefleefueefhe³eeb, pees efkeÀ Ssmeer meesmeeFìer Üeje oer ieF&neW, ³eefo Jes efJeefnle jerefle ceW ÒeceeefCele neW, efkeÀmeer Yeer Jeeo ³ee efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeener ceW ³ee efkeÀvneR Yeer Dev³eÒe³eespeveeW kesÀ efue³es mee#³e ceW Gmeer jerefle ceW leLee Gmeer meercee lekeÀ ûee¿e neWieer efpeme jerefle ceW leLee efpeme meerceelekeÀ efkeÀ ³eLeeefmLeefle cetue omleeJespe DeLeJee GmekeÀer ÒeefJeefä³eeb ûee¿e nesleer nQ~(3) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀejer keÀes leLee efkeÀmeer Ssmes DeefOekeÀejer keÀes, efpemekesÀ efkeÀ keÀe³ee&ue³e ceWmeesmeeFìer keÀer hegmlekeWÀ meceeheve kesÀ he½eeled efveef#ehle keÀer peeleer nQ, efkeÀvneR Yeer Ssmeer efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeW ceW,efpeveceW keÀer Jen meesmeeFìer ³ee meceehekeÀ he#ekeÀej ve nes, meesmeeFìer keÀer efkeÀvneR Yeer Ssmeer hegmlekeÀeW ³ee omleeJespeeWkeÀes, efpevekeÀer efkeÀ efJeºe³eJemleg Fme Oeeje kesÀ DeOeerve meeefyele keÀer pee mekeÀleer nw, hesMe keÀjves kesÀ efue³es ³ee GveceWDeefYeefueefKele efkeÀ³es ie³es efJeºe³eeW, mebJ³eJenejeW leLee uesKeeDeeW keÀes meeefyele keÀjves kesÀ efue³es mee#eer kesÀ ªhe ceWGhemebpeele nesves kesÀ efue³es v³ee³eeue³e kesÀ, ³ee ceO³emLe kesÀ DeeosMe, pees efkeÀ efJeMesºe keÀejCe mes efkeÀ³ee ie³ee nes,kesÀ DeOeerve ner efJeJeMe efkeÀ³ee pee³esiee Dev³eLee veneR~


34.S/keÀ. meesmeeFìer meom³eeW keÀes heemeyegkeÀ osieer:- (1) keÀesF& meesmeeFìer pees Deheves meom³eeW keÀes GOeej osleernw ³ee keÀesF& meesmeeFìer ³ee meesmeeFefì³eeW keÀe keÀesF& Jeie& efpemes jep³e mejkeÀej mece³e-mece³e hej jepehe$e ceWDeefOemetef®ele keÀjW, Deheves Òel³eskeÀ meom³e keÀes SkeÀ heeme-yegkeÀ osieer efpemeceW meom³e kesÀ meeLe ng³es mebJ³eJenejeW keÀeuesKee pewmes efkeÀ mebJ³eJenej keÀer leejerKe, efoS ie³es GOeej keÀer jkeÀce, y³eepe keÀer oj, meom³e Üeje efkeÀ³ee ie³eeÒeeflemeboe³e, MeesO³e cetue leLee y³eepe keÀer jkeÀce Deewj Ssmeer Dev³e efJeefMeefä³eeb pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer peeSbDevlee|Jeä nesiee~ heeme-yegkeÀ ceW mece³e-mece³e hej DeeJeM³ekeÀ ÒeefJeefä³eeb keÀer peeSieer~ efpeve hej meesmeeFìer kesÀSsmes heoOeejer Üeje nmlee#ej efkeÀ³es pee³eWies efpemes meb®eeuekeÀ ceb[ue Fme efveefceÊe ÒeeefOekeÉÀle keÀjs, Fme Òe³eespeve kesÀefue³es, meom³e Fme yeele kesÀ efue³es yeeO³e nesiee efkeÀ Ssmes heoOeejer keÀes heemeyegkeÀ Òemlegle keÀjs Deewj ³eefo heemeyegkeÀDeeJeM³ekeÀ ÒeefJeefä³eeb keÀjves kesÀ efue³es kegÀí mece³e lekeÀ jKeer peeves kesÀ efueS Dehesef#ele nw, lees meom³e keÀes SsmesheoOeejer Üeje GmekesÀ efue³es SkeÀ jmeero Òeoeve keÀer pee³esieer~(2) heemeyegkeÀ ceW mec³ekeÀªhesCe keÀer ieF& ÒeefJeefä³eeb, peye lekeÀ efkeÀ ÒeefleketÀue meeefyele veneR keÀj efo³ee peelee nw,meom³e Deewj meesmeeFìer kesÀ yeer®e mebJ³eJenejeW kesÀ uesKeeDeeW keÀe ÒeLece ¢ä³ee mee#³e neWieer~]

35. efueKeleeW kesÀ DeefveJee³e& jefpemì£erkeÀjCe mes ítì:- Yeejleer³e jefpemì£erkeÀjCe DeefOeefve³ece, 1908 (¬eÀceebkeÀ 16

meved 1908) keÀer Oeeje 17 keÀer GheOeeje (1) kesÀ KeC[ (Ke) leLee (ie) ceW keÀer keÀesF& Yeer yeele-(S/keÀ) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ DebMeeW mes mebyebefOele efkeÀmeer efueefKele keÀes ueeiet veneR nesieer Yeues ner Gme meesmeeFìer

keÀer Deeefmle³eeb hetCe&le: ³ee Yeeiele: mLeeJej mecheefÊe mes efceuekeÀj yeveer nes; ³ee(yeer/Ke) Ssmeer meesmeeFìer Üeje peejer efkeÀ³es ie³es Ssmes ef[yesv®ejeW keÀes ueeiet veneR nesieer pees mLeeJej mebheefÊe hej ³ee

Ssmeer mebheefÊe ceW keÀesF& DeefOekeÀej, nkeÀ ³ee efnle meÉefpele, Ieesefºele, mecevegosefMele, heefjmeerefcele ³eeefveJee&ef®ele veneR keÀjles nQ, Gme meercee lekeÀ kesÀ efmeJee³e, peneb lekeÀ efkeÀ Jes OeejkeÀ keÀes Gme ÒeefleYeteflekesÀ efue³es nkeÀoej yeveeles nQ pees efkeÀ efkeÀmeer Ssmeer jefpemì£erkeÉÀle efueKele Üeje oer ieF& nw efpemekesÀ ÜejeGme meesmeeFìer ves Deheveer mebhetCe& mLeeJej mecheefÊe ³ee GmekeÀe keÀesF& Yeeie ³ee GmeceW keÀe keÀesF& efnle Ssmesef[yeW®ejeW kesÀ OeejkeÀeW kesÀ HeÀe³eos kesÀ efue³es v³eeefme³eeW keÀes v³eeme hej yevOekeÀ keÀj efo³ee nw, nmleebleefjlekeÀj efo³ee nw ³ee Dev³eLee Devleefjle keÀj efo³ee nw; ³ee

(meer/ie) efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer Üeje peejer efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer ef[yeW®ej hej kesÀ efkeÀmeer heÉÿebkeÀve keÀes ³ee GmekesÀDevlejCe keÀes ueeiet veneR nesieer; ³ee

([er/Ie) efkeÀmeer Ssmeer IeesºeCee keÀes, pees Yetefce hej Oeeje 41 kesÀ DeOeerve keÀesF& Yeej meÉefpele keÀjves kesÀ nsleg efkeÀmeermeom³e Üeje efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ he#e ceW keÀer ieF& nes, leLee GmekesÀ Ssmes mecevegosMeve keÀes, pees efkeÀ GkeÌlemeesmeeFìer kesÀ he#e ceW keÀer ieF& nes, leLee GmekesÀ Ssmes mecevegosMeve keÀes, pees efkeÀ GkeÌle meesmeeFìer ÜejeGme efJeÊeoe³eer yeQkeÀ ³ee mebIeer³e meesmeeFìer kesÀ, efpememes efkeÀ Jen mecye× nes, he#e ceW efkeÀ³ee ie³ee nes,leLee Ssmes Deewj mecegveosMeve keÀes, pees Ssmes efJeÊeoe³eer yeQkeÀ ³ee Ssmeer mebIeer³e meesmeeFìer Üeje ceO³eÒeosMejep³e menkeÀejer yeQkeÀ ce³ee&efole ³ee efkeÀmeer Dev³e mebIeer³e meesmeeFìer kesÀ he#e ceW efkeÀ³ee ie³ee nes, ueeietveneR nesieer~

mheäerkeÀjCe:- Fme Oeeje kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efue³es efJeÊeoe³eer yeQkeÀ kesÀ Debleie&le efjpeJe& yeQkeÀ Dee@HeÀ Fbef[³ee, mìsì yeQkeÀDee@HeÀ Fbef[³ee, yeQeEkeÀie keÀcheveerpe (SkeÌJeerpeerMeve SC[ ì£ebmehej DeeHeÀ DeC[jìseEkeÀime) SkeÌì 1970


(¬eÀceebkeÀ 5 meved 1970) keÀes ÒeLece Devegmet®eer ceW efJeefvee|oä lelmLeeveer ve³ee yeQkeÀ leLee Ssmee Dev³eyeQkeÀ efpemes jep³e mejkeÀej, mece³e-mece³e hej, DeefOemet®evee Üeje, Fme mebyebOe ceW efJeefvee|oä keÀjW, DeelesnQ~

36. GOeej uesvee:- keÀesF& meesmeeFìer jep³e mejkeÀej, jep³e ceW keÀe³e& keÀj jns efkeÀmeer efJeefOe kesÀ DeOeerve yeQkeÀ, efJeÊeer³eefvekeÀe³eeW, efveieefcele efvekeÀe³eeW Deewj J³eefkeÌle³eeW mes, meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeOeerve efve#eshe DeewjGOeej Òeehle keÀj mekesÀieer~ Jen veececeeb$e keÀer meom³elee Òeoeve keÀjkesÀ efJeefMeä keÀjej ³ee Devegceesefole heefj³eespeveekesÀ DeOeerve DebMehetbpeer kesÀ ªhe ceW efveefOe Yeer Òeehle keÀj mekesÀieer~

37. GOeejeW kesÀ efo³es peeves hej efveye&vOeve:- (1) keÀesF& Yeer meesmeeFìer:-(S/keÀ) efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle keÀes, pees meom³e ve nes;(yeer/Ke) efkeÀmeer meom³e keÀes GmekesÀ mJe³eb kesÀ DebMeeW keÀer ÒeefleYetefle hej;(meer/ie) efkeÀmeer meom³e keÀes efkeÀmeer meom³esÊej J³eefkeÌle keÀer ÒeefleYetefle hej GOeej veneR osieer~]

hejvleg meesmeeFìer, Deheveer GheefJeefOe³eeW ceW GheyebefOele efkeÀS ie³es Devegmeej efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer Deewj/³ee veececee$e kesÀ meom³e keÀes GOeej os mekesÀieer~

(1-S/keÀ) Deheves Ssmes meom³eeW keÀes, efpevnW efkeÀ ceO³eÒeosMe uesC[ jsJesv³et keÀes[, 1959 (¬eÀceebkeÀ 20 meved,1959) keÀer Oeeje 114-S kesÀ DeOeerve efJeefnle keÀer ieF& Yet DeefOekeÀej SJeb $e+Ce hegefmlekeÀe' oer ieF&nes, GOeej osves Jeeueer meesmeeFìer GOeejeW, DeefûeceeW leLee GvekeÀer Jemetueer kesÀ mecemle mebJ³eJenej hetJeexkeÌleYet-DeefOekeÀej SJeb $e+Ce-hegefmlekeÀe ceW ope& keÀjsieer~

(1Ýyeer/Ke) Fme DeefOeefve³ece ceW, GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW ceW leLee meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceWDevlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, Gme oMee ceW peyeefkeÀ meesmeeFìer kesÀ meom³eeW keÀes efo³es ie³esefkeÀmeer GOeej ³ee Deefûece keÀer ÒeefJeefä keÀer peeves mes ítì ieF& nes, (³en GheOeejCee keÀer pee³esieer efkeÀ keÀesF&Yeer Ssmee GOeej ³ee Deefûece veneR efo³ee ie³ee nw hejvleg) ³en GheOeejCee leye veneR keÀer pee³esieer peyeefkeÀmeesmeeFìer Üeje Dev³eLee meeefyele keÀj efo³ee pee³es~

(2) GheOeeje (1) ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, keÀesF& meesmeeFìer efkeÀmeer efve#eshekeÀlee& keÀes GmekesÀefve#eshe kesÀ ÒeefleYetefle hej GOeej os mekesÀieer~

(4) ³eefo efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe keÀesF& Ssmee DeefOekeÀejer ³ee keÀce&®eejer, efpemes efkeÀ GOeejeW, DeefûeceeW leLee GvekeÀerJemetueer keÀer ÒeefJeefä GheOeeje (SkeÀ-S) ceW efvee|oä keÀer ieF& Yet-DeefOekeÀej SJeb $e+Ce hegefmlekeÀe' ceW keÀjveskeÀe keÀe³e& meeQhee ie³ee nes, GkeÌle hegefmlekeÀe ceW Ssmeer ÒeefJeefä keÀjves mes ®etkeÀ pee³es lees jefpemì£ej, DeeosMeÜeje, Gme hej heeb®e meew ©he³es mes DeveefOekeÀ efkeÀmeer jkeÀce keÀer Meeefmle DeefOejesefhele keÀj mekesÀiee~ MeeefmleDeefOejesefhele keÀjves Jeeuee DeeosMe Oeeje 85 kesÀ GheyevOeeW kesÀ Devegmeej ÒeJee|lele efkeÀ³ee pee³esiee~

38. meom³eslej J³eefkeÌle³eeW kesÀ meeLe Dev³e mebJ³eJenejeW hej efveye&vOeve:- Oeeje 36 leLee 37 ceW ³eLee GheyebefOelekesÀ efmeJee³e, efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ Jes mebJ³eJenej, pees meom³eeW mes efYevve J³eefkeÌle³eeW kesÀ meeLe efkeÀ³es pee³eW, Ssmesefveye&vOeveeW kesÀ, ³eefo keÀesF& neW, DeO³eOeerve jnles ngS neWies pewmes efkeÀ efJeefnle efkeÀ³es pee³es~

39. meom³eeW kesÀ DebMe ³ee efnle keÀer yeeyele Yeej SJeb cegpejeF&:- efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe efkeÀmeer meom³e, YetlehetJe&meom³e ³ee ceÉle meom³e kesÀ hetbpeer ceW kesÀ DebMe ³ee efnle hej leLee GmekesÀ efve#esheeW hej leLee efkeÀmeer meom³e, YetlehetJe&


meom³e ³ee ceÉle meom³e keÀes os³e efkeÀmeer ueeYeebMe, yeesveme ³ee ueeYeeW hej, efkeÀmeer Ssmes $e+Ce ³ee yekeÀe³ee ceebie,pees efkeÀ Ssmes meom³e ³ee YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e keÀer Deesj mes Gme meesmeeFìer keÀes os³e nes, kesÀ mebyebOeceW Yeej nesiee Deewj Jen efkeÀmeer Yeer Ssmeer jeefMe keÀes, pees efkeÀ efkeÀmeer meom³e, YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e kesÀveeces pecee keÀer ieF& nes ³ee GmekeÀes os³e nes, efkeÀmeer Ssmes $e+Ce ³ee yekeÀe³ee ceebie kesÀ Yegieleeve ceW DeLeJee GmekesÀuesKes cegpeje keÀj mekesÀieer :hejvleg efkeÀmeer efJeÊeoe³eer yeQkeÀ keÀe efkeÀmeer Ssmeer jeefMe, pees efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje Ssmes yeQkeÀ ceW Deejef#ele efveefOe kesÀªhe ceW efJeefveefnle keÀer ieF& nes, hej Gme oMee ceW keÀesF& Yeej veneR nesiee peyeefkeÀ Ssmee yeQkeÀ Gme meesmeeFìer keÀeSkeÀcee$e uesveoej ve nes DeLeJee efkeÀmeer Ssmeer jeefMe, pees efkeÀ Ssmes yeQkeÀ ceW efkeÀmeer YeefJeº³e efveefOe mes efJeefveefnle keÀerieF& nes, hej GmekeÀe keÀesF& Yeej veneR nesiee Deewj ve Ssmee yeQkeÀ efkeÀmeer Ssmeer jeefMe keÀes, pees efkeÀ Gme meesmeeFìer kesÀveeces pecee keÀer ieF& nes ³ee Gmes os³e nes, efkeÀmeer Ssmes $e+Ce ³ee yekeÀe³ee ceebie kesÀ pees efkeÀ Ssmeer meesmeeFìer keÀer Deesjmes Ssmes yeQkeÀ keÀes os³e nes, Yegieleeve ceW ³ee GmekesÀ uesKes cegpeje keÀjves keÀe nkeÀoej veneR nesiee~

40. keÀeflehe³e Deeefmle³eeW hej meesmeeFìer keÀe hete|JekeÀ (ÒeLece) oeJee:- (1) lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer efJeefOe ceWDevlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, efkeÀvleg Yet-jepemJe kesÀ yeeyele ³ee Yet-jepemJe kesÀ yekeÀe³ee keÀer YeebefleJemetueer ³eesi³e efkeÀmeer Oeve kesÀ yeeyele jep³e mejkeÀej kesÀ efkeÀmeer hete|JekeÀ oeJes kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS leLee efJekeÀemeyeQkeÀ kesÀ efkeÀmeer oeJes kesÀ, pees efkeÀ ceO³eÒeosMe menkeÀejer keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ DeefOeefve³ece, 1966

(¬eÀceebkeÀ 28 meved 1966) kesÀ DeOeerve efkeÀmeer Yeer mece³e cebpetj efkeÀ³es ie³es GOeej ceW mes GÓtle nes, DeO³eOeervejnles ngS, efkeÀmeer Yeer meom³e ³ee YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e Üeje meesmeeFìer keÀes os³e keÀesF& Yeer $e+Ce ³eeMesºe efvekeÀueves Jeeueer ceebie Ssmeer HeÀmeueeW ³ee Dev³e pebiece mecheefÊe hej, pees efkeÀ Ssmes meom³e, YetlehetJe& meom³ekeÀer nes, ³ee pees ceÉle meom³e keÀer mecheoe keÀe Yeeie nes, pewmeer Yeer oMee nes, ÒeLece Yeej nesieer:hejvleg peneb jep³e mejkeÀej keÀe keÀesF& hete|JekeÀ oeJee uewC[ FcÒetJeceWì ueesvme SkeÌì, 1983 (¬eÀceebkeÀ 19 meved1883) ³ee SûeerkeÀu®eefjmìdme ueesvme SkeÌì, 1884 (¬eÀceebkeÀ 12 meved 1884) kesÀ DeOeerve cebpetj efkeÀ³es ie³esGOeej ceW mes GÓtle neslee nw Deewj Ssmee GOeej efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje GOeej kesÀ cebpetj efkeÀ³es peeves kesÀ he½eeled cebpetjefkeÀ³ee ie³ee nes, Jeneb meesmeeFìer Üeje cebpetj efkeÀ³es ie³es GOeej keÀes, GkeÌle DeefOeefve³eefceefle³eeW ceW Devlee|Jeä efkeÀmeeryeele kesÀ nesles ngS Yeer, mejkeÀej kesÀ Ssmes oeJes hej hete|JekeÀlee Òeehle nesieer~(2) keÀesF& Yeer J³eefkeÌle efkeÀmeer Yeer Ssmeer mecheefÊe keÀes, pees efkeÀ GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve Yeej kesÀ DeO³eOeerve

nes, Gme meesmeeFìer keÀer, pees efkeÀ YeejOeejCe keÀjleer nes, efueefKele hetJe& Deveg%ee mes ner Devleefjle keÀjsieeDev³eLee veneR :hejvleg efkeÀmeer meom³e ³ee YetlehetJe& meom³e kesÀ efue³es ³en meowJe efJeefOehetCe& nesiee efkeÀ Jen ceO³eÒeosMemenkeÀejer keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ DeefOeefve³ece 1966 (¬eÀceebkeÀ 28 meved 1966) kesÀ DeOeerveefkeÀmeer efJekeÀeme yeQkeÀ kesÀ he#e ceW, GmekesÀ MeesO³eeW kesÀ efue³es Yeej meÉefpele keÀjW~

(3) lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer efJeefOe ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer mebheefÊe keÀe keÀesF& Yeer SsmeeDevlejCe, pees GheOeeje (2) kesÀ GheyebOeeW kesÀ GuuebIeve ceW efkeÀ³ee ie³ee neW, meesmeeFìer keÀes os³e efkeÀmeerSsmes $e+Ce ³ee yekeÀe³ee ceebie, pees efkeÀ GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve Ssmeer mecheefÊe hej ÒeLece Yeej nes, keÀer


yeeyele meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer Yeer oeJes kesÀ efJe©× Metv³e nesiee~41. keÀeflehe³e Deeefmle³eeW hej menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀe ÒeLece Yeej:- (1) lelmece³e ÒeJeÉle efkeÀmeer efJeefOe ceW

Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, efkeÀvleg Yet-jepemJe keÀer yeeyele ³ee Yet-jepemJe keÀer yekeÀe³ee keÀer YeebefleJemetueer ³eesi³e efkeÀmeer Oeve keÀer yeeyele jep³e mejkeÀej kesÀ efkeÀmeer hete|JekeÀ oeJes kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS ³ee efkeÀmeerefJekeÀeme yeQkeÀ kesÀ efkeÀmeer oeJes kesÀ, pees efkeÀ ceO³eÒeosMe menkeÀejer keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ DeefOeefve³ece,1966 (¬eÀceebkeÀ 28 meved 1966) kesÀ DeOeerve ³ee ceO³eÒeosMe keÉÀefºe GOeej ÒeJele&ve leLee ÒekeÀerCe& GheyebOe (yeQkeÀ)DeefOeefve³ece, 1972 (¬eÀceebkeÀ 32 meved 1973) kesÀ DeOeerve efkeÀmeer yeQkeÀ Üeje efkeÀmeer Yeer mece³e cebpetj efkeÀ³es ie³esefkeÀmeer GOeej ceW mes GÓtle neslee nes, DeO³eOeerve jnles ngS, keÀesF& Yeer $e+Ce ³ee yekeÀe³ee ceebie, pees efkeÀmeer meom³e³ee YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e Üeje meesmeeFìer keÀes os³e nes,-(S/keÀ) Gme Yetefce hej, pees ³eLeeefmLeefle Ssmes meom³e ³ee YetlehetJe& meom³e kesÀ mJeeefcelJe keÀer nes ³ee ceÉle meom³e

keÀer mebheoe keÀer Yeeie ªhe nes; Deewj(yeer/Ke) DeefYeOeejer kesÀ ªhe ceW efkeÀmeer Yetefce ceW kesÀ GmekesÀ efnle hej, ³eefo Ssmee meom³e Ssmes efnle keÀe mJeeefcelJe

jKelee nw;efpemekesÀ efkeÀ efJe©× Ssmee $e+Ce cebpetj efkeÀ³ee ie³ee Lee ³ee Ssmeer yekeÀe³ee ceebie efJeÐeceeve nw, Gme $e+Ce³ee yekeÀe³ee ceebie, pees efkeÀ GmekesÀ Üeje os³e nes, kesÀ efue³es leLee Jewmes $e+Ce ³ee yekeÀe³ee ceebie keÀer meerceelekeÀ meesmeeFìer kesÀ he#e ceW ÒeLece Yeej nesieer :hejvleg peneb jep³e mejkeÀej keÀe keÀesF& hete|JekeÀ oeJee Yetefce efJekeÀeme GOeej DeefOeefve³ece, 1883 (¬eÀceebkeÀ19 meved 1883) kesÀ DeOeerve cebpetj efkeÀ³es ie³es GOeej ceW mes GÓtle neslee nw Deewj Ssmee GOeej efkeÀmeermeesmeeFìer Üeje efkeÀmeer GOeej kesÀ cebpetj efkeÀ³es peeves kesÀ he½eeled cebpetj efkeÀ³ee ie³ee nes, Jeneb meesmeeFìerÜeje cebpetj efkeÀ³es ie³es GOeej keÀes GkeÌle DeefOeefve³eefceefle kesÀ Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer,mejkeÀej kesÀ Ssmes oeJes hej hete|JekeÀlee Òeehle nesieer~

(2) keÀesF& Yeer meom³e Ssmeer mechetCe& Yetefce ³ee GmekesÀ efkeÀmeer Yeeie keÀes ³ee GmeceW kesÀ efkeÀmeer efnle keÀes, peesefkeÀ GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve Yeej kesÀ DeO³eOeerve nes, leye lekeÀ Dev³e meb¬eÀceCe veneR keÀjsiee peye lekeÀefkeÀ Gme meom³e Üeje GOeej ueer ieF& mebhetCe& jkeÀce y³eepe meefnle hetjer ve ®egkeÀe oer pee³es:hejvleg efkeÀmeer meom³e ³ee efkeÀmeer YetlehetJe& meom³e kesÀ efue³es ³en efJeefOe hetCe& nesiee efkeÀ Jen Ssmeer Yetefce³ee GmekesÀ efkeÀmeer Yeeie keÀes-

(SkeÀ) efkeÀmeer menkeÀejer keÉÀefºe Deewj ûeeceerCe efJekeÀeme yeQkeÀ; ³ee(oes) ceO³eÒeosMe keÉÀefºe GOeej ÒeJele&ve leLee ÒekeÀerCe& GheyebOe (yeQkeÀ) DeefOeefve³ece, 1972 (¬eÀceebkeÀ 32 meved

1973) kesÀ DeOeerve efkeÀmeer yeQkeÀ; ³ee(leerve) jep³e mejkeÀej

kesÀ he#e ceW Ssmeer Yetefce ³ee GmekesÀ efkeÀmeer Yeeie keÀes efkeÀmeer venj mes peue-Òeoe³e kesÀ efueS ceO³eÒeosMeFjeriesMeve SkeÌì, 1931 (¬eÀceebkeÀ 3 meved 1931) kesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW kesÀ DeOeerveyevOeefkeÀle keÀjW~


(3) Ssmee Dev³e meb¬eÀeceCe, pees GheOeeje (2) kesÀ GheyebOeeW kesÀ GuuebIeve ceW efkeÀ³ee ie³ee nes, meesmeeFìer kesÀefkeÀmeer Yeer Ssmes oeJes kesÀ, pees Fme Oeeje kesÀ DeOeerve Gmemes (meesmeeFìer mes) efue³es ie³es GOeej kesÀ mebyebOeceW nes, efJe©× Metv³e nesiee~

(4) efkeÀmeer meom³e, YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e mes meesmeeFìer keÀes os³e $e+Ce ³ee yekeÀe³ee ceebie kesÀ y³eewjeWkesÀ yeejs ceW efueefKele mebmet®evee efJeefnle jerefle ceW lenmeerueoej keÀes oer pee³esieer Deewj lenmeerueoej Ssmeermebmet®evee kesÀ Òeehle nesves hej Gmes DeefOekeÀej DeefYeuesKe ceW ope& keÀjJee³esiee~]

41-S/keÀ. mLeeJej mecheefÊe keÀe Depe&ve leLee J³e³eve keÀjves keÀe meesmeeFìer keÀe DeefOekeÀej- (1) lelmece³eÒeJeÉÊe efkeÀmeer efJeefOe ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes ³en MeefkeÌle nesieer efkeÀ JenmJe³eb Gme keÉÀefºe Yetefce keÀe ³ee GmeceW kesÀ efnle keÀe ³ee efkeÀmeer Yeer mLeeJej mecheefÊe keÀe, pees efkeÀ efkeÀmeer meom³e vesefkeÀmeer Ssmeer efJeÊeer³e mene³elee kesÀ mebyebOe ceW, efpemekeÀe efkeÀ GmekesÀ Üeje GheYeesie efkeÀ³ee ie³ee nes, meesmeeFìer kesÀhe#e ceW Yeeefjle ³ee yevOeefkeÀle keÀj oer/efo³ee nes, Depe&ve keÀjW, hejvleg ³en leye peye efkeÀ Jen GkeÌle Yetefce keÀe ³eeGmeceW kesÀ efnle keÀe ³ee efkeÀmeer Dev³e mLeeJej mebheefÊe keÀe efJe¬eÀ³e ueeskeÀ veerueece Üeje efkeÀ³ee peevee ®eene ie³eenes, Deewj efkeÀmeer Yeer J³eefkeÌle ves GmekeÀe ¬eÀ³e Gme keÀercele hej keÀjves keÀer ÒemLeehevee ve keÀer nes, pees efkeÀ meesmeeFìerkeÀes Gme Oeve keÀe, pees efkeÀ Gmes MeesO³e nes, Yegieleeve keÀjves kesÀ efue³es he³ee&hle nes:hejvleg Yetefce ³ee mebheefÊe kesÀ kesÀJeue Ssmes Yeeie keÀe efJe¬eÀ³e efkeÀ³ee pee³esiee pees efkeÀ $e+Ce Deewj Gme hej keÀe y³eepe®egkeÀeves kesÀ efue³es ³egefkeÌle³egkeÌle ªhe mes he³ee&hle nes~(2) keÀesF& meesmeeFìer, pees GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve GmeceW efveefnle keÀer ieF& MeefkeÌle keÀe Òe³eesie keÀjles ng³es,

Yetefce ³ee GmeceW kesÀ efnle keÀe ³ee efkeÀmeer Yeer Dev³e mLeeJej mecheefÊe keÀe Depe&ve keÀjW, GmekeÀe J³e³eveefJe¬eÀ³e Üeje Ssmeer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej keÀj mekesÀieer pees efkeÀ jefpemì£ej Üeje Fme mebyebOe ceW efJeefvee|oäkeÀer pee³esieer~

(3) ³eefo meesmeeFìer keÀes GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve GmekesÀ Üeje Dee|pele keÀer ieF& keÀesF& Yetefce, GheOeeje (2)ceW Gheoe|Mele efkeÀ³es ie³es Devegmeej GmekeÀe efJe¬eÀ³e nesves lekeÀ kesÀ efue³es, heÆs hej osveer nw, lees heÆs keÀerkeÀeueeJeefOe SkeÀ mece³e ceW SkeÀ Jeºe& mes DeefOekeÀ veneR nesieer Deewj heÆsoej lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer Dev³eefJeefOe ceW efkeÀvneR ÒeefleketÀue GheyebOeeW kesÀ nesles ngS Yeer, Gme Yetefce ³ee mecheefÊe ceW keÀesF& efnle Dee|pele veneRkeÀjsiee~

(4) Fme Oeeje kesÀ MeyoeW ceW, Yetefce keÀe ³ee GmeceW kesÀ efnle keÀe efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje keÀesF& efJe¬eÀ³e lelmece³eÒeJeÉÊe efkeÀmeer Yeer Dev³e efJeefOe kesÀ Gve GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS nesiee pees efkeÀ DekeÉÀºekeÀeW ÜejeefkeÀ³es peeves Jeeues Yetefce kesÀ ¬eÀ³e hej ³ee G®®elece meercee mes DeefOekeÀ Yetefce kesÀ ¬eÀ³e hej ³ee Yetefce kesÀSsmes ¬eÀ³e hej, efpememes efkeÀ Yetefce kesÀ KeC[ efkeÀmeer efJeefvee|oä meercee mes keÀce kesÀ yeveles neW, efveye&vOeveueieeles neW~

(5) ceO³eÒeosMe Yet-jepemJe mebefnlee, 1959 (¬eÀceebkeÀ 20 meved 1959) keÀer Oeeje 165 keÀer GheOeeje (6)kesÀ GheyebOe DeeefoJeemeer pevepeeefle kesÀ efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀer efkeÀmeer Yetefce keÀe ³ee GmeceW GmekesÀ efnle keÀeefkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle keÀes efJe¬eÀ³e kesÀ efue³es ueeiet neWies pees efkeÀ Ssmeer pevepeeefle keÀe ve nes~


(6) ceO³eÒeosMe meereEueie Deeve SûeerkeÀu®ejue neseEu[ipe SkeÌì, 1960 (¬eÀ. 20 meved 1960) ceW keÀerkeÀesF& Yeer yeele efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer keÀes ueeiet veneR nesieer pees GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve Yetefce keÀe Depe&vekeÀjleer nes Deewj Ssmeer Yetefce keÀes Gme mece³e lekeÀ OeejCe efkeÀ³es jnleer nes peye lekeÀ efkeÀ Jen meesmee³eìerGme Yetefce keÀes Fme Oeeje ceW GheyebefOele keÀer ieF& jerefle ceW Dev³eLee Ssmeer keÀercele hej pees efkeÀ GmekesÀ MeesO³eeWkesÀ ®egkeÀeves kesÀ efue³es he³ee&hle nes, yes®eves keÀer efmLeefle ceW ve nes~

42. keÀeflehe³e oMeeDeeW ceW meesmeeFìer kesÀ oeJes keÀer hete|le keÀjves kesÀ efue³es Jesleve ceW mes keÀìewleer:- (1) lelmece³eÒeJeÉÊe efkeÀmeer efJeefOe ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe keÀesF& Yeer meom³e SsmeermeesmeeFìer kesÀ he#e ceW SkeÀ Ssmee keÀjej efveºheeefole keÀj mekesÀiee efpemeceW ³en GheyebOe nesiee efkeÀ GmekeÀe efve³eespekeÀFme yeele kesÀ efue³es me#ece nesiee efkeÀ Jen Gme Jesleve ³ee cepeotjer ceW mes pees efkeÀ Ssmes efve³eespekeÀ Üeje Gmes os³enes, Gleveer jkeÀce keÀer keÀìewleer keÀj ues pees efkeÀ Gme keÀjej ceW efJee|veefoä keÀer pee³es, Deewj Fme ÒekeÀej keÀeìer ieF&jkeÀce keÀe ³ee Gme meesmeeFìer keÀes Yegieleeve efkeÀmeer Ssmes $e+Ce ³ee ceebie keÀer legefä kesÀ ªhe ceW keÀj os pees efkeÀ Gmemeom³e keÀer Deesj mes Gme meesmeeFìer keÀes os³e nes~(2) Ssmes keÀjej keÀe efveºheeove keÀj efo³ee peeves hej, ³en DeeJeM³ekeÀ veneR nesiee efkeÀ Jen $e+Ce ³ee oeJee efkeÀmeerÒeeefOekeÀejer Üeje v³ee³e efvee|Cele keÀje³ee pee³es, leLee efve³eespekeÀ, ³eefo meesmeeFìer Üeje efueefKele DeO³ehes#ee ÜejeSsmeer Dehes#ee keÀer ieF& nes Deewj peye lekeÀ efkeÀ meesmeeFìer ³en Òe%eeefhele ve keÀjs efkeÀ Ssmes mebhetCe& $e+Ce ³ee ceebiekeÀe Yegieleeve keÀj efo³ee ie³ee nw, Gme keÀjej kesÀ Devegmeej keÀìewleer keÀjsiee Deewj Fme ÒekeÀej keÀeìer jkeÀce meesmeeFìerkeÀes meboÊe keÀjsiee ceevees efkeÀ Jen jkeÀce cepeotjer meboe³e DeefOeefve³ece, 1936 (¬eÀceebkeÀ 4 meved 1936) kesÀ DeOeerveDehesef#ele efkeÀ³es ie³es Devegmeej Gme efove os³e Jesleve ³ee cepeotjer keÀe Yeeie nes~(3) ³eefo, GheOeeje (2) kesÀ DeOeerve keÀer ieF& DeO³ehes#ee kesÀ Òeehle nes peeves kesÀ he½eeled efve³eespekeÀ, efkeÀmeer Yeermece³e DeO³ehes#ee ceW efJee|veefoä jkeÀce keÀer, keÀìewleer mebyebefOele meom³eeW keÀes os³e Jesleve ³ee cepeotjer ceW mes veneR keÀjleenw, ³ee keÀeìer ieF& jkeÀce Gme meesmeeFìer keÀes efJeÒesefºele keÀjves ceW J³eefle¬eÀce keÀjlee nw lees Jen meesmeeFìer Ssmeer jkeÀceefve³eespekeÀ mes Yet-jepemJe kesÀ yekeÀe³ee kesÀ leewj hej Jemetue keÀjves keÀer nkeÀoej nesieer Deewj Gme jkeÀce keÀes, pees efkeÀefve³eespekeÀ mes Fme ÒekeÀej MeesO³e nw, efve³eespekeÀ kesÀ oeef³elJe kesÀ mebyebOe ceW Jener hete|JekeÀlee Òeehle nesieer pees efkeÀyekeÀe³ee cepeotjer keÀes Òeehle nesleer nw~(4) Fme Oeeje kesÀ GheyevOe GheOeeje (1) kesÀ efvee|oä efkeÀ³es ie³es ÒekeÀej kesÀ Gve mecemle keÀjejeW keÀes Yeer ueeietneWies pees efkeÀ Fme DeefOeefve³ece kesÀ ÒeejbYe nesves keÀer leejerKe mes ÒeJeÉÊe Les~(5) Fme Oeeje ceW Devlee|Jeä keÀesF& Yeer yeele jsuJes, KeeveeW leLee lesue #es$eeW ceW efve³eesefpele J³eefkeÌle³eeW keÀes ueeietveneR nesieer~(6) Fme Oeeje kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efue³es, DeenjCe leLee mebefJelejkeÀ DeefOekeÀejer keÀes efkeÀmeer mejkeÀejer mesJekeÀ kesÀ mebyebOeceW efve³eespekeÀ mecePee pee³esiee~

43. efveefOe³eeb leLee ueeYe:- (1) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer Ssmeer efveefOe³eeW keÀe, pees Meg× ueeYeeW mes efYevve nes, keÀesF&Yeer Yeeie GmekesÀ meom³eeW keÀes yeesveme ³ee ueeYeebMe kesÀ ªhe ceW meboÊe veneR efkeÀ³ee pee³esiee Deewj ve ner GmekesÀ meom³eeWceW GmekeÀe Dev³eLee efJelejCe ner efkeÀ³ee pee³esiee :hejvleg efkeÀmeer meom³e keÀes, efkeÀvneR Ssmeer mesJeeDeeW, pees efkeÀ GmekesÀ Üeje meesmeeFìer kesÀ efue³es keÀer ieF& nes, kesÀ efue³es


heeefjÞeefcekeÀ keÀe Yegieleeve Ssmes ceeheceeve mes efkeÀ³ee pee mekesÀiee pees efkeÀ GheefJeefOe³eeW Üeje DeefOekeÀefLele efkeÀ³ee pee³es~(2) keÀesF& meesmeeFìer efkeÀmeer Jeºe& kesÀ Deheves Meg× ueeYeeW ceW mes-(S/keÀ) ³eefo jefpemì£ej ves, meeOeejCe ³ee efJeMesºe DeeosMe Üeje, meesmeeFìer keÀes Fme efveefceÊe Yeeiele: ³ee hetCe&le:

ítì ve os oer nes lees Ssmeer jkeÀce Deejef#ele efveefOe³eeW ceW Devleefjle keÀjsieer pees Ssmes ueeYeeW kesÀ he®®eermeÒeefleMele mes keÀce ve nes; Deewj

(yeer/Ke) ceO³eÒeosMe menkeÀejer mebIe ce³ee&efole keÀes leLee Ssmeer Dev³e mebmLeeDeeW ³ee mebIeeW keÀes, pees efkeÀ jefpemì£ejÜeje Fme mebyebOe ceW efJeefvee|oä efkeÀ³es pee³eW, Ssmes DeefYeoe³e keÀe Yegieleeve keÀjsieer pees efkeÀ efJeefnle efkeÀ³eepee³es 2[efkeÀvleg menkeÀejer meeKe mebj®evee keÀes efkeÀmeer DeefYeoe³e keÀe Yegieleeve veneR keÀjvee nesiee; Deewj]

(meer/ie) Ssmeer meesmeeFìer, efpemeceW mejkeÀej keÀer meeOeejCe DebMehetbpeer keÀer Yeeieeroejer nw meeOeejCe DebMehetbpeer cees®eveefveefOe ceW keÀce mes keÀce yeerme ÒeefleMele jeefMe Debleefjle keÀjsieer~

(3) keÀesF& Yeer meesmeeFìer jefpemì£ej kesÀ hetJe& Devegceesove kesÀ efyevee Deheves meom³eeW keÀes he®®eerme ÒeefleMele mesDeefOekeÀ keÀer oj mes ueeYeebMe veneR osieer~

(3-keÀ) ÒeeLeefcekeÀ keÉÀefºe meeKe menkeÀejer meesmeeFìer, Fme Òe³eespeve kesÀ efue³es jeä£er³e yeQkeÀ kesÀ hejeceMe& mes, jefpemì£ejÜeje peejer efkeÀS ieS efoMee-efveoxMeeW kesÀ Devegmeej GmekesÀ meom³eeW keÀes ueeYeebMe keÀe Yegieleeve keÀjsieer~

(4) keÀesF& Yeer meesmeeFìer, jefpemì£ej keÀer cebpetjer mes, efkeÀmeer Jeºe& kesÀ Meg× ueeYe keÀe SkeÀ-®eewLeeF& YeeieDeejef#ele efveefOe ceW jKe efo³ee peeves kesÀ he½eeled DeJeefMeä Meg× ueeYeeW kesÀ heeb®e ÒeefleMele mes DeveefOekeÀYeeie keÀe DeefYeoe³e efkeÀmeer Yeer Ssmes Òe³eespeve kesÀ efue³es keÀj mekesÀieer pees efkeÀ menkeÀeefjlee-Deeboesueve kesÀefJekeÀeme mes mebyebefOele nes ³ee hetle& efJev³eeme DeefOeefve³ece, 1890 (¬eÀ. 6 meved 1890) keÀer Oeeje 2ceW ³eLee heefjYeeefºele, hetle& Òe³eespeve mes mebyebefOele nes)~

(5) keÀesF& Yeer meesmeeFìer efkeÀmeer Ssmes mebie"ve ceW efpemekeÀe GÎsM³e efkeÀmeer jepeveweflekeÀ oue ³ee efkeÀmeer Oeee|cekeÀDeemLee keÀes Deûemej keÀjvee nw ve lees Òel³e#ele: Deewj ve DeÒel³e#ele: Oeve kesÀ ³ee Jemleg kesÀ ªhe ceWDeefYeoe³e veneR keÀjsieer~

43. S/keÀ. ueeYeeW keÀe efJeefve³eespeve- (1) ueeYe Dee|pele keÀjves Jeeueer keÀesF& meesmeeFìer Jeºe& kesÀ mekeÀue ueeYeeW ceWmes efvecveefueefKele keÀer keÀìewleer keÀjkesÀ Meg× ueeYe keÀer mebieCevee keÀjsieer :-(S/keÀ) GOeej uesKeeDeeW hej ÒeesÓtle mecemle DeefleMeesO³e y³eepe;(yeer/Ke) ÒeyebOe ÒeYeej;(meer/ie) GOeejeW (ueesvme) leLee efve#esheeW hej os³e y³eepe;([er/Ie) mebhejer#ee (Deeef[ì) HeÀerme;(F&/*) keÀecekeÀepe mebyebOeer Ke®ex efpemekesÀ Debleie&le nw cejccele, YeeìkeÀ, keÀj;(SHeÀ/®e) DeJe#e³eCe;(peer/í) yeesveme meboe³e DeefOeefve³ece, 1965 (1965 keÀe meb. 21) kesÀ DeOeerve keÀce&®eeefj³eeW keÀes os³e yeesveme;(S®e/pe) Dee³ekeÀj kesÀ meboe³e kesÀ efue³es ÒeeJeOeeve;(DeeF&/Pe) jep³e/efpeuee menkeÀejer mebIe, pees efkeÀ DeefOemetef®ele efkeÀ³ee pee³es, keÀes DeefYeoe³e kesÀ Yegieleeve kesÀ efue³es


ÒeeJeOeeve;(pes/_e) efJekeÀeme-efveefOe, [tyevle $e+Ce efveefOe, cetu³e Gleej-®eæ{eJe efveefOe, ueeYeebMe meceeveerkeÀjCe efveefOe,

efJeefveOeeve Gleej-®eæ{eJe efveefOe Deewj Ssmeer Dev³e efveefOe³eeW kesÀ efue³es ÒeeJeOeeve pees efkeÀ jefpemì£ej Üeje FmeefveefceÊe efJeefvee|oä keÀer pee³eW;

(kesÀ/ì) keÀce&®eeefj³eeW keÀes mesJeeefveJeÉefÊe ÒemegefJeOeeDeeW kesÀ efue³es ÒeeJeOeeve Deewj Gve meesmeeFefì³eeW keÀer oMee ceW, peesGheYeeskeÌlee ceeue keÀe keÀejyeej keÀjleer nw, meom³e keÀes meboÊe efkeÀ³es peeves Jeeues ¬eÀ³e efjyesì kesÀ efue³esÒeeJeOeeve; Deewj

(Sue/") [tyevle $e+Ce keÀes Deewj Ssmeer neefve³eeW keÀes pees ueeYeeW ceW mes meÉefpele efkeÀmeer Yeer efveefOe kesÀ Òeefle mecee³eesefpeleveneR efkeÀ³es ie³es nQ, yeÆsKeeles [eues peeves kesÀ efue³es ÒeeJeOeeve~

([) Deeefmle³eeW kesÀ Deheeueve kesÀ efue³es ÒeeJeOeeve pees Yeejleer³e efjpeJe& yeQkeÀ leLee jeä£er³e keÉÀefºe Deewj ûeeceerCeefJekeÀeme yeQkeÀ kesÀ hejeceMe& mes jefpemì£ej Üeje, mece³e-mece³e hej, efJeefvee|oä efkeÀS peeSb~

(1-keÀ) Òel³eskeÀ meesmeeFìer `ÒeefMe#eCe efveefOe'' kesÀ veece mes peeveer peeves Jeeueer SkeÀ HeÉLekeÀd efveefOe keÀe meÉpeve keÀjsieerefpemeceW GmekesÀ ueeYe keÀer oes ÒeefleMele jkeÀce meesmeeFìer kesÀ meom³eeW leLee keÀce&®eeefj³eeW kesÀ ÒeefMe#eCe kesÀÒe³eespeve kesÀ efue³es Òel³eskeÀ Jeºe& Devleefjle keÀjsieer''

(2) leLeeefhe, keÀesF& Yeer meesmeeFìer Jeºe& kesÀ Meg× ueeYeeW mes Gme y³eepe keÀes peesæ[ mekesÀieer pees hetJe&Jeleea JeºeeXceW ÒeesÓtle ngDee nw, efkeÀvleg Jeºe& kesÀ oewjeve JeemleJe ceW Jemetue efkeÀ³ee ie³ee nw~ Fme ÒekeÀej efvekeÀeues ie³esMeg× ueeYe hetJe& Jeºe& mes Deeies ues ie³es ueeYeeW keÀer jkeÀce meefnle Oeeje 43 kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efue³esefJeefve³eesefpele efkeÀ³es peeves nsleg GheueyOe jnWies~

43. yeer/Ke- Ieeìs kesÀ efue³es oeef³elJe:- (1) peneb efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes efkeÀmeer Jeºe& ceW heefj®eeueve Ieeìe neslee nw,Jeneb meb®eeuekeÀ ceb[ue GmekesÀ keÀejCeeW keÀes meeOeejCe efvekeÀe³e kesÀ mece#e Òemlegle keÀjsieer~(2) meeOeejCe efvekeÀe³e, peneb meesmeeFìer kesÀ keÀejyeej kesÀ meeceev³e Deveg¬eÀce ceW Ieeìe ngDee nw Jeneb GmekesÀ keÀejCeeWkeÀe hejer#eCe keÀjsiee Deewj meeOeejCe efvekeÀe³e Deheves hejer#eCe kesÀ DeeOeej hej heefj®eeueve Ieeìs keÀes GmekesÀ meom³eeWmes Deewj ³ee Deejef#eefle³eeW mes hetCe&le: ³ee Yeeiele: hetje keÀjves nsleg mebkeÀuhe keÀj mekesÀiee~

44. efveefOe³eeW keÀe efJeefveOeeve- (1) GheOeeje (3) kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS, keÀesF& meesmeeFìer DeheveerefveefOe³eeW keÀe efJeefveOeeve ³ee efve#eshe-(keÀ) MeemekeÀer³e [ekeÀIej ³ee MeemekeÀer³e ÒeefleYetefle³eeW kesÀ ye®ele Keeles ceW; ³ee(Ke) efjpeJe& yeQkeÀ Üeje efJeefve³eefcele efkeÀmeer yeQkeÀ ³ee efJeÊeer³e mebmLee ceW; ³ee(ie) Yeejleer³e v³eeme DeefOeefve³ece, 1882 (1882 keÀe.meb. 2) keÀer Oeeje 20 ceW efJeefvee|oä keÀer ieF&

ÒeefleYetefle³eeW ceW mes efkeÀmeer Yeer ÒeefleYetefle ceW; ³ee(Ie) efkeÀmeer mebIeer³e meesmeeFìer kesÀ heeme efpemekeÀer Jen meom³e nw ³ee GmekesÀ DebMe kesÀ ¬eÀ³e keÀjves ceW; ³ee(*) heefjmeerefcele oeef³elJe Jeeueer efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer kesÀ heeme ³ee GmekesÀ DebMeeW ³ee ÒeefleYetefle³eeW ³ee

ef[yeW®ejeW kesÀ ¬eÀ³e ceW, keÀj mekesÀieer~(2) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer Deejef#ele efveefOe keÀe Ghe³eesie kesÀJeue Ssmeer jerefle ceW Deewj Ssmes efveyebOeveeW leLee MeleeX

hej efkeÀ³ee pee³esiee, pewmee efkeÀ jefpemì£ej Üeje Fme efveefceÊe DeefOekeÀefLele efkeÀ³ee peeS:


hejvleg menkeÀejer meeKe mebj®evee kesÀ ceeceues ceW jefpemì£ej Üeje Deejef#ele efveefOe kesÀ Ghe³eesie kesÀ efueSDeefOekeÀefLele keÀer peeves Jeeueer jerefle Deewj efveyebOeve leLee MeleX jeä£er³e yeQkeÀ Üeje efJeefvee|oä efoMee-efveoxMeeWkesÀ DeO³eOeerve neWies.

(3) ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer mes efYevve efkeÀmeer Yeer meesmeeFìer Üeje, efJeefvee|oä Òe³eespeveeW kesÀ efueS meÉefpele efveefOemes efYevve Deheveer efveefOe³eeW ceW mes efkeÀmeer efveefOe keÀe mLeeJej ³ee pebiece mebheefÊe ceW efJeefveOeeve veneR efkeÀ³eepee³esiee~

(4) efve#eshe Òeefleûenerle keÀjves Jeeueer keÀesF& meesmeeFìer, Ssmes efve#esheeW keÀer j#ee jeefMe kesÀ ªhe ceW mebheefjJeleeamebmeeOeveeW keÀes Ssmeer meercee lekeÀ Deewj Ssmeer jerefle ceW yeveeS jKesieer, pewmee efkeÀ mece³e-mece³e hej jefpemì£ejÜeje efJeefvee|oä efkeÀ³ee peeS;hejvleg efkeÀmeer menkeÀejer meeKe mebj®evee kesÀ ceeceues ceW, jefpemì£ej, jeä£er³e yeQkeÀ mes hejeceMe& kesÀ he½eeledGme mece³e Deewj jerefle keÀes efJeefvee|oä keÀjsiee~

45. meesmeeFefì³eeW keÀes jep³e mene³elee keÀe cebpetj efkeÀ³ee peevee:- (1) keÀesF& Ssmeer meesmeeFìer, pees DebMehetbpeerkesÀ Òeefle DeefYeoe³e mes efYevve efkeÀmeer ªhe ceW jep³e mene³elee Òeehle keÀjvee ®eenleer nes, Ssmeer jep³e mene³elee®eenves kesÀ efue³es keÀejCe keÀefLele keÀjles ngS jefpemì£ej keÀes DeeJesove keÀj mekesÀieer~(2) GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve keÀesF& DeeJeosve Òeehle nesves hej Dev³eLee, jefpemì£ej, ³eefo GmekeÀe ³en meceeOeevenes pee³es efkeÀ Ssmeer mene³elee Gme meesmeeFìer kesÀ efnle ceW DeeJeM³ekeÀ nw, Ssmeer mene³elee cebpetj keÀer peeves kesÀ efue³esjep³e mejkeÀej keÀes efmeHeÀeefjMe keÀj mekesÀiee~ jep³e mejkeÀej leogheefj Gme meesmeeFìer keÀes Ssmeer mene³elee pewmeer efkeÀ"erkeÀ mecePes, Ssmes efveyevOeveeW leLee MeleeX hej cebpetj keÀj mekesÀieer pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer pee³es~

46. keÀce&®eeefj³eeW keÀes YeefJeº³e efveefOe:- (1) keÀesF& meesmeeFìer Deheves keÀce&®eeefj³eeW kesÀ HeÀe³eos kesÀ efue³es SkeÀDeefYeoe³eer YeefJeº³e efveefOe keÀer mLeehevee keÀj mekesÀieer efpemeceW Ssmes mecemle DeefYeoe³e pecee efkeÀ³es pee³eWies pees efkeÀGme meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej keÀce&®eeefj³eeW leLee meesmeeFìer Üeje efkeÀ³es ie³es neW~(2) efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve mLeeefhele keÀer ieF& DeefYeoe³eer YeefJeº³e efveefOe-(S/keÀ) Gme meesmeeFìer kesÀ keÀejyeej kesÀ Ghe³eesie ceW veneR ueeF& pee³esieer;(yeer/Ke) Gme meesmeeFìer keÀer Deeefmle³eeW keÀe Yeeieªhe veneR nesieer;(meer/ie) kegÀke&À efkeÀ³es peeves ceW oeef³elJeeOeerve veneR nesieer ³ee efkeÀmeer v³ee³eeue³e ³ee Dev³e ÒeeefOekeÀejer keÀer efkeÀmeer

Dev³e DeeosefMekeÀe kesÀ DeO³eOeerve veneR nesieer; Deewj([er/Ie) Ssmeer jerefle ceW ÒeMeeefmele keÀer pee³esieer pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer pee³es~

47. mebIeer³e meesmeeFìer mes mecye× efkeÀ³es peeves kesÀ efveosMe osves keÀer MeefkeÌle:- jep³e mejkeÀej meeOeejCe ³ee efJeMesºeDeeosMe Üeje, ³en efveosMe os mekesÀieer efkeÀ efkeÀmeer efJeefvee|oä #es$e kesÀ Yeerlej efmLele mecemle meesmeeFefì³eeb ³ee Gv eceWmes keÀesF& meesmeeFìer ceO³eÒeosMe menkeÀejer mebIe mes ³ee efkeÀmeer efpeuee menkeÀejer mebIe mes ³ee efkeÀmeer Dev³e mebIe mes Ssmeerjerefle mes leLee Ssmeer MeleeX hej mecye× keÀer pee³es pewmeer efkeÀ jep³e mejkeÀej efJeefvee|oä keÀjs, hejvleg menkeÀejer meeKemebj®evee kesÀ mebyebOe ceW jep³e mejkeÀej Üeje keÀesF& DeeosMe heeefjle veneR efkeÀ³ee pee³esiee~

47. (S/keÀ) Meerºe& meesmeeFìer- (1) Meerºe& meesmeeFìer Deewj meYeer mebIeìkeÀeW keÀer mesJee kesÀ efue³es Deewj DeheveerGheefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej efvecveefueefKele keÉÀl³eeW keÀe heeueve keÀj mekesÀieer:-


(S/keÀ) menkeÀejer efme×evleeW keÀe heeueve nes, FmekesÀ megj#ee Ghee³e keÀjvee;(yeer/Ke) menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀes mebÒeJee|lele keÀjvee Deewj Fme Òe³eespeve kesÀ efue³es DeeoMe& GheefJeefOe³eeb efJejef®ele

keÀjvee Deewj meesmeeFefì³eeW kesÀ efJe®eejCe nsleg efJeefYevve efJeefve³ece Deewj veerefle³eeb yeveeves kesÀ efue³es ceeie&oMe&keÀefme×evle yeveevee;

(meer/ie) menkeÀeefjlee kesÀ ÒeefMe#eCe, efMe#eCe Deewj peevekeÀejer keÀer J³eJemLee keÀjvee Deewj menkeÀejer efme×evleeW keÀeÒe®eej keÀjvee;

([er/Ie) DevegmebOeeve Deewj cetu³eebkeÀve keÀjvee leLee meom³e meesmeeFefì³eeW kesÀ efue³es YeeJeer efJekeÀeme ³eespeveeDeeWkeÀes lew³eej keÀjves ceW mene³elee keÀjvee;

(F&/[) meom³e meesmeeFefì³eeW kesÀ yeer®e meecebpem³ehetCe& mebyebOe efJekeÀefmele keÀjvee;(SHeÀ/®e) meom³e meesmeeFefì³eeW kesÀ yeer®e Deeheme ceW kesÀ leLee meesmeeFìer Deewj GmekesÀ meom³eeW kesÀ yeer®e kesÀ efJeJeeoeW

keÀes efveheìeves ceW mene³elee keÀjvee;(peer/í) meom³e meesmeeFefì³eeW kesÀ efnleeW keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjvee Deewj meesmeeFefì³eeW kesÀ DevegketÀue veerefle³eeW Deewj

efJeOeeve kesÀ efue³es DeefYecele Òeehle keÀjves kesÀ Òe³eeme keÀjvee~(S®e/pe) Deheves meom³eeW keÀer Deesj mes keÀejyeejer mesJee³eW neLe ceW uesvee;(DeeF&/Pe) yees[& kesÀ meefcceueveeW ceW, efpeveceW meom³e meesmeeFefì³eeb Deecebef$ele keÀer peeleer nQ, ceW Yeeie uesves kesÀ meeLe

ner meom³e meesmeeFefì³eeW keÀes men³eesie SJeb ÒeyebOekeÀer³e efJekeÀeme mebyebOeer mesJeeSb Òeoeve keÀjvee;(pes/_e) meom³e meesmeeFefì³eeW ceW ³eLeemece³e Jeee|ºekeÀ mebhejer#ee keÀe meb®eeueve megefveef½ele keÀjvee;(kesÀ/ì) meom³e meesmeeFefì³eeW kesÀ ³eLeemece³e efveJee&®eve keÀe meb®eeueve megefveef½ele keÀjvee;(Sue/") meom³e meesmeeFefì³eeW kesÀ meeOeejCe meefcceueveeW kesÀ efve³eefcele meb®eeueve nsleg mene³elee keÀjvee;(Sce/[) meom³e meesmeeFefì³eeW kesÀ heeueve nsleg Dee®eej mebefnlee efJekeÀefmele keÀjvee;(Sve/{) meom³e meesmeeFefì³eeW keÀer me#ecelee kesÀ ceeheob[ efJekeÀefmele keÀjvee;(Dees/heer) meom³e meesmeeFefì³eeW keÀes efJeefOekeÀ mene³elee SJeb meueen Òeoeve keÀjvee;(heer/le) meom³e meesmeeFefì³eeW kesÀ efnle ceW keÀesF& Yeer Dev³e mesJee Òeoeve keÀjvee~


heeb®eJee DeO³ee³e

meesmeeFefì³eeW keÀe ÒeyebOe

48. meesmeeFìer ceW keÀe Deefvlece ÒeeefOekeÀej- (1) efkeÀmeer meesmeeFìer ceW keÀe Deefvlece ÒeeefOekeÀej meom³eeW kesÀ meeOeejCeefvekeÀe³e ceW efveefnle nesiee :hejvleg meeOeejCe efvekeÀe³e keÀer MeefkeÌle³eeW keÀe ³ee Gve MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjves kesÀ efue³es pees efkeÀ meesmeeFìer keÀerGheefJeefOe³eeW ceW efJeefvee|oä keÀer pee³es, efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceW SkeÀ Ssmes íesìs efvekeÀe³e kesÀ ie"ve kesÀefue³es GheyebOe nes mekesÀiee efpemeceW Ssmeer GheefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej efveJee&ef®ele efkeÀ³es ie³es Òel³ee³egkeÌle neWies~(2) GheOeeje (1) kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS, Òel³eskeÀ meesmeeFìer keÀe ÒeyebOe Fme DeefOeefve³ece kesÀ ³ee GmekesÀ

DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW kesÀ ³ee meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej ieef"le keÀer ie³eer meb®eeuekeÀceb[ue ceW efveefnle nesiee leLee Jen meb®eeuekeÀ ceb[ue Ssmeer MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjsieer leLee SsmeskeÀle&J³eeW keÀe heeueve keÀjsieer pees efkeÀ Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW ³eemeesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW Üeje ¬eÀceMe: Gmes ÒeoÊe keÀer pee³es ³ee Gme hej DeefOejesefhele efkeÀ³es pee³es~

(3) (S/keÀ) ÒeeLeefcekeÀ meesmeeFìer keÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW -5[(keÀ) ³eefo meesmeeFìer ceW Devegmetef®ele peeefle ³ee Devegmetef®ele pevepeeefle ÒeJeie& kesÀ Jew³eeqkeÌlekeÀ meom³eneW, lees SkeÀ mLeeve, Gme ÒeJeie& kesÀ meom³e kesÀ efueS Deejef#ele jKee peeSiee efpemekesÀ Dev³e keÀer DeHes#eeDeefOekeÀ meom³e neW.(Ke) Ssmeer Òel³eskeÀ menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW, efpemeceW Jew³eeqkeÌlekeÀ ceefnuee meom³eneW, oes mLeeve ceefnueeDeeW kesÀ efueS Deejef#ele jKes peeSbies~''

(meer/ie) efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje Dehesef#ele mebK³ee ceW meom³eeW keÀe efveJee&®eve keÀjves ceW DemeHeÀue jnves hej ³ee KeC[(S/keÀ) Deewj (yeer/Ke) ceW efJeefvee|oä mebK³ee mes keÀce mebK³ee ceW meom³eeW keÀe efveJee&®eve keÀjves keÀer oMeeceW meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³e Dehesef#ele mebK³ee ceW meom³eeW keÀe men³eespeve Ssmeer meesmeeFìer kesÀ Gvemeom³eeW ceW mes keÀjWies pees Ssmes ÒeefleefveefOelJe kesÀ hee$e nQ, Deewj meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje Ssmee keÀjves ceWDemeHeÀue jnves keÀer oMee ceW jefpemì£ej Dehesef#ele mebK³ee ceW meom³eeW keÀe veece efveoxMeve Ssmeer meesmeeFìerkesÀ Gve meom³eeW ceW mes keÀjsiee pees Ssmes ÒeefleefveefOelJe kesÀ efue³es hee$e nQ:

(5) Òel³eskeÀ meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW SkeÀ DeO³e#e/meYeeHeefle leLee oes GHeeO³e#e/GHeÝmeYeeHeefleneWies~

(6) keÀesF& Yeer J³eeqkeÌle pees efkeÀmeer kesÀvêer³e menkeÀejer yeQkeÀ ceW Jew³eefkeÌlekeÀ meom³e nQ, kesÀvêer³e ³ee Meerºe&meesmeeFìer ceW keÀesF& Yeer efJeefveefo&ºì Heo OeejCe veneR keÀjsiee~

(7) efkeÀmeer mebmeeOeve meesmeeFìer ceW, keÀesF& Yeer Ssmee J³eeqkeÌle pees GOeej ve uesves Jeeuee meom³e nw, meefceeflekesÀ meom³e kesÀ ªHe ceW, Òel³ee³egkeÌle ³ee ÒeefleefveefOe kesÀ ªHe ceW efveJee&®eve kesÀ efue³es Deefn&le veneR nesieeve ner Jen Ssmeer meesmeeFìer keÀer meefceefle, GmekesÀ Òel³ee³egkeÌle ³ee ÒeefleefveefOe kesÀ efkeÀmeer efveJee&®eve ceW celeosves keÀe nkeÀoej nesiee;


Hejvleg Fme GHeOeeje kesÀ GHeyebOe meesmee³eìer keÀes Gme leejerKe mes ueeiet neWies efpemekeÀes efkeÀ Jen GOeej osveskeÀer DeHeveer mebef¬eÀ³eeSB ÒeejbYe keÀjleer nw,Hejvleg ³en Deewj efkeÀ Fme GHeOeeje kesÀ GHeyebOe, meesmeeFìer keÀer, peneB lekeÀ efkeÀ GmekeÀer ÒeLece Devebeflecemeefceefle keÀe mebyebOe nw, ueeiet veneR neWies,Hejvleg ³en Yeer efkeÀ Fme GHeOeeje kesÀ GHeyebOe ÒeeLeefcekeÀ keÉÀefºe meeKe menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ efve#esHekeÀlee&meom³e Hej ueeiet veneR neWies.

mHeäerkeÀjCe Ý GOeej ve uesves Jeeuee meom³e Jen nesiee efpemeves Ssmes efkeÀmeer yeQkeÀ ³ee Ssmeer efkeÀmeer meesmee³eìer mes,efpemekeÀe efkeÀ Jen SkeÀ meom³e nw, keÀYeer GOeej ve efue³ee nes.'

(8) Fme DeefOeefve³ece leLee GmekesÀ DeOeerve yeveeS ieS efve³eceeW leLee meesmeeFìer keÀer GHeefJeefOe³eeW ceW DebleefJe&äefkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW meom³eeW keÀer kegÀue mebK³ee, Oeeje 52

keÀer GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle mejkeÀej kesÀ veeceefveoxefMeefle³eeW Deewj Heosve meom³eeW keÀes íesæ[keÀjHevên mes DeefOekeÀ veneR nesieer~Hejvleg Oeeje 52 keÀer GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle Ssmes mejkeÀej kesÀ veeceefveoxefMeefle³eeW leLee Heosvemeom³eeW keÀes GvekeÀer Ssmes meom³e keÀer nwefme³ele ceW menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer efveJee&®eve ceW cele osveskeÀe DeefOekeÀej veneR nesiee ³ee meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ HeoeefOekeÀeefj³eeW kesÀ ªHe ceW efveJee&ef®ele nesves kesÀ efueSJes Hee$e veneR neWies.

(9) yeQefkebÀie, ÒeyebOeve, efJeÊe kesÀ #es$e ceW DevegYeJe jKeves Jeeues J³eeqkeÌle ³ee menkeÀejer meesmeeFìer Üeje neLeceW efue³es peeves Jeeues GÎsM³eeW leLee ieefleefJeefOe³eeW mes mebyebefOele efkeÀmeer Dev³e #es$e ceW efJeMesºe%elee jKevesJeeues J³eeqkeÌle, meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³e kesÀ ªHe ceW men³eesefpele efkeÀ³es peeSbies;Hejvleg Ssmes men³eesefpele meom³e GHeOeeje (8) ceW efJeefveefo&ä Hevên meb®eeuekeÀeW kesÀ DeefleefjkeÌle oes mesDeefOekeÀ veneR neWies,Hejvleg ³en Deewj efkeÀ Ssmes men³eesefpele meom³eeW keÀes GvekeÀer Ssmes meom³e keÀer nwefme³ele ceW menkeÀejermeesmee³eìer kesÀ efkeÀmeer efveJee&®eve ceW cele osves keÀe DeLeJee meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW HeoeefOekeÀeefj³eeW kesÀ ªHe ceWefveJee&ef®ele nesves kesÀ efueS Hee$e nesves keÀe DeefOekeÀej veneR nesiee :Hejvleg ³en Deewj Ssmes men³eesefpele meom³eeW keÀes GvekeÀer Ssmes meom³e keÀer nwefme³ele ceW menkeÀejer meesmeeFìerkesÀ efveJee&®eve ceW cele osves keÀe DeLeJee meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW HeoeefOekeÀeefj³eeW kesÀ ªHe ceW efveJee&ef®ele nesveskesÀ efue³es Hee$e nesves keÀe DeefOekeÀej veneR nesiee~Hejvleg ³en Yeer efkeÀ meefceefle kesÀ mecemle J³eeJemeeef³ekeÀ meb®eeuekeÀ GvekeÀer HeoeJeefOe kesÀ HetCe& nesves lekeÀFme DeefOeefve³ece Üeje GvnW ÒeoÊe mecemle efJeefOekeÀ DeefOekeÀej ÒeeHle keÀjles jnWies,

^^¼10½ lapkyd eaMy] vkdfLed fjfDr;ksa dks] ;fn lapkyd eaMy dh vofèk ml rkjh[k dks]ftldks fd ,slh fjfDr gqbZ gS] nks o"kZ ;k mlls de gS rks mlh oxZ ds lnL;ksa dslg;kstu }kjk Hkj ldsxkAijUrq ;fn lapkyd eaMy ds lnL;ksa dh 'ks"k vofèk nks o"kZ ls vfèkd gS] vkSj tgkafuokZpu ds i�pkr~ LFkku fjDr jg tkrk ;k dksbZ vkdfLed fjfDr gks tkrh gS rks fjfDr


lnL;ksa ds] mlh oxZ ls] ftlds fd laca?k esa fjfDr mn~Hkwr gqbZ gS] fuokZpu }kjk Hkjhtk,xhA

(11) Òel³eskeÀ menkeÀejer meesmeeFìer, menkeÀejer meesmee³eìer kesÀ ÒeyebOeve ceW meom³eeW keÀer menYeeefielee keÀes megefveef½elekeÀjsieer. meeqcceueve ceW GHeeqmLele nesves keÀer v³etvelece DeeJeM³ekeÀlee leLee Gve mesJeeDeeW keÀe v³etvelece mlejefpevekeÀe efkeÀ meom³eeW Üeje GHe³eesie efkeÀ³ee peeSiee, Ssmee nesiee pewmee efkeÀ meesmeeFìer keÀer GHe efJeefOe³eeWceW efJeefnle efkeÀ³ee peeS.

48 (S/keÀ) efJeefvee|oä heo OeejCe keÀjves kesÀ efue³es efvejn&leeSb :- (1) keÀesF& Yeer J³eefkeÌle SkeÀ ner mece³e ceW SkeÀmes DeefOekeÀ Meerºe& meesmeeFefì³eeW keÀe, SkeÀ mes DeefOekeÀ keWÀêer³e meesmeeFefì³eeW keÀe leLee SkeÀ mes DeefOekeÀÒeeLeefcekeÀ meesmeeFefì³eeW keÀe efJeefvee|oä heo OeejCe veneR keÀjsiee :-hejvleg Fme GheOeeje kesÀ GheyevOe SkeÀ ner JeieeakeÀjCe Jeeueer meesmeeFefì³eeW hej ueeiet neWies~

(2) ³eefo keÀesF& J³eefkeÌle, pees SkeÀ Meerºe& meesmeeFìer, SkeÀ keWÀêer³e meesmeeFìer leLee SkeÀ ÒeeLeefcekeÀ meesmee³eìerceW keÀesF& efJeefvee|oä heo OeejCe keÀj jne nw, efkeÀmeer Dev³e Meerºe& meesmeeFìer ³ee keWÀêer³e meesmeeFìer ³eeÒeeLeefcekeÀ meesmeeFìer kesÀ Ssmes efJeefvee|oä heo hej efveJee&ef®ele ³ee efve³egkeÌle nes peelee nw, lees Jen efueefKelehe$e Üeje pees GmekesÀ Üeje nmlee#eefjle Deewj jefpemì£ej keÀes mebyeesefOele nesiee, efkeÀmeer efJeefvee|oä heo hej,Deheves efveJee&ef®ele ³ee efve³egkeÌle nes peeves keÀer leejerKe mes SkeÀ ceeme keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej, ³eLeeefmLeefleSkeÀ Meerºe& meesmeeFìer leLee ³ee SkeÀ keWÀêer³e meesmeeFìer leLee ³ee SkeÀ ÒeeLeefcekeÀ meesmeeFìer kesÀ efmeJee³eSsmeer Dev³e meYeer Meerºe& meesmeeFefì³eeW, keWÀêer³e meesmeeFefì³eeW leLee ÒeeLeefcekeÀ meesmeeFefì³eeW kesÀ efJeefvee|oäheo mes l³eeiehe$e os mekesÀiee~

(3) ³eefo GheOeeje (2) kesÀ DeOeerve l³eeie he$e osves kesÀ efue³es Dehesef#ele keÀesF& J³eefkeÌle, Gme GheOeeje ceWefJeefvee|oä keÀer ieF& keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej l³eeie he$e osves ceW DemeHeÀue jnlee nw, lees Ssmeer keÀeueeJeefOekeÀe DeJemeeve nes peeves hej GmekesÀ mebyebOe ceW ³en mecePee pee³esiee efkeÀ Gmeves ³eLeeefmLeefle SkeÀ Meerºe& ³eekeWÀêer³e ³ee ÒeeLeefcekeÀ meesmeeFìer, efpemeceW Jen Ssmes he½eeleJeleea efveJee&®eve ³ee efve³egefkeÌle kesÀ hetJe& henuesmes ner efJeefvee|oä heo OeejCe efkeÀS ngS Lee, kesÀ efmeJee³e Dev³e meYeer Meerºe& ³ee keWÀêer³e meesmeeFefì³eeW ³eeÒeeLeefcekeÀ meesmeeFefì³eeW kesÀ efJeefvee|oä heo mes l³eeie he$e os efo³ee nw~

^^¼4½ ¼d½ dksbZ Hkh O;fDr] fdlh lkslkbVh ds vè;{k ;k lHkkifr ;k mikè;{k ;k mi lHkkifrds :i esa fuokZfpr gksus dk ik= ugha gksxk] ;fn og laln ;k foèkku lHkk ds lnL;ds :i esa fuokZfpr gks tkrk gS ;k ftyk iapk;r] tuin iapk;r] xzke iapk;r] uxjh;LFkkuh; fudk;] e.Mh cksMZ ;k e.Mh lfefr esa fdlh in ij fuokZfpr gks tkrk gSAijUrq ;fn dksbZ Hkh O;fDr fdlh lkslkbVh ds vè;{k ;k lHkkifr ;k mikè;{k ;k milHkkifr dk in èkkj.k djrk gS vkSj og ftyk iapk;r] tuin iapk;r] xzke iapk;r]uxjh; LFkkuh; fudk;] e.Mh cksMZ ;k e.Mh lfefr esa fdlh in ij fuokZfpr gks tkrkgS rks lkslkbVh dk vè;{k ;k lHkkifr ;k mikè;{k ;k mi lHkkifr ml rkjh[k ls]ftldks og fuokZfpr ?kksf"kr fd;k tkrk gS] dk;Z djuk can dj nsxk rFkk og inmijksDr rkjh[k ls Lor% fjDr gks tk,xkA¼[k½ fdlh lkslk;Vh dk dksbZ lnL; tks fd laln ;k foèkku lHkk ds lnL; ds :iesa fuokZfpr gks tkrk gS ;k ftyk iapk;r] tuin iapk;r] xzke iapk;r] uxjh; LFkkuh;


fudk;] e.Mh cksMZ ;k e.Mh lfefr esa fdlh in ij fuokZfpr gks tkrk gS] fdlhlkslkbVh ds lapkyd ;k izfrfufèk ds :i esa fuokZfpr fd;k tk ldsxkA^^

(5) keÀesF& Yeer J³eeqkeÌle, efkeÀmeer meesmeeFìer ceW efkeÀmeer efJeefveefo&ä Heo Hej efveJee&ef®ele nesves kesÀ efueS Hee$e veneRnesiee Deewj Gme ªHe ceW DeHevee Heo OeejCe keÀjves mes ÒeefJejle nes peeSiee ³eefo Jen Gme meesmeeFìer ceWkeÀesF& efJeefveefo&ä efveJee&ef®ele Heo oes ueieeleej keÀe³e&keÀeueeW lekeÀ ³ee ome JeºeeX keÀer ueieeleej keÀeueeJeefOelekeÀ, FmeceW mes pees Yeer keÀce nes, OeejCe keÀj ®egkeÀe nes;Hejvleg efkeÀmeer J³eeqkeÌle keÀes Ssmes efJeefveefo&ä Heo Hej leye lekeÀ Hegve: efveJee&ef®ele veneR efkeÀ³ee peeSiee peyelekeÀ efkeÀ SkeÀ Hetjs keÀe³e&keÀeue kesÀ yejeyej keÀer keÀeueeJeefOe keÀe DeJemeeve ve nes ie³ee nes.

mHeäerkeÀjCe Ý Fme GHeOeeje kesÀ Òe³eespeve kesÀ efueS, ³eefo Fme GHeOeeje ceW GequueefKele efkeÀmeer efJeefveefo&ä HeokeÀes OeejCe keÀjves Jeeuee keÀesF& J³eeqkeÌle efkeÀmeer Ssmes Heo keÀes efkeÀmeer keÀe³e&keÀeue kesÀ oewjeve efkeÀmeer Yeer mece³el³eeie oslee nw ³ee Ssmes Heo Hej efveJee&ef®ele nes peelee nw lees ³eLeeeqmLeefle GmekesÀ Üeje l³eeieÝHe$e os efo³eepeeves Hej ³ee Heo ûenCe keÀj uesves Hej Gme mebyebOe ceW ³en mecePee peeSiee efkeÀ Gmeves DeHeveer HeoeJeefOeHetCe& keÀj ueer nw.

48ÝkeÀ keÀ. meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀer meom³elee kesÀ efueS Deewj ÒeefleefveOelJe keÀjves kesÀ efueS efvejn&lee :-

keÀesF& J³eeqkeÌle efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³e kesÀ ªHe ceW efveJee&®eve kesÀ efueS Hee$e veneRnesiee, Deewj Gme ªHe ceW DeHevee Heo OeejCe keÀjves mes ÒeefJejle nes peeSiee, ³eefo Jen Fme DeefOeefve³ece³ee GmekesÀ DeOeerve yeveeS ieS efve³eceeW ceW efJeefveefo&ä efkeÀmeer efvejn&lee mes ûemle nes Deewj keÀesF& Yeer meesmeeFìerefkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW DeHeves ÒeefleefveefOe kesÀ ªHe ceW ³ee Dev³e meesmeeFìer ceWmeesmee³eìer keÀe ÒeefleefveefOelJe keÀjves kesÀ efueS efkeÀmeer meom³e keÀes efveJee&ef®ele veneR keÀjsieer ³eefo Jen FmeDeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yeveeS ieS efve³eceeW ceW efJeefveefo&ä efkeÀmeer efvejn&lee mes ûemle nes,Hejvleg ³eefo keÀesF& Yeer meom³e Fme Oeeje kesÀ DeOeerve Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yeveeS ieSefve³eceeW ceW efJeefveefo&ä efkeÀmeer efvejn&lee mes ûemle nw, lees Ý

(SkeÀ) meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ efueS ³en efJeefOeHetCe& nesiee efkeÀ Jen Ssmes meom³e keÀes, peye efkeÀ JenGme meesmee³eìer keÀe meom³e jnles ngS meb®eeuekeÀ kesÀ ªHe ceW efveJee&ef®ele nes peelee nw, meesmeeFìer keÀerpeevekeÀejer ceW Deeves keÀer leejerKe mes oes ceeme kesÀ Yeerlej Gmes megveJeeF& keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej osves kesÀHe½eeled Heo OeejCe keÀjves mes efvejefn&le keÀjs Deewj ³eefo meesmee³eìer oes ceeme kesÀ Yeerlej keÀej&JeeF& keÀjves ceWDemeHeÀue jnleer nw lees jefpemì£ej Ssmes meom³e keÀes, Gmes megveJeeF& keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej osves kesÀHe½eeled, efueefKele ceW DeeosMe Üeje Ssmee Heo OeejCe keÀjves mes efvejefn&le keÀjsiee,

(oes) ³eefo keÀesF& meom³e G®®e mlej meesmeeFìer ceW ÒeefleefveefOe kesÀ ªHe ceW GmekesÀ keÀe³e& keÀjves kesÀ keÀejCe efvejefn&lenes peelee nw lees Ssmeer G®®e mlej meesmeeFìer Gmes G®®e mlej meesmeeFìer ceW Heo OeejCe keÀjves kesÀ efueSefvejefn&le keÀjves keÀer keÀej&JeeF& keÀjsieer, Deewj ³eefo meesmeeFìer oes ceeme kesÀ Yeerlej keÀej&JeeF& keÀjves ceWDemeHeÀue jnleer nw lees jefpemì£ej mes meom³e keÀes, Gmes megveJeeF& keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej osves kesÀ He½eeled,efueefKele ceW DeeosMe Üeje Ssmee Heo OeejCe keÀjves mes efvejefn&le keÀjsiee.

mHeäerkeÀjCe Ý Fme Oeeje kesÀ Òe³eespeve kesÀ efueS, DeefYeJ³eeqkeÌle `efvejn&lee'' kesÀ Devleie&le efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀmeb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³e ³ee ÒeefleefveefOe kesÀ ªHe ceW efveJee&®eve kesÀ efueS Oeeje 50ÝkeÀ ceW efJeefveefo&ä


efvejn&lee meeqcceefuele veneR nesieer.48-(yeer/Ke). ÒeefleefveefOe SJeb Òel³ee³egkeÌle:- (1) Òel³eskeÀ meesmeeFìer keÀe meb®eeuekeÀ ceb[ue meYeeheefle ³ee

GhemeYeeheefle kesÀ efveJee&®eve kesÀ mece³e Ssmes ÒeefleefveefOe keÀes Yeer efveJee&ef®ele keÀjsiee pees GmekeÀe ÒeefleefveefOelJeDev³e meesmeeFefì³eeW ceW keÀjWies Deewj meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje Ssmes efveJee&ef®ele ÒeefleefveefOe keÀes leye lekeÀ JeehemeveneR yeguee³ee peeSiee, peye lekeÀ efkeÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe Deeieeceer ®egveeJe veneR nes peelee nw~Hejvleg peneB efveJee&ef®ele efkeÀ³es peeves Jeeues ÒeefleefveefOe³eeW keÀer mebK³ee SkeÀ mes DeefOekeÀ nw JeneB ÒeefleefveefOe³eeWkesÀ Deej#eCe keÀer kegÀue mebK³ee He®eeme ÒeefleMele mes DeefOekeÀ veneR nesieer.

(3) ³eefo efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceW GmekesÀ meeOeejCe efvekeÀe³e keÀe ie"ve Òel³ee³egkeÌleeW kesÀ efveJee&®eveÜeje efkeÀS peeves keÀe GheyebOe nw, lees Jen meesmeeFìer meeOeejCe efvekeÀe³e ceW Devegmetef®ele peeefle³eeW,Devegmetef®ele pevepeeefle³eeW Deewj Dev³e efheíæ[s JeieeX kesÀ meom³eeW kesÀ efueS mLeeveeW keÀe Deej#eCe Ssmeer jereflemes keÀjsieer efkeÀ Òel³eskeÀ ÒeJeie& kesÀ efueS Fme ÒekeÀej Deejef#ele mLeeve, peneb lekeÀ mebYeJe nes, GmeerDevegheele ceW nes pees Òel³eskeÀ ÒeJeie& kesÀ meom³eeW keÀe, Gme meesmeeFìer keÀer, kegÀue meom³e mebK³ee kesÀ meeLenw :Hejvleg Òel³ee³egkeÌleeW kesÀ kegÀue Deej#eefle mLeeveeW keÀer mebK³ee He®eeme ÒeefleMele mes DeefOekeÀ veneR nesieer.

48. meer/ie. meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀer MeefkeÌle³eeb :- efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe yees[& ³ee meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes GmekeÀerGheefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej efvecveevegmeej meefceefle keÀer MeefkeÌle³eeb nesieer :-(S/keÀ) meom³elee mJeerkeÉÀle SJeb meceehle keÀjvee;(Ke) meYeeheefle Dev³e HeoeefOekeÀejer leLee ÒeefleefveefOe³eeW keÀes efveJee&ef®ele keÀjvee~(meer/ie) meYeeHeefle Deewj HeoeefOekeÀeefj³eeW kesÀ efJe©× DeefJeéeeme ÒemleeJe Deewj GvnW Heo mes nìeves kesÀ yeejs ceW efveCe&³e

uesvee,Hejvleg GHe³e&gkeÌle Òe³eespeve kesÀ efueS nesves Jeeues meeqcceueve keÀer DeO³e#elee jefpemì£ej ³ee GmekesÀ Üeje FmeefveefceÊe ÒeeefOekeÉÀle efkeÀmeer J³eeqkeÌle Üeje keÀer peeSieer,

(ieÝkeÀ) meb®eeuekeÀeW Üeje efoS ie³es l³eeieÝHe$eeW Hej efveCe&³e uesvee].([er/Ie) jefpemì£ej kesÀ Devegceesove mes keÀce&®eejer JeÉvo keÀer mebK³ee efve³ele keÀjvee;(F&/*) efvecveefueefKele kesÀ mebyebOe ceW veerefle³eeb yeveevee:-(SkeÀ) meom³eeW keÀes mesJeeSb osves kesÀ efueS mebie"ve SJeb GheyebOe keÀjvee;(oes) jefpemì£ej kesÀ Devegceesove mes keÀce&®eejer JeÉvo keÀer Den&leeSb, Yeleea, mesJee Melex Deewj keÀce&®eejer JeÉbo mes

mebyebefOele Dev³e efJeºe³e;(leerve) efveefOe keÀer DeefYej#ee Deewj efJeefveOeeve keÀe {bie;(®eej) uesKeeDeeW kesÀ jKes peeves keÀer jerefle;(heeb®e) efveefOe³eeW keÀe meb®eeueve, Ghe³eesie SJeb efJeefveOeeve;(ín) HeÀeFue keÀer peeves Jeeueer keÀevetveer efJeJejefCe³eeb kesÀ meefnle met®evee ÒeCeeueer keÀer efveiejeveer Deewj ÒeyebOe;(SHeÀ/®e) meeOeejCe efvekeÀe³e kesÀ Devegceesove nsleg Jeee|ºekeÀ efjheesì&, Jeee|ºekeÀ efJeÊeer³e efJeJejCe, ³eespevee SJeb yepeì


Òemlegle keÀjvee;(peer/í) mebhejer#ee leLee Devegheeueve efjheesì& hej efJe®eej keÀjvee Deewj GvnW meeOeejCe efvekeÀe³e kesÀ mece#e Òemlegle

keÀjvee; Deewj(S®e/pe) Ssmes Dev³e mecemle keÉÀl³e keÀjvee pees GheefJeefOe³eeW ceW efJeefvee|oä nQ~

hejvleg menkeÀejer meeKe mebj®evee kesÀ keÀce&®eeefjJeÉvo keÀer Den&leeSb, Yeleea, mesJee MeleeX Deewj keÀce&JeeefjJeÉvomes mebyebefOele Dev³e ceeceueeW keÀer veerefle³eeb, jeä£er³e yeQkeÀ Üeje efJeefvee|oä ceeveob[eW kesÀ Devegmeej jefpemì£ejÜeje peejer efkeÀS ie³es efoMee-efveoxMeeW kesÀ Devegmeej efJejef®ele keÀer pee³eWieer~

49. Jeee|ºekeÀ meeOeejCe meefcceueve-(1) Òel³eskeÀ menkeÀejer meesmeeFìer efJeÊeer³e Jeºe& keÀer meceeeqHle kesÀ ín ceen kesÀ Yeerlej meeOeejCe efvekeÀe³e keÀe

Jeeefºe&keÀ meeqcceueve efvecveefueefKele Òe³eespeveeW kesÀ efueS yegueeSieer Ý(keÀ) meesmeeFìer kesÀ ef¬eÀ³eekeÀueeHeeW keÀe, pees efkeÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje Deeieeceer Jeºe& kesÀ efueS lew³eej efkeÀ³ee

ie³ee nes, Devegceesove keÀjves kesÀ efueS,(Ke) meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³eeW keÀe efveJee&®eve, ³eefo Jen keÀje³ee peevee DeHes#eefle nes ie³ee nw,mHeäerkeÀjCe Ý meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe efveJee&®eve DeHesef#ele nes ie³ee mecePee peeSiee ³eefo meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀer

DeJeefOe meceeHle nes ieF& nes,(ie) mebHejer#ee efjHeesì&, ³eefo ÒeeHle ngF& nes leLee Jeeefºe&keÀ efjHeesì& Hej efJe®eej keÀjves kesÀ efueS,(Ie) Meg× ueeYe kesÀ J³e³eve kesÀ efueS,(*) efkeÀmeer Dev³e efJeºe³e Hej, pees efkeÀ GHeefJeefOe³eeW kesÀ Devegmeej uee³ee peeS efJe®eej keÀjves kesÀ efueS,(®e) Deeieeceer menkeÀejer Jeºe& kesÀ efueS yepeì Òemlegle keÀjves kesÀ efueS,(í) efJeÊeer³e Jeºe& ceW keÀe³e& meb®eeueve kesÀ keÀejCe ngS Ieeìs kesÀ keÀejCeeW keÀe Hejer#eCe keÀjvee, Deewj(pe) uesKeeDeeW keÀer mebHejer#ee keÀjves kesÀ efueS mebHejer#ekeÀ keÀer efve³egeqkeÌle keÀjvee,

Hejvleg peneB efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ mebyebOe ceW Oeeje 69 kesÀ DeOeerve meceeHeve keÀe DeeosMe efo³ee ie³ee nwlees JeneB Jeeefºe&keÀ meeOeejCe meeqcceueve yeguee³ee peevee DeeJeM³ekeÀ veneR nesiee,

¼2½ ,sls lfEeyu dh lwpuk] lfEeyu dh rkjh[k ls de ls de iw.kZ pkSng fnuksa ,slsvfèkdkjh dks nh tk,xh ftlesa fd lkslk;Vh ds jftLVªhdj.k dh 'kfDr fufgr dh xbZgksA

¼3½ jftLVªkj ;k ,slk vfèkdkjh] ftls lkslk;Vh ds jftLVªhdj.k dh 'kfDr;ka izR;k;ksftrdh xbZ gS] ,sls lfEeyu esa Lo;a mifLFkr gks ldsxk ;k vius vèkhuLFk fdlh vfèkdkjhdks mlesa mifLFkr gksus ds fy;s izfrfu;qDr dj ldsxkA

¼4½ jftLVªkj ;k ,sls vfèkdkjh dks ftls lkslk;Vh ds jftLVªhdj.k dh 'kfDr;ka izR;k;ksftrdh xbZ gS] mièkkjk ¼1½ ds [k.M ¼d½] ¼x½] ¼?k½ rFkk ¼M½ esa fofuZfn"V fd, x, fo"k;ksals lacafèkr fdlh Hkh ekeys esa lfEeyu dks lacksfèkr djus dk vfèkdkj gksxkA

(5) ³eefo meeOeejCe meefcceueve, GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve GmekesÀ efue³es efJeefnle keÀer ieF& keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlejyegueeves ceW ³ee GheOeeje (1) keÀer Dehes#ee keÀe Devegheeueve keÀjves ceW J³eefle¬eÀce efkeÀ³ee ie³ee nes, lees


jefpemì£ej, DeeosMe Üeje, efkeÀmeer Ssmes DeeefHeÀmej keÀes, efpemekeÀe efkeÀ Ssmee meefcceueve yegueeves keÀe ³eeGheOeeje (1) kesÀ GheyebOeeW keÀe Devegheeueve keÀjves keÀe keÀle&J³e Lee Deewj efpemeves ³egefkeÌle³egkeÌle ÒeeflenslegkesÀ efyevee hetJeexkeÌle GheOeeje kesÀ GheyebOeeW ceW mes efkeÀmeer Yeer GheyebOe keÀe Devegheeueve keÀjves ceW ®etkeÀ keÀer nes,heo kesÀ efue³es efveJee&ef®ele nesves hej heo hej jnves kesÀ efue³es leerve Jeºe& mes DeveefOekeÀ Ssmeer keÀeueeJeefOe lekeÀkesÀ efue³es efpemes efkeÀ Jen Ssmes DeeosMe ceW efJeefvee|oä keÀjW, efveje|nle Ieesefºele keÀj mekesÀiee Deewj Gme DeeefHeÀmejhej, ³eefo Jen DeeefHeÀmej meesmeeFìer keÀe keÀce&®eejer nes, heeb®e npeej ©he³es mes DeveefOekeÀ efkeÀmeer Yeer jkeÀcekeÀer Meeefmle DeefOejesefhele keÀj mekesÀiee :hejvleg Fme GheOeeje kesÀ DeOeerve keÀesF& DeeosMe leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee peeSiee peye lekeÀ mebyebefOele J³eefkeÌlekeÀes menkeÀejer meesmee³eefì³eeW kesÀ meb³egkeÌle jefpemì£ej keÀer heo ÞesCeer mes Deefvecve heo ÞesCeer kesÀ efkeÀmeerDeefOekeÀejer Üeje megves peeves keÀe ³egefkeÌle³egkeÌle DeJemej veneR os efo³ee peelee~

(6) ³eefo efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeb meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ mecemle ³ee kegÀí meom³eeW keÀe efveJee&®eve#es$eer³e (ìsjerìesefj³eue) DeeOeej hej efkeÀ³ee peeves keÀe GheyebOe keÀjleer nes, lees meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ Ssmesmeom³e #es$e ceW mes, meeOeejCe meefcceueve kesÀ hetJe& keÀer efkeÀmeer leejerKe keÀes GheefJeefOe³eeW kesÀ GheyebOeeW kesÀDevegmeej Gme #es$e kesÀ meom³eeW kesÀ efkeÀmeer meefcceueve ceW, efveJee&ef®ele efkeÀ³es pee³eWies~ GmekesÀ heefjCeecemeesmeeFìer kesÀ met®evee HeÀuekeÀ hej leLee Jeee|ºekeÀ meeOeejCe meefcceueve keÀer keÀe³e&Jeeefn³eeW kesÀ ÒeejbYe nesveskesÀ hetJe& meeOeejCe meefcceueve kesÀ mLeeve hej Yeer ueiee³es pee³eWies~

(7) efkeÀmeer Yeer meesmeeFìer kesÀ Òel³eskeÀ Jeee|ºekeÀ meeOeejCe meefcceueve ceW meb®eeuekeÀ ceb[ue meesmeeFìer kesÀ meecevesSkeÀ efJeJejCe jKesieer efpemeceW meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³eeW kesÀ, GvekesÀ kegÀìgcye kesÀ meom³eeW kesÀ leLeeefvekeÀì veelesoejeW kesÀ veece hetJe&Jeleea JeºeeX kesÀ oewjeve yekeÀe³ee GOeejeW ³ee DeefûeceeW, ³eefo keÀesF& neW, kesÀ y³eewjsoMee&³es ie³es neW~

mheäerkeÀjCe- GheOeeje (7) kesÀ Òe³eespeve kesÀ efueS, kegÀìgcye kesÀ meom³eeW kesÀ Debleie&le helveer, heefle leLee DeeefÞelemebleeve nesieer :

¼d½ lapkyd eaMy dk dk;Zdky ml rkjh[k ls] ftldks fd lapkyd eaMy dk izFkelfEeyu fd;k tkrk gS] ikap o"kZ gksxkA

¼[k½ lapkyd eaMy ds dk;Zdky ds ikap o"kZ iw.kZ gks tkus ij] lapkyd eaMy ds lnL;ksa dsin ,sls fnu ls Lor% fjDr gks x, le>s tk,axs vkSj jftLVªkj ;k mlds }kjk fu;qDrfd;k x;k iz'kkld izHkkj xzg.k dj ysxk vkSj N% ekl dh dkykofèk ds Hkhrj fuokZpudjok,xk%ijUrq lgdkjh cSad dh n�kk esa] jftLVªkj ;k iz'kkld ,d o"kZ dh dkykofèk ds Hkhrjlapkyd eaMy ds lnL;ksa dk fuokZpu djok,xk]

¼x½ fo'ks"k ifjfLFkfr;ksa esa] jkT; ljdkj] fyf[kr esa dkj.kksa dks vfHkfyf[kr djrs gq,] fdlhlkslkbVh dk fuokZpu djk;s tkus dh vofèk dks dqy feyk dj ,d o"kZ ls vufèkd dhdkykofèk ds fy, c<+k ldsxhA

¼?k½ vU; lkslkbVh ds fy, lapkyd eaMy }kjk fuokZfpr izfrfufèk dk dk;Zdky] lkslkbVhds lapkyd eaMy ds dk;Zdky ds lkFk lkFk pysxkA


ijUrq ;fn ,sls izfrfufèk] vU; lkslk;Vh ds lapkyd eaMy esa lnL; ds #i esa fuokZfprgks tkrs] ml lkslk;Vh ds lapkyd e.My ds] ftlds fy;s os fuokZfpr gq, gS] dk;Zdkydh lekfIr in ij cus jgssaxsA^^

(9)(S/keÀ) Òel³eskeÀ meesmeeFìer Òel³eskeÀ meeOeejCe meefcceueve Deewj GmekeÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ mecemle Dev³emeefcceueveeW kesÀ mecemle keÀe³e&JeÉÊe keÀes, keÀe³e&JeÉÊe hegmlekeÀ ceW DeefYeefueefKele keÀjsieer~

(yeer/Ke) Ssmee keÀe³e&JeÉÊe meefcceueve ceW Deecebef$ele mecemle J³eefkeÌle³eeW keÀes meefcceueve keÀer meceeefhle kesÀ 30 efovekesÀ Yeerlej heefj®eeefuele efkeÀ³ee pee³esiee~

(Ke/keÀ) ³eefo meesmeeFìer, meeqcceueve keÀer meceeeqHle mes 30 efove kesÀ Yeerlej, meeqcceueve kesÀ efue³es Deecebef$ele efkeÀ³esieS J³eeqkeÌle keÀes keÀe³e&JeÉÊe osves ceW DemeHeÀue jnleer nw lees jefpemì£ej, DeeosMe Üeje, meesmeeFìer kesÀefpeccesoej DeefOekeÀejer Hej, He®eeme npeej ©He³es mes DeveefOekeÀ keÀer Meeeqmle DeefOejesefHele keÀj mekesÀiee,Hejvleg Fme KeC[ kesÀ DeOeerve keÀesF& DeeosMe leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee peeSiee, peye lekeÀ efkeÀ mebyebefOeleJ³eeqkeÌle keÀes megveJeeF& keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej ve os efo³ee ie³ee nes.

(meer/ie) Fme ÒekeÀej DeefYeefueefKele efkeÀ³ee ie³ee keÀe³e&JeÉÊe GkeÌle meefcceueve keÀer DeO³e#elee keÀjves Jeeues J³eefkeÌleÜeje nmlee#eefjle efkeÀ³ee pee³esiee~

49. yeer/Ke. meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀer keÀe³e&Jeeefn³eeW keÀe GÊejeefOekeÀejer meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje yeeefleueerkeÀjCe:-Fme DeefOeefve³ece ceW, GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW ceW ³ee efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceW, Devlee|JeäefkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, efkeÀmeer meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje heeefjle efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& Yeer mebkeÀuhe, jefpemì£ejkeÀer efueefKele hetJe& cebpetjer kesÀ efyevee, GÊejeefOekeÀejer meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje Gheevleefjle ³ee yeeefleue veneR efkeÀ³eepee³esiee~

49. meer/ie. ueeskeÀefnle Deeefo ceW efveosMe osves keÀer mejkeÀej keÀer MeefkeÌle:- (1) ³eefo jep³e mejkeÀej keÀe,jefpemì£ej mes efjheesì& Òeehle nesves hej ³ee Dev³eLee ³en meceeOeeve nes peelee nw efkeÀ ueeskeÀefnle ceW ³ee mejkeÀej ÜejeDevegceesefole ³ee neLe ceW efueS ieS menkeÀejer Glheeove Deewj Dev³e efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceeW keÀe mecegef®ele keÀe³ee&vJe³evemegefveef½ele keÀjves kesÀ Òe³eespeve kesÀ efue³es, ³ee meeOeejCele: meesmeeFìer kesÀ keÀecekeÀepe keÀe mecegef®ele ÒeyevOe megefveef½elekeÀjves kesÀ efue³es, ³ee meesmeeFìer kesÀ keÀe³e&keÀueeheeW keÀe meb®eeueve GmekesÀ meom³eeW ³ee efve#eshekeÀlee&DeeW ³ee uesveoejeWkesÀ efnleeW kesÀ efue³es Dehee³ekeÀj jerefle ceW efkeÀ³es peeves keÀe efveJeejCe keÀjves kesÀ efue³es ³en DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ meeOeejCele:efkeÀmeer Jeie& keÀer meesmeeFefì³eeW keÀes ³ee efJeefMeäle: efkeÀmeer meesmeeFìer ³ee efkeÀvneR meesmeeFefì³eeW keÀes efveoxMe peejer efkeÀSpeeSb lees jep³e mejkeÀej GvnW mece³e-mece³e hej efveoxMe peejer keÀj mekesÀieer Deewj ³eLee efmLeefle meYeer meesmeeFefì³eeb³ee mebyebefOele meesmeeFefì³eeb Ssmes efveoxMeeW keÀe Devegheeueve keÀjves kesÀ efue³es Deeye× nesieer~(2) jep³e mejkeÀej, GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve peejer efkeÀS ieS efkeÀvneR efveoxMeeW keÀes Gheevleefjle ³ee jÎ keÀj

mekesÀieer, Deewj Ssmes efveoxMeeW keÀe Gheevleefjle ³ee jÎ keÀjves ceW Ssmeer MeleX DeefOejesefhele keÀj mekesÀieer peesJen "erkeÀ mecePes~

(3) peneb jefpemì£ej keÀe ³en meceeOeeve nes peelee nw efkeÀ keÀesF& J³eefkeÌle ³ee meb®eeuekeÀ ceb[ue, GheOeeje (1)³ee (2) kesÀ DeOeerve efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes peejer efkeÀS ieS efkeÀvneR efveoxMeeW ³ee Gheevleefjle efveoxMeeW kesÀDevegheeueve kesÀ efueS GÊejoe³eer Leer Ssmes efveoxMeeW keÀe Devegheeueve keÀjves ceW he³ee&hle keÀejCe ³ee Deewef®el³e


kesÀ efyevee DemeHeÀue jnleer nQ ³ee jnlee nw, Jeneb jefpemì£ej-(SkeÀ) efkeÀmeer meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ ceeceues ceW, Ssmeer meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ efJe©× keÀe³e&Jeener Oeeje 53 kesÀ

GheyebOeeW kesÀ Devegmeej keÀj mekesÀiee; Deewj(oes) efkeÀmeer J³eefkeÌle kesÀ ceeceues ceW, ³eefo Jen J³eefkeÌle meesmeeFìer keÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe meom³e nw ³ee

meesmeeFìer keÀe keÀesF& keÀce&®eejer nw, Ssmes J³eefkeÌle kesÀ efJe©× keÀe³e&Jeener ³eLeeefmLeefle Oeeje 53-yeer/Ke kesÀGheyebOeeW kesÀ Devegmeej ³ee Oeeje 55 keÀer GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve efJejef®ele efve³eceeW kesÀ Devegmeej keÀjmekesÀiee~hejvleg Ssmes efveoxMe efpemeceW meesmeeFìer keÀer efJeÊeer³e neefve DebleJe&efuele nw, Ssmeer meesmeeFìer keÀer meb®eeuekeÀceb[ue keÀer, Deewj peneb DeeJeM³ekeÀ nes Jeneb jeä£er³e efJeÊeer³e mebmLeeDeeW keÀer, hetJe& menceefle mes ner, DeewjmeeLe ner meeLe Ssmeer neefve³eeW keÀe hetjer lejn mes ÒeeflekeÀej keÀjves nsleg mec³ekedÀ ªhe mes GheyebOe Deewj DeefûeceDeeJebìve keÀjves kesÀ he½eeled ner efoS pee³eWies~

49. [er/Ie. efJeefve³ece yeveeves kesÀ efveosMe osves keÀer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle:- (1) ³eefo jefpemì£ej keÀer ³en je³enw efkeÀ meesmeeFìer keÀer efJeÊeer³e efmLeefle Deewj GmeceW mejkeÀej kesÀ efJeÊeer³e efnle keÀes O³eeve ceW jKeles ng³es, ³enDeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ GmekesÀ J³eeheej ³ee keÀecekeÀepe keÀjves keÀer jerefle keÀe efJeefve³eceve efkeÀ³ee peeS lees Jen, Fme efveefceÊeefJeefve³ece yeveeS Deewj GvnW Devegceesove nsleg GmekesÀ heeme Yespes~(2) meesmeeFìer Üeje yeveeS ie³es efJeefve³eceeW kesÀ Òeehle nesves hej, jefpemì£ej GvnW GheevlejCeeW meefnle ³ee

GheevlejCeeW kesÀ efyevee Devegceesefole keÀj mekesÀiee, Ssmes efJeefve³eceeW kesÀ Devegceesefole nes peeves hej, JenmeesmeeFìer Dehevee keÀecekeÀepe Ssmes efJeefve³eceeW kesÀ Devegmeej keÀjsieer~

(3) ³eefo keÀesF& meesmeeFìer, jefpemì£ej Üeje GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve efveosefMele efkeÀS peeves hej, Ssmes efJeefve³eceGme leejerKe mes, efpemekeÀes Ssmee efveosMe efo³ee ie³ee nw, leerve ceeme keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej jefpemì£ejkeÀes Yespeves ceW DemeHeÀue jnleer nw lees jefpemì£ej Ssmes efJeefve³ece mJe³eb yeveeSiee ³ee yeveJeeSiee Deewj GmemeesmeeFìer mes ³en Dehes#ee keÀjsiee efkeÀ Jen Dehevee keÀecekeÀepe Ssmes efJeefve³eceeW kesÀ Devegmeej keÀjW Deewjleogheefj Jen meesmeeFìer Ssmeer Dehes#ee keÀe Devegheeueve keÀjves kesÀ efue³es Deeye× nesieer,1[hejvleg Fme Oeeje kesÀ GheyebOe, jefpemì£ej Üeje Fme Òe³eespeve kesÀ efueS jeä£er³e yeQkeÀ Üeje DeefOekeÀefLeleefoMee-efveoxMeeW kesÀ Devegmeej menkeÀejer meeKe mebj®evee hej ueeiet efkeÀS pee³eWies~

49. F&/*. keÀeflehe³e heefjefmLeefle³eeW ceW ÒeyebOe meb®eeuekeÀ Deewj cegK³e keÀe³e&heeuekeÀ DeefOekeÀejer keÀer efve³egefkeÌle:-

¼1½ ¼d½ bl vfèkfu;e] ;k mlds vèkhu cuk, x, fu;eksa ;k mifofèk;ksa esa varfoZ"V

fdlh ckr ds gksrs gq, Hkh] izR;sd 'kh"kZ lkslkbVh ds fy;s] tgka jkT; ljdkj us mldhva'k iwath esa vfHknk; fd;k gS ;k mèkkj ;k foRrh; lgk;rk nh gS ;k fdlh vU; :iesa fn, x, mèkkjksa ds izfrlank; dh izR;kHkwfr nh gS] ;k lkslk;Vh us ljdkj }kjkizk;ksftr dksbZ dkjckj fd;k gS;k dsUnz ;k jkT; ljdkj ds izfrfufèk ds :i esa dksbZ fdz;kdyki fd;k gks vkSj mijksDrdkjksckjksa ls la;qDr% ;k izFkdr% mldh dqy jkf�k mlds dqy O;olk; dk 50 izfr�kr;k mlls vfèkd gks] ogka izFke oxZ ds vfèkdkjh dh in Js.kh ls vfuEu Js.kh dk ,d


izcaèk lapkyd gksxk] tks jkT; ljdkj }kjk fu;qDr fd;k tk,xkA

(yeer/Ke) ÒeyebOe meb®eeuekeÀ, meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe heosve meom³e nesiee~(2) (S/keÀ) Òel³eskeÀ keWÀêer³e meesmeeFìer kesÀ efue³es Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yeveeS ieS efve³eceeW

³ee GheefJeefOe³eeW ceW Devlee|Jeä, efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, peneb jep³e mejkeÀej ves GmekeÀer DebMehetbpeerceW DeefYeoe³e efkeÀ³ee nw ³ee GOeej ³ee efJeÊeer³e mene³elee oer nw ³ee GOeejeW, ef[yeW®ejeW ³ee DeefûeceeW kesÀÒeefleoe³e keÀer Òel³eeYetefle oer nw ³ee efkeÀmeer Dev³e ªhe ceW Devegoeve efoS nQ, Jeneb efÜleer³e ÞesCeer DeefOekeÀejerkeÀer heo ÞesCeer mes Deefvecve heo ÞesCeer keÀe SkeÀ ÒeyebOe meb®eeuekeÀ ³ee ceneÒeyebOekeÀ nesiee pees meesmeeFìer keÀecegK³e keÀe³e&heeuekeÀ DeefOekeÀejer Deewj meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe heosve meom³e nesiee~

(yeer/Ke) cegK³e keÀe³e&heeuekeÀ DeefOekeÀejer keÀer efve³egefkeÌle-¼,d½ èkkjk 54 ds vèkhu laèkkfjr laoxZ ds vfèkdkfj;ksa esa ls] ;fn ,slk laoxZ l`ftrfd;k x;k gS( dh tk,xh¼nks½ ,slh lkslkbVh tgka jkT; ljdkj us mldh va'k iwath esa vfHknk; fd;k gS ;k mèkkj;k foRrh; lgk;rk nh gS ;k fdlh vU; :i esa fn, x, mèkkjksa ds izfrnk; dh izR;kHkwfrnh gS ;k lkslkbVh us ljdkj }kjk izk;ksftr dksbZ dkjckj fd;k gS ;k dsUnz ;k jkT;ljdkj ds izfrfufèk ds :i esa dksbZ fdz;kdyki fd;k gks] mldh dqy jkf�k blds dqydkjckj ls 50 izfr�kr ;k mlls vfèkd gks] jftLVªkj }kjk dh tkosxh %¼rhu½ vU; n'kkvksa esa] jftLVªkj ds iwoZ vuqeksnu ls dh tk,xhA^^

(meer/ie) cegK³e keÀe³e&heeuekeÀ DeefOekeÀejer Ssmes keÀle&J³eeW keÀe heeueve keÀjsiee Deewj Ssmeer MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjsieepees efJeefnle keÀer peeS~

(leerve) efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ cegK³e keÀe³e&heeueve DeefOekeÀejer keÀer Den&leeSb Ssmeer neWieer pewmeer efkeÀ efjpeJe& yeQkeÀÜeje peejer efkeÀS ieS efoMee-efveoxMeeW kesÀ Devegmeej jefpemì£ej Üeje efJeefvee|oä keÀer peeSb~

50. efJeMesºe meeOeejCe meefcceueve:- (1) meb®eeuekeÀ ceb[ue, efkeÀmeer Yeer mece³e, meesmeeFìer keÀe efJeMesºe meeOeejCemeefcceueve yeguee mekesÀieer Deewj Jen jefpemì£ej mes ³ee meom³eeW keÀer kegÀue mebK³ee kesÀ 1/10 meom³eeW mes efueefKeleDeO³ehes#ee Òeehle nesves kesÀ he½eeled SkeÀ ceeme kesÀ Yeerlej Ssmee meefcceueve yeguee³esieer~(2) ³eefo GheOeeje (1) ceW efvee|oä keÀer ieF& DeO³ehes#ee kesÀ Devegmeej efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe efJeMesºe meeOeejCe

meefcceueve veneR yeguee³ee pee³es lees jefpemì£ej ³ee GmekesÀ Üeje Fme mebyebOe ceW ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³es ie³es efkeÀmeerJ³eefkeÌle keÀes ³en MeefkeÌle nesieer efkeÀ Jen Ssmee meefcceueve yeguee³es Deewj Gme meefcceueve kesÀ mebyebOe ceW ³enmecePee pee³esiee efkeÀ Jen meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje yeguee³ee ie³ee meefcceueve nw~

(2-S/keÀ) peneb keÀesF& Ssmee DeeefHeÀmej, efpemekeÀe efkeÀ Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW³ee GheefJeefOe³eeW kesÀ GheyebOeeW kesÀ Devegmeej Ssmee meefcceueve yegueeves keÀe keÀle&J³e Lee, ³egefkeÌle³egkeÌle DeeOeejkesÀ efyevee Ssmee meefcceueve yegueeves ceW ®etkeÀ keÀjs, Jeneb jefpemì£ej, DeeosMe Üeje, Ssmes DeeefHeÀmej keÀesmeb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe meom³e nesves kesÀ efueS meele Jeºe& mes DeveefOekeÀ Ssmeer keÀeueeJeefOe lekeÀ kesÀ efue³es,efpemes efkeÀ Jen Ssmes DeeosMe ceW efJeefvee|oä keÀjs, efveje|nle Ieesefºele keÀj mekesÀiee Deewj Gme DeeefHeÀmej hej³eefo Jen DeeefHeÀmej meesmeeFìer keÀe keÀce&®eejer nes, Ssmeer Meeefmle DeefOejesefhele keÀj mekesÀiee pees heeb®e npeej


©he³es mes DeefOekeÀ ve neW:hejvleg Fme GheOeeje kesÀ DeOeerve keÀesF& DeeosMe leye lekeÀ veneR efo³ee peeSiee peye lekeÀ efkeÀ mebyebefOeleJ³eefkeÌle keÀes megveJeeF& keÀe ³egefkeÌle³egkeÌle DeJemej ve os efo³ee ie³ee nes~]

(3) efkeÀmeer efJeMesºe meeOeejCe, meefcceueve kesÀ mece#e kesÀ efJeºe³eeW ceW, Oeeje 49 ceW efJeefvee|oä efkeÀ³es ie³es mecemleefJeºe³e ³ee GveceW mes keÀesF& efJeºe³e meefcceefuele nes mekesÀiee~

50-keÀ. meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe ÒeefleefveefOe ³ee Òel³ee³egkeÌle kesÀ efveJee&®eve ceW DeY³eLeea ³eeceleoelee nesves kesÀ efueS efvejn&lee- (1) keÀesF& Yeer J³eefkeÌle, meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀmeom³e, ÒeefleefveefOe ³ee Òel³ee³egkeÌle kesÀ ªhe ceW efveJee&®eve ceW DeY³eLeea nesves kesÀ efueS Dee|nle veneR nesiee³eefo Jen Gme meesmeeFìer ³ee efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer kesÀ Òeefle 12 ceeme mes DeefOekeÀ keÀer keÀeueeJeefOe kesÀefueS GmekesÀ Üeje efueS ieS efkeÀmeer GOeej ³ee Deefûece kesÀ efueS J³eefle¬eÀceer jnlee nw.

(2) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer heo hej efveJee&ef®ele efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& J³eefkeÌle, Ssmee heo OeejCe keÀjves mesÒeefJejle nes peeSiee ³eefo Jen Gme meesmeeFìer ³ee efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer kesÀ Òeefle 12 ceeme mes DeefOekeÀkeÀer keÀeueeJeefOe kesÀ efueS GmekesÀ Üeje efue³es ie³es efkeÀmeer GOeej ³ee Deefûece kesÀ efueS J³eefle¬eÀceer jnleenw Deewj jefpemì£ej GmekesÀ mLeeve keÀes efjkeÌle Ieesefºele keÀjsiee :hejvleg efkeÀmeer menkeÀejer meeKe mebj®evee mes efYevve efkeÀmeer meesmeeFìer mes menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ efkeÀmeer heo hejefveJee&ef®ele keÀesF& J³eefkeÌle Ssmee heo OeejCe keÀjves mes ÒeefJejle nes pee³esiee, ³eefo Ssmeer meesmeeFìer leerveceeme mes DeefOekeÀ keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ efueS efkeÀmeer GOeej ³ee Deefûece kesÀ efueS J³eefle¬eÀce keÀjleer nw; Deewjjefpemì£ej GmekesÀ mLeeve keÀes efjkeÌle Ieesefºele keÀjsiee.

(3) keÀesF& Yeer J³eefkeÌle, meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue, ÒeefleefveefOe ³ee Òel³ee³egkeÌle kesÀ efveJee&®eve ceW cele osveskeÀe nkeÀoej veneR nesiee ³eefo Jen Gme meesmeeFìer ³ee efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer kesÀ Òeefle 12 ceeme mesDeefOekeÀ keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ efueS GmekesÀ Üeje efue³es ie³es efkeÀmeer GOeej ³ee Deefûece kesÀ efueS J³eefle¬eÀceerjnlee nw~

¼4½ dksbZ Hkh O;fDr lkslkbVh ds lapkyd eaMy] izfrfufèk ;k izfrfufèk&eaMy ds lnL; dss:i eas vH;FkhZ gksus ds fy, vfgZr ugha gksxk ;fn mlds uke ds fo:) ukefunsZ�ku&i=izLrqr djus ds le; eè;izns�k jkT; fo|qr e.My ;k mldh mRrjorhZ daifu;ksa dksns; dksbZ 'kksè; Ng ekl ls vfèkd dh dkykofèk ds fy, cdk;k gks**--

51. keÀe³eeX keÀe efJeefOeceev³ekeÀjCe :- efkeÀmeer meesmeeFìer ³ee efkeÀmeer meb®eeuekeÀ ceb[ue ³ee efkeÀmeer DeefOekeÀejer keÀe keÀesF&keÀe³e& kesÀJeue Fme keÀejCe mes efkeÀ Gme meesmeeFìer ³ee meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀer Òeef¬eÀ³ee ceW ³ee GmekesÀ ie"ve ceW ³eeSsmes DeefOekeÀejer keÀer efve³egefkeÌle ³ee efveJee&®eve ceW keÀesF& $egefì efJeÐeceeve nw, DeLeJee Fme DeeOeej hej keÀer Ssmee DeefOekeÀejerDeheveer efve³egefkeÌle kesÀ efue³es efveje|nle Lee, DeefJeefOeceev³e veneR mecePee pee³esiee~

52. mejkeÀejer veeceefveoxefMeefle³eeW keÀes efve³egkeÌle keÀjves keÀer MeefkeÌle- (1) peye jep³e mejkeÀej ves efkeÀmeer menkeÀejermeesmee³eìer ceW keÀer DebMehetbpeer ceW DeefYeoe³e efkeÀ³ee nes, leye ³eLeeefmLeefle jep³e mejkeÀej keÀes ³ee jep³e mejkeÀej ÜejeÒeeefOekeÉÀle efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes GmekesÀ meom³e kesÀ ªhe ceW Gleves J³eefkeÌle³eeW keÀes meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW efvecve efueefKeleDeeOeejeW hej veeceefvee|oä keÀjves keÀe DeefOekeÀej nesiee, DeLee&led-


(keÀ) peneb jep³e mejkeÀej Üeje Oeeefjle hegjesOeÉle meeOeejCe DebMe hetbpeer keÀer kegÀue jkeÀce, hegjesOeÉle meeOeejCeDebMehetbpeer keÀer kegÀue jkeÀce mes íyyeerme ÒeefleMele mes keÀce nw, Jeneb meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe SkeÀ meom³e;

(Ke) peneb jep³e mejkeÀej Üeje Oeeefjle hegjesOeÉle meeOeejCe DebMe hetbpeer keÀer kegÀue jkeÀce íyyeerme ÒeefleMele ³eeGmemes DeefOekeÀ nw efkeÀvleg hegjesOeÉle meeOeejCe DebMe hetbpeer kesÀ FkeÌ³eeJeve ÒeefleMele mes keÀce nw, Jeneb meb®eeuekeÀceb[ue kesÀ oes meom³e;

(ie) peneb jep³e mejkeÀej Üeje Oeeefjle hegjesOeÉle meeOeejCe DebMe hetbpeer keÀer kegÀue jkeÀce FkeÌ³eeJeve ÒeefleMele ³eehegjesOeÉle meeOeejCe DebMehetbpeer kesÀ kegÀue jkeÀce mes DeefOekeÀ nw, Jeneb meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ leerve meom³e :hejvleg Ssmes veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW keÀer mebK³ee meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ kegÀue meom³eeW keÀer mebK³ee kesÀ SkeÀefleneF& mes DeefOekeÀ veneR nesieer :hejvleg ³en Deewj efkeÀ peneb jep³e mejkeÀej ves cetueOeve kesÀ Òeeflemeboe³e leLee efkeÀmeer menkeÀejer meesmeeFìerÜeje hegjesOeÉle ef[yeW®ej hej y³eepe kesÀ meboe³e keÀer Òel³eeYetefle oer nw ³ee Gme menkeÀejer meesmee³eìer keÀes efoSieS GOeejeW leLee DeefûeceeW kesÀ cetueOeve kesÀ Òeefle meboe³e ³ee Gme hej y³eepe kesÀ meboe³e keÀer Òel³eeYetefleoer nw ³ee menkeÀejer meesmee³eìer keÀes Devegoeve kesÀ ªhe ceW ³ee Dev³eLee keÀesF& mene³elee oer nw lees,³eLeeefmLeefle, jep³e mejkeÀej keÀes ³ee jep³e mejkeÀej Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes ³en DeefOekeÀejnesiee efkeÀ Jen efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes Ssmeer jerefle ceWveeceefvee|oä keÀjs pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer peeS~

(2) Fme Oeeje kesÀ DeOeerve veeceefvee|oä keÀesF& J³eefkeÌle jep³e mejkeÀej kesÀ Òemeeohe³e&vle heo OeejCe keÀjsiee~(3) Fme DeefOeefve³ece ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve efkeÀmeer meesmeeFìer

kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW veeceefvee|oä Òel³eskeÀ J³eefkeÌle keÀe Ssmee meefceefle ceW SkeÀ cele nesiee :hejvleg veeceefvee|oä J³eefkeÌle Deewj Dev³e meesmeeFefì³eeW mes heosve meb®eeuekeÀ meesmeeFìer keÀer meefceefle kesÀheoeefOekeÀeefj³eeW kesÀ efkeÀmeer efveJee&®eve ³ee nìeS peeves ceW cele osves kesÀ nkeÀoej veneR neWies~

(4) peye mejkeÀej ves efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer DebMehetbpeer ceW DeefYeoe³e efkeÀ³ee nw ³ee cetueOeve kesÀ Òeeflemeboe³e leLeeGOeejeW Deewj DeefûeceeW hej y³eepe kesÀ meboe³e keÀer heeb®e ueeKe ³ee Gmemes DeefOekeÀ keÀer Òel³eeYetefle oer nwDeewj meesmeeFìer keÀes Deheveer DebMehetbpeer kesÀ he®®eerme ÒeefleMele ³ee Gmemes DeefOekeÀ keÀer neefve ngF& nw, leesjep³e mejkeÀej jefpemì£ej mes efjheesì& Òeehle nesves kesÀ he½eeled Dehevee meceeOeeve nesves hej, Fme DeefOeefve³ece,GmekesÀ DeOeerve yeveeS ie³es efve³eceeW ³ee meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ neslesngS Yeer, GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve GmekesÀ Üeje veeceefvee|oä meom³eeW ceW mes SkeÀ meom³e keÀes meesmeeFìerkesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meYeeheefle kesÀ ªhe ceW veeceefvee|oä keÀj mekesÀieer Deewj veeceefvee|oä meom³eeW ceWmes meesmeeFìer keÀe ÒeyebOe meb®eeuekeÀ ³ee ceneÒeyebOekeÀ ³ee ÒeyebOekeÀ efve³egkeÌle keÀj mekesÀieer~

mheäerkeÀjCe- yeouee ie³ee meYeeheefle yees[& keÀe meb®eeuekeÀ yevee jnsiee~(5) Fme Oeeje ceW Deblee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer,-(keÀ) menkeÀejer meeKe mebj®evee kesÀ ceeceues ceW jep³e mejkeÀej keÀer DebMehetbpeer hegjesOeÉle meeOeejCe DebMehetbpeer kesÀ

he®®eerme ÒeefleMele mes DeefOekeÀ veneR nesieer;(Ke) menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ ceeceues ceW, ³eefo jep³e mejkeÀej ves yeQkeÀ keÀer DebMehetbpeer ceW DeefYeoe³e efkeÀ³ee nw, lees


yeQkeÀ kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW jep³e mejkeÀej keÀe kesÀJeue SkeÀ veeceefveoxefMeleer nesiee;(ie) ÒeeLeefcekeÀ keÉÀefºe meeKe menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue ceW jep³e mejkeÀej keÀe keÀesF& Yeer

veeceefveoxefMeleer veneR nesiee~Oeeje 53 meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe Deefleÿeve (1) ³eefo jefpemì£ej keÀer je³e ceW efkeÀmeer meesmee³eìer keÀe meb®eeuekeÀ ceb[ueÝ

(keÀ) efvejvlej J³eefle¬eÀce keÀjlee nw, ³ee(Ke) Fme DeefOeefve³ece ³ee Gme meesmeeFìer keÀer GHeefJeefOe³eeW Üeje ³ee GvekesÀ DeOeerve ³ee jefpemì£ej Üeje Heeefjle

efkeÀS ieS efkeÀmeer efJeefOeHetCe& DeeosMe Üeje Gme Hej DeefOejesefHele efkeÀS ieS keÀle&J³eeW keÀe Heeueve keÀjves ceWGHes#eeJeeve nw ³ee Ssmes keÀle&J³eeW keÀe Heeueve keÀjves kesÀ efueS jpeecebo veneR nw, ³ee

(ie) Ssmes keÀe³e& keÀjlee nw pees Gme meesmeeFìer ³ee GmekesÀ meom³eeW kesÀ efnleeW kesÀ ÒeefleketÀue nQ, ³ee(Ie) Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW ³ee meesmeeFìer keÀer GHeefJeefOe³eeW kesÀ GHeyebOeeW keÀe

³ee jefpemì£ej Üeje Heeefjle efkeÀmeer DeeosMe keÀe Deefle¬eÀceCe keÀjlee nw, ³ee(*) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ ie"ve ceW ³ee keÉÀl³eeW ceW keÀesF& ieeflejesOe nw, ³ee(®e) ÒeeefOekeÀejer, efJeefnle mece³eÝmeercee kesÀ Yeerlej efveJee&®eve keÀjeves ceW DemeHeÀue jnlee nw lees jefpemì£ej,

efueefKele ceW DeeosMe Üeje meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes nìe mekesÀiee Deewj meesmeeFìer kesÀ ef¬eÀ³eekeÀueeHeeW keÀe ÒeyebOekeÀjves kesÀ efueS SkeÀ efJeefveefo&ä keÀeueeJeefOe kesÀ efueS pees ín ceeme mes DeefOekeÀ veneR nesieer Deewj menkeÀejeryeQkeÀ keÀer oMee ceW SkeÀ Jeºe& mes DeefOekeÀ veneR nesieer, SkeÀ ÒeMeemekeÀ efve³egkeÌle keÀj mekesÀiee,^^ijUrq fo'ks"k ifjfLFkfr;ksa esa jkT; ljdkj fyf[kr esa dkj.k vfHkfyf[kr djrs gq,]iz'kkld dh inkofèk dqy ,d o"kZ ls vufèkd dh dkykofèk ds fy, c<+k ldsxh%

ijUrq ;g Hkh fd ,slh fdlh dks&vkijsfVo lkslkbVh ds lapkyd eaMy dks vfrf"Brugha fd;ktk,xk vFkok fuyfEcr ugha j[kk tkosxk tgka ljdkj dk dksbZ va�k u gksvFkok ljdkj }kjk dksbZ _.k ;k foRrh; lgk;rk vFkok xkjaVh u nh xbZ gks vFkoklkslkbVh ljdkj }kjk iz;ksftr dkjckj djrh gS ;k dsUnz ;k jkT; ljdkj ds izfrfufèkds :i esa fØ;kdyki fd;k gks vkSj mijksä nks dkjksckjksa ls la;qDr% ;k i`Fkdr% mldsdqy dkjckj dk 50 izfr�kr ls vfèkd VuZ vksoj u gks%ijUrq ;g vkSj Hkh fd lgdkjh cSad ds ekeys esa] vfèkØe.k dk vkns�k fjtoZ cSadls iwoZfd, fcuk ikfjr ugha fd;k tk,xk %ijUrq ;g vkSj Hkh fd fjtoZ cSad dk ijke�kZ djuk cSaddkjh fofu;eu vfèkfu;e] 1949¼1949 dk 10½ ds micaèkksa rd lhfer gksxk %ijUrq ;g vkSj Hkh fd izLrkfor dkjZokbZ ds lacaèk esa ;fn dksbZ ,slh lalwpuk] ftlesafjtoZ cSad ds fopkj vUrfoZ"V gksa] ml fuosnu ds] ftlesa fd ijke�kZ pkgk x;k gks] mlcSad dks izkIr gksus ds 30 fnu ds Hkhrj izkIr u gks] rks ;g mièkkj.kk dh tk,xh fd fjtoZcSad izLrkfor dk;Zokgh ls lger gS rFkk jftLVªkj ,slk vkns�k] tSlk fd mfpr le>s]ikfjr djus ds fy;s Lora= gksxk %ijUrq ;g vkSj Hkh jftLVªkj ds fjtoZ cSad ds vfHker ls lger u gksus dh n�kk esa] ogfyf[kr dkj.k n�kkZrs gq, vkns�k ikfjr dj ldsxk-**


(2) GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve keÀesF& Yeer DeeosMe leye lekeÀ Heeefjle veneR efkeÀ³ee peeSiee peye lekeÀ efkeÀ Gmemeb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes DeefYekeÀLeveeW, omleeJespeeW leLee GmekesÀ efJe©× ueieeS ieS DeejesHeeW kesÀ meceLe&veceW meeef#e³eeW keÀes SkeÀ met®eer leLee ÒemLeeefHele DeeosMe kesÀ efJe©× keÀejCe oMee&ves keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemejve os efo³ee ie³ee nes Deewj GmekesÀ Üeje efkeÀS ieS DeY³eeJesove Hej, ³eefo keÀesF& nes, efJe®eej ve keÀj efue³eeie³ee nes~

(3) Fme ÒekeÀej efve³egkeÌle efkeÀS ieS ÒeMeemekeÀ keÀes, jefpemì£ej kesÀ efve³eb$eCe kesÀ leLee Ssmes DevegosMeeW kesÀ, peesJen mece³eÝmece³e Hej os, DeO³eOeerve jnles ngS, meb®eeuekeÀ ceb[ue ³ee meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀejerkeÀer mecemle MeeqkeÌle³eeW keÀe ³ee GveceW mes efkeÀmeer MeeqkeÌle keÀe Òe³eesie keÀjves leLee GmekesÀ mecemle keÉÀl³eeW³ee GveceW mes efkeÀmeer keÉÀl³e keÀe efveJe&nve keÀjves Deewj mecemle Ssmeer keÀej&JeeF³eeb, pees meesmeeFìer kesÀ efnleceW DeHesef#ele nQ, keÀjves keÀer MeeqkeÌle nesieer~

(4) jefpemì£ej Jen HeeefjÞeefcekeÀ efve³ele keÀj mekesÀiee pees Fme ÒekeÀej efve³egkeÌle efkeÀS ieS ÒeMeemekeÀ keÀes os³enes, Ssmes HeeefjÞeefcekeÀ keÀer jkeÀce leLee Gme meesmeeFìer kesÀ ÒeyebOe ceW efkeÀS ieS Dev³e Ke®ex, ³eefo keÀesF&neW, GmekeÀer efveefOe³eeW ceW mes os³e neWies~

¼5½ bl izdkj fu;qDr fd;k x;k iz'kkld] jftLVªkj ds fu;a=.k rFkk ekxZn�kZu esa lkslkbVhds dk;Zdykiksa dk izcaèk djsxk vkSj izkfèkdkjh ds funs�kksa ds vèkhu fuokZpu djkus dhO;oLFkk djsxkA

(6) efkeÀmeer efJeÊeoe³eer yeQkeÀ kesÀ mebyebOe ceW ³ee efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer, pees efkeÀmeer efJeÊeoe³eer yeQkeÀ keÀer $e+Ceernes, kesÀ mebyebOe ceW GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve keÀej&JeeF& keÀjves kesÀ HetJe&, jefpemì£ej, HetJe&keÀefLele ceeceues ceW,ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer yeQkeÀ ce³ee&efole mes Deewj He½eeled keÀefLele ceeceues ceW, mebyebefOele efJeÊeoe³eer yeQkeÀmes Ssmeer keÀej&JeeF& kesÀ mebyebOe ceW HejeceMe& keÀjsiee~ ³eefo ³eLeeeqmLeefle, ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer yeQkeÀce³ee&efole ³ee efJeÊeoe³eer yeQkeÀ DeHeves efJe®eej Gme efveJesove kesÀ efpemeceW efkeÀ HejeceMe& ®eene ie³ee nw, SsmesyeQkeÀ keÀes ÒeeHle nesves kesÀ leerme efove kesÀ Yeerlej mebmetef®ele ve keÀjW, lees ³en GHeOeejCee keÀer peeSieer efkeÀ³eLeeeqmLeefle ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer yeQkeÀ ce³ee&efole ³ee mebyebefOele efJeÊeoe³eer yeQkeÀ ÒemleeefJelekeÀe³e&Jeener mes mencele nw~

(7) Oeeje 48, 49 leLee 50 ceW DevleefJe&ä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, ³eefo efkeÀmeer ceeceues ceW meesmeeFìerkesÀ meeOeejCe efvekeÀe³e leLee GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle ÒeMeemekeÀ kesÀ yeer®e keÀesF& celeYeso nes leesceeceuee efJeefve½e³e kesÀ efueS jefpemì£ej keÀes efveefo&ä efkeÀ³ee peeSiee Deewj Gme Hej GmekeÀe efJeefve½e³e Debeflecenesiee,Hejvleg ³eefo jefpemì£ej, meeOeejCe efvekeÀe³e kesÀ meeqcceefueve kesÀ leerve ceeme kesÀ Yeerlej keÀesF& efJeefve½e³e keÀjvesceW DemeHeÀue jnlee nw lees meesmeeFìer kesÀ meeOeejCe efvekeÀe³e keÀe efJeefve½e³e DeefYeYeeJeer nesiee.

(8) Fme Oeeje ceW efkeÀ efkeÀmeer yeele kesÀ mebyebOe ceW ³en veneR mecePee peeSiee efkeÀ Jen meesmeeFìer kesÀ HeefjmeceeHevekeÀe efveosMe osves keÀer jefpemì£ej keÀer MeeqkeÌle Hej ÒeYeeJe [eueleer nw~

(9) met®evee kesÀ peejer efkeÀS peeves leLee meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes nìeS peeves kesÀ DeeosMe Heeefjle efkeÀS peeves kesÀ


yeer®e keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ oewjeve, jefpemì£ej Üeje meb®eeuekeÀ ceb[ue mes ³en DeHes#ee keÀer pee mekesÀieer efkeÀJen Ssmes ÒeeefOekeÀejer kesÀ, efpemes efkeÀ jefpemì£ej Fme efveefceÊe efJeefveefo&ä keÀjs, He³e&Jes#eCe kesÀ DeOeerve leLeeGmekesÀ Devegceesove mes keÉÀl³e keÀjs Deewj meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& Yeer DeeosMe ³ee HeeefjleefkeÀ³ee ie³ee mebkeÀuHe ³ee efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& Dev³e keÀe³e& leye lekeÀ ÒeYeeJeer veneR nesiee peye lekeÀ efkeÀJen Ssmes efJeefveefo&ä ÒeeefOekeÀejer Üeje Devegceesefole ve keÀj efo³ee pees,Hejvleg peneB GHeOeeje (2) kesÀ DeOeerve keÀej&JeeF& keÀjves kesÀ efueS Deûemej nesles ngS jefpemì£ej keÀer ³enje³e nes efkeÀ keÀe³e&Jeener keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ oewjeve meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe efveuebyeve meesmee³eìer kesÀ efnle ceWDeeJeM³ekeÀ nw, lees Jen meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes efveuebefyele keÀj mekesÀiee, pees (meb®eeuekeÀ ceb[ue) leogHejeblekeÀe³e& keÀjves mes ÒeefJejle nes peeSiee Deewj Ssmee Fvlepeece keÀj mekesÀiee pewmee efkeÀ GHeOeeje (1) kesÀ DeOeervekeÀe³e&Jeener Hetjer nesves leLee DeeosMe peejer nesves lekeÀ meesmeeFìer kesÀ keÀecekeÀepe kesÀ ÒeyebOe kesÀ efueS JenGef®ele mecePes,Hejvleg ³en Deewj efkeÀ efveuebyeve keÀer keÀeueeJeefOe ín ceeme mes DeefOekeÀ veneR nesieer Deewj GkeÌle keÀeueeJeefOekeÀe DeJemeeve nes peeves Hej meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe efveuebyeve ÒeeflemebËle nes peeSiee~Hejvleg ³en Yeer efkeÀ ³eefo Fme ÒekeÀej efveuebefyele efkeÀS ieS meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe Deefleÿeve THej JeefCe&lekeÀe³e&Jeeefn³eeW kesÀ efkeÀS peeves kesÀ He½eeled ve efkeÀ³ee peeS lees Gmes Hegve:mLeeefHele efkeÀ³ee peeSiee Deewj GmekeÀeueeJeefOe keÀer, efpemekesÀ efkeÀ oewjeve Jen efveuebefyele jne nes ieCevee GmekeÀer HeoeJeefOe kesÀ Òeefle keÀer peeSieer,Hejvleg ³en Yeer efkeÀ keÀesF& efveuebyeve DeeosMe leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee peeSiee peye lekeÀ efkeÀ meesmeeFìer kesÀmeb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes megves peeves keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej ve efo³ee ie³ee nes,

(10) Fme DeefOeefve³ece ceW DebleefJe&ä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, jefpemì£ej, kesÀvêer³e menkeÀejer yeQkeÀeW,veiejer³e menkeÀejer yeQkeÀeW, veiejer³e meeKe menkeÀejer meesmeeFefì³eeW leLee ÒeeLeefcekeÀ menkeÀejer Yetefce efJekeÀemeyeQkeÀeW kesÀ ceeceues ceW, ³eefo efvejblej leerve menkeÀejer JeºeeX ceW Jemetueer ceebie kesÀ 60 ÒeefleMele mes keÀce nw³ee ³eefo DeefleMeesO³e (DeesJej[d³etpe) 40 ÒeefleMele mes DeefOekeÀ nw~ Gme yeQkeÀ kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue ³eeÒeyebOe meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ, ®eens Jen efkeÀmeer Yeer veece mes HegkeÀeje peelee nes, nìeS peeves kesÀ efueS leLeekegÀue efceueekeÀj SkeÀ Jeºe& mes Deewj efkeÀmeer veiejer³e meeKe menkeÀejer meesmeeFìer keÀer oMee ceW ín ceeme mesDeveefOekeÀ keÀer Ssmeer keÀeueeJeefOe ³ee keÀeueeJeefOe³eeW kesÀ efueS, pewmeer efkeÀ jefpemì£ej ³ee efJeefveefo&ä keÀer pees,GmekesÀ nsleg efkeÀmeer ÒeMeemekeÀ keÀer efve³egeqkeÌle kesÀ efueS DeeosMe osiee ³ee Ssmeer efve³egeqkeÌle nesves Hej GHeOeeje(3), (4) leLee (5) kesÀ GHeyebOe Fme ÒekeÀej ueeiet neWies ceevees efkeÀ DeeosMe GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerveefo³ee ie³ee Lee,Hejvleg efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ ceeceues ceW, nìeS peeves keÀe DeeosMe, efjpeJe& yeQkeÀ kesÀ HetJe& HejeceMe& kesÀefyevee Heeefjle veneR efkeÀ³ee peeSiee,^^ijUrq ;g vkSj Hkh fd fjtoZ cSad dk ijke�kZ cSaddkjh fofu;eu vfèkfu;e] 1949¼1949 dk 10½ ds micaèkksa rd lhfer gksxk(**

Hejvleg ³en Deewj efkeÀ ³eefo keÀesF& Ssmeer mebmet®evee, efpemeceW efkeÀ ÒemleeefJele keÀej&JeeF& kesÀ mebyebOe ceW efjpeJe&


yeQkeÀ kesÀ efJe®eej DebleefJe&ä neW, Gme efveJesove kesÀ, efpemeceW efkeÀ HejeceMe& ®eene ie³ee nw, Gme yeQkeÀ keÀesÒeeHle nesves kesÀ leerme efove kesÀ Yeerlej ÒeeHle ve nes, lees ³en GHeOeejCee keÀer peeSieer efkeÀ efjpeJe& yeQkeÀÒemleeefJele keÀej&JeeF& mes mencele nw leLee jefpemì£ej Ssmee DeeosMe, pewmee efkeÀ Gef®ele mecePee peeS, HeeefjlekeÀjves kesÀ efueS mJeleb$e nesiee,ijUrq ;g vkSj Hkh fd jftLVªkj dk fjtoZ cSad ds ijke�kZ ls lger u gksus dh n�kk esa]og fyf[kr dkj.k n�kkZrs gq, vkns�k ikfjr dj ldsxkHejvleg ³en Yeer efkeÀ Ssmee keÀesF& DeeosMe, peye lekeÀ veneR efkeÀ³ee peeSiee, peye lekeÀ efkeÀ meb®eeuekeÀ ceb[uekeÀes ÒemleeefJele DeeosMe kesÀ efJe©× keÀejCe oMee&ves keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej ve os efo³ee ie³ee nes DeewjGmekesÀ Üeje efoS ieS DeY³eeJesove Hej, ³eefo keÀesF& nes, efJe®eej ve keÀj efue³ee ie³ee nes.

(11) peye efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve Deefleefÿle keÀj efo³ee ie³eenw lees Gme meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe keÀesF& meom³e, Fme DeefOeefve³ece, GmekesÀ DeOeerve yevee³es ieS efve³eceeW³ee Gme meesmeeFìer keÀer GHeefJeefOe³eeW ceW DebleefJe&ä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer meele Jeºe& keÀer keÀeueeJeefOelekeÀ efkeÀmeer Yeer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³e kesÀ ªHe ceW efveJee&®eve ueæ[ves kesÀ efueS Hee$eveneR nesiee Deewj ve ner GmeceW men³eespeve ³ee veeceefveoxMeve kesÀ efueS Hee$e nesiee,Hejvleg Fme GHeOeeje keÀer keÀesF& Yeer yeele efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³e keÀes ueeiet veneRnesieer pees efkeÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ Ssmes efJeefve½e³e keÀe efpemeceW GmekeÀe DeefOe¬eÀceCe ngDee nes, He#ekeÀejveneR Lee.

¼12½ bl vfèkfu;e ;k mlds vèkhu cuk, x, fu;eksa ;k lkslkbVh dh mifofèk;ksa esavUrfoZ"V fdlh ckr ds gksrs gq, Hkh] ;fn lkslkbVh dk lapkyd eaMy fdlh U;k;ky;ds vkns'k ds dkj.k ;k fofgr x.kiwfrZ ds vHkko esa dk;Z djus ls izfojr gks tk,] rksjftLVªkj ml le; rd ds fy, lapkyd eaMy ds LFkku ij iz'kkld dks vLFkk;h :ils fu;qDr dj ldsxk tc rd fd U;k;ky; dk vkns'k ckfry u gks tk, ;k uohufuokZpu u gks tk, rFkk lapkyd eaMy dk;ZHkkj xzg.k u dj ys%

ijUrq ;fn lkslkbVh ;Fkkfofgr x.kiwfrZ ds vHkko esa dk;Z djus ls izfojr gks tk, rksjftLVªkj }kjk bl izdkj fu;qDr fd;k x;k iz'kkld Ng ekg dh dkykofèk ds HkhrjvkSj lgdkjh cSad dh n�kk esa ,sls iz'kkld dh fu;qfDr dh rkjh[k ls] ,d o"kZ dhdkykofèk ds Hkhrj] fuokZpu djk,xk] vkSj ;g lqfuf�pr djsxk fd lapkyd e.MyizHkkj xzg.k djsa%ijUrq ;g vkSj fd fo'ks"k ifjfLFkfr;ksa esa] jkT; ljdkj] mlds dkj.k n�kkZ, tkus ij]dqy ,d o"kZ ls vufèkd dkykofèk ds vè;èkhu jgrs gq,] ,d ckj esa Ng ekg ls vufèkdds fy, lkslkbVh dk fuokZpu vkxs c<+k ldsxh%ijUrq ;g vkSj Hkh fd lgdkjh cSad ds ekeys esa] iz'kkld dh fu;qfDr dh lwpukjftLVªkj }kjk fjtoZ cSad dks nh tk,xh

(13) (keÀ) Fme DeefOeefve³ece ceW DebleefJe&ä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ keÀer oMee ceW,


³eefo efjpeJe& yeQkeÀ Üeje, peveefnle ceW ³ee efve#esHekeÀlee&DeeW kesÀ efnleeW kesÀ efJeHejerle jerefle ceW efkeÀ³es pee jnsmenkeÀejer yeQkeÀeW kesÀ ceeceueeW keÀes jeskeÀves ³ee menkeÀejer yeQkeÀ keÀe Gef®ele ÒeyebOe megefveef½ele keÀjves kesÀ efueSJewmeer DeHes#ee keÀer peeS lees jefpemì£ej Üeje, meb®eeuekeÀ ceb[ue ³ee ÒeyebOe efvekeÀe³e keÀes (®eens Gmes efkeÀmeerYeer veece mes peevee peelee nes) nìeves kesÀ efueS leLee menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ keÀecekeÀepe keÀe ÒeyebOe keÀjves kesÀefueS kegÀue efceueekeÀj SkeÀ Jeºe& mes DeveefOekeÀ keÀer Gleveer keÀeueeJeefOe ³ee keÀeueeJeefOe³eeW kesÀ efueS ÒeMeemekeÀefve³egkeÌle keÀjves kesÀ efue³es efpeleveer efkeÀ efjpeJe& yeQkeÀ Üeje mece³eÝmeercee Hej efJeefveefo&ä keÀer pees, DeeosMeefkeÀ³ee peeSiee Deewj Fme ÒekeÀej efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee ÒeMeemeve DeHeveer HeoeJeefOe kesÀ DeJemeeve nes peeveskesÀ He½eeled Yeer veF& meefceefle keÀe ÒeLece meeqcceueve Dee³eesefpele nesves kesÀ efove mes DeJ³eJeefnle HetJe& keÀerleejerKe lekeÀ Heo Hej yevee jnsiee,(Ke) ÒeMeemeve keÀer Fme ÒekeÀej efve³egeqkeÌle nes peeves Hej, GHeOeeje (3) kesÀ GHeyebOe Gme Hej Yeer ueeietneWies.(ie) efjpeJe& yeQkeÀ Üeje DeHesef#ele efkeÀS peeves Hej efkeÀmeer Ssmes DeeosMe kesÀ efJe©× pees KeC[ (keÀ) ceWefveefo&ä nQ, keÀesF& DeHeerue, Hegvejer#eCe ³ee HegveefJe&ueeskeÀve veneR nesiee ³ee Deveg%es veneR nesiee leLee SsmeeDeeosMe efkeÀmeer Yeer jerefle ceW ÒeMveiele efkeÀS peeves keÀe oe³eer veneR nesiee,

53. S/keÀ. keÀe³e&Yeej ûenCe efkeÀ³ee peevee :- (1) ³eefo(SkeÀ) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue Oeeje 49 kesÀ DeOeerve meesmeeFìer kesÀ meeOeejCe meefcceueve ceW

hegveie&ef"le keÀer peeleer nw; ³ee(leerve) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue Oeeje 53 kesÀ DeOeerve nìe oer peeleer nw ³ee efveuebefyele keÀj oer

peeleer nw ³ee keÉÀl³e keÀjves mes ÒeefJejle nes peeleer nw; ³ee(®eej) meesmeeFìer Oeeje 69 kesÀ DeOeerve heefjmeceeheve efkeÀS peeves keÀe DeeosMe efkeÀ³ee peelee nw,

lees ³eLeeefmLeefle meb®eeuekeÀ ceb[ue meesmeeFìer keÀe keÀe³e&Yeej Òeehle keÀjves keÀe nkeÀoej J³eefkeÌle ³eeJ³eefkeÌleieCe Üeje keÀe³e&Yeej-

(S/keÀ) Thej (SkeÀ) keÀer oMee ceW, meeOeejCe meefcceueve ceW meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ efveJee&®eve keÀer leejerKe mes;(meer/ie) Thej (leerve) keÀer oMee ceW, jefpemì£ej kesÀ Gme DeeosMe keÀer leejerKe mes efpemekesÀ Üeje Gmes/GvnW meesmeeFìer

kesÀ keÀe³e&keÀueeheeW keÀe ÒeyebOe keÀjves kesÀ efueS efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee nw; Deewj([er/Ie) Thej (®eej) keÀer oMee ceW, jefpemì£ej kesÀ Gme DeeosMe keÀer leejerKe mes efpemekesÀ Üeje heefjmeceehekeÀ efve³egkeÌle

efkeÀ³ee ie³ee nw;ûenCe keÀjsiee/keÀjWies Deewj meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ yeefniee&ceer meom³eeW kesÀ efue³es ³en Deeye×keÀj nesiee efkeÀJes meesmeeFìer kesÀ DeefYeuesKeeW Deewj mecheefÊe keÀe keÀe³e&Yeej, mebYeeueves Jeeues J³eefkeÌle³eeW keÀes FmeceWGheyebefOele leejerKe keÀes meeQhe oW~

(2) GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve ³eLeeefmLeefle meb®eeuekeÀ ceb[ue ³ee meesmeeFìer keÀe keÀe³e&Yeej Òeehle keÀjves kesÀefueS nkeÀoej J³eefkeÌle kesÀ mebyebOe ceW ³en mecePee peeSiee efkeÀ Gmeves Deheves heo keÀe keÀe³e&Yeej GheOeeje(1) ceW Jee|Cele leejerKe mes ûenCe keÀj efue³ee nw, ®eens Ssmee keÀe³e&Yeej Jemlegle: meeQhee ie³ee nes ³ee ve


meeQhee ie³ee nes~53 yeer/Ke. keÀeflehe³e heefjefmLeefle³eeW ceW efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀejer keÀes nìeves keÀer jefpemì£ej

keÀer MeefkeÌle- (1) ³eefo jefpemì£ej keÀer je³e ceW, menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀejer ves Fme DeefOeefve³ece ³eeGmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW ³ee GheefJeefOe³eeW Üeje ³ee GvekesÀ/GmekesÀ DeOeerve DeefOejesefhele efkeÀ³es ie³es DeheveskeÀle&J³eeW kesÀ efveJe&nve ceW Ieesj Ghes#ee keÀer nw ³ee Deheves keÀheìhetCe& keÀe³e& Üeje meesmeeFìer keÀes efJeÊeer³e neefve hengb®eeF&nw, lees jefpemì£ej, efkeÀmeer Yeer Ssmeer Dev³e keÀej&JeeF& hej, pees efkeÀ GmekesÀ efJe©× keÀer peeS ³ee keÀer pee mekeÀleernes, ÒeefleketÀue ÒeYeeJe [eues efyevee, meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue mes ³en Dehes#ee keÀj mekesÀiee efkeÀ Jen SsmesDeefOekeÀejer keÀes GmekesÀ Üeje Oeeefjle heo mes efJeefvee|oä keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej nìe os Deewj peneb DeeJeM³ekeÀ nes JenebGmes Gme meesmeeFìer kesÀ DeOeerve keÀesF& heo OeejCe keÀjves kesÀ efueS ín Jeºe& mes DeveefOekeÀ keÀeueeJeefOe lekeÀ kesÀ efueSefveje|nle keÀj os, leovlej meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue mebyebefOele DeefOekeÀejer keÀes megveJeeF& keÀe DeJemej osves kesÀhe½eeled nìeves keÀe DeeosMe heeefjle keÀjsiee~(2) meesmeeFìer Üeje GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve keÀej&JeeF& ve keÀer peeves hej, jefpemì£ej Gme DeefOekeÀejer keÀes

megveJeeF& keÀe DeJemej osves kesÀ he½eeled leLee Ssmes keÀejCeeW mes, pees efkeÀ DeefYeefueefKele efkeÀ³es pee³eWies leLeemebyebefOele DeefOekeÀejer SJeb meesmeeFìer keÀes mebmetef®ele efkeÀ³es pee³eWies, Gme DeefOekeÀejer keÀes nìe mekesÀiee ³eenìeves kesÀ meeLe ner meeLe Gme DeeosMe ceW efJeefvee|oä keÀer ieF& keÀeueeJeefOe lekeÀ kesÀ efue³es Gme meesmeeFìerkesÀ DeOeerve keÀesF& heo OeejCe keÀjves kesÀ efue³es 2[ín Jeºe&] mes DeveefOekeÀ keÀeueeJeefOe lekeÀ kesÀ efue³es efveje|nlekeÀj mekesÀiee~

(3) GheOeeje (1) ³ee GheOeeje (2) kesÀ DeOeerve nìe³ee ie³ee DeefOekeÀejer Gme DeeosMe kesÀ mebmetef®ele efkeÀ³espeeves keÀer leejerKe mes Gme heo keÀe OeejCekeÀlee& veneR jn pee³esiee Deewj ³eefo Jen efveje|nle keÀj efo³ee ie³eenes lees Jen Fme yeele kesÀ efue³es hee$e veneR nesiee efkeÀ Jen, Gme DeeosMe ceW efJeefvee|oä keÀer ieF& keÀeueeJeefOekesÀ oewjeve, Gme meesmeeFìer kesÀ DeOeerve keÀesF& heo OeejCe keÀjW~

53-meer/ie. menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ DeefOekeÀejer keÀe nìe³ee peevee- peneb menkeÀejer yeQkeÀ keÀe keÀesF& DeefOekeÀejer, efjpeJe&yeQkeÀ Üeje efve³ele keÀer ieF& hee$elee kesÀ ceeveob[ keÀer hete|le veneR keÀjlee nw, Jeneb jefpemì£ej, mJe-ÒesjCee mes ³eeDeefOekeÀejer nes nìe³es peeves kesÀ efjpeJe& yeQkeÀ kesÀ DevegjesOe hej, DeefOekeÀejer keÀes megveJeeF& keÀe DeJemej osves kesÀ he½eeledleLee Ssmes keÀejCeeW mes pees efkeÀ DeefYeefueefKele efkeÀS peeSbies Deewj mebyebefOele DeefOekeÀejer SJeb menkeÀejer yeQkeÀ keÀesmebmetef®ele efkeÀS peeSbies, mebyebefOele DeefOekeÀejer keÀes nìe osiee

54. ÒeyebOekeÀeW, meef®eJeeW leLee Dev³e DeefOekeÀeefj³eeW keÀer efve³egefkeÌle:- (1) keÀesF& Yeer meesmeeFìer efkeÀmeer ÒeyebOekeÀ,meef®eJe, uesKeeheeue ³ee efkeÀmeer Yeer Dev³e JewOeeefvekeÀ DeefOekeÀejer keÀes leye lekeÀ efve³egkeÌle veneR keÀjsieer peye lekeÀ efkeÀJen Ssmeer Den&leeSb ve OeejCe keÀjlee nes pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer pee³eW~^^¼2½ jftLVªkj] 'kh"kZ lkslkbfV;ka rFkk dsUnzh; lkslkbfV;ka] vfèkdkfj;ksa rFkk vU; lsodksa ds ,slslaoxZ cuk, j[ksaxs] ftldk fd jkT; ljdkj] vkns'k }kjk] funsZ'k ns vkSj ,sls laoxZ ds lnL;ksadh lsok dh 'krsZa ,slh gksaxh] tSlh fd jftLVªkj] vkns'k }kjk voèkkfjr d¼3½ jkT; ljdkj] vfèklwpuk }kjk] mu lkslkbfV;ksa ds oxZ dks fofufnZ"V dj ldsxh tks fdmièkkjk ¼2½ ds vèkhu jftLVªkj ;k 'kh"kZ lkslkbfV;ksa ;k dsUnzh; lkslkbfV;ksa }kjk cuk, x, ,sls


laoxksZa esa ls] tSls fd mlesa ¼vfèklwpuk esa½ fofufnZ"V fd, tk,a] vfèkdkfj;ksa dks fu;ksftr djsaxhvkSj mu lkslkbfV;ksa ds oxZ ds fy,] ;g ckè;dkjh gksxk] fd og ,sls laoxZ ds vfèkdkfj;ksa dks]tcfd jftLVªkj ;k 'kh"kZ ;k dsUnzh; lkslkbfV;ksa Lohdkj djs rFkk mUgsa laoxZ inksa ij fu;qDrdjsaA**

55.meesmeeFefì³eeW ceW kesÀ efve³eespeveeW keÀer MeleeX keÀe DeJeOeejCe keÀjves keÀer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle:-(1) jefpemì£ej efkeÀmeer meesmeeFìer ceW kesÀ ³ee efkeÀmeer Jeie& keÀer meesmeeFefì³eeW ceW kesÀ efve³eespeve kesÀ efveyebOeveeW leLee

MeleeX keÀes Meeefmele keÀjves Jeeues efve³ece mece³e-mece³e hej yevee mekesÀiee Deewj Jen meesmeeFìer ³ee Gme Jeie&keÀer meesmeeFefì³eeb efpevekeÀes/efpemekeÀes efkeÀ efve³eespeve kesÀ Ssmes efveyebOeve leLee MeleX ueeiet nesleer neW, GmeDeeosMe keÀe heeueve keÀjWieer/keÀjsieer pees efkeÀ Gme mebyebOe ceW jefpemì£ej Üeje peejer efkeÀ³ee pee³es~hejvleg menkeÀejer meeKe mebj®evee kesÀ ceeceues ceW, jefpemì£ej, jeä£er³e yeQkeÀ Üeje efJeefvee|oä efkeÀS ieSefoMeeefveoxMeeW kesÀ DeeOeej hej efve³eespeve kesÀ efveyebOeveeW Deewj MeleeX keÀes Meeefmele keÀjves Jeeues efve³ece efJejef®elekeÀj mekesÀiee~

(2) peneb keÀesF& Ssmee efJeJeeo, efpemeceW efve³eespeve kesÀ efveyebOeveeW, keÀecekeÀepe keÀer MeleX leLee efkeÀmeer meesmeeFìerÜeje keÀer ieF& DevegMeemeefvekeÀ keÀej&JeeF& mes mebyebefOele efJeJeeo nw, efkeÀmeer meesmeeFìer leLee GmekesÀ keÀce&®eeefj³eeWkesÀ yeer®e G"s, Jeneb Gme efJeJeeo keÀe efJeefve½e³e jefpemì£ej ³ee Ssmes efkeÀmeer Dev³e DeefOekeÀejer Üeje, peesmene³ekeÀ jefpemì£ej mes efvecve heo ÞesCeer keÀe ve nes, efkeÀ³ee pee³esiee Deewj GmekeÀe efJeefve½e³e Gme meesmeeFìerleLee GmekesÀ keÀce&®eeefj³eeW keÀes Deeye×keÀj nesiee~hejvleg jefpemì£ej ³ee Thej efvee|oä efkeÀ³ee ie³ee DeefOekeÀejer Gme efJeJeeo keÀes leye lekeÀ ûenCe veneR keÀjsieepeye lekeÀ efkeÀ Jen (efJeJeeo) Gme DeeosMe keÀes, efpemekeÀe efkeÀ Dee#eshe efkeÀ³ee peevee ®eene ie³ee nw, leejerKemes leerme efove kesÀ Yeerlej GmekesÀ mece#e hesMe ve efkeÀ³ee pee³es~hejvleg ³en Deewj efkeÀ hetJe&Jeleea hejvlegkeÀ kesÀ DeOeerve heefjmeercee keÀeue keÀer mebieCevee keÀjves ceW, DeeosMe keÀerÒeefleefueefhe DeefYeÒeehle keÀjves kesÀ efue³es Dehesef#ele mece³e DeheJee|pele keÀj efo³ee pee³esiee~Hejvleg ³en Yeer efkeÀ jefpemì£ej ³ee THej efveefo&ä efkeÀ³ee ie³ee DeefOekeÀejer, leerme efove keÀer meceeeqHle kesÀHe½eeled efJeJeeo ûenCe keÀj mekesÀiee, ³eefo DeeJesokeÀ jefpemì£ej ³ee THej efveefo&ä efkeÀS ieS DeefOekeÀejerkeÀe ³en meceeOeeve keÀj oslee nw efkeÀ GmekesÀ Heeme efve³ele mece³e kesÀ Yeerlej efJeJeeo efveefo&ä ve keÀj HeeveskesÀ efueS He³ee&Hle keÀejCe Les.

56. yeeO³elee keÀe heeueve keÀjeves keÀer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle :- (1) Òel³eskeÀ meesmeeFìer Ssmes DeefYeuesKe, jefpemìjleLee uesKee hegmlekeWÀ yevee³es jKesieer leLee jefpemì£ej keÀes Ssmeer peevekeÀejer leLee Ssmeer efJeJejefCe³eeb osieer efpeve keÀer efkeÀGmekesÀ Üeje mece³e-mece³e hej Dehes#ee keÀer pee³es~(2) Òel³eskeÀ meesmeeFìer, meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀejer ³ee keÀce&®eejer Hej Fme yeele keÀe efJeefveefo&ä

GÊejoeef³elJe efve³ele keÀjsieer efkeÀ Jen Ssmes DeefYeuesKe, jefpemìj, uesKee HegmlekesbÀ, yeveeS jKes DeewjmeesmeeFìer jefpemì£ej keÀes Òel³eskeÀ efJeÊeer³e Jeºe& keÀer meceeeqHle kesÀ ín ceeme kesÀ Yeerlej efJeJejefCe³eebÒemlegle keÀjsieer efpemeceW efvecveefueefKele efJeºe³e meeqcceefuele neWies, DeLee&led Ý

(SkeÀ) GmekesÀ ef¬eÀ³eekeÀueeHeeW keÀer Jeeefºe&keÀ efjHeesì&,


(oes) GmekesÀ uesKeeDeeW kesÀ mebHejeref#ele efJeJejCe,(leerve) menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ meeOeejCe efvekeÀe³e Üeje ³eLeeDevegceesefole DeefleMesºe J³e³eve kesÀ efueS Hueeve,(®eej) menkeÀejer meesmeeFìer keÀer GHeefJeefOe³eeW keÀer met®eer, ³eefo keÀesF& neW,(Heeb®e) GmekesÀ meeOeejCe efvekeÀe³e keÀe meeqcceueve Dee³eesefpele keÀjves keÀer leejerKe kesÀ mebyebOe ceW IeesºeCee leLee

efveJee&®eve keÀjevee, peye DeHesef#ele nes peeS, Deewj(ín) DeefOeefve³ece kesÀ GHeyebOeeW kesÀ DevegmejCe ceW jefpemì£ej Üeje DeHesef#ele keÀesF& Dev³e peevekeÀejer,

(3) ³eefo meesmeeFìer keÀe keÀesF& Ssmee DeefOekeÀejer ³ee keÀce&®eejer, efpeme Hej efkeÀ efJeefveefo&ºìGÊejoeef³elJe GHeOeeje (2) kesÀ DeOeerve efve³ele efkeÀ³ee ie³ee nes, DeefYeuesKe, jefpemì£ej, uesKeeÝHegmlekesbÀveneR yeveeS jKelee nw Deewj jefpemì£ej keÀes Ssmeer peevekeÀejer leLee Ssmeer efJeJejefCe³eeb, pewmeer efkeÀjefpemì£ej DeHesef#ele keÀjs, efJeefveefo&ºì mece³e kesÀ Yeerlej veneR oslee nw, lees jefpemì£ej DeeosMe Üeje,Ssmes DeefOekeÀejer keÀes nìe mekesÀiee Deewj ³eefo Jen DeefOekeÀejer meesmeeFìer keÀe keÀce&®eejer nw, lees GmeHej Ssmeer Meeeqmle pees He®eeme npeej ©He³es mes DeefOekeÀ ve nes, DeefOejesefHele keÀj mekesÀiee:Hejvleg Fme GHeOeeje kesÀ DeOeerve keÀesF& Yeer DeeosMe leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee peeSiee, peye lekeÀ efkeÀmebyebefOele J³eeqkeÌle keÀes megveJeeF& keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej ve os efo³ee peeS~

57. DeefYeuesKeeW Deeefo kesÀ DeefYeûenCe keÀjves keÀer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle:- (1) peneb jefpemì£ej keÀe ³enmeceeOeeve nes pee³es efkeÀ-(S/keÀ) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ DeefYeuesKeeW, jefpemìjeW ³ee uesKee-hegmlekeÀeW keÀe efyeieeæ[e peevee ³ee veä efkeÀ³ee peevee

mebYeeJ³e nw leLee efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer efveefOe³eeW SJeb mebheefÊe keÀe oge|Jeefve³eesie ³ee og©he³eespeve efkeÀ³eepeevee mebYeeJ³e nw; ³ee

(yeer/Ke) Gme oMee ceW, peye efkeÀ efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue Gme meesmeeFìer kesÀ meeOeejCe DeefOeJesMeveceW hegveie&ef"le keÀer ieF& nes DeLeJee meesmeeFìer keÀer mebeuekeÀ ceb[ue jefpemì£ej Üeje Oeeje 53 kesÀ DeOeervenìe oer ieF& nes, DeLeJee Oeeje 69 kesÀ DeOeerve meesmeeFìer keÀe meceeheve keÀj efo³ee peeves keÀe DeeosMeefo³ee ie³ee nes, meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ yeefniee&ceer meom³e meesmeeFìer kesÀ DeefYeuesKe leLee GmekeÀer mebheefÊekeÀe Yeej Gve J³eefkeÌle³eeW keÀes, efpevnW efkeÀ Ssmee Yeej uesvee nes ³ee pees Ssmee Yeej Òeehle keÀjves kesÀ efue³esnkeÀoej nw, meeQheves mes FvkeÀej keÀjles nQ~Jeneb jefpemì£ej Gme J³eefkeÌle keÀes, pees efkeÀ GmekesÀ Üeje efueefKele ceW mec³ekeÀªhesCe ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³ee ie³eenes Gme meesmeeFìer keÀer Ssmeer hegmlekeÀeW leLee DeefYeuesKeeW, efveefOe³eeb SJeb mecheefÊe keÀes DeefYeûeefnle keÀjvesleLee keÀypes ceW uesves keÀe efveosMe osles ngS, DeeosMe peejer keÀj mekesÀiee Deewj Gme meesmeeFìer keÀe JenDeefOekeÀejer ³ee Jes DeefOekeÀejer, pees Ssmeer hegmlekeÀeW, DeefYeuesKeeW, efveefOe³eeW leLee mebheefÊe keÀer DeefYej#ee kesÀefue³es GÊejoe³eer neW, GvekeÀe heefjoeve Gme J³eefkeÌle keÀes, pees Fme ÒekeÀej ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³ee ie³ee nes, keÀjosiee/oWies~

(2) GheOeeje (1) kesÀ KeC[ (yeer/Ke) kesÀ DeOeerve DeeosMeeW keÀe Devegheeueve megefveef½ele keÀjves kesÀ efue³es,jefpemì£ej Ssmeer keÀe³e&Jeener keÀj mekesÀiee ³ee keÀjJee mekesÀiee Deewj hegefueme yeue keÀes meefcceefuele keÀjles ngS,Ssmes v³etvelece yeue keÀe Ghe³eesie keÀj mekesÀiee ³ee keÀjJee mekesÀiee pewmee efkeÀ DeeJeM³ekeÀ mecePee pee³es~

57. S/keÀ. DeefYeuesKeeW leLee mebheefÊe keÀe keÀypee uesvee:- (1) peneb jefpemì£ej keÀe ³en meceeOeeve nes pee³es efkeÀ


efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer hegmlekeÀeW leLee DeefYeuesKeeW keÀe oyee efo³ee peevee, efyeieeæ[e peevee ³ee veä efkeÀ³ee peevee ³eeefkeÀmeer meesmeeFìer keÀer efveefOe³eeW leLee mebheefÊe keÀe oge|Jeefve³eesie ³ee ogªhe³eespeve efkeÀ³ee peevee mebYeeJ³e nw, Jenebjefpemì£ej ³ee GmekesÀ Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³ee ie³ee J³eefkeÌle Gme keÀe³e&heeuekeÀ ceefpemì£sì keÀes, efpemekeÀer efkeÀDeefOekeÀeefjlee kesÀ Yeerlej meesmeeFìer keÀe³e& keÀj jner nes, meesmeeFìer kesÀ DeefYeuesKeeW leLee mebheefÊe keÀe DeefYeûenCe keÀjvesleLee keÀypee uesves kesÀ efue³es DeeJesove keÀj mekesÀiee~¼2½ mièkkjk ¼1½ ds vèkhu vkosnu&i= izkIr gksus ij] dk;Zikfyd eftLVªsV] rhl fnu ds Hkhrj]mi&fujh{kd dh in Js.kh ls vfuEu in Js.kh ds fdlh iqfyl vfèkdkjh dks izkfèkdr dj ldsxkfd og fdlh ,sls LFkku esa] tgka fd og vfHkys[k rFkk laifRr j[kh gqbZ gks ;k tgka fd muvfHkys[kksa rFkk laifRr dk j[kk tkuk laHkkO; gks] izos�k djs vkSj mudh ryk�kh ys rFkk mudkvfHkxzg.k djds mudk dCtk ;FkkfLFfr] jftLVªkj ;k mlds }kjk izkfèkd`r fd, x, O;fDr dkslkSai ns%ijUrq fo�ks"k ifjfLFkfr;ksa esa dkj.k vfHkfyf[kr djrs gq, dk;Zikfyd eftLVªsV rhl fnu ds cknHkh vxzlj gks ldsxkA

DeO³ee³e Heeb®eÝkeÀ

menkeÀejer meesmeeFefì³eeW kesÀ efveJee&®eve keÀe meb®eeueve

57ÝKe. meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe efveJee&®eve (1) meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³eeW keÀe efveJee&®eve, meb®eeuekeÀ ceb[uekeÀer HeoeJeefOe keÀe DeJemeeve nesves kesÀ HetJe& efkeÀ³ee peeSiee efpememes efkeÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ veJeerveefveJee&ef®ele efkeÀS ieS meom³eeW keÀe, yeefniee&ceer meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³eeW keÀer HeoeJeefOe keÀeDeJemeeve nesves Hej legjble Heo OeejCe keÀjvee megefveef½ele efkeÀ³ee pee mekesÀ.

(2) menkeÀejer meesmeeFefì³eeW kesÀ mecemle efveJee&®eveeW nsleg efveJee&®ekeÀ veeceeJeueer lew³eej keÀjves Deewj GvekeÀemeb®eeueve keÀjves nsleg DeOeer#eCe, efveosMeve Deewj efve³eb$eCe, Fme DeefOeefve³ece Deewj GmekesÀ DeOeerveyeveeS ieS efve³eceeW kesÀ DeOeerve jep³e menkeÀejer efveJee&®eve ÒeeefOekeÀejer ceW efveefnle nesiee.

57Ýie. jep³e menkeÀejer efveJee&®eve ÒeeefOekeÀejer (1) jep³e mejkeÀej, jepeHe$e ceW DeefOemet®evee Üeje,ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer efveJee&®eve ÒeeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW SkeÀ J³eeqkeÌle keÀes efve³egkeÌle keÀjsieer efpemesFmeceW FmekesÀ He½eeled ÒeeefOekeÀejer keÀne peeSiee.

(2) jep³e mejkeÀej Üeje, efvecveefueefKele meom³eeW mes efceuekeÀj yeveves Jeeueer íeveyeerve meefceefle keÀerDevegMebmee Hej ÒeeefOekeÀejer efve³egkeÌle efkeÀ³ee peeSieeÝ

(SkeÀ) cegK³e meef®eJe, pees meefceefle keÀe ®es³ejHeme&ve nesiee,(oes) ÒecegKe meef®eJe, efJeefOe Deewj efJeOee³eer keÀe³e& efJeYeeie meom³e kesÀ ªHe ceW,(leerve) ÒecegKe meef®eJe, menkeÀeefjlee efJeYeeie meom³e meef®eJe kesÀ ªHe ceW,(3) (keÀ) kesÀJeue Ssmee J³eeqkeÌle, efpemeves jep³e mejkeÀej kesÀ meef®eJe keÀer Heo ÞesCeer mes Deefvecve Heo Hej keÀe³e&

efkeÀ³ee nw, ÒeeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW efve³egeqkeÌle kesÀ efueS Hee$e nesiee.(Ke) ÒeeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW Fme ÒekeÀej efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee J³eeqkeÌle Gme efoveebkeÀ mes, efpeme efoveebkeÀ


keÀes Jen DeHevee Heo ûenCe keÀjlee nw, Heeb®e Jeºe& keÀer DeJeefOe kesÀ efue³es Heo OeejCe keÀjsiee DeewjHegveefve&³egeqkeÌle kesÀ efueS Hee$e veneR nesiee :Hejvleg keÀesF& J³eeqkeÌle HeQme" Jeºe& keÀer Dee³eg ÒeeHle keÀjves kesÀ He½eeled ÒeeefOekeÀejer keÀe Heo OeejCe veneRkeÀjsiee.

(4) (keÀ) ÒeeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee J³eeqkeÌle jep³e mejkeÀej keÀes mebyeesefOele DeHeves nmlee#ejmeefnle uesKe Üeje efkeÀmeer Yeer mece³e DeHevee Heo l³eeie mekesÀiee.

(Ke) ÒeeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee J³eeqkeÌle keÀoe®ejCe ³ee De#ecelee kesÀ DeeOeej Hej jep³emejkeÀej kesÀ DeeosMe Üeje ³ee efvecveefueefKele DeeOeej Hej Heo mes nìe³ee pee mekesÀiee, ³eefo JenJ³eeqkeÌle Ý

(SkeÀ) efoJeeefue³ee v³ee³eefveCeeale nes ie³ee nes, ³ee(oes) efkeÀmeer Ssmes DeHejeOe kesÀ efue³es efme×oesºe "nje³ee ie³ee nes, efpemeceW mejkeÀej keÀer je³e ceW veweflekeÀ

DeOecelee DebleJe&efuele nes, ³ee(leerve) DeHeveer HeoeJeefOe kesÀ oewjeve DeHeves Heoer³e keÀle&J³eeW mes Hejs keÀesF& Ssmee efve³eespeve mJeerkeÀej keÀjlee

nw efpemekesÀ efueS Gmes Yegieleeve ÒeeHle neslee nes,(®eej) mejkeÀej keÀer je³e ceW, ceeqmleºkeÀ ³ee MeejerefjkeÀ MewefLeu³e kesÀ keÀejCe Heo Hej yeves jnves kesÀ efue³es

DevegHe³egkeÌle nes ie³ee nes, ³ee(Heeb®e) Ssmee efJeÊeer³e ³ee Dev³e efnle Deefpe&le keÀj ueslee nw efpememes ÒeeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW GmekesÀ keÉÀl³eeW

Hej ÒeefleketÀue ÒeYeeJe Heæ[ves keÀer mebYeeJevee nes.(5) ³eefo ceÉl³eg, l³eeieHe$e, efve³egeqkeÌle keÀer HeoeJeefOe keÀe DeJemeeve ³ee efkeÀmeer Dev³e keÀejCe mes, ®eens

Jen pees Yeer nes, ÒeeefOekeÀejer kesÀ Heo ceW keÀesF& efjeqkeÌle nesleer nw lees Ssmeer efjeqkeÌle, Fme Oeeje kesÀ DeOeerveefve³egkeÌle efkeÀ³es peeves kesÀ efue³es Deefn&le efkeÀmeer J³eeqkeÌle keÀer efve³egeqkeÌle keÀjkesÀ Yejer peeSieer.

(6) ÒeeefOekeÀejer keÀe cegK³eeue³e YeesHeeue ceW nesiee.(7) ÒeeefOekeÀejer kesÀ ªHe ceW efve³egkeÌle efkeÀS ieS J³eeqkeÌle keÀe Jesleve, YeÊes Deewj mesJee kesÀ efveyebOeve leLee

MeleX Ssmeer neWieer pewmee efkeÀ jep³e mejkeÀej Üeje efJeefnle keÀer pees,(8) jep³e mejkeÀej ÒeeefOekeÀejer keÀes Ssmes DeefOekeÀejer leLee keÀce&®eeefjJeÉbo GHeueyOe keÀjeSieer pees GmekesÀ

keÉÀl³eeW keÀe efveºHeeove keÀjves kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ neW.¼9½ bl vè;k; ds iz;kstu ds fy, jkT; Lrj ij jftLVªkj] }kjk ukefufnZ"V vfèkdkjh]

laHkkxh; Lrj ij la;qDr iath;d vkSj ftyk Lrj ij mi@lgk;d iath;d dze'k%jkT; leUo;d] laHkkxh; leUo;d rFkk ftyk leUo;d ds :i esa dk;Z djsaxsvkSj fuokZpu dk lapkyu djus ds fy, ,sls dRrZO;ksa dk fuoZgu djsaxs tks mUgsizkfèkdkjh }kjk lkSais tk,aA

57ÝIe. ÒeeefOekeÀejer kesÀ keÉÀl³e (1) ÒeeefOekeÀejer, DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle mecemle menkeÀejermeesmeeFefì³eeW keÀe efveJee&®eve Ssmeer jerefle ceW meb®eeefuele keÀjsiee, pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer peeS

(2) Oeeje 48 keÀer GHeOeeje (2) ceW efJeefveefo&ä Òel³eskeÀ menkeÀejer meesmeeFìer keÀer yeefniee&ceer meefceefle


efJeÐeceeve meefceefle keÀer DeJeefOe keÀe DeJemeeve nesves kesÀ ®eej ceeme HetJe&, GmekeÀer meefceefle kesÀ efveJee&®evemeb®eeefuele keÀjeves kesÀ efue³es ÒeeefOekeÀejer keÀes Ssmeer jerefle ceW efueefKele ceW DevegjesOe keÀjsieer pewmee efkeÀefJeefnle keÀer peeS.

(3) GHeOeeje (2) kesÀ DeOeerve DeeJesove ÒeeHle nesves Hej, ÒeeefOekeÀejer ³ee megefveeqM®ele keÀjsiee efkeÀ efJeÐeceevemeefceefle keÀer DeJeefOe keÀe DeJemeeve nesves kesÀ HetJe& efveJee&®eve mebHeVe nes peeS,Hejvleg ³eefo meefceefle efJeefnle mece³e kesÀ Yeerlej efueefKele DevegjesOe veneR Yespeleer nw lees ÒeeefOekeÀejermJeÒesjCee mes efveJee&®eve keÀjeSiee.

(4) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer meefceefle keÀe ³en keÀle&J³e nesiee efkeÀ Jen Ssmeer mecemle peevekeÀejer, HegmlekesbÀDeewj DeefYeuesKe efpevekeÀer keÀer ÒeeefOekeÀejer efveJee&®eve kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efueS DeHes#ee keÀjs, DeÐelevejKes Deewj GmekeÀe ÒeeefOekeÀejer ³ee Fme Òe³eespeve kesÀ efue³es GmekesÀ Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀS ieS J³eeqkeÌlekeÀes mece³e Hej GHeueyOe keÀje³ee peevee megefveef½ele keÀjs.ijUrq ;fn lkslkbVh] izkfèkdkjh }kjk visf{kr fd, x, vuqlkj ,slh tkudkjh]iqLrdksa rFkk vfHkys[k miyCèk ugha djkrh gS rFkk lkslkbVh izkfèkdkjh dh xbZvè;is{kk dk vuqikyu djusa esa vlQy jgrh gS rks izkfèkdkjh bl vfèkfu;e dsizkoèkkuksa ds vèkhu ,slh lkslkbVh ds fo#) dk;ZokbZ djus ds fy, jftLVªkj dkslwfpr djsxkA

(5) meesmeeFìer keÀer meefceefle ³en Yeer megefveef½ele keÀjsieer efkeÀ ÒeeefOekeÀejer keÀes Ssmeer mecemle mene³eleeGHeueyOe keÀjeF& peeS, pewmeer efkeÀ efveJee&®eve keÀe meb®eeueve keÀjeves kesÀ efueS DeHesef#ele nes.**ijUrq ;fn lkslkbVh] izkfèkdkjh }kjk visf{kr fd, x, vuqlkj ,slh leLrlgk;rk miyCèk ugha djkrh gSa rFkk lkslkbVh] izkfèkdkjh }kjk visf{kr fd, x,vuqlkj ,slh lgk;rk miyCèk djkus esa vlQy jgrh gS rks izkfèkdkjh] blvfèkfu;e ds izkoèkkuksa ds vèkhu jftLVªkj dks ,slh lkslkbVh ds fo:) dk;ZokbZdjus ds fy, lwfpr djsxkA^^

(6) ÒeeefOekeÀejer efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer meefceefle kesÀ efveJee&®eve keÀjeves kesÀ efueS efJeefnle jerefle ceW SkeÀ efjìefve¥ieDeefOekeÀejer efve³egkeÌle keÀjsiee.

57Ý* efveJee&®eve J³e³e - menkeÀejer meesmeeFìer keÀer meefceefle kesÀ efveJee&®eve keÀjeves kesÀ efue³es mecemle J³e³eeW keÀeJenve mebyebefOele meesmeeFìer Üeje efkeÀ³ee peeSiee. efveJee&®eve meb®eeefuele keÀjeves kesÀ efue³es efueefKele ceWDevegjesOe kesÀ meeLe Òeef¬eÀ³ee MegukeÀ, pewmee efkeÀ efJeefnle efkeÀ³ee peeS, meesmeeFìer keÀes ÒeeefOekeÀejer kesÀKeeles ceW pecee keÀjvee nesiee,Hejvleg ³eefo keÀesF& meesmeeFìer Òeef¬eÀ³ee MegukeÀ pecee veneR keÀjleer nw lees ÒeeefOekeÀejer keÀes Gmes mejkeÀejerMeesO³e kesÀ meceeve Jemetue keÀjves keÀer MeeqkeÌle nesieer.

57Ý®e. efveosMe peejer keÀjves keÀer MeeqkeÌle- ÒeeefOekeÀejer, efkeÀmeer meesmeeFìer ³ee GmekeÀer meefceefle ³ee meom³eeW keÀesmJeleb$e efveºHe#e Deewj He#eHeele jefnle efveJee&®eve keÀjeves kesÀ efue³es Ssmes efveosMe peejer keÀj mekesÀiee pewmesefkeÀ DeeJeM³ekeÀ mecePes peeSb, Fme efveefceÊe peejer efveosMe yebOevekeÀejer neWies.]


í"Jeeb DeO³ee³e

mebhejer#ee, peeb®e, efvejer#eCe leLee he³e&Jes#eCe

58. mebHejer#ee leLee mebHejer#ee HeÀerme :Ý

(1) (keÀ) Òel³eskeÀ menkeÀejer meesmeeFìer jefpemì£ej Üeje Devegceesefole efkeÀ³es ie³es Hesveue ceW mes menkeÀejer meesmeeFìerkesÀ meeOeejCe efvekeÀe³e Üeje efve³egkeÌle efkeÀS ieS mebHejer#ekeÀ DeLeJee mebHejer#ee HeÀce& Üeje uesKeeDeeW keÀermebHejer#ee keÀjJeeSieer leLee Gme mebHejer#ee MegukeÀ keÀe Yegieleeve keÀjsieer pees efkeÀ efJeefnle efkeÀ³ee peeS,**ijUrq ;fn lkslkbVh] dh dksbZ lkèkkj.k fudk; fdlh laijh{kd vFkok laijh{kk djusokyh QeZ dks fu;r le; ij fu;qDr djus esa vlQy jgrh gS rks jftLVªkj] laijh{kd;k laijh{kd QeZ dks fu;qDr djsxk rFkk ys[kksa dh laijh{kk djk,xk%ijUrq ;g vkSj fd izR;sd lgdkjh cSad vkSj ,slh lkslkbfV;ksa esa tgka fd jkT; ljdkjus mudh va'k iwath esa vfHknk; fn;k gks ;k _.k ;k foRrh; lgk;rk nh gks ;k fdlhvU; :i esa fn, x, izfrnk; fd izR;kHkwfr nh gS ;k lkslkbVh us ljdkj }kjk iz;ksftrdksbZ dkjckj fd;k gks ;k dsUnz ljdkj ;k jkT; ljdkj ds fdlh izfrfufèk ds :i esadksbZ fØ;kdyki fd;k gks vkSj mijksDr nks dkjckjksa dh dqy jkf�k iFkdr% ;k la;qDrr%50 izfr�kr ;k mlls vfèkd gks] rks jftLVªkj }kjk laijh{kk djk, tkus ds fy, laijh{kd;k laijh{kd QeZ dh fu;qfDr vuqeksfnr iSuy eas ls dh tk,xh%ijUrq ;g vkSj Hkh fd fdlh ifjlekiu lkslkbVh dh n�kk esa] ifjlekid] jftLVªkj }kjkvuqeksfnr iSuy esa ls fdlh laijh{kd vFkok laijh{kd QeZ dks fu;qDr djus ds fy;sizkfèkd`r gksxkA**

(Ke) menkeÀejer meesmeeFefì³eeW kesÀ uesKeeDeeW keÀer mebHejer#ee keÀjves kesÀ efue³es Hee$e mebHejer#ekeÀ leLee mebHejer#ee HeÀce&keÀer v³etvelece Den&leeSb leLee DevegYeJe Ssmee nesiee pees efkeÀ jefpemì£ej Üeje efJeefnle efkeÀ³ee pee³es.

(ie) Òel³eskeÀ menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ uesKeeDeeW keÀer mebHejer#ee Gme efJeÊeer³e Jeºe& keÀer, efpememes Jes uesKes mebyebefOeleneW, meceeeqHle kesÀ ín ceeme kesÀ Yeerlej keÀjeF& peeSieer.

(Ie) 'kh"kZ lkslkbVh] ftldk okf"kZd VuZ vksoj 100 djksM+ :i;s ls vfèkd gS] rks ,slhlkslkbVh ds laijhf{kr foRrh; i=d foèkku lHkk ds iVy ij j[ks tk;saxs

(*) uesKeeDeeW keÀe efJeJejCe leLee mebHejer#ee efjHeesì& jefpemì£ej keÀes Òemlegle keÀer peeSieer, ³eefo jefpemì£ej ³enHeelee nw efkeÀ GveceW keÀesF& HeÀke&À Deefve³eefcelelee ³ee ieyeve nw lees jefpemì£ej DeefOeefve³ece kesÀ megmebieleGHeyebOeeW kesÀ Devegmeej mecegef®ele keÀej&JeeF& keÀj mekesÀiee DeLeJee GvnW megOeejves kesÀ efue³es JeeHeme keÀj mekesÀieeDeLeJee uesKeeDeeW keÀer efJeMesºe mebHejer#ee keÀe DeeosMe os mekesÀiee.

(2) GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve keÀer mebhejer#ee ceW uesKeeDeeW keÀer leLee DeefleMeesO³e $e+CeeW keÀer, ³eefo keÀesF& nes,hejer#ee jefpemì£ej Üeje Fme DeefOeefve³ece, GmekesÀ DeOeerve yeveeS ieS efve³eceeW Deewj meesmeeFìer keÀerGheefJeefOe³eeW kesÀ DeOeerve efoS ieS DevegosMeeW leLee DeeosMeeW keÀe Devegheeueve keÀer hejer#ee jeskeÀæ[ yeekeÀer leLeeÒeefleYetefle³eeW keÀe mel³eeheve leLee meesmeeFefì³eeW keÀer Deeefmle³eeW leLee oeef³elJeeW keÀe cetu³eebkeÀve SJeb SsmeerDev³e ceoW pees efkeÀ jefpemì£ej Üeje efJeefvee|oä keÀer peeSb, meefcceefuele nQ~


(3) jefpemì£ej ³ee ÒeeefOekeÉÀle J³eefkeÌle keÀer mecemle mece³eeW hej meesmeeFìer keÀer ³ee GmekeÀer DeefYej#ee ceW keÀermecemle hegmlekeÀeW, uesKeeDeeW, omleeJespeeW, keÀeiepe he$eeW, ÒeefleYetefle³eeW, jeskeÀæ[ leLee Dev³e mecheefÊe³eeWlekeÀ hengb®e nesieer Deewj Jen efkeÀmeer Yeer Ssmes J³eefkeÌle keÀes, efpemekesÀ efkeÀ keÀypes ceW keÀesF& Ssmeer hegmlekeÀ,uesKes, omleeJespeeW, keÀeiepe he$e, ÒeefleYetefle³eeb, jeskeÀæ[ ³ee Dev³e mecHeefÊe³eeb neW ³ee pees GvekeÀerDeefYej#ee kesÀ efueS GÊejoe³eer neW, GvnW Gme meesmeeFìer kesÀ cegK³eeue³e kesÀ ³ee GmekeÀer efkeÀmeer MeeKee hejkesÀ efkeÀmeer mLeeve hej hesMe keÀjves kesÀ efue³es meceve keÀj mekesÀiee~

(4) Òel³eskeÀ Ssmee J³eefkeÌle, pees efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe DeefOekeÀejer ³ee keÀce&®eejer nes DeLeJee efkeÀmeer mece³e jn®egkeÀe nes, leLee efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe Òel³eskeÀ meom³e leLee YetlehetJe& meom³e Gme meesmeeFìer kesÀmebJ³eJenejeW SJeb keÀe³e&keÀjCe kesÀ yeejs ceW Ssmeer peevekeÀejer osiee pewmeer efkeÀ jefpemì£ej ³ee GmekesÀ ÜejeÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³ee ie³ee J³eefkeÌle Dehesef#ele keÀjs~

58-S/keÀ. mebhejer#ee yees[&:- efkeÀmeer meesmeeFìer ³ee meesmeeFefì³eeW kesÀ Jeie& keÀer mebhejer#ee leLee GmekesÀ he³e&Jes#eCe keÀemeb®eeueve keÀjves kesÀ Òe³eespeve mes, jep³e mejkeÀej SkeÀ mebhejer#ee yees[& keÀe ie"ve keÀj mekesÀieer pees jefpemì£ej keÀerSsmeer MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀj mekesÀiee efpemes jep³e mejkeÀej DeefOemet®evee Üeje Fme efveefceÊe efJeefvee|oä keÀjs DeewjFve MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie mebhejer#ee yees[&, jefpemì£ej keÀes DeheJee|pele keÀjles ngS, keÀjsiee~

58-yeer/Ke. efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes ngS vegkeÀmeeve keÀes hetje keÀjves kesÀ efue³es Òeef¬eÀ³ee- (1) ³eefo efkeÀmeer meesmeeFìerkeÀer mebhejer#ee, peeb®e, efvejer#eCe ³ee heefjmeceeheve kesÀ oewjeve ³en Dev³eLee ³en hee³ee peeS efkeÀ efkeÀmeer Ssmes J³eef keÌleves, efpemes Ssmeer meesmeeFìer kesÀ mebie"ve ³ee ÒeyebOe keÀe keÀe³e& meeQhee ie³ee nw, ³ee meeQhee ie³ee Lee, ³ee meefceefle kesÀefkeÀmeer ceÉle, YetlehetJe& ³ee Jele&ceeve meYeeheefle, meef®eJe, meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³e, meesmeeFìer kesÀ DeefOekeÀejer³ee keÀce&®eejer ves Fme DeefOeefve³ece kesÀ ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW kesÀ ³ee efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeWkesÀ GheyebOeeW kesÀ ÒeefleketÀue keÀesF& Yegieleeve efkeÀ³ee nw ³ee Ieesj Ghes#ee ³ee DeJe®eej Üeje keÀesF& keÀceer Ieefìle keÀer nw³ee keÀesF& neefve hengb®eeF& nw ³ee Ssmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer Oeve ³ee Dev³e mebheefÊe keÀe oge|Jeefve³eesie efkeÀ³ee nw ³eeGme Oeve ³ee Dev³e mebheefÊe keÀes keÀheìhetJe&keÀ jKe íesæ[e nw, lees jefpemì£ej mJeÒesjCee mes ³ee meb®eeuekeÀ ceb[ue,meceehekeÀ ³ee efkeÀmeer uesveoej keÀe DeeJesove-he$e Òeehle nesves hej Jen, Ssmes J³eefkeÌle mes ³ee, efkeÀmeer ceÉle J³eefkeÌlekeÀer oMee ceW, GmekesÀ efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe mes pees efkeÀ GmekeÀer mebheoe efJejemele ceW Òeehle keÀjs, ³en Dehes#ee keÀjlesngS DeeosMe keÀj mekesÀiee efkeÀ Jen Ssmeer oj mes, mebieefCele efkeÀ³es ie³es y³eepe meefnle Gme Oeve ³ee mebheefÊe ³ee GmekesÀefkeÀmeer Yeeie keÀe Òeefle meboe³e ³ee Òel³eeJele&ve keÀjs ³ee DeefYeoe³e Ke®eeX keÀe ÒeeflekeÀj ³ee Yegieleeve Ssmeer meerceelekeÀ keÀjs pewmeer efkeÀ jefpemì£ej v³eemebiele leLee meec³ehetCe& mecePes :hejvleg Fme Oeeje kesÀ DeOeerve keÀesF& Yeer DeeosMe leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee pee³esiee peye lekeÀ efkeÀ mebyebefOele J³eefkeÌlekeÀes Gme ceeceues ceW megveJeeF& keÀe ³egefkeÌle³egkeÌle DeJemej ve os efo³ee peeS :hejvleg ³en Deewj efkeÀ ceÉlekeÀ kesÀ efkeÀmeer efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe keÀe oeef³elJe ceÉlekeÀ keÀer Gme mebheefÊe, pees efkeÀ Ssmes efJeefOekeÀÒeefleefveefOe kesÀ neLe ceW DeeF& nes, keÀer meercee lekeÀ ner nesiee~(3) GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& DeeosMe Oeeje 85 kesÀ GheyebOeeW kesÀ Devegmeej ÒeJee|lele efkeÀ³ee

peeSiee~(4) ³eefo MeheLe he$e ³ee peeb®e kesÀ DeeOeej hej ³ee Dev³eLee jefpemì£ej keÀe ³en meceeOeeve nes peelee nw efkeÀ


keÀesF& J³eefkeÌle efkeÀmeer Ssmes DeeosMe kesÀ, pees Fme Oeeje kesÀ DeOeerve GmekesÀ efJe©× efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw,ÒeJele&ve ceW efJeuebye keÀjves ³ee yeeOee hengb®eeves kesÀ DeeMe³e mes-

(keÀ) Deheveer mebhetCe& mebheefÊe ³ee GmekesÀ efkeÀmeer Yeeie keÀes J³e³eefvele keÀjves Jeeuee nw; ³ee(Ke) Deheveer mebhetCe& mebheefÊe ³ee GmekesÀ efkeÀmeer Yeeie keÀes jefpemì£ej keÀer DeefOekeÀeefjlee mes nìeves Jeeuee nw, lees

Jen peye lekeÀ efkeÀ he³ee&hle ÒeefleYetefle ve oer ieF& nes, GkeÌle mebheefÊe keÀer ³ee GmekesÀ Ssmes Yeeie keÀer, efpemesJen DeeJeM³ekeÀ mecePes, meMele& kegÀkeÀea keÀe efveosMe os mekesÀiee~

59. peeb®e- (1) jefpemì£ej, mJeÒesjCee mes ³ee Ý(SkeÀ) efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer kesÀ efpememes meesmeeFìer mebye× nw, ³ee(oes) efkeÀmeer Ssmes uesveoej kesÀ efpemekeÀer meesmee³eìer $e+Ceer nw, ³ee(leerve) meefceefle kesÀ meom³eeW kesÀ keÀce mes keÀce DeeOes meom³eeW kesÀ, ³ee(®eej) meesmeeFìer keÀer kegÀue meom³e mebK³ee kesÀ keÀce mes keÀce oMeceebMe Dev³etve meom³eeW,

kesÀ DeeJesove Hej meesmeeFìer kesÀ ie"ve, keÀecekeÀepe Deewj efJeÊeer³e eqmLeefle kesÀ ³ee DeeJesove ceW G"eSieS efJeefveefo&ä ceeceueeW kesÀ mebyebOe ceW peeb®e keÀj mekesÀiee ³ee jefpemì£ej Ssmes ceeceues ceW, keÀuekeÌìjÜeje ³ee keÀuekeÌìj kesÀ DeOeervemLe efkeÀmeer DeefOekeÀejer Üeje ³ee efkeÀmeer Dev³e efJeYeeie kesÀ DeefOekeÀejerÜeje ³ee DeefOekeÀeefj³eeW mes efceuekeÀj yeveves Jeeueer efkeÀmeer peeb®e meefceefle Üeje peeb®e keÀjJee mekesÀiee.

(2) keÀuekeÌìj, mJeÒesjCee Hej ³ee GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve DeeJesove ÒeeHle nesves Hej mJe³eb ³ee DeHevesDeOeervemLe efkeÀmeer DeefOekeÀejer Üeje efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer kesÀ mebyebOe ceW, pees efkeÀ efpeues kesÀ #es$eeefOekeÀejceW keÀe³e& keÀj jner nes, peeB®e keÀj mekesÀiee ³ee peeb®e keÀjJee mekesÀiee.

(3) jefpemì£ej, GHeOeeje (1) kesÀ KeC[ (SkeÀ) mes (®eej) lekeÀ ceW efJeefveefo&ä DeeJesokeÀ ³ee DeeJesokeÀeWmes kesÀJeue Ssmeer HeÀerme pees efkeÀ peeb®e meb®eeefuele keÀjves kesÀ Ke®e& keÀer Hetefle& kesÀ efueS efJeefnle keÀer peeS,ÒeeHle nesves kesÀ He½eeled ner efkeÀmeer peeb®e kesÀ DeeosMe keÀjsiee.

(4) jefpemì£ej, ³ee GHeOeeje (1) Deewj (2) kesÀ DeOeerve GmekesÀ Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀmeer DeefOekeÀejer keÀes,Fme Oeeje kesÀ DeOeerve peeb®e kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efue³es efvecveefueefKele MeeqkeÌle³eeb ÒeeHle nesieer, DeLee&ledÝ

(keÀ) meesmeeFìer keÀer ³ee GmekeÀer DeefYej#ee ceW keÀer mecemle HegmlekeÀeW, uesKeeDeeW, omleeJespeeW, ÒeefleYetefle³eeW,jeskeÀæ[ leLee Dev³e mecHeefÊe³eeW lekeÀ GmekeÀer, mecemle mece³eeW Hej, DeyeeOe Hengb®e nesieer Deewj JenefkeÀmeer Yeer Ssmes J³eeqkeÌle keÀes, efpemekesÀ efkeÀ keÀypes ceW Ssmeer HegmlekesbÀ, uesKes, omleeJespe, ÒeefleYetefle³eeB,jeskeÀæ[ ³ee Dev³e mecHeefÊe³eeb neW ³ee pees GvekeÀer DeefYej#ee kesÀ efue³es GÊejoe³eer nes, Fme yeele kesÀefue³es meceve keÀj mekesÀiee efkeÀ Jen GvnW Gme oMee ceW, peye efkeÀ Jes meesmee³eìer kesÀ cegK³e keÀe³ee&ue³emes mebyebefOele neW, GmekesÀ (meesmeeFìer kesÀ) cegK³eeue³e Hej kesÀ efkeÀmeer Yeer mLeeve Hej, Deewj Gme oMeeceW, peyeefkeÀ Jes meesmeeFìer keÀer efkeÀmeer MeeKee mes mebyebefOele neW, Gme veiej, efpemeceW efkeÀ GmekeÀer SsmeerMeeKee eqmLele nes, ceW kesÀ efkeÀmeer mLeeve Hej HesMe keÀjW,

(Ke) Jen efkeÀmeer Yeer Ssmes J³eeqkeÌle keÀes, efpemekesÀ efkeÀ mebyebOe ceW GmekesÀ Heeme ³ee efJeéeeme keÀjves keÀe keÀejCenes efkeÀ Gmes meesmeeFìer kesÀ keÀe³e&keÀueeHeeW ceW mes efkeÀvneR keÀe³e&keÀueeHeeW keÀe %eeve nw, meesmeeFìer kesÀ


cegK³eeue³e kesÀ ³ee GmekeÀer efkeÀmeer MeeKee Hej kesÀ efkeÀmeer mLeeve Hej GmekesÀ mece#e GHemebpeele nesveskesÀ efue³es meceve keÀj mekesÀiee Deewj Ssmes J³eeqkeÌle keÀer MeHeLe Hej Hejer#ee keÀj mekesÀiee.

(5) peeb®e keÀe DeeosMe efkeÀ³es peeves keÀer leejerKe mes ®eej ceeme keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej Ssmeer peeb®e HetjerkeÀj ueer peeSieer Deewj jefpemì£ej keÀes Òemlegle keÀer peeSieer.

(6) (keÀ) jefpemì£ej peeb®e Hetjer nesves keÀer leejerKe mes SkeÀ ceeme keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej efvecveefueefKele keÀesefjHeesì& mebmetef®ele keÀjsieeÝ

(SkeÀ) mebyebefOele meesmeeFìer keÀes,(oes) DeeJesokeÀeW keÀes ³ee Ssmeer efjHeesì& ÒeeHle keÀjves kesÀ efue³es DeeJesokeÀeW Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀS ieS efkeÀmeer

J³eeqkeÌle keÀes,(Ke) peeb®e keÀer efjHeesì& ceebie keÀer peeves Hej Ý(SkeÀ) meesmee³eìer kesÀ efkeÀmeer meom³e keÀes,(oes) Gme mebIe keÀes, efpemekeÀer efkeÀ meesmee³eìer meom³e nw,(leerve) uesveosve keÀes Yeer,

efJenerle HeÀerme keÀs meeLe DeeJesove Òemlegle keÀjves mes SkeÀ ceeme kesÀ Yeerlej Òeoe³e keÀer peeSieer.]59-S/keÀ) peeb®e ceW mene³elee keÀjves keÀe keÀeflehe³e J³eefkeÌle³eeW keÀe keÀle&J³e :- (1) meesmeeFìer kesÀ mecemle

DeefOekeÀejer, meom³e leLee YetlehetJe& meom³e efpevekesÀ efkeÀ mebyebOe ceW peeb®e keÀer pee jner nes, leLee keÀesF& Dev³e J³eefkeÌlepees peeb®e keÀjves Jeeues DeefOekeÀejer keÀer je³e ceW, meesmeeFìer mes mebyebefOele peevekeÀejer, hegmlekeÀeW leLee keÀeiepe-he$eeW keÀekeÀypee jKes ngS neW, peeb®e keÀjves Jeeues DeefOekeÀejer keÀes Ssmeer peevekeÀejer, pees efkeÀ GvekesÀ keÀypes ceW nes, oWies leLeemeesmeeFìer mes mebyebefOele mecemle hegmlekeWÀ SJeb keÀeiepe-he$e, pees GvekeÀer DeefYej#ee ceW nes, leLee GvekeÀer MeefkeÌle kesÀDeOeerve neW, hesMe keÀjWies leLee peeb®e kesÀ mebyebOe ceW Dev³e ÒekeÀej mes Jen mecemle mene³elee oWies pees efkeÀ Jes³egefkeÌle³egkeÌle ªhe mes os mekeÀles neW~(2) ³eefo Ssmee J³eefkeÌle jefpemì£ej kesÀ mece#e ³ee efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle kesÀ mece#e pees efkeÀ jefpemì£ej Üeje Oeeje

59 keÀer GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³ee ie³ee nes, keÀesF& Ssmeer hegmlekeÀ ³ee keÀesF& Ssmes keÀeiepe-he$e efpevnW hesMe keÀjvee GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve Gme J³eefkeÌle keÀe keÀle&J³e nw, hesMe keÀjves mes FbkeÀejkeÀjs ³ee efkeÀmeer Ssmes ÒeÍe>> keÀe pees efkeÀ Gmemes jefpemì£ej ³ee GmekesÀ Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³es ie³es J³eefkeÌleÜeje efkeÀ³ee pee³es, GÊej osves mes FvkeÀej keÀjs, lees jefpemì£ej ³ee jefpemì£ej Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³ee ie³eeJ³eefkeÌle Gme FvkeÀej keÀes ÒeceeefCele keÀj mekesÀiee Deewj jefpemì£ej keÀesF& Ssmee keÀLeve, pees efkeÀ ÒeefleJeeoceW efo³ee pee³es, megveves kesÀ he½eeled J³eefkeÌle¬eÀceer keÀes Meeefmle mes, pees He®eeme npeej ©he³es mes DeefOekeÀkeÀer veneR nesieer, oefC[le keÀj mekesÀiee~ Fme Oeeje kesÀ DeOeerve Meeefmle kesÀ ªhe ceW DeefOejesefhele keÀer ieF&jeefMe, DeefOekeÀeefjlee jKeves Jeeues ceefpemì£sì keÀes jefpemì£ej Üeje ³ee GmekesÀ Üeje ÒeeefOekeÉÀle J³eefkeÌle ÜejeDeeJesove efkeÀ³ee peeves hej, ceefpemì£sì Üeje Gmeer ÒekeÀej Jemetueer³e nesieer ceeveeW efkeÀ Jen mJe³eb Gmeceefpemì£sì Üeje DeefOejesefhele efkeÀ³ee ie³ee pegcee&vee nes~

60. meesmeeFìer keÀer hegmlekeÀeW keÀe efvejer#eCe:- (1) jefpemì£ej mJeÒesjCee mes ³ee efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ uesveoej keÀe


DeeJesove-he$e Òeehle nesves hej, meesmeeFìer keÀer hegmlekeÀeW keÀe efvejer#eCe keÀj mekesÀiee ³ee efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle keÀes,pees efueefKele meeOeejCe ³ee efJeMesºe DeeosMe Üeje Fme mebyebOe ceW GmekesÀ Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³ee ie³ee nes, meesmeeFìerkeÀer hegmlekeÀeW keÀe efvejer#eCe keÀjves kesÀ efue³es efveoxMe os mekesÀiee :hejvleg keÀesF& Yeer Ssmee efvejer#eCe, uesveoej kesÀ DeeJesove-he$e hej mes leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee pee³esiee peye lekeÀ efkeÀDeeJesokeÀ-(S/keÀ) jefpemì£ej keÀe ³en meceeOeeve ve keÀj os efkeÀ $e+Ce Jen jeefMe nw pees leYeer MeesO³e nw Deewj ³en efkeÀ Gmeves,

GmekesÀ Yegieleeve keÀer ceebie keÀer nw leLee ³egefkeÌle³egkeÌle mece³e kesÀ Yeerlej ®egkeÀeje (mesefìmHesÀkeÌMeve) ÒeehleveneR efkeÀ³ee nw; Deewj

(yeer/Ke) ÒemLeeefhele efvejer#eCe kesÀ Ke®ex kesÀ efue³es ÒeefleYetefle kesÀ ªhe ceW Ssmeer jeefMe, pewmeer efkeÀ jefpemì£ej Dehesef#elekeÀjW jefpemì£ej kesÀ heeme efveef#ehle ve keÀj oW~

(2) jefpemì£ej efkeÀmeer Ssmes efvejer#eCe kesÀ heefjCeece,(S/keÀ) peneb Jen efvejer#eCe GmekeÀer mJeÒesjCee mes efkeÀ³ee ie³ee nes, Jeneb meesmeeFìer keÀes; Deewj(yeer/Ke) peneb efvejer#eCe efkeÀmeer uesveoej kesÀ DeeJesove hej efkeÀ efkeÀ³ee ie³ee nes, Jeneb Gme uesveoej keÀes leLee

meesmeeFìer keÀes mebmetef®ele keÀjsiee~61. $egefì³eeW keÀer heefjMegef×:- (1) ³eefo Oeeje 58 kesÀ DeOeerve keÀer ieF& mebhejer#ee ³ee Oeeje 59 kesÀ DeOeerve keÀer ieF&

efkeÀmeer peeb®e ³ee Oeeje 60 kesÀ DeOeerve efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer efvejer#eCe kesÀ heefjCeecemJeªhe efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ ie"ve,keÀe³e&keÀjCe ³ee GmekeÀer efJeÊeer³e efmLeefle ³ee GmekeÀer uesKee-hegmlekeÀeW ceW keÀesF& $egefì³eeb ÒekeÀì neW lees jefpemì£ej Ssmeer$egefì³eeb Gme meesmeeFìer keÀer peevekeÀejer ceW uee mekesÀiee Deewj ³eefo Jen meesmeeFìer efkeÀmeer Dev³e meesmeeFìer mes mecye×nes lees Gmes Dev³e meesmeeFìer keÀer peevekeÀejer ceW Yeer uee mekesÀiee~(2) jefpemì£ej, Ssmeer meesmeeFìer ³ee GmekesÀ DeefOekeÀeefj³eeW keÀes ³ee Gme meesmeeFìer keÀes, efpememes efkeÀ Jen mecye×

nes, ³en efveosMe osles ngS DeeosMe keÀj mekesÀiee efkeÀ Jen Gve $egefì³eeW keÀe, pees efkeÀ mebHejer#ee, peeb®e ³eeefvejer#eCe ceW ÒekeÀì ngF& nes, GHe®eej keÀjves kesÀ efue³es Ssmeer keÀej&JeeF&, pees efkeÀ DeeosMe ceW efJeefveefo&ä keÀerpees, mee" efove kesÀ Yeerlej keÀjW.

(3) ³eefo meesmeeFìer keÀe keÀesF& DeefOekeÀejer ³ee keÀce&®eejer mee" efove kesÀ Yeerlej, jefpemì£ej kesÀ efveosMeeW keÀe HeeuevekeÀjves ceW DemeHeÀue jnlee nw, lees jefpemì£ej, DeeosMe Üeje, Ssmes DeefOekeÀejer keÀes meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀemeom³e nesves kesÀ efueS Dee³eesi³e Ieesefºele keÀj mekesÀiee Deewj ³eefo Ssmee DeefOekeÀejer, meesmeeFìer keÀe keÀesF&keÀce&®eejer nw lees Gme Hej He®eeme npeej ©He³es mes DeveefOekeÀ keÀer Meeeqmle DeefOejesefHele keÀj mekesÀiee,Hejvleg Fme GHeOeeje kesÀ DeOeerve keÀesF& DeeosMe leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee peeSiee, peye lekeÀ efkeÀ mebyebefOeleJ³eeqkeÌle keÀes megveJeeF& keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej ve os efo³ee peeS.

62. peeb®e kesÀ Ke®ex:- peneb Oeeje 59 kesÀ DeOeerve keÀesF& peeb®e keÀer pee³es ³ee uesveoej kesÀ DeeJesove hej mes Oeeje 60

kesÀ DeOeerve keÀesF& efvejer#eCe efkeÀ³ee pee³es, Jeneb jefpemì£ej Ke®ex ³ee Ke®eeX keÀe Ssmee Yeeie, pewmee efkeÀ Jen Gef®elemecePes, Gme meesmeeFìer kesÀ, efpememes efkeÀ mebyebefOele meesmeeFìer mecye× mebyebefOele meesmee³eìer kesÀ peeb®e ³ee efvejer#eCekeÀer ceebie keÀjves Jeeues meom³eesb ³ee uesveoejeW kesÀ, leLee meesmeeFìer kesÀ DeefOekeÀeefj³eeW ³ee YetlehetJe& DeefOekeÀeefj³eeW kesÀyeer®e ÒeYeeefpele keÀj mekesÀiee :


hejvleg-(S/keÀ) Ke®eeX kesÀ ÒeYeepeve keÀe keÀesF& DeeosMe Fme Oeeje kesÀ DeOeerve leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee pee³esiee peye lekeÀ

efkeÀ Gme meesmeeFìer ³ee Gme J³eefkeÌle keÀes, efpemes efkeÀ GmekesÀ (DeeosMe kesÀ) DeOeerve Ke®eeX keÀe meboe³e keÀjveskesÀ efue³es oe³eer yeveevee ®eene ie³ee nw, megves peeves keÀe ³egefkeÌle³egkeÌle DeJemej ve efceue ®egkeÀe nes;

(yeer/Ke) jefpemì£ej Gve DeeOeejeW keÀes, efpeve hej Ke®eeX keÀe ÒeYeepeve efkeÀ³ee ie³ee nes, efueefKele ceW keÀefLele keÀjsiee~63- S/keÀ) keÀe³e&Jeeefn³eeW Deeefo hej J³e³e- meesmeeFìer keÀer efveefOe³eeW ceW mes keÀesF& J³e³e, jefpemì£ej Üeje Oeeje 19-

SS/keÀkeÀ, DeO³ee³e 5 ³ee DeO³ee³e 6 kesÀ DeOeerve efkeÀS ieS ³ee efkeÀ³es peeves kesÀ efue³es leelhee|³ele efkeÀmeer DeeosMekesÀ efJe©× meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀejer ³ee meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje efkeÀmeer v³ee³eeue³e ceW HeÀeFue ³ee mebefmLelekeÀer ieF& efkeÀmeer keÀe³e&Jeener kesÀ Ke®eeX keÀe ®egkeÀeje keÀjves kesÀ Òe³eespeve kesÀ efue³es Gheiele veneR efkeÀ³ee peeSiee :hejvleg peneb ceeceuee ³eLeeefmLeefle DeefOekeÀejer ³ee meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ he#e ceW Debeflece ªhe mes efJeefveef½ele efkeÀ³eepeelee nw Jeneb Ssmes Ke®e& keÀer, pees jefpemì£ej Üeje Devegceesefole efkeÀ³ee peeS, meesmeeFìer Üeje Òeeflehete|le keÀer peeSieer~


meeleJeeb DeO³ee³e

efJeJeeo leLee ceeO³emLece

64. efJeJeeo:- (1) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ ie"ve, ÒeyebOe keÀe keÀejyeej mes ³ee efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meceeheve mes mebyebefOelekeÀesF& efJeJeeo lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer Dev³e efJeefOe ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, efJeJeeo kesÀ he#ekeÀejeWceW mes efkeÀmeer Yeer he#ekeÀej Üeje jefpemì£ej keÀes efveoxefMele efkeÀ³ee peeSiee ³eefo GmekesÀ he#ekeÀej efvecveefueefKele ceW mesneW :-(S/keÀ) keÀesF& meesmeeFìer, GmekeÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue, keÀesF& YetlehetJe& meb®eeuekeÀ ceb[ue, keÀesF& YetlehetJe& ³ee Jele&ceeve

DeefOekeÀejer, keÀesF& YetlehetJe& ³ee Jele&ceeve DeefYekeÀlee&, keÀesF& YetlehetJe& ³ee Jele&ceeve mesJekeÀ ³ee veeceefveoxefMeleer, meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer ceÉle DeefOekeÀejer, ceÉle DeefYekeÀlee& ³ee ceÉle mesJekeÀ keÀe keÀesF& veeceefvee|oäJ³eefkeÌle, Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe ³ee meesmeeFìer keÀe meceehekeÀ;

(yeer/Ke) keÀesF& meom³e, YetlehetJe& meom³e ³ee efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ ³ee efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer kesÀ, pees GmemeesmeeFìer kesÀ meom³e nes, efkeÀmeer meom³e, YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e keÀer ceeHe&Àle oeJee keÀjvesJeeuee keÀesF& J³eefkeÌle;

(meer/ie) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ meom³e mes efYevve keÀesF& Ssmee J³eefkeÌle efpemes meesmeeFìer Üeje GOeej cebpetj efkeÀ³ee ie³eenes ³ee efpemekesÀ meeLe meesmeeFìer kesÀ keÀejesyeejer mebJ³eJenej neW ³ee Les leLee Ssmes J³eefkeÌle keÀer ceeHe&Àle oeJeekeÀjves Jeeuee keÀesF& J³eefkeÌle;

([er/Ie) efkeÀmeer meom³e, YetlehetJe& meom³e, ceÉle meom³e keÀe ³ee efkeÀmeer meom³e mes efYevve efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌlekeÀe, efpemes meesmeeFìer Üeje GOeej cebpetj efkeÀ³ee ie³ee nes, ÒeefleYet ®eens Ssmee ÒeefleYet meesmeeFìer keÀe meom³enes ³ee ve nes;

(F&/*) keÀesF& Dev³e meesmeeFìer ³ee Ssmeer efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe meceehekeÀ; Deewj(SHeÀ/®e) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe uesveoej;(2) GheOeeje (1) kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efue³es, efJeJeeo kesÀ Debleie&le efvecveefueefKele Dee³eWies :-(SkeÀ) efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje efkeÀmeer Ssmes $e+Ce ³ee Ssmeer ceebie kesÀ efue³es, pees efkeÀmeer meom³e, YetlehetJe& meom³e

³ee efkeÀmeer ceÉle meom³e kesÀ veece efvee|oä J³eefkeÌle, Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe Üeje Gme meesmeeFìerkeÀes MeesO³e nes, keÀesF& oeJee, ®eens Ssmes $e+Ce ³ee ceebie keÀes mJeerkeÀej efkeÀ³ee pee³es ³ee veneR;

(oes) efkeÀmeer ÒeefleYet Üeje cetue $e+Ceer kesÀ efJe©× Gme oMee ceW keÀesF& oeJee peyeefkeÀ meesmeeFìer ves efkeÀmeer Ssmes$e+Ce ³ee ceebie keÀer yeeyele, pees efkeÀ cetue $e+Ceer kesÀ J³eefkeÌle¬eÀce kesÀ heefjCeecemJeªhe cetue $e+Ceer ÜejemeesmeeFìer keÀes MeesO³e nes, keÀesF& jkeÀce ÒeefleYet mes Jemetue keÀj ueer nes, ®eens Ssmes $e+Ce ³ee ceebie keÀesmJeerkeÀej efkeÀ³ee pee³es ³ee veneR;

(leerve) efkeÀmeer Ssmeer neefve kesÀ efue³es, pees efkeÀ efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer meom³e, YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉlemeom³e efkeÀmeer DeefOekeÀejer, YetlehetJe& DeefOekeÀejer ³ee ceÉle DeefOekeÀejer, efkeÀmeer DeefYekeÀlee&, YetlehetJe&DeefYekeÀlee& ³ee ceÉle DeefYekeÀlee&, ³ee efkeÀmeer mesJekeÀ, YetlehetJe& mesJekeÀ ³ee ceÉle mesJekeÀ, ³ee GmekeÀer YetlehetJe&³ee Jele&ceeve meb®eeuekeÀ ceb[ue Üeje hengb®eeF& ieF& nes, Gme meesmeeFìer Üeje keÀesF& oeJee, ®eens Ssmeer neefve


keÀes mJeerkeÀej efkeÀ³ee pee³es ³ee veneR;(®eej) DeefOekeÀejeW Deeefo kesÀ yeejs ceW keÀesF& ÒeÍe>> efpemeceW efkeÀmeer ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer leLee GmekesÀ DeefYeOeeefj³eeW

³ee Ssmeer meesmeeFìer Deewj GmekesÀ meom³eeW kesÀ yeer®e DeefYeJeÉefle DeefOekeÀej meefcceefuele nw; Deewj(heeb®e) meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀejer kesÀ efveJee&®eve kesÀ mebyebOe ceW ³ee meesmeeFìer kesÀ ³ee meb³egkeÌle meesmeeFìer kesÀ

ÒeefleefveefOe kesÀ efveJee&®eve kesÀ mebyebOe ceW G"ves Jeeuee keÀesF& efJeJeeo;hejvleg jefpemì£ej Gme keÀeueeJeefOe kesÀ, pees efkeÀ efveJee&®eve keÀe³e&¬eÀce kesÀ DeeK³eeheve mes ÒeejbYe neskeÀjheefjCeeceeW keÀer IeesºeCee lekeÀ keÀer nes, oewjeve Fme KeC[ kesÀ DeOeerve keÀesF& Yeer efJeJeeo ûenCe veneR keÀjsiee~]

(3) ³eefo keÀesF& Ssmee ÒeÍe>> GodYetle nes efkeÀ keÌ³ee jefpemì£ej keÀes efveoxefMele efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& efJeJeeo nw lees Gmehej jefpemì£ej keÀe efJeefve½e³e Debeflece nesiee leLee Gmes efkeÀmeer v³ee³eeue³e ceW ÒeÍe>>iele veneR efkeÀ³ee pee³esiee~

65. heefjmeercee:- (1) Fbef[³eve efueefceìsMeve SkeÌì, 1908 (1908 keÀe DeefOeefve³ece mebK³eebkeÀ 9) ceW Devlee|JeäefkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Fme DeefOeefve³ece ceW efkeÀ³es ie³es efJeefvee|oä GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS, Gve efJeJeeoeWkeÀes, pees efkeÀ veer®es Jee|Cele nw, Oeeje 64 kesÀ DeOeerve jefpemì£ej keÀes efveoxefMele keÀjves kesÀ efue³es heefjmeercee keÀeueeJeefOe,(S/keÀ) peye efJeJeeo efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes GmekesÀ efkeÀmeer meom³e Üeje MeesO³e efkeÀmeer jeefMe, efpemekesÀ efkeÀ Debleie&le

Gme hej keÀe y³eepe Yeer Deelee nes, keÀer Jemetueer kesÀ mebyebOe ceW nes, leye Gme leejerKe mes, efpemekeÀes efpemekesÀefkeÀ Ssmes meom³e keÀer ceÉl³eg nes pee³es ³ee efpemekeÀes efkeÀ Jen Gme meesmeeFìer keÀe meom³e ve jn pee³es,ín Jeºe& nesieer;

(yeer/Ke) peye efJeJeeo efkeÀmeer meesmeeFìer ³ee GmekeÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ leLee efkeÀmeer YetlehetJe& meb®eeuekeÀ ceb[ueefkeÀmeer YetlehetJe& ³ee Jele&ceeve DeefOekeÀejer, ³ee YetlehetJe& ³ee Jele&ceeve DeefYekeÀlee&, ³ee YetlehetJe& ³ee Jele&ceevemesJekeÀ ³ee meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer ceÉle DeefOekeÀejer, ceÉle DeefYekeÀlee& ³ee ceÉle mesJekeÀ kesÀ veeceefvee|oä J³eefkeÌle,Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe, ³ee efkeÀmeer meom³e ³ee YetlehetJe& meom³e, ³ee efkeÀmeer ceÉle meom³e kesÀveeceefvee|oä J³eefkeÌle, Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe kesÀ yeer®e nes Deewj peye efJeJeeo, efJeJeeo kesÀ efkeÀmeerYeer he#ekeÀej keÀer Deesj mes efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer keÀe³e& ³ee keÀe³e&ueeshe, kesÀ mebyebOe ceW nes, leye Gme leejerKemes í: Jeºe& nesieer efpemekeÀes efkeÀ Jen keÀe³e& ³ee keÀe³e&ueeshe, efpemekesÀ efkeÀ mebyebOe ceW efJeJeeo GodYetle ngDeenw, ngDee nes;

(meer/ie) peye efJeJeeo efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer, efpemekeÀe efkeÀ Oeeje 69 kesÀ DeOeerve heefjmeceeheve efkeÀ³ee peeves keÀeDeeosMe efkeÀ³ee pee ®egkeÀe nes ³ee efpemekesÀ efkeÀ mebyebOe ceW efkeÀmeer veeceefvee|oä meb®eeuekeÀ ceb[ue ³ee J³eefkeÌle³ee J³eefkeÌle³eeW keÀer efve³egefkeÌle Oeeje 53 kesÀ DeOeerve keÀj oer ieF& nes, kesÀ ie"ve, ÒeyebOe ³ee keÀejyeej mesmebyebefOele efkeÀmeer ceeceues kesÀ yeejs ceW nes, leye ³eLeeefmLeefle Oeeje 69 leLee Oeeje 53 kesÀ DeOeerve peejerefkeÀ³es ie³es DeeosMe keÀer leejerKe mes ín Jeºe& nesieer;

([er/Ie) peye efJeJeeo efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeeefHeÀmej kesÀ efveJee&®eve kesÀ mebyebOe ceW nes, leye Ssmes efveJee&®evekesÀ heefjCeece keÀer IeesºeCee keÀer leejerKe mes heQleeueerme efove nesieer~

(2) GheOeeje (1) ceW Jee|Cele efJeJeeoeW keÀes íesæ[keÀj efpevekeÀe jefpemì£ej keÀes efveoxefMele efkeÀ³ee peevee Oeeje 64

kesÀ DeOeerve Dehesef#ele nw, efkeÀmeer Yeer Dev³e efJeJeeo keÀer oMee ceW heefjmeercee keÀeue Fbef[³eve efueefceìsMeve


SkeÌì, 1908 kesÀ GheyebOeeW Üeje Fme ÒekeÀej efJeefve³eefcele nesiee ceevees Jen efJeJeeo SkeÀ Jeeo nw Deewjjefpemì£ej efmeefJeue v³ee³eeue³e nw~

(3) GheOeeje (1) leLee (2) ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, jefpemì£ej efkeÀmeer efJeJeeo keÀesheefjmeercee keÀeueeJeefOe keÀe DeJemeeve nes peeves kesÀ he½eeled Yeer ûenCe keÀj mekesÀiee ³eefo DeeJesokeÀ jefpemì£ejkeÀe ³en meceeOeeve keÀj oslee nw efkeÀ Gme efJeJeeo keÀes Ssmeer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej efveoxefMele ve keÀjves kesÀefue³es GmekesÀ heeme he³ee&hle keÀejCe Lee~

66. efJeJeeo keÀe efveheìeje:- (1) jefpemì£ej, Oeeje 64 ³ee Oeeje 55 keÀer GheOeeje (2) ³ee Oeeje 84 keÀ kesÀ DeOeerveefJeJeeo keÀe efveoxMe Òeehle nesves hej, Gme efJeJeeo keÀes mJe³eb efJeefveef½ele keÀj mekesÀiee DeLeJee efveheìe³es peeves ke sÀ nslegGmes efkeÀmeer veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW kesÀ yees[& keÀes, pees efkeÀ jefpemì£ej Üeje efve³egkeÌle efkeÀ³eepee³esiee, Devleefjle keÀj mekesÀiee~(2) peneb keÀesF& efJeJeeo efkeÀmeer veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW kesÀ efkeÀmeer yees[& Üeje efveheìe³es

peeves kesÀ efue³es GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve Devleefjle keÀj efo³ee ie³ee nes, Jeneb jefpemì£ej, uesKeye× efkeÀ³espeeves Jeeues keÀejCeeW mes, Gme efJeJeeo keÀes Ssmes veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW kesÀ yees[&mes efkeÀmeer Yeer mece³e Òel³eeËle keÀj mekesÀiee Deewj Gme efJeJeeo keÀes mJe³eb efJeefveef½ele keÀj mekesÀiee DeLeJeeefJeefve½e³e kesÀ nsleg Gmes Deheves Üeje efve³egkeÌle efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer Dev³e veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oäJ³eefkeÌle³eeW kesÀ yees[& keÀes hegve: Devleefjle keÀj mekesÀiee~

(3) efkeÀmeer veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW kesÀ yees[& keÀe, efpemekeÀes efkeÀ keÀesF& efJeJeeo efJee fve½e³ekesÀ nsleg Fme Oeeje kesÀ DeOeerve Debleefjle efkeÀ³ee ie³ee nes, efJeefve½e³e Fme Oeeje kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efue³es,jefpemì£ej keÀe efJeefve½e³e mecePee pee³esiee~

67. efJeJeeoeW kesÀ efveheìejs kesÀ efue³es Òeef¬eÀ³ee leLee jefpemì£ej, GmekesÀ veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä

J³eefkeÌle³eeW kesÀ yees[& keÀer MeefkeÌle:- (1) jefpemì£ej ³ee GmekesÀ veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeWkesÀ yees[& keÀes DevleJe&leea DeeosMe keÀjves, efpemekesÀ efkeÀ Debleie&le DemLee³eer J³eeosMe keÀe efo³ee peevee Deelee nw, keÀerMeefkeÌle nesieer~ Fme MeefkeÌle keÀe Òe³eesie keÀjves ceW, ³eLeeefmLeefle jefpemì£ej ³ee GmekeÀe veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³eeveeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW keÀe yees[& Gme Òeef¬eÀ³ee keÀe DevegmejCe keÀjsiee pees efkeÀ Ssmes DeeosMe keÀjves leLee J³eeosMeosves kesÀ Òe³eespeve kesÀ efue³es efmeefJeue Òeef¬eÀ³ee mebefnlee, 1908 (1908 keÀe DeefOeefve³ece mebK³eebkeÀ 5) ceWDeefOekeÀefLele keÀer ieF& nw~(2) efJeJeeo keÀer megveJeeF& ceW efkeÀmeer efJeefOe J³eJemee³eer Üeje efkeÀmeer he#ekeÀej keÀe ÒeefleefveefOelJe ³eLeeefmLeefle

jefpemì£ej ³ee GmekesÀ veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW kesÀ yees[& keÀer Deveg%ee mes ner efkeÀ³eepee³esiee Dev³e veneR;hejvleg peneb Fme ÒekeÀej Deveg%ee os oer peeleer nw, Jeneb efJeJeeo keÀe otmeje he#ekeÀej Fme yeele keÀe nkeÀoejnesiee efkeÀ GmekeÀe ÒeefleefveefOelJe efJeefOe J³eJemee³eer Üeje efkeÀ³ee pee³es~

(3) ³eLeeefmLeefle jefpemì£ej ³ee GmekeÀe veeceefvee|oä J³eefkeÌle, Gve he#ekeÀejeW Deewj meeef#e³eeW kesÀ, pees neefpejnesles nQ, mee#³e keÀe efìhheCe efnvoer ceW DeefYeefueefKele keÀjsiee Deewj Fme ÒekeÀej DeefYeefueefKele efkeÀ³es ie³es


mee#³e hej oesveeW ceW mes efkeÀmeer Yeer he#ekeÀej Üeje hesMe efkeÀS ieS efkeÀmeer omleeJespeer mee#³e hej efJe®eejkeÀjves kesÀ he½eeled, ³eLeeefmLeefle efJeefve½e³e ³ee DeefOeefveCe&³e osiee pees uesKeye× efkeÀ³ee pee³esiee~ ³eefomec³ekedÀ ªhe mes meceve efkeÀ³ee ie³ee DeeJesokeÀ DevegheefmLele jnlee nw lees ceeceuee J³eefkeÌle¬eÀce kesÀ keÀejCeKeeefjpe efkeÀ³ee pee mekesÀiee~ ³eefo DeveeJesokeÀ DevegheefmLele jnlee nw lees ceeceuee SkeÀ he#eer³e ªhe mesefJeefveef½ele efkeÀ³ee pee mekesÀiee~ Gve ceeceueeW ceW, peneb leerve veeceefvee|oä J³eefkeÌle efve³egkeÌle efkeÀS peelesnQ, yengmebK³ee keÀer je³e DeefYeYeeJeer nesieer :hejvleg peneb keÀesF& efJeJeeo, J³eefkeÌle¬eÀce kesÀ keÀejCe efkeÀmeer he#ekeÀej kesÀ efJe©× efJeefveef½ele efkeÀ³ee ie³eenw Deewj Ssmee he#ekeÀej Ssmes J³eefkeÌle¬eÀce keÀer leejerKe mes leerme efove kesÀ Yeerlej jefpemì£ej keÀe ³en meceeOeevekeÀj oslee nw efkeÀ GmekesÀ Ghemebpeele ve nesves kesÀ efue³es he³ee&hle nslegkeÀ Lee, Jeneb jefpemì£ej efJeefve½e³e keÀesDeheemle keÀjles ng³es DeeosMe keÀjsiee Deewj ceeceues ceW keÀe³e&Jeener nsleg SkeÀ leejerKe efve³ele keÀjsiee~

68. DeefOeefveCe&³e kesÀ hetJe& kegÀkeÀea:- peneb ³eLeeefmLeefle jefpemì£ej, efkeÀmeer veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veece efvee|oäJ³eefkeÌle³eeW kesÀ efkeÀmeer yees[& keÀe, pees Oeeje 66 kesÀ DeOeerve keÀe³e& keÀj jne nw, MeheLe he$e ³ee peeb®e kesÀ DeeOeejhej ³ee Dev³eLee ³en meceeOeeve nes peelee nw efkeÀ efkeÀmeer efveoxMe keÀe keÀesF& he#ekeÀej efkeÀmeer Ssmes DeefOeefveCe&³e kesÀ,pees efkeÀ efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw, efveºheeove ceW efJeuebye keÀjves ³ee yeeOee hengb®eeves kesÀ DeeMe³e mes-(S/keÀ) Deheveer mebhetCe& mecheefÊe ³ee GmekesÀ efkeÀmeer Yeeie keÀes J³e³eefvele keÀjves Jeeuee nw; ³ee(yeer/Ke) Deheveer mebhetCe& mecheefÊe ³ee GmekesÀ efkeÀmeer Yeeie keÀes jefpemì£ej keÀer DeefOekeÀeefjlee mes nìeves Jeeuee nw,

lees jefpemì£ej, keÀesF& veeceefvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW keÀe yees[&, peye lekeÀ efkeÀ he³ee&hleÒeefleYetefle ve os oer ieF& nes GkeÌle mebheefÊe keÀer ³ee GmekesÀ Ssmes Yeeie keÀer, efpemes Jen DeeJeM³ekeÀ mecePes,meMele& kegÀkeÀea Deheves Üeje ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³es ie³es Ssmes DeefYekeÀjCe, efpemes Jen Gef®ele mecePes, Üeje keÀerpeeves keÀe efveoxMe os mekesÀiee Deewj Ssmeer kegÀkeÀea keÀe Fmeer ÒekeÀej ÒeYeeJe nesiee ceeveeW Jen me#ece efmeefJeuev³ee³eeue³e Üeje keÀer ieF& nes~


Dee"Jeeb DeO³ee³e

meceeheve

69. meesmeeFefì³eeW keÀe heefjmeceeheve:- (1) ³eefo, Oeeje 59 kesÀ DeOeerve peeb®e keÀer pee ®egkeÀves ³ee Oeeje 60 kesÀDeOeerve efvejer#eCe efkeÀ³ee pee ®egkeÀves kesÀ he½eeled ³ee efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ keÀce mes keÀce leerve ®eewLeeF& meom³eeW ÜejeefkeÀ³es ie³es DeeJesove kesÀ Òeehle nesves hej, jefpemì£ej keÀer ³en je³e nes efkeÀ meesmeeFìer keÀe heefjmeceeheve keÀj efo³eepeevee ®eeefn³es, lees Jen GmekeÀe heefjmeceeheve keÀj efo³ee peeves keÀe efveosMe osles ng³es DeeosMe peejer keÀj mekesÀiee~(2) jefpemì£ej, mJeÒesjCee mes, efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe heefjmeceeheve efkeÀ³es peeves keÀe efveosMe osles ngS DeeosMe

keÀj mekesÀiee:-(S/keÀ) peneb Gme meesmeeFìer ves Deheves jefpemì£erkeÀjCe kesÀ ³egefkeÌle³egkeÌle mece³e kesÀ Yeerlej keÀe³e& keÀjvee ÒeejbYe veneR

efkeÀ³ee nes DeLeJee peneb Gme meesmeeFìer ves keÀe³e& keÀjvee yebo keÀj efo³ee nes; ³ee(yeer/Ke) peneb jefpemì£ej keÀer je³e ceW Jen meesmeeFìer cegK³ele: efkeÀmeer J³eefkeÌle kesÀ ³ee J³eefkeÌle³eeW kesÀ mecetn kesÀ

efnle keÀes ve efkeÀ meeOeejCele: meom³eeW kesÀ efnle keÀes mebÒeJee|lele keÀjves kesÀ efue³es keÀe³e& keÀjleer jner nes;³ee

(meer/ie) peneb Gme meesmeeFìer ves Fme DeefOeefve³ece, efve³eceeW ³ee GheefJeefOe³eeW kesÀ DeOeerve keÀer efkeÀvneR Ssmeer MeleeXkeÀe, pees jefpemì£erkeÀjCe ³ee ÒeyebOe kesÀ yeejs ceW neW, Devegheeueve keÀjvee yebo keÀj efo³ee nes; ³ee

([er/Ie) peneb keÀesF& ÒeeLeefcekeÀ GOeej meesmeeFìer meom³eeW mes Deheveer hetjer DeefleMeesO³e ceebie ueieeleej leerve menkeÀejerJeºeeX lekeÀ Jemetue ve keÀjkesÀ J³eefkeÌle¬eÀce keÀjleer jns leLee Deefleÿeve kesÀ he½eeled Yeer meesmeeFìer hetjer DeefleMeesO³e ceebie Jemetue keÀjves ceW DemeHeÀue jns~

(3) GheOeeje (1) ³ee GheOeeje (2) kesÀ DeOeerve keÀesF& DeeosMe leye lekeÀ heeefjle veneR efkeÀ³ee pee³esiee peyelekeÀ efkeÀ ÒemLeeefhele DeeosMe kesÀ efJe©× keÀejCe oMee&ves keÀe ³egefkeÌle³egkeÌle DeJemej mebyebefOele meesmeeFìerkeÀes ve os efo³ee ie³ee nes Deewj GmekesÀ Üeje efkeÀ³es ie³es DeY³eeJesove, ³eefo keÀesF& nes, hej efJe®eej ve keÀjefue³ee ie³ee nes~

(4) jefpemì£ej, efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ heefjmeceeheve mebyebOeer efkeÀmeer DeeosMe keÀes, Gme meesmeeFìer keÀe jefpemì£er-keÀjCe jÎ nesves kesÀ hetJe& efkeÀmeer Yeer mece³e, Gme oMee ceW jÎ keÀj mekesÀiee peyeefkeÀ, GmekeÀer je³e ceW, GmemeesmeeFìer keÀe DeefmlelJe ceW yevee jnvee DeeJeM³ekeÀ nw~

(5) Fme Oeeje ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, efkeÀmeer Yeer menkeÀejer yeQkeÀ keÀe heefjmeceeheve efjpeJe&yeQkeÀ DeeHeÀ Fbef[³ee keÀer efueefKele hetJe& cebpetjer mes ner efkeÀ³ee pee³esiee Dev³eLee veneR~

69-S/keÀ. menkeÀejer yeQkeÀ keÀe heefjmeceeheve- Fme DeefOeefve³ece ceW efkeÀmeer ÒeefleketÀue yeele kesÀ Deblee|Jeä nesles ngSYeer, jefpemì£ej, ³eefo Yeejleer³e efjpeJe& yeQkeÀ Üeje efve#eshe yeercee Deewj Òel³e³e ieejCìer efveiece DeefOeefve³ece, 1961

(1961 keÀe 47) keÀer Oeeje 13-Ie ceW Jee|Cele heefjefmLeefle³eeW ceW ³ee Dev³eLee Ssmee DeHesef#ele efkeÀ³ee peeS, efkeÀmeermenkeÀejer yeQkeÀ kesÀ heefjmeceeheve keÀe lelkeÀeue DeeosMe osiee.

69ÝKe.yeerceekeÉÀle yeQkeÀ kesÀ ceeceues ceW efve#esHe yeercee efveiece keÀe HegveYe&gieleeveÝ peneB efkeÀmeer Ssmes menkeÀejer yeQkeÀkeÀe, pees efkeÀ efve#esHe yeercee Deewj Òel³e³e ieejCìer efveiece DeefOeefve³ece, 1961 (1961 keÀe 47) kesÀ DeLe& kesÀ


Devleie&le yeerceekeÉÀle yeQkeÀ ³ee Debleefjleer yeQkeÀ nes, HeefjmeceeHeve keÀj efo³ee ie³ee nes ³ee pees meceeHeveeOeerve keÀj efo³eeie³ee nes Deewj efve#esHe yeercee Deewj Òel³e³e ieejCìer efveiece yeerceekeÉÀle yeQkeÀ ³ee Debleefjleer yeQkeÀ kesÀ efve#esHekeÀlee&DeeWkesÀ Òeefle, Gme DeefOeefve³ece keÀer Oeeje 16 keÀer GHeOeeje (1) kesÀ DeOeerve oeef³elJeeOeerve nes ie³ee nes, JeneB efve#esHeyeercee Deewj Òel³e³e ieejCìer efveiece keÀes Gve HeefjeqmLeefle³eeW ceW HegveYe&gieleeve Gme meercee lekeÀ leLee Gme jerefle ceWefkeÀ³ee peeSiee pees efkeÀ efve#esHe yeercee Deewj Òel³e³e ieejCìer efveiece DeefOeefve³ece, 1961 (1961 keÀe 47), Oeeje21 ceW GHeyebefOele nw.

70. meceehekeÀ keÀer efve³egefkeÌle:- (1) peneb jefpemì£ej ves efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ heefjmeceeheve kesÀ efue³es Oeeje 69 kesÀDeOeerve keÀesF& DeeosMe efkeÀ³ee nes, Jeneb Gme Òe³eespeve kesÀ efue³es SkeÀ meceehekeÀ efve³egkeÌle keÀj mekesÀiee leLee GmekeÀeheeefjÞeefcekeÀ efve³ele keÀj mekesÀiee Deewj efkeÀmeer Yeer Ssmes J³eefkeÌle keÀes, pees meceehekeÀ kesÀ ªhe ceW efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³eenes, efkeÀmeer Yeer mece³e nìe Yeer mekesÀiee Deewj GmekesÀ mLeeve hej efkeÀmeer otmejs J³eefkeÌle keÀes efve³egkeÌle keÀj mekesÀiee~Hejvleg efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ mebyebOe ceW, yeQkeÀ keÀe HeefjmeceeHeve keÀjves leLee GmekeÀe HeefjmeceeHekeÀ efve³egkeÌle keÀjveskesÀ efueS efjpeJe& yeQkeÀ keÀer efueefKele ceW HetJe& mJeerkeÉÀefle mes DeLeJee efjpeJe& yeQkeÀ Üeje DeO³eHes#ee efkeÀS peeves Hej,jefpemì£ej Üeje efkeÀS ieS DeeosMe keÀes efkeÀmeer Yeer menkeÀejer v³ee³eeue³e ceW ÒeMveiele veneR efkeÀ³ee peeSiee.(2) keÀesF& meceehekeÀ, efve³egkeÌle nes peeves hej, Ssmeer mecemle mecheefÊe, ®eerpeyemle leLee Gve Deveg³eesp³e oeJeeW

keÀes, efpevekesÀ efue³es efkeÀ meesmeeFìer nkeÀoej nes ³ee nkeÀoej Òeleerle nesleer nes, Deheveer DeefYej#ee ceW ³eeDeheves efve³eb$eCe ceW ues uesiee Deewj Ssmeer mecheefÊe, ®eerpeyemle leLee oeJeeW keÀer neefve ³ee GvekesÀ #e³e ³eeGvekeÀes nesves Jeeues vegkeÀmeeve keÀes jeskeÀves kesÀ efue³es Ssmes Ghee³e keÀjsiee pewmes efkeÀ Jen DeeJeM³ekeÀ ³eemeceer®eerve mecePes~

(4) peneb efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ heefjmeceeheve keÀe keÀesF& DeeosMe Deheerue ceW Deheemle keÀj efo³ee pee³es, JenebGme meesmeeFìer keÀer mecheefÊe, ®eerpeyemle leLee Deveg³eesp³e oeJes Gme meesmeeFìer ceW hegvee|veefnle nes pee³eWies~

70-keÀ. meceehekeÀ keÀe efve³eb$eCe- meceehekeÀ keÀer efve³egefkeÌle kesÀ he½eeled, efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀermecemle MeefkeÌle³eeb ®eens Jen efveJee&ef®ele ³ee veeceefvee|oä nes, meceehle nes peeSbieer Deewj FmekesÀ he½eeled meesmeeFìerkesÀ keÀce&®eejer, meceehekeÀ kesÀ efve³eb$eCe Deewj he³e&Jes#eCe kesÀ DeOeerve keÀe³e& keÀjWies~

71. meceehekeÀ keÀer MeefkeÌle³eeb:- (1) Fme efveefceÊe ceW yevee³es ie³es efkeÀvneR efve³eceeW mes DeO³eOeerve jnles ngS, efkeÀmeerSsmeer meesmeeFìer keÀer, efpemekeÀer efkeÀ yeeyeled heefjmeceeheve keÀe DeeosMe keÀj efo³ee ie³ee nw, mecemle Deeefmle³eeb Oeeje70 kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle efkeÀ³es ie³es meceehekeÀ ceW Gme leejerKe mes efveefnle nes pee³esieer efpemekeÀes efkeÀ Jen DeeosMeÒeYeeJeMeerue nes Deewj meceehekeÀ keÀes ³en MeefkeÌle nesieer efkeÀ Jen Ssmeer Deeefmle³eeb efJe¬eÀ³e Üeje ³ee Dev³eLee JemetuekeÀjs~(2) Ssmes meceehekeÀ keÀes, jefpemì£ej kesÀ efve³eb$eCe kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS, efvecveefueefKele MeefkeÌle³eeb Yeer

neWieer:-(S/keÀ) meesmeeFìer keÀer Deesj mes Jeeo SJeb Dev³e efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeb Deheves heoveece mes mebefmLele keÀjvee leLee

JeeoeW SJeb Dev³e efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeW ceW meesmeeFìer keÀer Deesj mes Òeeflej#ee Deheves heoveece mes keÀjvee~(yeer/Ke) meom³eeW ³ee YetleHetJe& meom³eeW Üeje ceÉle ³ee meom³eeW keÀer mecheoeDeeW ³ee GvekesÀ veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW,


JeeefjmeeW, ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe³eeW Üeje ³ee efkeÀvneR DeefOekeÀeefj³eeW ³ee YetlehetJe& DeefOekeÀeefj³eeW ÜejemeesmeeFìer keÀer Deeefmle³eeW kesÀ Òeefle efkeÀ³es peeves Jeeues ³ee efkeÀ³es peeves kesÀ efue³es Mesºe jns DeefYeoe³e (efpemekesÀDebleie&le MeesO³e $e+Ce Deeles nQ) keÀe mece³e-mece³e hej DeJeOeejCe keÀjvee~

(meer/ie) Gve mecemle oeJeeW keÀe, pees meesmeeFìer kesÀ efJe©× neW, DevJesºeCe keÀjvee leLee Fme DeefOeefve³ece kesÀGheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS, hete|JekeÀlee kesÀ Gve ÒeÍe>>eW keÀes, pees oeJesoejeW kesÀ yeer®e GodYetle neW,efJeefveef½ele keÀjvee~

([er/Ie) meesmeeFìer kesÀ efJe©× oeJeeW keÀe, efpeveceW meceeheve keÀer leejerKe lekeÀ keÀe y³eepe meefcceefuele nw, GvekeÀerhete|JekeÀlee, ³eefo keÀesF& nes, kesÀ Devegmeej hetCe&le: ³ee Devegheelele: pewmeer efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer Deeefmle³eeWceW iegbpeeFMe nes, Yegieleeve keÀjvee; oeJeeW keÀe Yegieleeve keÀjves kesÀ he½eeled ye®ee ngDee DeefOeMesºe, ³eefokeÀesF& nes, meceehekeÀ kesÀ DeeosMe keÀer leejerKe mes y³eepe kesÀ Yegieleeve ceW Ghe³eesefpele efkeÀ³ee pee³esiee peesSsmeer oj mes nesiee pees jefpemì£ej Üeje efve³ele keÀer peeS efkeÀvleg pees efkeÀmeer Yeer oMee ceW mebefJeoe oj mesDeefOekeÀ ve nesiee;

(F&/[) ³en DeJeOeeefjle keÀjvee efkeÀ meceeheve kesÀ Ke®eeX keÀe Jenve efkeÀve J³eefkeÌle³eeW Üeje leLee efkeÀme DevegheeleceW efkeÀ³ee peevee nw;

(SHeÀ/®e) ³en DeJeOeeefjle keÀjvee efkeÀ keÌ³ee keÀesF& J³eefkeÌle meom³e, YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e keÀeveeceefvee|oä J³eefkeÌle nw;

(peer/í) meesmeeFìer keÀer Deeefmle³eeW kesÀ mebûenCe leLee efJelejCe kesÀ yeejs ceW Ssmes efveoxMe osiee pees efkeÀ meesmeeFìer kesÀkeÀecekeÀepe keÀe heefjmeceeheve keÀjves kesÀ efue³es Gmes DeeJeM³ekeÀ Òeleerle neW;

(S®e/pe) meesmeeFìer keÀe keÀejyeej Gme meercee lekeÀ ®eueevee peneb lekeÀ efkeÀ Jen GmekesÀ HeÀe³eoeÒeo heefjmeceehevekesÀ efue³es DeeJeM³ekeÀ nes;

(DeeF&/Pe) uesveoejeW kesÀ meeLe ³ee Gve J³eefkeÌle³eeW kesÀ, pees uesveoej nesves keÀe oeJee keÀjles neW, ³ee pees keÀesF& SsmeeJele&ceeve ³ee YeeJeer oeJee, efpemekesÀ efkeÀ Üeje meesmeeFìer keÀes oe³eer yevee³ee pee mekeÀlee nes, jKeles neW³ee ³en DeefYekeÀefLele keÀjles nes efkeÀ Jes Ssmee oeJee jKeles nQ, meeLe keÀesF& mecePeewlee ³ee "njeJe keÀjvee;Deewj

(pes/_e) mecemle ceebieeW ³ee ceebieeW leLee $e+CeeW kesÀ oeef³elJeeW keÀe Deewj $e+CeeW ceW heefjefCele nesves ³eesi³e oeef³elJeeWkeÀe, leLee Jele&ceeve ³ee YeeJeer, efveef½ele ³ee meceeefÞele mecemle Ssmes oeJeeW keÀe, pees meesmeeFìer leLee efkeÀmeerDeefYeoe³eer ³ee DeefYekeÀefLele DeefYeoe³eer ³ee Dev³e $e+Ceer ³ee Ssmes J³eefkeÌle, pees meesmeeFìer kesÀ ÒeefleDehevee oeef³elJe mecePelee nw, kesÀ yeer®e DeefmlelJe ceW nw, ³ee efpevekeÀe DeefmlelJe ceW nesvee ceevee peeleenw Deewj Ssmes mecemle ÒeÍe>>eW keÀe, pees meesmeeFìer keÀer Deeefmle³eeW ³ee GmekesÀ heefjmeceeheve mes efkeÀmeer Yeer ªheceW mebyebefOele nw ³ee pees Gve hej ÒeYeeJe [eueves Jeeues nQ, mecePeewlee Ssmes efveyebOeveeW hej keÀjvee pewmes efkeÀle³e hee³es peeSb, leLee efkeÀmeer Ssmeer ceebie, oeef³elJe $e+Ce ³ee oeJes kesÀ Gvcees®eve kesÀ efue³es keÀesF& ÒeefleYetefleuesvee Deewj GmekeÀer yeeyeled hetCe& Gvcees®eve keÀjvee;hejvleg keÀesF& meceehekeÀ efkeÀmeer meom³e ³ee efkeÀmeer YetlehetJe& meom³e mes ³ee efkeÀmeer ceÉle meom³e kesÀveeceefvee|oä J³eefkeÌle, Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe mes Jemetue efkeÀ³es peeves Jeeues DeefYeoe³e, $e+Ce ³ee


MeesO³eeW keÀe leye lekeÀ DeJeOeejCe veneR keÀjsiee peye lekeÀ efkeÀ Ssmes meom³e ³ee YetlehetJe& meom³eeW keÀes ³eeSsmes veeceefvee|oä J³eefkeÌle, Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe keÀes Deheveer efmLeefle mheä keÀjves keÀe DeJemejve os efo³ee ie³ee nes~

(3) peye efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ keÀecekeÀepe keÀe heefjmeceeheve keÀj efo³ee ie³ee nes leye meceehekeÀ jefpemì£ej keÀesefjheesì& keÀjsiee Deewj meesmeeFìer kesÀ DeefYeuesKe Ssmes mLeeve hej pecee keÀjsiee pewmee efkeÀ jefpemì£ej efveoxefMelekeÀjs~

72. meceeefhele meesmeeFefì³eeW keÀer DeefOeMesºe Deeefmle³eeW keÀe J³e³eve:- (1) efkeÀmeer heefjmeceeheefle meesmeeFìer kesÀmecemle oeef³elJeeW keÀer, efpevekesÀ efkeÀ Debleie&le meceeoÊe DebMe-hetbpeer nw, hete|le nes peeves kesÀ he½eeled DeefOeMesºe jnerDeeefmle³eeb GmekesÀ meom³eeW ceW efJeYeeefpele veneR keÀer pee³esieer Deefheleg Jes efkeÀmeer Ssmes GÎsM³e, pees efkeÀ meesmeeFìer keÀerGheefJeefOe³eeW ceW Jee|Cele nes, kesÀ efue³es Ghe³eesefpele keÀer pee³esieer Deewj keÀesF& GÎsM³e Fme ÒekeÀej Jee|Cele ve nes leyeefkeÀmeer Ssmes ueeskeÀeshe³eesieer GÎsM³e, pees efkeÀ meesmeeFìer kesÀ meeOeejCe meefcceueve Üeje DeJeOeeefjle efkeÀ³ee pee³es leLeejefpemì£ej Üeje Devegceesefole efkeÀ³ee pee³es, kesÀ efue³es Ghe³eesefpele keÀer pee³esieer ³ee Jes GvekesÀ hejeceMe& mes jefpemì£ejÜeje efvecveefueefKele mecemle ³ee GveceW mes efkeÀmeer kesÀ Yeer efue³es ³ee lees mechetCe&le: ³ee Yeeiele: mecevegosefMele keÀerpee mekesÀieer-(S/keÀ) keÀesF& ueeskeÀeshe³eesieer GÎsM³e ³ee mLeeveer³e ³ee veeieefjkeÀ efnle keÀe keÀesF& GÎsM³e: ³ee(yeer/Ke) ceO³eÒeosMe menkeÀejer mebIe ce³ee&efole ³ee keÀesF& Dev³e mebmLee ³ee mebIe; ³ee(meer/ie) efkeÀmeer keWÀêer³e menkeÀejer yeQkeÀ ceW Gleves mece³e lekeÀ kesÀ efue³es efveef#ehle jKeer pee mekeWÀieer peye lekeÀ efkeÀ

Jewmeer ner MeleeX meefnle keÀesF& veJeerve meesmeeFìer jefpemì£erkeÉÀle ve nes pee³es Deewj leye Ssmee DeefOeMesºe,jefpemì£ej keÀer mecceefle mes, Ssmeer veJeerve meesmeeFìer keÀer jef#ele efveefOe ceW efveef#ehle efkeÀ³ee pee mekesÀiee;

([er/Ie) hetle& efJev³eeme DeefOeefve³ece, 1890 (1890 keÀe DeefOeefve³ece meb. 6) keÀer Oeeje 2 ceW ³eLeeheefjYeeefºelekeÀesF& hetle& Òe³eespeve; ³ee

(F&/*) Òel³eskeÀ efJeÐeceeve meom³e keÀes GmekeÀe meceeoÊe DebMehetbpeer kesÀ Devegheele ceW~(2) peneB meceeHekeÀ ves Deeeqmle³eeW Deewj oeef³elJeeW kesÀ efveHeìejs kesÀ He½eeled jefpemì£ej keÀes Debeflece efjHeesì& Òemlegle

keÀj oer nw leye jefpemì£ej Debeflece efjHeesì& Hej meceeOeeve keÀj uesves kesÀ He½eeled meesmeeFìer kesÀ jefpemì£erkeÀjCekeÀes jÎ keÀj osiee.

DeO³ee³e Dee"-keÀ

menkeÀejer ieÉn efvecee&Ce meesmeeFefì³eeW kesÀ efueS efJeMesºe GheyebOe

72. keÀ. DeO³ee³e keÀe ueeiet efkeÀ³ee peevee- Fme DeO³ee³e kesÀ GheyebOe, ceO³eÒeosMe menkeÀejer meesmeeFìer DeefOeefve³ece,1960 (¬eÀceebkeÀ 17 meved 1961) kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle mecemle ieÉn efvecee&Ce meesmeeFefì³eeW hej ueeiet neWies~

72. Ke. Yet-KeC[ YeJeve Deewj megKe-megefJeOeeDeeW kesÀ efue³es meom³e keÀer nkeÀoejer leLee J³e³e keÀe oeef³elJe-(1) (keÀ) efkeÀmeer ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer keÀe Òel³eskeÀ meom³e KeC[ (*) kesÀ DeOeerve ÒeeLeefcekeÀlee met®eer kesÀ

Devegmeej ieÉn efvecee&Ce kesÀ efue³es SkeÀ YetÝKeC[ keÀe, efpemeceW ³eLeeeqmLeefle, efvecve meIevelee keÀe ieÉnefvecee&Ce, efveJeeme ieÉn ³ee keÀesF& ÒekeÀesÿ (HeÌuesì) meeqcceefuele nw Deewj Ssmeer oMee ceW peye keÀesF& efveJeeme


ieÉn ³ee ÒekeÀesÿ (HeÌuesì) HetJe& ceW ner Deefpe&le keÀj efue³es ie³es neW lees GmekeÀer meeceev³e megKe megefJeOeeDeeWleLee mesJeeDeeW keÀe nkeÀoej nesiee efpemeceW ieÉn efvecee&Ce kesÀ efue³es efJeÊe HeesºeCe Yeer meeqcceefuele nw.

(Ke) meom³elee met®eer, efpemeceW GmekeÀe veece, GmekesÀ efHelee Deewj ceelee keÀe veece, GmekeÀer pevceefleefLe leLeeDee³ekeÀj keÀer mLee³eer uesKee mebK³ee ³eefo keÀesF& nes, meceeefJeºì keÀjles ngS meesmee³eìer Üeje jKeerpeeSieer leLee Ssmeer met®eer GmekesÀ meesmeeFìer ceW ÒeJesMe kesÀ Devegmeej lew³eej keÀer pee³esieer.

(ie) peneB meesmeeFìer ieÉn efvecee&Ce Òe³eespeveeW kesÀ efue³es keÀesF& Yetefce Meemeve mes ³ee efkeÀmeer Dev³e SpeWmeer mesefj³ee³eleer oj Hej ÒeeHle keÀjleer nw JeneB GmekesÀ meom³e kesÀ efue³es ³en DeefveJee³e& nesiee efkeÀ Jen FmeÒeYeeJe keÀe SkeÀ MeHeLeÝHe$e Òemlegle keÀjs efkeÀ GmekesÀ veece ³ee GmekesÀ kegÀìgcye kesÀ meom³eeW kesÀ veecemes keÀesF& YetÝKeC[/ÒekeÀesÿ (HeÌuesì)/YeJeve Gme veiej HeeefuekeÀ #es$e ceW veneR nw.

(Ie) Òel³eskeÀ ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer, KeC[ (Ke) kesÀ DeOeerve lew³eej keÀer ieF& met®eer kesÀ DeOeej Hej, He$eÜeje, met®eer kesÀ Òel³eskeÀ meom³e keÀes, jefpemì[& [ekeÀ Üeje, He$e ceW ³eLeeefJeefveefo&ä Ssmeer DeJeefOe kesÀYeerlej, pees efkeÀ oes ceeme kesÀ keÀce keÀer veneR nesieer, efJekeÀeme ÒeYeej, meefVecee&Ce ÒeYeej leLee megefJeOeeDeeWHej GHeiele nesves Jeeues Dev³e J³e³eeW keÀes pecee keÀjves kesÀ efue³es keÀnsieer Deewj meesmeeFìer GHejeskeÌleÒe³eespeve kesÀ efue³es SkeÀ Ssmes mecee®eej He$e ceW, efpemekeÀe efkeÀ meesmeeFìer kesÀ #es$eeefOekeÀej ceW Heefj®eeuevenes, SkeÀ Òesme veesì Yeer ÒekeÀeefMele keÀjsieer Deewj meesmee³eìer mebyebefOele meom³e keÀes Yespes ieS He$eeW keÀeDeefYeuesKe jKesieer Deewj meesmee³eìer ³en Yeer megefveef½ele keÀjsieer efkeÀ DeeJeM³ekeÀ jkeÀce pecee keÀjeves kesÀefue³es Yespeer ieF& met®evee meom³e keÀes ÒeeHle nes ieF& nw.

(*) meesmeeFìer, He$e ÒeeeqHle kesÀ He½eeled meom³e Üeje DeHesef#ele jkeÀce pecee keÀj efo³es peeves kesÀ DeeOeej Hej,Òeefle Jeºe& YetÝKeC[ DeeJebìve kesÀ efue³es SkeÀ ÒeeLeefcekeÀlee met®eer lew³eej keÀjsieer Deewj ³eefo met®eer ceWkeÀesF& HeefjJele&ve neslee nw lees GmekeÀer met®evee jefpemì[& [ekeÀ Üeje mebyebefOele meom³e keÀes Yespeer pee³esieerDeewj Ssmeer HeefjJeefle&le met®eer keÀer SkeÀ Òeefle Òeefle Jeºe& 30 DeÒewue lekeÀ mebyebefOele GHe jefpemì£ej/mene³ekeÀ jefpemì£ej keÀes Yeer Yespeer peeSieer leLee Debeflece ÒeeLeefcekeÀlee met®eer kesÀ DeeOeej Hej meom³eeWkeÀes YetÝKeC[ DeeJebefìle efkeÀS peeSbies Deewj Ssmeer met®eer pevemeeOeejCe keÀes meesmeeFìer keÀer JesyemeeFìHej GHeueyOe keÀjeF& peeSieer Deewj JesyemeeFì keÀes Òeefle Jeºe& DeÐeleve efkeÀ³ee peeSiee~

(®e) Òel³eskeÀ ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer, KeC[ (Ke) Deewj KeC[ (*) kesÀ DeOeerve lew³eej keÀer ieF& meom³eleemet®eer Deewj meom³eeW keÀer ÒeeLeefcekeÀlee met®eer kesÀ meeLe DeHevee Jeeefºe&keÀ legueve He$e leLee Deeeqmle³eeW Deewjoeef³elJeeW keÀer efJeefMeefä³eeb efpeues kesÀ mebyebefOele GHe jefpemì£ej/mene³ekeÀ jefpemì£ej keÀes Òemlegle keÀjsieerDeewj ³en peevekeÀejer pevemeeOeejCe keÀes meesmeeFìer keÀer JesyemeeFì Hej Yeer GHeueyOe keÀjeF& peeSieer.

(í) jefpemì£ej keÀer Devegceefle kesÀ efyevee meesmeeFìer Üeje Oeeefjle Yetefce ³ee GmekeÀe keÀesF& Yeeie yes®ee veneRpeeSiee ³ee HeÆs Hej veneR efo³ee peeSiee Deewj Ssmeer Yetefce kesÀ DeblejCe keÀer keÀesF& keÀej&JeeF& veneR keÀerpeeSieer.

(pe) ³eefo keÀesF& meom³e, ³eLeeeqmLeefle, efJeefOekeÀ J³e³e, Devegj#eCe leLee mesJeeDeeW kesÀ DeHeves Mes³ej keÀemeboe³e efJeefnle mece³e kesÀ Yeerlej keÀjves ceW DemeHeÀue jnlee nw, lees meesmeeFìer leerve ceeme mes DeveefOekeÀ


keÀer efkeÀmeer keÀeueeJeefOe kesÀ efue³es 20 ÒeefleMele keÀer oj mes DeefOeYeej DeefOejesefHele keÀjsieer Deewj ³eefo leerveceeme mes Hejs J³eefle¬eÀce peejer jnlee nw lees mesJeeSB legjvle yebo keÀj oer peeSieer.Hejvleg Ssmeer mesJeeDeeW keÀes leye lekeÀ yebo veneR efkeÀ³ee peeSiee peye lekeÀ efkeÀ mebyebefOele meom³e keÀes,meefceefle Üeje, Fme efveefceÊe megveJeeF& keÀe ³egeqkeÌle³egkeÌle DeJemej ve os efo³ee ie³ee nes.

(2) efkeÀmeer ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer keÀe Òel³eskeÀ meom³e, meeOeejCe meYee kesÀ Òel³eskeÀ meefcceueve ceWGheefmLele jnsiee efpemekeÀer efkeÀ peevekeÀejer Gmes ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer keÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meef®eJemes Òeehle nesleer nes Deewj meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes hetJe& met®evee kesÀ efyevee GmekeÀer DevegheefmLeefle keÀer oMeeceW Òel³eskeÀ J³eefle¬eÀce kesÀ efueS pewmee efkeÀ meeOeejCe meYee Üeje efJeefveef½ele efkeÀ³ee peeS, 200/- ©he³esmes DeveefOekeÀ kesÀ pegcee&ves kesÀ meboe³e keÀjves keÀe oe³eer nesiee:hejvleg keÀesF& Yeer pegcee&vee leye lekeÀ DeefOejesefhele veneR efkeÀ³ee peeSiee peye lekeÀ efkeÀ mebyebefOele meom³ekeÀes megveJeeF& keÀe ³egefkeÌle³egkeÌle DeJemej ve os efo³ee ie³ee nes~

72-ie. ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer keÀer meom³elee hej efveye&vOeve- (1) Fme DeefOeefve³ece leLee GmekesÀ DeOeerve yevee³esie³es efve³eceeW ceW Deblee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, efkeÀmeer ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer keÀer meom³elee, SkeÀ efJeefMeämebK³ee lekeÀ efveye&efvOele jnsieer pewmee efkeÀ GheefJeefOe³eeW ceW efJeefnle efkeÀ³ee peeS~(2) ieÉn efvecee&Ce meesmeeFìer Deheveer meom³elee keÀes Ssmeer jerefle ceW, GheefJeefOe³eeW ceW ³eLee efJeefvee|oä DeefOekeÀlece

mebK³ee lekeÀ Fme ÒekeÀej yeæ{e mekesÀieer efkeÀ meesmeeFìer keÀe Òel³eskeÀ meom³e Deheveer p³esÿlee kesÀ Deveg¬eÀceceW Yet-KeC[/efveJeeme ieÉn/ÒekeÀesÿ Òeehle keÀj mekesÀ Deewj ieÉn efvecee&Ce efJeÊe heesºeCe, meeceev³e megKe-megefJeOeeSB Òeehle keÀj mekesÀ~

72-Ie. DehejeOe- efvecveefueefKele ceW mes keÀesF& Yeer keÀe³e&, Oeeje 74 kesÀ DeOeerve DehejeOe nesiee Deewj GmekeÀe Gme ªheceW DeLe& ueiee³ee peeSiee, DeLee&led-(SkeÀ) Fme DeefOeefve³ece kesÀ GheyebOeeW, meesmeeFìer kesÀ efve³eceeW, GheefJeefOe³eeW ³ee DeeJebìve keÀer efkeÀvneR MeleeX kesÀ

Deefle¬eÀceCe ceW efkeÀmeer jefpemì£erkeÉÀle Yet-KeC[, efveJeeme ieÉn ³ee ÒekeÀesÿ keÀe efkeÀmeer Dev³e J³eefkeÌle keÀesDeblejCe,

(oes) meom³elee met®eer mes ísæ[íeæ[,(leerve) GheefJeefOe³eeW ceW efJeefnle meom³eeW keÀer mebK³ee mes DeefOekeÀ meom³eeW keÀes ÒeJesMe osvee,(®eej) meesmeeFìer keÀer efJekeÀeme ³eespevee kesÀ Devegmeej Yetefce keÀe efJekeÀeme ve keÀjvee,(heeb®e) meesmeeFìer keÀer Devegceesefole DeefYev³eeme (ues-DeeGì) ³eespevee kesÀ Deefle¬eÀceCe ceW Yetefce keÀe DeeJebìve ³ee

efJe¬eÀ³e,(ín) Ssmeer Yetefce keÀe efJekeÀeme ve keÀjvee pees efkeÀ meesmeeFìer kesÀ meeOeejCe Ghe³eesie pewmes meecegoeef³ekeÀ YeJeve,

mketÀue ³ee Demheleeue ³ee GheefJeefOe³eeW ceW efJeefvee|oä efkeÀmeer Dev³e Òe³eespeve kesÀ efueS Deejef#ele nes,(meele) meom³eeW Üeje Yegieleeve keÀer ie³eer mesJeeDeeW keÀe efyevee v³ee³e mebiele Deewj he³ee&hle keÀejCe mes mebOeejCe

ve keÀjvee ³ee GheueyOe ve keÀjvee~


(Dee") meom³eeW keÀes YetÝKeC[eW keÀe DeeJebìve meom³eeW keÀer ÒeeLeefcekeÀlee met®eer kesÀ Devegmeej ve keÀjvee,(veew) jefpemì£ej keÀer Devegceefle kesÀ efyevee meesmeeFìer Üeje Oeeefjle Yetefce keÀe efJe¬eÀ³e keÀjvee ³ee Gmes HeÆs Hej osvee

³ee GmekeÀe DeblejCe keÀjvee,(ome) Oeeje 72ÝKe keÀer GHeOeeje (1) kesÀ KeC[ (®e) kesÀ GHeyebOeeW keÀe DevegHeeueve ve keÀjvee.

72-* DehejeOeeW kesÀ efueS Meeefmle³eeb- efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer Òel³eskeÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue, GmekeÀe Òel³eskeÀ DeefOekeÀejer³ee YetlehetJe& DeefOekeÀejer ³ee YetlehetJe& meom³e ³ee keÀesF& keÀce&®eejer ³ee keÀesF& YetlehetJe& keÀce&®eejer ³ee keÀesF& Dev³e J³eefkeÌleefkeÀmeer Ssmeer keÀe³e&Jeener hej, pees efkeÀ lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer efJeefOe kesÀ DeOeerve GmekesÀ efJe©× keÀer pee mekeÀleer nw,ÒeefleketÀue ÒeYeeJe [eues efyevee-(keÀ) Oeeje 72ÝIe kesÀ KeC[ (SkeÀ) ceW GequueefKele DeHejeOe kesÀ efue³es Ssmes pegcee&ves mes, pees Heeb®e ueeKe ©He³es

lekeÀ nes mekesÀiee ³ee keÀejeJeeme mes, efpemekeÀer DeJeefOe leerve Jeºe& keÀer nes mekesÀieer ³ee oesveeW mes,(Ke) Oeeje 72ÝIe kesÀ KeC[ (oes) ceW GequueefKele DeHejeOe kesÀ efue³es, Ssmes pegcee&ves mes pees 5 ueeKe ©He³es

lekeÀ keÀe nes mekesÀiee ³ee keÀejeJeeme mes, efpemekeÀer DeJeefOe leerve Jeºe& keÀer nes mekesÀieer ³ee oesveeW mes,(ie) Oeeje 72ÝIe kesÀ KeC[ (leerve) ceW GequueefKele DeHejeOe kesÀ efue³es, Ssmes pegcee&ves mes, pees Heeb®e ueeKe

©He³es lekeÀ keÀe nes mekesÀiee ³ee keÀejeJeeme mes, efpemekeÀer DeJeefOe leerve Jeºe& lekeÀ keÀer nes mekesÀieer ³ee oesveeWmes,

(Ie) Oeeje 72ÝIe kesÀ KeC[ (®eej), (Heeb®e), (ín), (meele), (Dee"), (veew) Deewj (ome) ceWGequueefKele DeHejeOe kesÀ efue³es Ssmes pegcee&ves mes, pees Heeb®e ueeKe ©He³es lekeÀ keÀe nes mekesÀiee ³ee keÀejeJeememes, efpemekeÀer DeJeefOe leerve Jeºe& lekeÀ keÀer nes mekesÀieer ³ee oesveeW mes.


veJeeb DeO³ee³e

DehejeOe leLee Meeefmle³eeb

73. Meyo `menkeÀejer' kesÀ Òe³eesie keÀe ÒeefleºesOe:- (1) keÀesF& Yeer J³eefkeÌle, pees Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeervejefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& efkeÀmeer meesmeeFìer mes leLee efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle ³ee GmekesÀ efnle GÊejeefOekeÀejer mes, efpemekeÀeefkeÀ veece ³ee DeefYeOeeve Jen nw efpemekesÀ efkeÀ DeOeerve Jen Fme DeefOeefve³ece kesÀ ÒeJeÉÊe nesves keÀer leejerKe keÀes J³eeheej³ee keÀejyeej keÀjlee jne nes, jep³e mejkeÀej keÀer cebpetjer kesÀ efyevee, efkeÀmeer Ssmes veece ³ee DeefYeOeeve mes, efpemekeÀeYeeieªhe Meyo menkeÀejer' ³ee efkeÀmeer Yeejleer³e Yeeºee ceW, GmekeÀe he³ee&³eJee®eer Meyo nes, keÉÀl³e veneR keÀjsieeJ³eeheej veneR keÀjsiee, ³ee keÀejyeej veneR keÀjsiee~

(2) Òel³eskeÀ Ssmee J³eefkeÌle, pees Oeeje 14 keÀer GheOeeje (2) kesÀ GuuebIeve ceW yeveeF& ieF& efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe meom³enw leLee Òel³eskeÀ Ssmee J³eefkeÌle pees GheOeeje (1) kesÀ GheyebOeeW keÀe GuuebIeve keÀjsiee, pegcee&ves mes, pees oes meew ©he³eslekeÀ keÀe nes mekesÀiee, Deewj ®eeuet jnves Jeeues DehejeOe keÀer oMee ceW, Ssmes Òel³eskeÀ efove kesÀ efue³es, efpemekeÀes efkeÀSsmes DehejeOe kesÀ efue³es oesºe efmeef× kesÀ he½eeled Ssmee DehejeOe ®eeuet jnlee nw, heeb®e ©he³es DeefleefjkeÌle pegcee&ves mesoC[veer³e nesiee~

74. DehejeOe :- Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve DehejeOe nesiee ³eefo-(S/keÀ) keÀesF& meb®eeuekeÀ ceb[ue ³ee GmekeÀe keÀesF& DeefOekeÀejer ³ee meom³e peeveyetPekeÀj keÀesF& efceL³ee efjheesì& keÀjlee

nw ³ee efceL³ee peevekeÀejer oslee nw ³ee uesKes jKeves ceW yesF&ceeveer mes ®etkeÀ keÀjlee nw ³ee efceL³ee uesKes yesF&ceeveermes jKelee nw; ³ee

(yeer/Ke) efkeÀmeer efvecee&CeeOeerve meesmeeFìer kesÀ efue³es DebMeoeve mebûen keÀjves Jeeuee keÀesF& J³eefkeÌle Gme DebMeoeve keÀes,GmekeÀer Òeeefhle mes ®eewon efove kesÀ Yeerlej ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer yeQkeÀ, ce³ee&efole, keWÀêer³e menkeÀejeryeQkeÀ, efkeÀmeer veiejer³e menkeÀejer yeQkeÀ ³ee efkeÀmeer [ekeÀIej ye®ele yeQkeÀ ceW pecee veneR keÀjlee nw; ³ee

(meer/ie) efkeÀmeer efvecee&CeeOeerve meesmeeFìer kesÀ efue³es DebMeOeve mebûen keÀjves Jeeuee keÀesF& J³eefkeÌle Fme ÒekeÀej SkeÀef$elekeÀer ieF& efveefOe³eeW keÀe Ghe³eesie, jefpemì£erkeÉÀle keÀer peeves Jeeueer efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ veece mes keÀjlee nw³ee Dev³eLee keÀesF& keÀejyeej keÀjves ceW ³ee J³eeheej keÀjves ceW keÀjlee nw; ³ee

([er/Ie) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe keÀesF& DeefOekeÀejer Deheves mJe³eb kesÀ Ghe³eesie ³ee HeÀe³eos kesÀ efue³es ³ee efkeÀmeer SsmesJ³eefkeÌle kesÀ, efpemeceW efkeÀ Jen efnleye× nw, Ghe³eesie ³ee HeÀe³eos kesÀ efueS, efkeÀmeer Dev³e J³eefkeÌle kesÀveece GOeej keÀer peeveyetPekeÀj efmeHeÀeefjMe keÀjlee nw ³ee Gmes GOeej cebpetj keÀjlee nw; ³ee

(F&/*) keÀesF& DeefOekeÀejer ³ee keÀesF& meom³e efkeÀvneR hegmlekeÀeW keÀeiepe-he$eeW ³ee ÒeefleYetefle³eeW keÀes veä keÀjlee nw,efJekeÉÀle keÀjlee nw, heefjJee|lele keÀjlee nw, GvekeÀe efceL³eekeÀjCe keÀjlee nw ³ee GvekeÀes ieghle jKelee nw ³eeGvekeÀes veä efkeÀ³es peeves, efJekeÉÀle efkeÀ³es peeves, heefjJee|lele efkeÀ³es peeves, GvekeÀe efceL³eekeÀjCe efkeÀ³ee peeves³ee GvekesÀ ieghle jKes peeves ceW mebmeieea nw ³ee meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer jefpemìj, uesKee-hegmlekeÀ ³eeomleeJespe ceW keÀesF& efceL³ee ³ee keÀheìhetCe& ÒeefJeefä keÀjlee nw ³ee Ssmee efkeÀ³ee peeves ceW mebmeieea nw; ³ee

(SHeÀ/®e) keÀesF& DeefOekeÀejer ³ee keÀesF& meom³e, efpemekesÀ heeme peevekeÀejer, hegmlekeWÀ leLee DeefYeuesKe neW, SsmeerpeevekeÀejer peeveyetPekeÀj veneR oslee ³ee Ssmeer hegmlekeWÀ leLee keÀeiepe-he$e hesMe veneR keÀjlee nw ³ee jefpemì£ejÜeje Oeeje 53, 58, 59, 60, 67 leLee 70 kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle ³ee ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer


J³eefkeÌle keÀer mene³elee veneR keÀjlee nw; ³ee(peer/í) keÀesF& DeefOekeÀejer Gme meesmeeFìer keÀer, efpemekeÀe efkeÀ Jen DeefOekeÀejer nw, hegmlekeÀeW, DeefYeuesKeeW, veieoer,

ÒeefleYetefle leLee Dev³e mecheefÊe keÀe DeefYej#eCe Oeeje 53 ³ee 70 kesÀ DeOeerve efve³egkeÌle efkeÀ³es ie³es efkeÀmeerJ³eefkeÌle keÀes peeveyetPekeÀj veneR meeQhelee nw; ³ee

(S®e/pe) keÀesF& meom³e Ssmeer mecheefÊe keÀe, efpeme hej efkeÀ meesmeeFìer keÀe hete|JekeÀ oeJee nw, keÀheìhetCe& J³e³evekeÀjlee nw ³ee keÀesF& meom³e ³ee DeefOekeÀejer ³ee keÀce&®eejer ³ee keÀesF& J³eefkeÌle efJe¬eÀ³e, DevlejCe, yevOekeÀ,oeve Üeje ³ee Dev³eLee Deheveer mebheefÊe keÀe J³e³eve meesmeeFìer kesÀ MeesO³eeW keÀe DeheJeb®eve keÀjves kesÀkeÀheìhetCe& DeeMe³e mes keÀjlee nw; ³ee

(DeeF&/Pe) keÀesF& efve³eespekeÀ leLee Ssmes efve³eespekeÀ keÀer Deesj mes keÀe³e& keÀjves Jeeuee Dev³e efveosMekeÀ, ÒeyevOekeÀ,meef®eJe ³ee Dev³e DeefOekeÀejer ³ee DeefYekeÀlee& Oeeje 42 keÀer GheOeeje (2) kesÀ GheyebOeeW keÀe DevegheeuevekeÀjves ceW he³ee&hle keÀejCe kesÀ efyevee ®etkeÀ keÀjlee nw; ³ee

(pes/_e) keÀesF& J³eefkeÌle efkeÀmeer Ssmeer mebheefÊe keÀe, pees Oeeje 40 keÀer GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve Yeej kesÀ DeO³eOeervenw, Depe&ve keÀjlee nw ³ee GmekesÀ Depe&ve ceW ogºÒesjCe keÀjlee nw; ³ee

(kesÀ/ì) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe keÀesF& DeefOekeÀejer ³ee meom³e ³ee keÀesF& J³eefkeÌle keÀesF& Ssmee keÀe³e& keÀjlee nw pee sefve³eceeW Üeje DehejeOe Ieesefºele efkeÀ³ee ie³ee nw ³ee Ssmes keÀe³e& ueeshe keÀe oesºeer nw pees efve³eceeW Üeje DehejeOeIeesefºele efkeÀ³ee ie³ee nw; 2[³ee

(") keÀesF& J³eeqkeÌle peeveyetPekeÀj ³ee efyevee efkeÀmeer ³egeqkeÌle³egkeÌle keÀejCe kesÀ efkeÀmeer meceve, DeO³eHes#ee ³ee FmeDeefOeefve³ece kesÀ GHeyebOeeW kesÀ DeOeerve peejer efkeÀS ieS efJeefOeHetCe& efueefKele DeeosMe keÀer DeJe%ee keÀjlee nw,³ee

([) keÀesF& efve³eespekeÀ pees efyevee efkeÀmeer He³ee&Hle keÀejCe mes, GmekesÀ Üeje GmekesÀ keÀce&®eejer mes keÀeìer ieF& jkeÀcekeÀe Gme leejerKe mes, efpemekeÀes efkeÀ Ssmeer keÀìewleer keÀer ieF& nes ®eewon efove keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej efkeÀmeermenkeÀejer meesmeeFìer keÀes Yegieleeve keÀjves ceW DemeHeÀue jnlee nw, ³ee

({) pees keÀesF& meb®eeuekeÀ ceb[ue DeLeJee HeoeefOekeÀeefj³eeW kesÀ efveJee&®eve kesÀ HetJe&, oewjeve ³ee GmekesÀ He½eeled keÀesF&Ye´ä Dee®ejCe DeHeveelee nw.

mheäerkeÀjCe:- Fme Oeeje kesÀ Òe³eespeve kesÀ efue³es, Ssmes DeefOekeÀejer ³ee meom³e kesÀ, pees efkeÀ Fme Oeeje ceW efvee|oä efkeÀ³eeie³ee nw, Devleie&le ³eLeeefmLeefle YetlehetJe& DeefOekeÀejer ³ee YetlehetJe& meom³e Yeer DeeJesiee~

75. DehejeOeeW kesÀ efue³es Meeefmle³eeb:- efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer Òel³eskeÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue, GmekeÀe Òel³eskeÀ DeefOekeÀejer³ee YetleHetJe& DeefOekeÀejer ³ee meom³e ³ee YetlehetJe& meom³e ³ee keÀesF& keÀce&®eejer ³ee YetlehetJe& keÀce&®eejer ³ee keÀesF& Dev³eJ³eefkeÌle, efkeÀmeer Ssmeer keÀe³e&Jeener hej, pees efkeÀ lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer efJeefOe kesÀ DeOeerve GmekesÀ efJe©× keÀer peemekeÀleer nes, ÒeefleketÀue ÒeYeeJe [eues efyevee-(S/keÀ) pegcee&ves mes, pees 50,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (yeer/

keÀ) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme×oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee(yeer/Ke) pegcee&ves mes, pees 25,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (yeer/

Ke) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee


(meer/ie) pegcee&ves mes, pees 25,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (meer/ie) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee

([er/Ie) pegcee&ves mes, pees 50,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 ([er/Ie) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee

(F&/*) pegcee&ves mes, pees 50,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (F&/*) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee

(SHeÀ/®e) pegcee&ves mes, pees 25,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (SHeÀ/®e) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee

(peer/í) pegcee&ves mes, pees 25,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (peer/í) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee

(S®e/pe) pegcee&ves mes, pees 50,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (S®e/pe) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee

(DeeF&/Pe) pegcee&ves mes, pees 25,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (DeeF&/Pe) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee

(pes/_e) pegcee&ves mes, pees 25,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (pes/_e) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee

(kesÀ/ì) pegcee&ves mes, pees 25,000 ©he³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, ob[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (kesÀ/ì) ceW efvee|oä efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DehejeOe keÀe efme× oesºe "nje³ee ie³ee nes; ³ee

(") pegcee&ves mes, pees 25,000 ©He³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, oC[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 74 (")ceW efveefo&ä efkeÀS ieS efkeÀmeer DeHejeOe keÀe efme×oesºe "nje³ee ie³ee nes, ³ee

([) pegcee&ves mes, pees 25,000 ©He³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, oC[veer³e nesiee ³eefo Gmes oeje 74 ([)ceW efveefo&ä efkeÀS ieS efkeÀmeer DeHejeOe keÀe efme×oesºe "nje³ee ie³ee nes, ³ee

({) pegcee&ves mes, pees 50,000 ©He³es mes DeefOekeÀ veneR nesiee, oC[veer³e nesiee ³eefo Gmes Oeeje 75 ({)ceW efveefo&ä efkeÀS ieS efkeÀmeer DeHejeOe keÀe efme×oesºe "nje³ee ie³ee nes,

76. DehejeOeeW keÀe meb%eeve:- (1) ÒeLece Jeie& ceefpemì£sì kesÀ v³ee³eeue³e mes DeJej keÀesF& Yeer v³ee³eeue³e FmeDeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve kesÀ efkeÀmeer DehejeOe keÀe efJe®eejCe veneR keÀjsiee~(2) Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve keÀesF& Yeer DeefYe³eespeve jefpemì£ej keÀer efueefKele hetJe& cebpetjer kesÀ efyevee mebefmLele

veneR efkeÀ³ee pee³esiee Deewj Ssmeer cebpetjer mebyebefOele J³eefkeÌle keÀes Dehevee ceeceuee DeY³eeJesefole keÀjves keÀeDeJemej efo³es efyevee veneR oer pee³esieer~


omeJeeb DeO³ee³e

DeefOekeÀjCe keÀe ie"ve

77. ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer DeefOekeÀjCe:- (1) jep³e mejkeÀej, DeefOemet®evee Üeje, ceO³eÒeosMe jep³emenkeÀejer DeefOekeÀjCe kesÀ veece mes %eele nesves Jeeues SkeÀ DeefOekeÀjCe keÀe ie"ve Fme Òe³eespeve mes keÀjsieer efkeÀ JenDeefOekeÀjCe Ssmeer MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie leLee Ssmes keÉÀl³eeW keÀe efveJe&nve keÀjsiee pees efkeÀ DeefOekeÀjCe keÀes FmeDeefOeefve³ece Üeje ³ee FmekesÀ DeOeerve ÒeoÊe efkeÀ³es pee³eW ³ee Gme hej DeefOejesefhele efkeÀ³es pee³es~(2) DeefOekeÀjCe ceW DeO³e#e leLee oes Dev³e meom³e neWies~(3) (S/keÀ) keÀesF& Yeer J³eefkeÌle DeefOekeÀjCe keÀe DeO³e#e nesves kesÀ efue³es Dee|nle veneR nesiee ³eefo Jen G®®e

v³ee³eeue³e keÀe v³ee³eeOeerMe ve jn ®egkeÀe nes ³ee keÀce mes keÀce heeb®e Jeºe& lekeÀ efpeuee v³ee³eeOeerMe keÀeheo OeejCe ve keÀj ®egkeÀe nes~

(yeer/Ke) Dev³e oes meom³eeW ceW mes SkeÀ meom³e menkeÀeefjlee efJeYeeie keÀe Ssmee DeefOekeÀejer nesiee pees meb³egkeÌlejefpemì£ej keÀer heo ÞesCeer mes efvecve heo ÞesCeer keÀe ve nes Deewj otmeje meom³e keÀesF& Ssmee DeMeemekeÀer³eJ³eefkeÌle nesiee pees menkeÀejer Deeboesueve mes Ieefveÿle: mecye× nes ³ee keÀesF& Ssmee DeefOeJekeÌlee ³ee hueer[jnesiee efpemes menkeÀejer Deeboesueve kesÀ #es$e, ceW keÀce mes keÀce hevên Jeºe& keÀe J³eeJeneefjkeÀ DevegYeJe nes;hejvleg jep³e mejkeÀej Gef®ele mecePes lees DeefOekeÀjCe keÀe ie"ve SkeÀ J³eefkeÌle mes nes mekesÀiee~

mheäerkeÀjCe-Fme GheOeeje kesÀ Òe³eespeve kesÀ efue³es `DeMeemekeÀer³e J³eefkeÌle'' mes DeefYeÒesle nw keÀesF& Ssmee J³eefkeÌlepees meom³e kesÀ ªhe ceW Deheveer efve³egefkeÌle keÀer leejerKe keÀes Yeejle mejkeÀej ³ee efkeÀmeer jep³e mejkeÀej kesÀDeOeerve ueeYe keÀe keÀesF& heo ve OeejCe keÀjlee nes~

(4) GheOeeje (1) ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, keÀesF& J³eefkeÌle DeefOekeÀjCe kesÀ DeO³e#e ³eemeom³e kesÀ ªhe ceW efve³egkeÌle efkeÀ³ee peeves ³ee DeefOekeÀjCe keÀe DeO³e#e ³ee meom³e nesves kesÀ efue³es GmeoMee ceW efveje|nle nesiee peyeefkeÀ Jen efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe, pees efkeÀ efkeÀmeer meesmeeFìerkesÀ meeOeejCe efvekeÀe³e mes efYevve nes, meom³e nes;

(5) (S/keÀ) DeefOekeÀjCe keÀe DeO³e#e leLee Dev³e meom³e meeceev³ele: keÀce mes keÀce oes Jeºe& keÀer Deewj DeefOekeÀmes DeefOekeÀ heeb®e Jeºe& keÀer keÀeueeJeefOe lekeÀ kesÀ efue³es, pewmee efkeÀ jep³e mejkeÀej DeefOemet®evee Üeje FmemebyebOe ceW efJeefvee|oä keÀjs, heo OeejCe keÀjWies~

(yeer/Ke) keÀesF& J³eefkeÌle, efpemeves KeC[ (S/keÀ) ceW GefuueefKele keÀer ieF& keÀeueeJeefOe lekeÀ kesÀ efue³es DeO³e#e ³eemeom³e kesÀ ªhe ceW heo OeejCe efkeÀ³ee nes, hegvee|ve³egefkeÌle kesÀ efue³es hee$e nesiee~

(meer/ie) DeefOekeÀjCe keÀe DeO³e#e ³ee keÀesF& meom³e efkeÀmeer Yeer mece³e Deheves heo mes l³eeie he$e os mekesÀiee~([er/Ie) DeefOekeÀjCe keÀe DeO³e#e ³ee keÀesF& meom³e jep³e mejkeÀej keÀer Deveg%ee mes keÀesF& Ssmee Dev³e heo, efve³egefkeÌle

³ee efve³eespeve OeejCe keÀj mekesÀiee pees efkeÀ DeefOekeÀjCe ceW keÀer GmekeÀer efmLeefle mes Demebiele ve nes~(6) GheOeeje (4) ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, jep³e mejkeÀej DeO³e#e ³ee efkeÀmeer meom³e

keÀer efve³egefkeÌle keÀes efkeÀmeer Yeer mece³e meceehle keÀj mekesÀieer ³eefo GmekeÀer je³e ceW, Ssmee DeO³e#e ³ee meom³e


Deheves heo kesÀ keÀle&J³eeW keÀe heeueve keÀjles jnves kesÀ efue³es DemeceLe& ³ee De³eesi³e nes;hejvleg keÀesF& Yeer efve³egefkeÌle Fme GheOeeje kesÀ DeOeerve leye lekeÀ meceehle veneR keÀer pee³esieer peye lekeÀ efkeÀSsmeer meceeefhle kesÀ efJe©× keÀejCe oMee&ves keÀe ³egefkeÌle³egkeÌle DeJemej Gme J³eefkeÌle keÀes, efpemekeÀer efkeÀefve³egefkeÌle keÀe meceehle efkeÀ³ee peevee ÒemleeefJele nw, ve os efo³ee ie³ee nes~

(7) (S/keÀ) ³eefo DeO³e#e ³ee meom³e keÀe heo ígÆer, DevegheefmLeefle, Òeefle efve³egefkeÌle, ceÉl³eg, heol³eeie,efve³egefkeÌle keÀer DeJeefOe kesÀ DeJemeeve, efve³egefkeÌle keÀer meceeefhle kesÀ keÀejCe ³ee efkeÀmeer Yeer Dev³e keÀejCe mesefjkeÌle nes pee³es lees Ssmeer efjefkeÌle Ssmes J³eefkeÌle keÀer efve³egefkeÌle Üeje Yejer pee³esieer pees Fme Oeeje kesÀ DeOeerveefve³egefkeÌle kesÀ efue³es Dee|nle nes~(yeer/Ke) peye lekeÀ efkeÀ DeO³e#e kesÀ heo keÀer efjefkeÌle GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve Yejer ve pee³es, leye lekeÀp³esÿlece meom³e DeefOekeÀjCe kesÀ DeO³e#e kesÀ ªhe ceW keÀe³e& keÀjsiee~

(8) DeefOekeÀjCe keÀe cegK³eeue³e Ssmes mLeeve hej nesiee pees jep³e mejkeÀej Üeje jepehe$e ceW DeefOemetef®ele efkeÀ³eepee³es~

(9) DeefOekeÀjCe keÀer MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie leLee GmekesÀ keÉÀl³eeW keÀe efveJe&nve Ssmes v³ee³eheer"eW Üeje efkeÀ³ee peemekesÀiee efpevekeÀe ie"ve DeO³e#e Üeje DeefOekeÀjCe kesÀ meom³eeW ceW mes, efpeveceW Jen mJe³eb meefcceefuele nw,efkeÀ³ee ie³ee nes;hejvleg efkeÀmeer DevleJeleea DeeJesove keÀer megveJeeF& SkeÀ ³ee DeefOekeÀ meom³eeW Üeje, pees efkeÀ GheefmLele neW,keÀer pee mekesÀieer~

(10) Ssmes v³ee³eheer"eW ceW oes ³ee oes mes DeefOekeÀ meom³e neWies~(11) peneb efkeÀmeer ceeceues keÀer megveJeeF& leerve meom³eeW Üeje keÀer pee³es, Jeneb yengcele keÀer je³e DeefYeYeeJeer nesieer

leLee efJeefve½e³e yengcele keÀer je³e kesÀ Devegmeej nesiee~ peneb efkeÀmeer ceeceues keÀes megveJeeF& mecemebK³ekeÀmeom³eeW Üeje keÀer pee³es Deewj Jes meom³e Deheveer-Deheveer je³e ceW yejeyej-yejeyej yebìs ngS neW Jeneb, ³eefoDeO³e#e Gve meom³eeW ceW mes SkeÀ meom³e nes lees, DeO³e#e keÀer je³e DeefYeYeeJeer nesieer Deewj Dev³e ceeceueeWceW Jen efJeºe³e megveJeeF& kesÀ efue³es DeO³e#e keÀes efvee|oä efkeÀ³ee pee³esiee Deewj GmekesÀ efJeefveefM®e³e kesÀ DevegmeejefJeefveefM®ele efkeÀ³ee pee³esiee~

(12) DeefOekeÀjCe Deheveer Òeef¬eÀ³ee keÀe efJeefve³eceve keÀjves kesÀ efue³es leLee Deheves keÀecekeÀepe kesÀ efveheeìjs kesÀefue³es, jep³e mejkeÀej keÀer hetJe& cebpetjer kesÀ DeO³eOeerve jnles ng³es, Ssmes efJeefve³ece efJejef®ele keÀjsiee pees FmeDeefOeefve³ece leLee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW kesÀ GheyebOeeW mes mebiele neW~

(13) GheOeeje (7) kesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efJeefve³ece jepehe$e ceW ÒekeÀeefMele efkeÀ³es pee³eWies~(14) DeefOekeÀjCe mJeÒesjCee mes ³ee efkeÀmeer he#ekeÀej keÀe DeeJesove-he$e, Òeehle nesves hej efkeÀmeer Ssmeer keÀe³e&Jeener

kesÀ, efpemeceW efkeÀ keÀesF& Deheerue GmekeÀes ve nesleer nes, DeefYeuesKe ceW efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer efJeefve½e³e ³ee heeefjleefkeÀ³es ie³es efkeÀmeer Yeer DeeosMe keÀer JewOelee ³ee Deewef®el³e kesÀ yeejs ceW mJe³eb keÀe meceeOeeve keÀjves kesÀ Òe³eespevemes cebiee mekesÀiee leLee GmekeÀer hejer#ee keÀj mekesÀiee~ ³eefo efkeÀmeer ceeceues ceW DeefOekeÀjCe keÀes ³en Òeleerlenes efkeÀ keÀesF& Ssmee efJeefve½e³e ³ee DeeosMe Gheevleefjle efkeÀ³ee peevee ®eeefn³es, yeeefleue efkeÀ³ee peevee ®eeefn³es³ee Gueì efo³ee peevee ®eeefnS, lees DeefOekeÀjCe Gme hej Ssmee DeeosMe heeefjle keÀj mekesÀiee pewmee efkeÀ


Jen v³ee³e mebiele mecePes~(15) peneb keÀesF& Deheerue ³ee DeeJesove Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve DeefOekeÀjCe keÀes efkeÀ³ee ie³ee nes, Jeneb Jen

DeefOekeÀjCe v³ee³e kesÀ GÎsM³eeW keÀes efJeHeÀue nesves mes jeskeÀves kesÀ efue³es, ³eLeeefmLeefle Deheerue ³ee DeeJesove-he$e keÀe efJeefve½e³e uebefyele jnves keÀer DeJeefOe ceW Ssmes DevleJeleea DeeosMe keÀj mekesÀiee, pees efkeÀ Gmesv³ee³emebiele SJeb megefJeOee hetCe& mebÒeleerle neW, ³ee Ssmes DeeosMe keÀj mekesÀiee pees v³ee³e kesÀ GÎsM³eeW kesÀefue³es ³ee DeefOekeÀjCe keÀer Òeef¬eÀ³ee kesÀ og©he³eesie keÀes jeskeÀves kesÀ efue³es DeeJeM³ekeÀ nes~

(16) Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve Deheerue, hegvejer#eCe ³ee hegvee|JeueeskeÀve ceW DeefOekeÀjCe Üeje heeefjle efkeÀ³eeie³ee DeeosMe Debeflece leLee efve½ee³ekeÀ nesiee Deewj Jen efkeÀmeer efmeefJeue ³ee jepemJe v³ee³eeue³e ceW ÒeÍe>>ieleveneR efkeÀ³ee pee³esiee~

(17) Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve efkeÀmeer Deheerue keÀer megveJeeF& keÀjves Jeeuee DeefOekeÀjCe Gve mecemle MeefkeÌle³eeWkeÀe Òe³eesie keÀjsiee pees efkeÀ efkeÀmeer Deheerue v³ee³eeue³e keÀes efmeefJeue Òeef¬eÀ³ee mebefnlee, 1908 (¬eÀceebkeÀ5 meved 1908) keÀer Oeeje 97 leLee Gme mebefnlee keÀer ÒeLece Devegmet®eer ceW kesÀ DeeosMe 41 Üeje ÒeoÊekeÀer ieF& nw~

77. S/keÀ. hegvee|JeueeskeÀve:- (1) DeefOekeÀjCe, ³ee lees jefpemì£ej keÀe DeeJesove-he$e Òeehle nesves hej ³eeefkeÀmeer efnleye× he#ekeÀej keÀe DeeJesove-he$e Òeehle nesves hej efkeÀmeer Yeer ceeceues ceW Deheves mJe³eb kesÀ DeeosMekeÀe hegvee|JeueeskeÀve keÀj mekesÀiee Deewj GmekesÀ mebyebOe ceW Ssmee DeeosMe heeefjle keÀj mekesÀiee pewmee efkeÀ Jenv³ee³emebiele mecePes :hejvleg efnleye× he#ekeÀej Üeje efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& Yeer Ssmee DeeJesove-he$e leye lekeÀ ûenCe veneR efkeÀ³eepee³esiee peye lekeÀ DeefOekeÀjCe keÀe ³en meceeOeeve ve nes pee³es efkeÀ mee#³e keÀer veF& leLee cenlJehetCe& Ssmeeryeele keÀe helee ueiee efue³ee ie³ee nw pees efkeÀ mec³ekedÀ lelhejlee keÀe Òe³eesie keÀjves kesÀ he½eeled Yeer DeeJesokeÀkeÀer peevekeÀejer ceW veneR Leer ³ee Jen GmekesÀ Üeje Gme mece³e Òemlegle veneR keÀer pee mekeÀer Leer peyeefkeÀ GmekeÀeDeeosMe efkeÀ³ee ie³ee Lee, ³ee ³en efkeÀ keÀesF& Ssmeer Yetue ³ee ieueleer ngF& nw pees DeefYeuesKe kesÀ osKevesmes ner ÒekeÀì nes peeleer nw, ³ee ³en efkeÀ keÀesF& Dev³e he³ee&hle keÀejCe jne nw:hejvleg ³en Deewj Yeer efkeÀ efkeÀmeer Ssmes DeeosMe ceW leye lekeÀ keÀesF& HesÀjHeÀej veneR efkeÀ³ee pee³esiee ³ee GmekeÀeleye lekeÀ hegvejer#eCe veneR efkeÀ³ee pee³esiee peye lekeÀ efkeÀ efnleye× he#ekeÀejeW keÀes Ghemebpeele nesves kesÀ efue³es³ee Ssmes DeeosMe kesÀ meceLe&ve ceW megves peeves kesÀ efue³es met®evee ve os oer ieF& nes~

(2) keÀesF& he#ekeÀej GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve hegvee|JeueeskeÀve kesÀ efue³es DeeJesove DeefOekeÀjCe kesÀ DeeosMe keÀemebmet®evee keÀer leejerKe mes veyyes efove kesÀ Yeerlej keÀjsiee~

77. yeer/Ke. DeefOekeÀjCe efmeefJeue v³ee³eeue³e keÀer MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjsiee:- (1) DeefOekeÀjCe keÀes, FmeDeefOeefve³ece kesÀ Üeje ³ee DeOeerve GmekeÀes ÒeoÊe MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjles mece³e, efvecveefueefKele yeeleeW kesÀ mebyebOeceW Jes mecemle MeefkeÌle³eeb Òeehle neWieer pees efkeÀ efmeefJeue Òeef¬eÀ³ee mebefnlee, 1908 (¬eÀceebkeÀ 5 meved 1908) kesÀDeOeerve efkeÀmeer Jeeo keÀe efJe®eejCe keÀjles mece³e efkeÀmeer efmeefJeue v³ee³eeue³e ceW efveefnle nesleer nw, DeLee&led :-(S/keÀ) MeheLe-he$eeW Üeje leL³eeW keÀe meyetle;(yeer/Ke) efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes meceve keÀjvee leLee GmekeÀes neefpej keÀjevee leLee MeheLe hej GmekeÀer hejer#ee keÀjvee;


(meew/ie) efkeÀmeer omleeJespe kesÀ ÒekeÀìerkeÀjCe ³ee Gmes hesMe efkeÀ³es peeves kesÀ efue³es efJeJeMe keÀjvee; Deewj([er/Ie) meeef#e³eeW keÀer hejer#ee kesÀ efue³es keÀceerMeve efvekeÀeuevee~(2) efkeÀmeer Ssmes MeheLe-he$e keÀer oMee ceW, keÀesF& Yeer Ssmee DeefOekeÀejer pees DeefOekeÀjCe Üeje Fme mebyebOe ceW

efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee nes DeefYemee#eer keÀes MeheLe efouee mekesÀiee~78. jefpemì£ej leLee DeefOekeÀjCe kesÀ mece#e DeheerueW:- (1) peneb FmekesÀ mebyebOe ceW Dev³eLee GheyebefOele nw Gmes

íesæ[keÀj, Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW kesÀ DeOeerve heeefjle efkeÀ³es ie³es Òel³eskeÀ cetueDeeosMe keÀer Deheerue-(S/keÀ) jefpemì£ej keÀes Gme oMee ceW nesieer peyeefkeÀ Ssmee DeeosMe jefpemì£ej kesÀ DeOeervemLe efkeÀmeer Ssmes DeefOekeÀejer

Üeje, pees Dehej jefpemì£ej ³ee meb³egkeÌle jefpemì£ej mes efYevve nes, heeefjle efkeÀ³ee ie³ee nes, ®eens DeeosMeheeefjle keÀjves Jeeuee DeefOekeÀejer jefpemì£ej keÀer MeefkeÌle³eeW mes efJeefveefnle nes ³ee ve nes;

(yeer/Ke) DeefOekeÀjCe keÀes Gme oMee ceW nesieer peyeefkeÀ Ssmee DeeosMe jefpemì£ej, Dehej jefpemì£ej ³ee meb³egkeÌlejefpemì£ej Üeje heeefjle efkeÀ³ee ie³ee nes~

(2) ÒeLece Deheerue ceW jefpemì£ej Üeje heeefjle efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer DeeosMe kesÀ efJe©× efÜleer³e Deheerue DeefOekeÀjCekeÀes efvecveefueefKele DeeOeejeW ceW mes efkeÀmeer Yeer DeeOeej hej nesieer, ve efkeÀ Dev³e DeeOeejeW hej, DeLee&led-

(SkeÀ) ³en efkeÀ DeeosMe efJeefOe kesÀ ÒeefleketÀue nw; ³ee(oes) ³en efkeÀ DeeosMe ceW efJeefOe kesÀ keÀeflehe³e leeeflJekeÀ efJeJeeÐekeÀ keÀe DeJeOeejCe veneR nes hee³ee nw; ³ee(leerve) ³en efkeÀ Fme DeefOeefve³ece Üeje ³eLeeefJeefnle Òeef¬eÀ³ee ceW Ssmeer meejJeeve ieueleer ³ee $egefì ngF& nw efpememes

efkeÀ iegCeeiegCe hej ceeceues keÀe efJeefve½e³e keÀjves ceW, ieueleer ³ee $egefì nes ieF& nes~(3) Òel³eskeÀ Deheerue efJeefnle jerefle ceW mebyebefOele Deheerue ÒeeefOekeÀejer keÀes Gme leejerKe kesÀ, efpemekeÀes efkeÀ Jen

DeeosMe, efpemekesÀ efkeÀ efJe©× Deheerue keÀer ieF& nes, Gme DeeosMe mes ÒeYeeefJele ngS he#ekeÀej keÀes mebmetef®eleefkeÀ³ee ie³ee Lee, leerme efove kesÀ Yeerlej hesMe keÀer pee³esieer~hejvleg Fme GheOeeje kesÀ DeOeerve heefjmeerceekeÀeue keÀer mebieCevee keÀjves ceW Gme DeeosMe keÀer, efpemekesÀ efkeÀefJe©× Deheerue keÀer ieF& nw, Òeefleefueefhe DeefYeÒeehle keÀjves kesÀ efue³es Dehesef#ele mece³e DeheJee|pele keÀjefo³ee pee³esiee~

78. S/keÀ. keÀeflehe³e ceeceueeW ceW Deheerue ÒeeefOekeÀejer Üeje heefjmeerceekeÀeue keÀe yeæ{e³ee peevee:- Gve mecemleceeceueeW ceW, efpeveceW Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve ³en GheyebOe efkeÀ³ee ie³ee nw efkeÀ efkeÀmeer Yeer efJeefve½e³e ³ee DeeosMekesÀ efJe©×, Deheerue efkeÀmeer efJeefvee|oä keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej HeÀeFue keÀer pee mekesÀieer, Deheerue ÒeeefOekeÀejer SsmeerkeÀeueeJeefOe keÀe DeJemeeve nesves kesÀ he½eeled Deheerue ûenCe keÀj mekesÀiee ³eefo DeheerueeLeea Deheerue ÒeeefOekeÀejer keÀe ³enmeceeOeeve keÀj os efkeÀ Ssmeer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej Deheerue ve keÀjves kesÀ efue³es GmekesÀ heeme he³ee&hle keÀejCe Lee~

79. keÀeflehe³e ceeceueeW ceW keÀesF& Deheerue ³ee hegvejer#eCe veneR nesiee:- Fme DeefOeefve³ece ceW Devlee|Jeä efkeÀmeerÒeefleketÀue yeele kesÀ nesles ngS Yeer, peneb Yeejleer³e efjpeJe& yeQkeÀ keÀer efueefKele hetJe& cebpetjer mes ³ee GmekeÀer DeO³ehes#eeÒeehle nesves hej-(SkeÀ) efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ kesÀ heefjmeceeheve kesÀ efue³es DeeosMe efkeÀ³ee ie³ee nes; ³ee(oes) mecePeewlee ³ee "njeJe keÀer ³ee hegvee|vecee&Ce ³ee meceecesueve keÀer keÀesF& mkeÀerce yeveeF& ieF& nes, ³ee


ÒeYeeJeMeerue keÀer ieF& nes; ³ee(leerve) efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ keÀer meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ, ®eens Jen efkeÀmeer Yeer veece mes hegkeÀejer peeleer nes,

Deefleÿeve ³ee efveuecyeve kesÀ efue³es DeeosMe efkeÀ³ee ie³ee nes leLee GmekesÀ efue³es ÒeMeemekeÀ keÀer efve³egefkeÌlekeÀer ieF& nes~Jeneb GmekesÀ efJe©× keÀesF& Deheerue, hegvejer#eCe ³ee hegvee|JeueeskeÀve veneR nesiee ³ee Deveg%es³e veneR nesiee DeewjYeejleer³e efjpeJe& yeQkeÀ keÀe Ssmee DeeosMe ³ee cebpetjer ³ee DeO³ehes#ee ÒeÍe>>iele efkeÀ³es peeves kesÀ oeef³elJeeOeerveveneR nesiee~

80 ekeyksa dk varj.k ;k izR;kgj.k& jftLVªkj] Loizsj.kk ls ;k fdlh Hkh i{kdkj ds vkosnu ijfdlh Hkh le;]&

¼d½ bl vfèkfu;e ds micaèkksa ds vèkhu mn~Hkwr gksus okys fdlh ekeys ;k fdUgha ekeyksa dsoxZ ds fofu�p; gsrq] tks mlds le{k fuiVkjs vFkok fopkj.k ds fy, yafcr gSa] viusvfèkUkLFk fdlh Hkh vfèkdkjh dks varfjr dj ldsxk] tks ,sls ekeys ;k ekeyksa ds oxZdks fofuf�pr djus ;k fuiVkjk djus esa l{ke gks] ;k

¼[k½ vius vèkhuLFk fdlh vfèkdkjh ls fdlh yafcr ekeys ;k ekeyksa ds oxZ dks] fopkj.k;k fuiVkjs gsrq izR;kgfjr dj ldsxk ;k fdlh vU; vèkhUkLFk vfèkdkjh dks] tks ,slsekeys ;k ekeyksa ds oxksZa dk fofuf�p; djus ;k fuIkVkjk djus ds fy, l{ke gks]fopkj.k vFkok fuiVkjs gsrq varfjr dj ldsxk**


i³eejnJeeb DeO³ee³e

ÒekeÀerCe&

81. mejkeÀej keÀes MeesO³e jeefMe³eeW keÀer Jemetueer:- (1) Jes mecemle jeefMe³eeb, pees efkeÀmeer meesmeeFìer ³ee efkeÀmeermeesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer DeefOekeÀejer, meom³e ³ee YetlehetJe& meom³e ³ee efkeÀmeer ceÉle meom³e Üeje Gme nwefme³ele ceW jep³emejkeÀej keÀes MeesO³e neW, efpevekesÀ Debleie&le keÀesF& Ssmes Ke®ex Yeer Deeles nQ pees Fme DeefOeefve³ece kesÀ efkeÀvneR GheyebOeeWkesÀ DeOeerve mejkeÀej keÀes efoueJee³es ie³es neW, jefpemì£ej Üeje Fme mebyebOe ceW peejer efkeÀ³es ie³es ÒeceeCe-he$e hej, Gmeerjerefle ceW Jemetue efkeÀ³es pee mekeWÀies efpeme jerefle ceW efkeÀ Yet-jepemJe kesÀ yekeÀe³ee Jemetue efkeÀ³es peeles nQ~(2) Jes jeefMe³eeb, pees efkeÀmeer meesmeeFìer Üeje jep³e mejkeÀej keÀes MeesO³e neW leLee GheOeeje (1) kesÀ DeOeerve

Jemetueer ³eesi³e neW,-(S/keÀ) ÒeLecele:, meesmeeFìer keÀer mebheefÊe mes,(yeer/Ke) efÜleer³ele; efkeÀmeer Ssmeer meesmeeFìer keÀer oMee ceW, efpemekesÀ efkeÀ meom³eeW keÀe oeef³elJe meerefcele nes, meom³eeW

³ee YetlehetJe& meom³eeW mes, ³ee ceÉle meom³eeW keÀer mecheoeDeeW mes, GvekesÀ oeef³elJe keÀer meercee kesÀ DeO³eOeervejnles ngS; Jemetue keÀer pee mekesÀieer,hejvleg ceÉlekeÀ kesÀ efkeÀmeer efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe keÀe oeef³elJe ceÉlekeÀ keÀer Gme mecheefÊe keÀer meercee lekeÀ nernesiee pees efkeÀ Ssmes efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe kesÀ neLe ceW DeeF& nes, Deewj

(meer/ie) leÉleer³ele:, Dev³e meesmeeFefì³eeW keÀer oMee ceW, meom³eeW ³ee YetlehetJe& meom³eeW mes ³ee ceÉle meom³eeW keÀermebheoeDeeW mes Jemetue keÀer pee mekeWÀieer;hejvleg YetlehetJe& meom³eeW keÀe ³ee ceÉle meom³eeW keÀer mebheoe keÀe oeef³elJe mecemle ceeceueeW ceW Oeeje 29

kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve nesiee~81.S/keÀ. menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ J³eefle¬eÀceer meom³eeW kesÀ efJe©× keÀe³e&Jeener keÀjves keÀer efkeÀmeer efJeÊeoe³eer

yeQkeÀ keÀer MeefkeÌle:- (1) ³eefo keÀesF& menkeÀejer meesmeeFìer Deheves $e+Ce Gme efJeÊeoe³eer yeQkeÀ keÀes, efpememes efkeÀ GmevesJes $e+Ce efue³es nQ, ®egkeÀeves ceW Fme keÀejCe DemeceLe& nes efkeÀ GmekesÀ meom³eeW ves GvekesÀ Üeje MeesO³e Oeve keÀe YegieleevekeÀjves ceW J³eefle¬eÀce efkeÀ³ee nw, lees Jen efJeÊeoe³eer yeQkeÀ Ssmeer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀes efveosMe os mekesÀieeefkeÀ Jen Ssmes meom³eeW kesÀ efJe©× Oeeje 64 kesÀ DeOeerve keÀe³e&Jeener keÀjkesÀ Deûemej nes~(2) ³eefo menkeÀejer meesmeeFìer kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue efJeÊeoe³eer yeQkeÀ mes Ssmee efveosMe Òeehle nesves keÀer leejerKe

mes veyyes efove keÀer keÀeueeJeefOe kesÀ Yeerlej Deheves J³eefle¬eÀceer meom³eeW kesÀ efJe©× keÀe³e&Jeener ve keÀjs leesefJeÊeoe³eer yeQkeÀ mJe³eb Ssmes J³eefle¬eÀceer meom³eeW kesÀ efJe©× keÀe³e&Jeener keÀj mekesÀiee Deewj Gme oMee ceWFme DeefOeefve³ece kesÀ GheyebOe Deewj GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³ece leLee GheefJeefOe³eeb Gmeer ÒekeÀej ueeietneWieer/neWies ceevees efkeÀ GkeÌle GheyebOeeW, efve³eceeW leLee GheefJeefOe³eeW ceW meesmeeFìer ³ee GmekeÀer meb®eeuekeÀceb[ue kesÀ Òeefle efkeÀ³es ie³es mecemle efveoxMe efJeÊeoe³eer yeQkeÀ kesÀ Òeefle efveoxMe neW~

(3) peneb efkeÀmeer efJeÊeoe³eer yeQkeÀ ves Deheveer $e+Ceer efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efJe©× keÀesF& ef[¬eÀer ³ee DeefOeefveCe&³eDeefYeÒeehle efkeÀ³ee nes, Jeneb yeQkeÀ Ssmes OeveeW keÀes Gme meesmeeFìer keÀer Deeefmle³eeW mes Gve $e+CeeW keÀer meercee


lekeÀ pees efkeÀ meesmeeFìer Üeje MeesO³e neW, Jemetue keÀjves keÀer keÀe³e&Jeener keÀj mekesÀiee~82. v³ee³eeue³eeW keÀer DeefOekeÀeefjlee keÀe Jepe&ve:- (1) Fme DeefOeefve³ece ceW ³eLee GheyebefOele kesÀ efmeJee³e, efkeÀmeer

efmeefJeue ³ee jepemJe v³ee³eeue³e keÀes efvecveefueefKele kesÀ mebyebOe ceW keÀesF& DeefOekeÀeefjlee veneR nesieer-(S/keÀ) efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe ³ee GheefJeefOe³eeW keÀe ³ee efkeÀmeer GheefJeefOe kesÀ efkeÀmeer mebMeesOeve keÀe jefpemì£erkeÀjCe;(yeer/Ke) efkeÀmeer meb®eeuekeÀ ceb[ue keÀe nìe³ee peevee leLee Fme ÒekeÀej nìe³es peeves kesÀ he½eeled meesmeeFìer keÀe

ÒeyebOe;(meer/ie) keÀesF& Ssmee efJeJeeo efpemekeÀe efkeÀ jefpemì£ej keÀes ³ee GmekesÀ veece efvee|oä J³eefkeÌle keÀes ³ee veeceefvee|oä

J³eefkeÌle³eeW kesÀ yees[& keÀes efveoxefMele efkeÀ³ee peevee Dehesef#ele nes;([er/Ie) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ heefjmeceeheve leLee GmekesÀ efJeIeìve mes mebyebefOele keÀesF& ceeceuee~(2) peye efkeÀmeer meesmeeFìer keÀe heefjmeceeheve efkeÀ³ee pee jne nw, lees Ssmeer meesmeeFìer kesÀ keÀejyeej kesÀ mebyebOe

ceW meceehekeÀ kesÀ efJe©× Gme nwefme³ele ceW, ³ee Gme meesmeeFìer kesÀ ³ee GmekesÀ efkeÀmeer meom³e kesÀ efJe©×keÀesF& Jeeo ³ee Dev³e efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeeefn³eeb jefpemì£ej keÀer Devegceefle mes leLee Ssmes efveyebOeveeW kesÀ pewmes efkeÀJen DeefOejesefhele keÀjs, DeO³eOeerve jnles ngS ner Deûemej keÀer pee³esieer ³ee mebefmLele keÀer pee³esieer Dev³eLeeveneR~

(3) Fme DeefOeefve³ece ceW ³eLee GheyebefOele kesÀ efmeJee³e, Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& DeeosMe,efJeefveefM®ele ³ee DeefOeefveCe&³e efkeÀmeer Yeer v³ee³eeue³e ceW efkeÀmeer Yeer DeeOeej hej ÒeÍe>>iele veneR efkeÀ³ee pee³esiee~

83. Ke®ex keÀer Jemetueer:- keÀesF& jeefMe, pees Oeeje 63 kesÀ DeOeerve Ke®e& kesÀ ªhe ceW DeefOeefveCeeale keÀer ieF& nes, jefpemì£ejÜeje, efkeÀmeer Ssmes ceefpemì£sì keÀes DeeJesove efkeÀ³ee peeves hej pees Gme mLeeveer³e #es$e hej DeefOekeÀeefjlee jKelee nwpeneb efkeÀ Jen J³eefkeÌle, efpememes efkeÀ Jen jkeÀce oeJee keÀer peeves ³eesi³e nQ, efveJeeme keÀjlee nw ³ee keÀejyeej keÀjleenw, Ssmes J³eefkeÌle keÀer efkeÀmeer Ssmeer mebheefÊe keÀes, pees efkeÀ Ssmes ceefpemì£sì keÀer DeefOekeÀeefjlee keÀer meerceeDeeW kesÀ Yeerlejnes, yes®ekeÀj Jemetue keÀer pee mekesÀieer Deewj Ssmee ceefpemì£sì Gmes Jemetue keÀjves kesÀ efue³es Gmeer jerefle ceW keÀe³e&JeenerkeÀjsiee ceevees efkeÀ ³en jeefMe mJe³eb GmekesÀ Üeje DeefOejesefhele efkeÀ³ee ie³ee pegcee&vee nes~

84.Yeej keÀe ÒeJele&ve :- meeleJeW DeO³ee³e ceW ³ee lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer Dev³e efJeefOe ceW Devlee|Jeä efkeÀmeer yeele kesÀnesles ngS Yeer, efkeÀvleg Jemetueer keÀer efkeÀmeer Dev³e jerefle hej, pees efkeÀ Fme DeefOeefve³ece ceW GheyebefOele nw, ÒeefleketÀueÒeYeeJe [eues efyevee, jefpemì£ej ³ee jefpemì£ej Üeje Fme mebyebOe ceW meMekeÌle efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& Yeer J³eefkeÌle, meesmeeFìerkeÀe DeeJesove Òeehle nesves hej leLee Ssmes efve³eceeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS pewmes efkeÀ jep³e mejkeÀej Fme mebyebOe ceWyevee³es, efkeÀmeer meom³e ³ee YetlehetJe& ³ee ceÉle meom³e Üeje meesmeeFìer keÀes MeesO³e efkeÀmeer $e+Ce ³ee hejeos³e ceebiekeÀe, Gme mecheefÊe ³ee GmeceW kesÀ efkeÀmeer efnle keÀer, pees Oeeje 40 keÀer GheOeeje (1), Oeeje 41 keÀer GheOeeje (1)leLee Oeeje 42 keÀer GheOeeje (1), (2) leLee (3) kesÀ DeOeerve efkeÀmeer Yeej kesÀ DeO³eOeerve nes, kegÀkeÀea leLee efJe¬eÀ³eÜeje ³ee Ssmeer keÀeueeJeefOe kesÀ efue³es leLee Ssmes efveyevOeveeW SJeb MeleeX kesÀ DeO³eOeerve jnles ngS pewmeer efkeÀ jefpemì£ej³ee Ssmee Dev³e J³eefkeÌle efJeefvee|oä keÀjs, efkeÀmeer Dev³e jerefle ceW GmekesÀ DevlejCe Üeje Yegieleeve efkeÀ³es peeves keÀeefveoxMe osles ngS DeeosMe keÀj mekesÀiee;hejvleg Fme Oeeje kesÀ DeOeerve keÀesF& Yeer DeeosMe leye lekeÀ veneR efkeÀ³ee pee³esiee peye lekeÀ efkeÀ meom³e hej, YetlehetJe&meom³e hej ³ee ceÉle meom³e kesÀ veece efveoxefMele J³eefkeÌle, Jeeefjme ³ee efJeefOekeÀ ÒeefleefveefOe hej DeeJesove keÀer met®evee


keÀer leeceerue ve keÀj oer ieF& Deewj Gmeves Ssmeer leeceerue keÀer leejerKe mes leerme efove kesÀ Yeerlej $e+Ce ³ee hejeos³e ceebiekeÀe Yegieleeve keÀjves ceW ®etkeÀ ve keÀer nes~

84-keÀ. keÀeflehe³e meesmeeFefì³eeW keÀes MeesO³e jeefMe³eeW keÀer JemetueerÝ (1) Oeeje 64, 69 Deewj 78 ceW Devlee|JeäefkeÀmeer yeele kesÀ nesles ngS Yeer, efkeÀmeer menkeÀejer meesmeeFìer Üeje Deheveer yekeÀe³ee MeesO³e jeefMe³eeW keÀer Jemetueer kesÀefueS DeeJesove efkeÀ³ee peeves hej jefpemì£ej Ssmeer peeb®e keÀjves kesÀ he½eeled pewmeer efkeÀ Jen Gef®ele mecePes, GmeceW keÀefLelejkeÀce keÀer Jemetueer kesÀ efueS GmekesÀ yekeÀe³ee kesÀ ªhe ceW MeesO³e nesves keÀe ÒeceeCe-he$e Òeoeve keÀj mekesÀiee.(2) jefpemì£ej Üeje ÒeoÊe ÒeceeCe-he$e GmeceW keÀefLele yekeÀe³ee keÀe Debeflece SJeb efve½ee³ekeÀ meyetle nesiee Deewj

Jen Yet-jepemJe kesÀ yekeÀe³ee ªhe ceW Jemetueer ³eesi³e nesiee~85.DeeosMeeW Deeefo keÀe efveºheeove:- Fme DeefOeefve³ece kesÀ efkeÀvneR Yeer GheyebOeeW kesÀ DeOeerve jefpemì£ej Üeje heeefjle efkeÀ³ee

ie³ee Òel³eskeÀ DeeosMe ³ee efkeÀ³ee ie³ee Òel³eskeÀ DeefOeefveCe&³e ³ee efkeÀ³ee ie³ee Òel³eskeÀ efJeefve½e³e, Deheerueer ³eehegvejer#eCe ÒeeefOekeÀeefj³eeW Üeje heeefjle efkeÀ³ee ie³ee Òel³eskeÀ DeeosMe Deewj meceehekeÀ Üeje efkeÀ³ee ie³ee Òel³eskeÀ DeeosMe³ee efJeefve½e³e, ³eefo keÀe³ee&efvJele ve efkeÀ³ee ie³ee nes,-(S/keÀ) jefpemì£ej Üeje ³ee GmekesÀ Üeje Fme mebyebOe ceW ÒeeefOekeÉÀle efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer J³eefkeÌle Üeje nmlee#eefjle

ÒeceeCe-he$e kesÀ os efo³es peeves hej, efmeefJeue v³ee³eeue³e keÀer ef[¬eÀer mecePee pee³esiee Deewj Gmeer jerefle ceWefveºheeefole efkeÀ³ee pee³esiee efpeme jerefle ceW efkeÀ Ssmes v³ee³eeue³e keÀer ef[¬eÀer efveºheeefole keÀer peeleer nw; ³ee

(yeer/Ke) Gme efJeefOe kesÀ Devegmeej leLee Gve efve³eceeW kesÀ DeOeerve, pees efkeÀ Yet-jepemJe kesÀ yekeÀe³ee keÀer Jemetueer kesÀefue³es lelmece³e ÒeJeÉÊe neW, efveºheeefole efkeÀ³ee pee³esiee, ³ee

(meer/ie) jefpemì£ej Üeje ³ee Fme mebyebOe ceW jefpemì£ej Üeje meMekeÌle efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer Dev³e J³eefkeÌle Üeje GmeJ³eefkeÌle ³ee meesmeeFìer keÀer, efpemekesÀ efkeÀ efJe©× DeeosMe, efJeefve½e³e ³ee heb®eeì DeefYeÒeehle efkeÀ³ee ie³eenes ³ee heeefjle efkeÀ³ee ie³ee nes, efkeÀmeer mebheefÊe keÀes Ssmeer jerefle ceW, pewmeer efkeÀ efJeefnle keÀer pee³es, kegÀke &ÀkeÀjkesÀ leLee Devleefjle keÀjkesÀ ³ee yes®ekeÀj ³ee kegÀke&À efkeÀ³es efyevee yes®ekeÀj efveºheeefole efkeÀ³ee pee³esiee :

hejvleg KeC[ (yeer/Ke) kesÀ DeOeerve Jemetueer kesÀ efue³es keÀesF& Yeer DeeJesove-(SkeÀ) keÀueskeÌìj keÀes efkeÀ³ee pee³esiee Deewj GmekesÀ meeLe jefpemì£ej Üeje ³ee GmekesÀ Üeje Fme mebyebOe ceW ÒeeefOekeÉÀle

efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer J³eefkeÌle Üeje nmlee#eefjle ÒeceeCe-he$e mebueive nesiee; Deewj(oes) DeeosMe, efJeefve½e³e ³ee heb®eeì ceW efve³ele keÀer ieF&, leejerKe mes heeb®e Jeºe& kesÀ Yeerlej Deewj ³eefo Ssmeer keÀesF&

leejerKe efve³ele ve keÀer ieF& nes, lees ³eLeeefmLeefle DeeosMe, efJeefve½e³e ³ee heb®eeì keÀer leejerKe mes heeb®eJeºe& kesÀ Yeerlej efkeÀ³ee pee³esiee~

85-S/keÀ. mLeeJej mebheefÊe keÀe keÀypee osves kesÀ DeeosMe keÀes efveºheeefole keÀjves keÀer jerefle- peye efkeÀmeer J³eefkeÌlekesÀ efJe©× mLeeJej mebheefÊe keÀe keÀypee osves keÀe DeeosMe Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve heeefjle keÀj efo³ee ie³ee nes,lees Ssmee DeeosMe efvecveefueefKele jerefle ceW efveºheeefole efkeÀ³ee peeSiee, DeLee&le-(S/keÀ) keÀypee jKeves Jeeues J³eefkeÌle ³ee J³eefkeÌle³eeW hej SkeÀ met®evee keÀer leeceerue keÀjkesÀ efpememes Gmemes/Gvemes

³en Dehes#ee keÀer pee³esieer efkeÀ Jen/Jes GkeÌle met®evee keÀer Òeeefhle kesÀ he½eeled Ssmes mece³e kesÀ Yeerlej, pewmeeefkeÀ ³egefkeÌle³egkeÌle Òeleerle nes, Gmes efjkeÌle keÀj os/oW: Deewj

(yeer/Ke) ³eefo Ssmeer met®evee keÀe heeueve ve efkeÀ³ee peeS lees efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle keÀes, pees Gmes efjkeÌle keÀjves mes


FbkeÀej keÀjs, nìekeÀj ³ee nìeves kesÀ efue³es efkeÀmeer DeOeervemLe keÀes Òeefleefve³egkeÌle keÀjkesÀ, Deewj(meer/ie) ³eefo keÀesF& J³eefkeÌle efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle keÀes nìeves Jeeues DeefOekeÀejer keÀe ÒeeflejesOe keÀjs ³ee Gmes yeeOee

hengb®ee³es, lees Oeeje 3 ceW efJeefvee|oä efkeÀ³es ie³es DeefOekeÀeefj³eeW ceW mes efkeÀmeer Yeer DeefOekeÀejer keÀes efve³egkeÌlekeÀjkesÀ pees ceeceues kesÀ leL³eeW keÀer mebef#ehle peeb®e keÀjsiee Deewj ³eefo GmekeÀe ³en meceeOeeve nes pee³es efkeÀÒeeflejesOe ³ee yeeOee keÀe keÀesF& v³ee³emebiele keÀejCe veneR Lee Deewj ³en efkeÀ Ssmee ÒeeflejesOe ³ee yeeOee DeYeerYeer ®eeuet nw, lees Jen efkeÀvneR Yeer Ssmeer keÀe³e&Jeeefn³eeW hej, efpevekesÀ efkeÀ efue³es Ssmee J³eefkeÌle Ssmes ÒeeflejesOe³ee yeeOee mebyebOeer ob[ mes mebyebefOele lelmece³e ÒeJeÉÊe efkeÀmeer efJeefOe kesÀ DeOeerve oe³eer nes, ÒeefleketÀue ÒeYeeJe[eues efyevee, Ssmeer keÀe³e&Jeener keÀj mekesÀiee ³ee keÀjJee mekesÀiee Deewj Ssmee yeue Òe³eesie keÀj mekesÀiee ³eekeÀjJee mekesÀiee, pees Ssmes DeefOekeÀejer keÀer je³e ceW, Gme DeeosMe kesÀ Devegheeueve keÀes megefveef½ele keÀjves kesÀefue³es ³egefkeÌle³egkeÌle ªhe mes DeeJeM³ekeÀ nes~

86. met®evee keÀer leeceerue:- (1) Ssmeer Òel³eskeÀ met®evee ³ee DeeosMe keÀer, pees Fme DeefOeefve³ece, efve³eceeW ³ee GHeefJeefOe³eeWkesÀ DeOeerve peejer keÀer ieF& ³ee efkeÀ³ee ie³ee nw, efkeÀmeer J³eeqkeÌle Hej leeceerue, Gmes jmeeroer jefpemì£erkeÉÀle[ekeÀ He$e Üeje ³ee efkeÀmeer meeJe&peefvekeÀ met®evee Üeje Ssmes J³eeqkeÌle kesÀ efveJeeme ³ee keÀejyeej kesÀ Debeflece%eele mLeeve Hej Gef®ele ªHe mes mebyeesefOele keÀjkesÀ keÀer pee mekesÀieer.Hejvleg efkeÀmeer meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meeqcceueve mes mebyebefOele met®evee jefpemì£erkeÉÀle [ekeÀ Deewj/³ee GmekeÀerÒeeeqHle keÀer DeefYemJeerkeÉÀefle DeefYeÒeeHle keÀjves kesÀ He½eeled J³eeqkeÌleMe: HeefjoÊe keÀjkesÀ peejer keÀer peeSieer.]

(2) keÀesF& DeefYemJeerkeÉÀefle, efpemekeÀe efkeÀ Ssmes J³eefkeÌle Üeje nmlee#eefjle nesvee leelhee|³ele nes, ³ee efkeÀmeer [ekeÀkeÀce&®eejer Üeje efkeÀ³ee ie³ee Fme DeeMe³e keÀe heÉÿebkeÀve efkeÀ Gme J³eefkeÌle ves heefjoeve uesves mes FvekeÀejkeÀj efo³ee nw, leeceerue keÀe ÒeLece ¢ä³ee mee#³e mecePee pee mekesÀiee~3[hejvleg ³eefo met®evee keÀer leeceerue Fme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ieS efve³eceeW, ³eemeesmeeFìer keÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ DeOeerve GheyebefOele efkeÀmeer jerefle ceW veneR keÀer pee mekeÀleer nes lees GmekeÀerSkeÀ Òeefle Gme J³eefkeÌle kesÀ, efpemes met®evee oer peeveer nw, Debeflece %eele efveJeeme mLeeve hej ³ee Ssmes mLeeveceW ueeskeÀ meceeiece kesÀ efkeÀmeer mLeeve hej ueieeF& pee³esieer~

87.jefpemì£ej leLee Dev³e DeefOekeÀejer Deeefo, ueeskeÀ mesJekeÀ neWies:- Ssmee Òel³eskeÀ DeefOekeÀejer ³ee J³eefkeÌle leLeemeeLe ner efkeÀmeer menkeÀejer yeQkeÀ ³ee efkeÀmeer menkeÀejer meesmeeFìer keÀe Òel³eskeÀ keÀce&®eejer ³ee Òel³eskeÀ ÒeeefOekeÀejer peesFme DeefOeefve³ece ³ee GmekesÀ DeOeerve yevee³es ie³es efve³eceeW, GheefJeefOe³eeW kesÀ DeOeerve keÀer MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjjne nes ³ee Gve MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjves kesÀ efue³es ÒeeefOekeÉÀle nes, Yeejleer³e ob[ mebefnlee, 1860 (1860

keÀe. meb. 45) keÀer Oeeje 21 kesÀ DeLe& kesÀ Debleie&le ueeskeÀ mesJekeÀ mecePee pee³esiee~88. meoYeeJehetJe&keÀ efkeÀ³es ie³es keÀe³eeX kesÀ efue³es heefj$eeCe:- jefpemì£ej ³ee efkeÀmeer Ssmes J³eefkeÌle kesÀ, pees GmekeÀe

DeOeervemLe nes ³ee GmekesÀ ÒeeefOekeÀej kesÀ DeOeerve keÀe³e& keÀj jne nes, efJe©× efkeÀmeer Yeer Ssmeer yeele kesÀ mebyebOe ceW,pees efkeÀ GmekesÀ Üeje Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve meoYeeJehetJe&keÀ keÀer ieF& nes ³ee efpemekeÀe efkeÀ GmekesÀ Üeje FmeDeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve meoYeeJehetJe&keÀ efkeÀ³ee peevee leelhee|³ele jne nes, keÀesF& Jeeo, DeefYe³eespeve ³ee Dev³e


efJeefOekeÀ keÀe³e&Jeener veneR nesieer~89. efmeefJeue v³ee³eeue³eeW keÀer MeefkeÌle³eeb:- jefpemì£ej GmekesÀ veece efvee|oä J³eefkeÌle ³ee veeceefvee|oä J³eefkeÌle³eeW kesÀ

yees[& ³ee efkeÀmeer Ssmes Dev³e J³eefkeÌle keÀes, pees efkeÀmeer efJeJeeo keÀe efJeefve½e³e keÀj jne nes, leLee efkeÀmeer meesmeeFìerkesÀ meceehekeÀ keÀes, Fme DeefOeefve³ece Üeje ³ee GmekesÀ DeOeerve Gmes ÒeoÊe keÀer ieF& MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀjles mece³e,efvecveefueefKele yeeleeW kesÀ mebyebOe ceW Jes mecemle MeefkeÌle³eeb Òeehle neWieer pees efkeÀ efmeefJeue Òeef¬eÀ³ee mebefnlee, 1908

(1908 keÀe DeefOeefve³ece meb. 5) kesÀ DeOeerve efkeÀmeer Jeeo keÀe efJe®eejCe keÀjles mece³e efkeÀmeer efmeefJeue v³ee³eeue³ekeÀes nesleer nw, DeLee&led-(S/keÀ) efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes meceve keÀjvee leLee GmekeÀes neefpej keÀjevee leLee MeheLe hej GmekeÀer hejer#ee keÀjvee;(yeer/Ke) efkeÀmeer omleeJespe kesÀ ÒekeÀìerkeÀjCe leLee Gmes hesMe efkeÀ³es peeves keÀer Dehes#ee keÀjvee;(meer/ie) MeheLe-he$eeW Üeje leL³eeW keÀe meyetle, Deewj([er/Ie) meeef#e³eeW keÀer hejer#ee kesÀ efue³es keÀceerMeve efvekeÀeuevee~(2) efkeÀmeer MeheLe-he$e keÀer oMee ceW, ³eLeeefmLeefle jefpemì£ej Üeje efve³egkeÌle efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& DeefOekeÀejer,

GmekeÀe veece efveoxefMele J³eefkeÌle ³ee veeceefveoxefMele J³eefkeÌle³eeW keÀe yees[& ³ee meceehekeÀ DeefYemee#eer keÀesMeheLe efouee mekesÀiee~

90. jefpemì£ej ³ee GmekesÀ Üeje meMekeÌle efkeÀ³ee ie³ee J³eefkeÌle keÀeflehe³e Òe³eespeveeW kesÀ efue³es efmeefJeue

v³ee³eeue³e nesiee:- jefpemì£ej ³ee GmekesÀ Üeje Fme mebyebOe ceW meMekeÌle efkeÀ³es ie³es efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes peyeefkeÀJen efkeÀmeer mebheefÊe keÀes kegÀke&À keÀjkesÀ leLee yes®ekeÀj ³ee kegÀke&À efkeÀ³es efyevee yes®ekeÀj keÀesF& jkeÀce Jemetue keÀjves kesÀ efue³esFme DeefOeefve³ece ³ee Dev³e DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve keÀer efkeÀvneR MeefkeÌle³eeW keÀe Òe³eesie keÀj jne nes ³ee peyeefkeÀ JenefkeÀmeer Ssmes DeeJesove hej, pees efkeÀ Ssmeer Jemetueer keÀjves kesÀ efue³es ³ee Ssmeer Jemetueer keÀjves kesÀ nsleg mene³ekeÀ keÀoceG"eves kesÀ efue³es GmekeÀes efkeÀ³ee ie³ee nes, keÀesF& DeeosMe heeefjle keÀj jne nes, Fbef[³eve efueefceìsMeve SkeÌì, 1908

(1908 keÀe mebK³eebkeÀ 9) keÀer Devegmet®eer 1 kesÀ Deveg®íso 182 kesÀ Òe³eespeveeW kesÀ efue³es efmeefJeue v³ee³eeue³emecePee pee³esiee~

92. keÀcheveer DeefOeefve³ece ueeiet veneR nesiee:- keÀcheveer DeefOeefve³ece, 1956 (1956 keÀe DeefOeefve³ece meb. 1)kesÀ GheyebOe Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& meesmeeFefì³eeW keÀes ueeiet veneR neWies~

93. keÀeflehe³e Dev³e DeefOeefve³ece menkeÀejer meesmeeFefì³eeW keÀes ueeiet veneR neWies:- ceO³eÒeosMe ogkeÀeve leLeemLeehevee DeefOeefve³ece, 1958 (¬eÀceebkeÀ 25 meved 1958), ceO³eÒeosMe Fbef[efmì£³eue Jeke&Àcesve (mìseEC[ieDee[&me&) SkeÌì. 1959 (¬eÀceebkeÀ 19 meved 1959) leLee ceO³eÒeosMe DeewÐeesefiekeÀ mebyebOe DeefOeefve³ece, 1960

(¬eÀceebkeÀ 27 meved 1960) ceW Devlee|Jeä keÀesF& Yeer yeele Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& efkeÀmeermeesmeeFìer keÀes ueeiet veneR nesieer~

94. JeeoeW ceW met®evee osvee DeeJeM³ekeÀ nesiee:- efkeÀmeer meesmeeFìer ³ee GmekesÀ DeefOekeÀeefj³eeW ceW mes efkeÀmeer Yeer DeefOekeÀejerkesÀ efJe©× efkeÀmeer Yeer Ssmes keÀe³e& kesÀ mebyebOe ceW, pees Gme meesmeeFìer kesÀ ie"ve, ÒeyebOe ³ee keÀejyeej mes mebyebefOelenes, keÀesF& Yeer Jeeo leye lekeÀ mebefmLele veneR efkeÀ³ee pee³esiee peye lekeÀ efkeÀ Ssmeer efueefKele met®evee, efpemeceW efkeÀJeeo nslegkeÀ, Jeeoer keÀe veece, efJeJejCe leLee GmekeÀe efveJeeme mLeeve SJeb Jen Devegleesºe, efpemekeÀe efkeÀ Jen oeJee


keÀjlee nes, keÀefLele efkeÀ³ee ie³ee nes, jefpemì£ej keÀes heefjoÊe keÀj oer peeves ³ee GmekesÀ keÀe³ee&ue³eeW ceW íesæ[ oer peeveskesÀ he½eeled mes Deeieceer oes ceeme keÀe DeJemeeve ve nes ie³ee nes Deewj Jeeo he$e ceW ³en keÀLeve Devlee|Jeä nesiee efkeÀSsmeer met®evee Fme ÒekeÀej heefjoÊe keÀer pee ®egkeÀer nw ³ee íesæ[er pee ®egkeÀer nw~

95. efve³ece yeveeves keÀer MeefkeÌle:- (1) mejkeÀej, mebhetCe& jep³e kesÀ efue³es ³ee GmekesÀ efkeÀmeer Yeeie kesÀ efue³es leLee efkeÀmeermeesmeeFìer ³ee efkeÀmeer Jeie& keÀer meesmeeFefì³eeW kesÀ efue³es, efve³ece Ssmeer meesmeeFìer kesÀ ³ee Ssmes Jeie& keÀer meesmeeFefì³eeWkesÀ keÀecekeÀepe kesÀ meb®eeueve ³ee efJeefve³eceve kesÀ nsleg leLee Fme DeefOeefve³ece kesÀ mecemle Òe³eespeveeW ³ee GveceW mes efkeÀmeerYeer Òe³eespeve keÀes keÀe³ee&efvJele keÀjves kesÀ efue³es yevee mekesÀieer~(2) efJeefMeäle³ee leLee hetJe&ieeceer MeefkeÌle keÀer J³eehekeÀlee hej ÒeefleketÀue ÒeYeeJe [eues efyevee, Ssmes efve³ece-(S/keÀ) Oeeje 3 kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ng³es, Gve MeefkeÌle³eeW keÀe, pees efkeÀ jefpemì£ej ceW efveefnle nw,

jefpemì£ej keÀer mene³elee keÀjves kesÀ efue³es efve³egkeÌle efkeÀ³es ie³es J³eefkeÌle³eeW keÀes Òel³ee³eespeve efJeefnle keÀjmekeWÀies leLee jefpemì£ej keÀes GheefJeefOe³eeW kesÀ ÒemLeeefhele mebMeesOeve keÀer Òeefleefueefhe³eeb Yespeves keÀer jerefleefJeefnle keÀj mekeWÀies~

(yeer/Ke) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ jefpemì£erkeÀjCe kesÀ efue³es DeeJesove keÀjves ceW Òe³eesie ceW uee³es peeves Jeeues Òeªhe leLeeDevegheeueve keÀer peeves Jeeueer MeleX SJeb Ssmes DeeJeosveeW kesÀ efJeºe³e ceW DevegmejCe keÀer peeves Jeeueer Òeef¬eÀ³eeefJeefnle keÀj mekeWÀies~

(meer/ie) Jes efJeºe³e, efpevekesÀ mebyebOe ceW keÀesF& meesmeeFìer GheefJeefOe³eeb yevee mekesÀieer DeLeJee efpevekesÀ mebyebOe ceWGheefJeefOe³eeb yeveeves kesÀ efue³es jefpemì£ej efkeÀmeer meesmeeFìer keÀes efveosMe os mekesÀiee, leLee Jen Òeef¬eÀ³ee,efpemekeÀe efkeÀ DevegmejCe GheefJeefOe³eeb yeveeves, GveceW heefjJele&ve keÀjves leLee GvnW efvejekeÉÀle keÀjves ceW efkeÀ³eepee³esiee SJeb Jes MeleX efpevekeÀes efkeÀ GheefJeefOe³eeW kesÀ Fme ÒekeÀej yevee³es peeves, heefjJee|lele efkeÀ³es peeves ³eeefvejekeÉÀle efkeÀ³es peeves kesÀ hetJe& hetje efkeÀ³ee pee³esiee, efJeefnle keÀj mekeWÀies~

(meer/ie-1) efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer meom³e kesÀ ÒeefMe#eCe kesÀ efue³es keÀeueeJeefOe efJeefnle keÀj mekeWÀies leLeeÒeefMe#eCe hee"d³e¬eÀce ceW neefpej nesves kesÀ efue³es efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ efkeÀmeer meom³e mes Dehes#ee keÀjves keÀerjerefle efJeefnle keÀj mekeWÀies~

(meer/ie-2) efkeÀmeer mebIeer³e meesmeeFìer kesÀ Jew³eefkeÌlekeÀ meom³e kesÀ celeoeve mebyebOeer DeefOekeÀej keÀe efJeefve³eceve keÀjveskeÀer jerefle efJeefnle keÀj mekeWÀies:-

([er/Ie) meesmee³eìer keÀe veece ³ee GmekeÀe oeef³elJe leyoerue keÀjves kesÀ efue³es leLee GmekesÀ hegveme¥ie"ve ³ee hegveie&"vekesÀ efue³es DevegmejCe keÀer peeves Jeeueer Òeef¬eÀ³ee leLee Devegheeueve keÀer peeves Jeeueer MeleX efJeefnle keÀj mekeWÀies:

(F&/*) Jes MeleX, efpevekeÀe Devegheeueve meom³e kesÀ ªhe ceW ÒeJesMe kesÀ efue³es DeeJesove keÀjves Jeeues ³ee meom³ekesÀ ªhe ceW ÒeefJeä efkeÀ³es ie³es J³eefkeÌle Üeje efkeÀ³ee peeJesiee, efJeefnle keÀj mekeWÀies leLee meom³eeW kesÀefveJee&®eve SJeb ÒeJesMe kesÀ efue³es leLee meom³elee kesÀ DeefOekeÀej keÀe Òe³eesie keÀjves kesÀ hetJe& efkeÀ³es peeves JeeuesYegieleeve SJeb Dee|pele efkeÀ³es peeves Jeeues efnle kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies~

(SHeÀ/®e) Oeeje 24 kesÀ GheyebOeeW kesÀ DeO³eOeerve jnles ng³es, efkeÀmeer meesmeeFìer kesÀ DebMeeW keÀer Jen DeefOekeÀlece mebK³ee³ee GmekeÀer hetbpeer keÀe Jen Yeeie, pees efkeÀ efkeÀmeer meom³e Üeje OeejCe efkeÀ³ee pee mekesÀiee, efJeefnle keÀjmekeWÀies~


(peer/í) meom³eeW kesÀ Jeeefheme efue³es peeves ³ee nìeves peeves leLee GvekeÀes meboe³e keÀjves kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies~(S®e/pe) Gme J³eefkeÌle kesÀ, efpemes efkeÀ efkeÀmeer ceÉle meom³e keÀe DebMe ³ee efnle meboÊe ³ee Debleefjle efkeÀ³ee pee

mekesÀiee, veece efveoxMeve kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies~(DeeF&/Pe) efkeÀmeer YetlehetJe& meom³e ³ee ceÉle meom³e kesÀ DebMe ³ee efnle keÀe cetu³e DeefYeefveef½ele keÀjves kesÀ efue³es

GheyebOe keÀj mekeWÀies~(pes/_e) GOeej kesÀ efue³es DeeJesove keÀjves Jeeues meom³eeW keÀes efkeÀ³es peeves Jeeues Yegieleeve leLee GvekesÀ Üeje

Devegheeueve keÀer peeves Jeeueer MeleX, Jen keÀeueeJeefOe efpemekesÀ efue³es GOeej efo³es pee mekeWÀies leLee Jen jkeÀce,pees efkeÀmeer SkeÀ meom³e keÀes GOeej oer pee mekesÀieer, efJeefnle keÀj mekeWÀies~

(pes/_e-1) efkeÀmeer mebmeeOeve meesmeeFìer ceW Devegmetef®ele peeefle³eeW/Devegmetef®ele pevepeeefle³eeW leLee Deee|LekeÀ ªhe meskeÀcepeesj JeieeX kesÀ meom³eeW kesÀ efue³es mLeeveeW kesÀ Deej#eCe kesÀ efue³es Devegheele efJeefnle keÀj mekeWÀies leLee³en GheyebOe keÀj mekeWÀies efkeÀ Ghe³eg&keÌle peeefle³eeW, pevepeeefle³eeW ³ee JeieeX keÀe keÀesF& meom³e efkeÀmeermebmeeOeve meesmeeFìer kesÀ DeO³e#e/meYeeheefle ³ee GheeO³e#e/GhemeYeeheefle keÀe heo OeejCe keÀjsiee~

(kesÀ/ì) jefpemì£ej kesÀ ³ee efkeÀmeer Dev³e DeefOekeÀejer ³ee ÒeeefOekeÀejer kesÀ keÀe³ee&ue³e ceW omleeJespeeW kesÀ efvejer#eCe kesÀefue³es leLee Gve omleeJespeeW keÀer ÒeceeefCele Òeefleefueefhe³eeB oer peeves kesÀ efue³es HeÀerme kesÀ GodûenCe kesÀ efue³esGheyebOe keÀj mekeWÀies~

(Sue/") meom³eeW keÀe jefpemìj Deewj peneB meom³eeW keÀe oeef³elJe DebMeeW Üeje heefjmeerefcele nes, JeneB DebMeeW keÀejefpemìj leLee meom³eeW keÀer met®eer yeveeF& peeves leLee jKeer peeves kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;

(Sce/[) ³en megefveef½ele keÀjves kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies efkeÀ efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer DebMehetbpeer ³en megefveef½elekeÀjves kesÀ efue³es efkeÀ DebMe kesÀ cetu³e ceW JeÉef× veneR nesieer Deewj DeeJeM³ekeÀleevegmeej meesmeeFìer kesÀ efue³esDeeJeM³ekeÀ hetbpeer GheueyOe jnsieer, DeeJeM³ekeÀleevegmeej heefjJee|lele keÀer pee mekesÀieer;

(Sve/{) Jes efveyevOeve leLee MeleX efpeve hej efkeÀ mejkeÀej meesmeeFefì³eeW keÀes DebMehetbpeer DeefYeoe³e keÀj mekesÀieer ³eeGvnW efJeÊeer³e ³ee Dev³e mene³elee os mekesÀieer, Deewj Jes efveyebOeve leLee MeleX, efpeve hej efkeÀ mejkeÀejmeesmeeFìer Üeje peejer efkeÀ³es ie³es ef[yeW®ejeW ³ee efue³es ie³es GOeejeW kesÀ cetueOeve ³ee Gve hej kesÀ y³eepe kesÀYegieleeve kesÀ efue³es ÒeefleYetefle os mekeWÀieer, efJeefnle keÀj mekeWÀies;

(Dees/Ce) Jen jerefle, efpemeceW efkeÀmeer meesmeeFìer ³ee meesmeeFefì³eeW kesÀ efkeÀmeer Jeie& Üeje DebMeeW kesÀ ³ee ef[yeW®ejeW kesÀDeeOeej hej ³ee Dev³eLee efveefOe³eeB FkeÀùer keÀer pee mekeWÀieer Deewj Fme ÒekeÀej FkeÀùer keÀer ieF& efveefOe³eeWkeÀer cee$ee efJeefve³eefcele keÀj mekeWÀies;

(heer/le) efkeÀmeer meom³e, YetlehetJe& meom³e, ³ee ceÉle meom³e Üeje meesmeeFìer keÀes os³e $e+Ce ³ee yekeÀe³ee ceeBie kesÀy³eewjs kesÀ yeejs ceW lenmeerueoej keÀes mebmet®evee osves keÀer jerefle efJeefnle keÀj mekeWÀies;

(keÌ³et/Le) Jen Òeef¬eÀ³ee, efpemekesÀ Üeje keÀesF& meesmeeFìer [tyevle $e+CeeW keÀer mebieCevee keÀjsieer leLee GvnW yeÆs Keeles[euesieer, efJeefnle keÀj mekeWÀies;


(Deej/o) Deejef#ele efveefOe³eeB yeveeF& peeves leLee jKeer peeves SJeb GÎsM³eeW, efpevekesÀ efkeÀ efue³es Ssmeer efveefOe³eeBGhe³eesefpele keÀer pee mekeWÀieer, kesÀ efue³es leLee meesmee³eìer kesÀ efve³eb$eCeeOeerve efkeÀmeer efveefOe, efpemekesÀ Debleie&leDeejef#ele efveefOe Deeleer nw, kesÀ efJeefve³eespeve leLee Ghe³eesie kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;

(Sme/Oe) Jen oj, efpeme hej efkeÀ keÀesF& meesmeeFìer ceO³eÒeosMe jep³e menkeÀejer mebIe kesÀ uesKes DeefYeoe³e keÀjsieer,efJeefnle keÀj mekeWÀies;

(ìer/ve) Oeeje 44 kesÀ DeOeerve efkeÀmeer meesmeeFìer keÀer efveefOe³eeW kesÀ efJeefveefnle efkeÀ³es peeves keÀe ÒekeÀej leLee efkeÀmeerÒeefleYetefle ³ee ÒeefleYetefle³eeW kesÀ efkeÀmeer Jeie& ceW efJeefveOeeve keÀe Devegheele efJeefnle keÀj mekeWÀies;

(³et/he) efkeÀmeer Ssmeer YeefJeº³e efveefOe kesÀ Òeefle, pees efkeÀ Ssmeer meesmeeFìer Üeje Gve DeefOekeÀeefj³eeW ³ee keÀce&®eeefj³eeWkesÀ, pees efkeÀ GvekesÀ Üeje efve³eesefpele efkeÀ³es ie³es neW, HeÀe³eos kesÀ efue³es mLeeefhele keÀer ieF& neW DeefYeoe³ekesÀ meboe³e kesÀ efue³es leLee Ssmeer YeefJeº³e efveefOe kesÀ ÒeMeemeve kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;

(Jner/HeÀ) meom³eeW kesÀ meeOeejCe meefcceueveeW kesÀ efue³es leLee Ssmes meefcceueveeW ceW keÀer Òeef¬eÀ³ee leLee Ssmes meefcceueveeWÜeje Òe³eesie keÀer peeves Jeeueer MeefkeÌle³eeW kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;

([yu³et/ye) meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³eeW leLee Dev³e DeefOekeÀeefj³eeW keÀer efve³egefkeÌle, GvekesÀ efveuebyeve SJeb GvekesÀ nìe³espeeves kesÀ efue³es leLee Oeeje 53 kesÀ DeOeerve efkeÀmeer J³eefkeÌle ³ee efkeÀvneR J³eefkeÌle³eeW keÀer efve³egefkeÌle kesÀ efue³esGheyebOe keÀj mekeWÀies Deewj meefceefle kesÀ meefcceueveeW ceW keÀer Òeef¬eÀ³ee efJeefnle keÀj mekeWÀies leLee meb®eeuekeÀceb[ue J³eefkeÌle ³ee J³eefkeÌle³eeW SJeb Dev³e DeefOekeÀeefj³eeW Üeje Òe³eesie keÀer peeves Jeeueer MeefkeÌle³eeW leLeeheeueve efkeÀ³es peeves Jeeues keÀle&J³eeW kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;

(SkeÌme/Ye) efkeÀmeer meesmeeFìer ³ee meesmeeFefì³eeW kesÀ efkeÀmeer Jeie& kesÀ meb®eeuekeÀ ceb[ue kesÀ meom³eeW, ÒeefleefveefOe³eeW leLeekeÀce&®eeefj³eeW kesÀ efue³es Den&leeSB Deewj efvejn&lee leLee mesJee MeleX efJeefnle keÀj mekeWÀies efpevekesÀ DeO³eOeervejnles ng³es J³eefkeÌle³eeW keÀes meesmeeFìer Üeje efve³eesefpele efkeÀ³ee pee mekesÀiee~

(yeeF&/ce) meesmeeFìer Üeje jefpemì£ej keÀes Òemlegle keÀer peeves Jeeueer efJeJejefCe³eeB efJeefnle keÀj mekeWÀies leLee Ssmes J³eefkeÌleefpemekesÀ Üeje Ssmes Òeªhe efpemeceW Ssmeer efJeJejefCe³eeB Òemlegle keÀer pee³eWieer, kesÀ mebyebOe ceW GheyebOe keÀjmekeWÀies;

(pes[/³e) Ssmes J³eefkeÌle, efpemekesÀ Üeje Ssmes Òeªhe efpemeceW omleeJespeeW leLee meesmeeFìer keÀer hegmlekeÀeW ceW keÀerÒeefJeefä³eeW keÀer Òeefleefueefhe³eeB ÒeceeefCele keÀer pee mekeWÀieer, kesÀ mebyebOe ceW leLee GvekeÀer Òeefleefueefhe³eeW keÀeÒeoe³e efkeÀ³ee peeves kesÀ efue³es Godûeefnle efkeÀ³es peeves Jeeues ÒeYeejeW kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;

(SS/keÀkeÀ) Jes uesKes leLee hegmlekeWÀ, pees meesmeeFìer Üeje jKeer peeveer neW, efJeefnle keÀj mekeWÀies leLee Ssmes uesKeeDeeWkeÀer mebhejer#ee SJeb Ssmeer mebhejer#ee kesÀ efue³es efkeÀ³es peeves Jeeues ÒeYeejeW, ³eefo keÀesF& neW, kesÀ efue³es leLeeefkeÀmeer meesmeeFìer keÀer Deeefmle³eeB leLee GmekeÀe oeef³elJe oMee&ves Jeeues leguevehe$e kesÀ efve³elekeÀeefuekeÀÒekeÀeMeve kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;


(yeeryeer/KeKe) jefpemì£ej kesÀ veece efveoxefMele J³eefkeÌle ³ee veece efveoxefMele J³eefkeÌle³eeW kesÀ yees[& keÀer efve³egefkeÌle kesÀ efue³es,Gve keÀe³e&Jeeefn³eeW ceW, pees jefpemì£ej GmekesÀ veece efveoxefMele J³eefkeÌle ³ee veece efveoxefMele J³eefkeÌle³eeW kesÀyees[& kesÀ mece#e nes, DevegmejCe keÀer peeves Jeeueer Òeef¬eÀ³ee kesÀ efue³es leLee efJeJeeo kesÀ DeJeOeejCe kesÀ efue³esJ³e³eeW kesÀ efve³ele leLee Godûeefnle efkeÀ³es peeves kesÀ efue³es Deewj Ssmeer keÀe³e&Jeeefn³eeW ceW efJeefve½e³eeW keÀesÒeJeÉe|lele ³ee DeefOeefveCe&³eeW keÀes efveºheeefole keÀjves kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;

(meermeer/ieie) DeeosefMekeÀeDeeW kesÀ peejer efkeÀ³es peeves leLee GvekeÀer leeceerue kesÀ efue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;

([er[er/IeIe) Fme DeefOeefve³ece ³ee efve³eceeW kesÀ DeOeerve MeesO³e efkeÀvneR jeefMe³eeW keÀer Jemetueer kesÀ efue³es Òeef¬eÀ³ee leLeeGmekeÀer he×efle efJeefnle keÀj mekeWÀies;

(F&F&/**) Oeeje 68 kesÀ DeOeerve kegÀke&À keÀer ieF& mebheefÊe keÀer DeefYej#ee kesÀ efue³es DevegmejCe keÀer peeves Jeeueer Òeef¬eÀ³eeefJeefnle keÀj mekeWÀies;

(SHeÀSHeÀ/®e®e)Oeeje 71 kesÀ DeOeerve ÒeoÊe MeefkeÌle³eeW kesÀ Òe³eesie kesÀ efue³es Òeef¬eÀ³ee leLee MeleX SJeb efkeÀmeer meceehekeÀÜeje DevegmejCe keÀer peeves Jeeueer Òeef¬eÀ³ee efJeefnle keÀj mekeWÀies Deewj DeefOeMesºe Deeefmle³eeW kesÀ J³e³eve kesÀefue³es GheyebOe keÀj mekeWÀies;

(peerpeer/íí) DeefOekeÀjCe keÀes nesves Jeeueer DeheerueeW mes efYevve DeheerueW hesMe keÀjves leLee efveheìejs ceW DevegmejCe keÀer peevesJeeueer Òeef¬eÀ³ee efJeefnle keÀj mekeWÀies;

(DeeF&DeeF&/PePe) efkeÀmeer Ssmes DeeosMe, efJeefve½e³e ³ee DeefOeefveCe&³e kesÀ, efpemekeÀe mebmetef®ele ³ee ÒekeÀeefMele efkeÀ³ee peeveeFme DeefOeefve³ece ³ee efve³eceeW kesÀ DeOeerve Dehesef#ele nw, mebmetef®ele efkeÀ³es peeves ³ee ÒekeÀeefMele efkeÀ³es peeveskeÀer he×efle efJeefnle keÀj mekeWÀies;

(pespes/_e_e) mecemle Ssmes efJeºe³eeW kesÀ efue³es, efpevekeÀe efkeÀ efve³eceeW Üeje efJeefnle efkeÀ³ee peevee Fme DeefOeefve³ece ÜejeDehesef#ele ³ee Deveg%eele nes, GheyebOe keÀj mekeWÀies~

(3) Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve yevee³es ie³es mecemle efve³ece efJeOeeve meYee kesÀ heìue hej jKes pee³eWies~96. efvejmeve leLee J³eeJeÉefÊe³eeB :- (1) cenekeÀewMeue #es$e keÀes ueeiet ng³es ©he ceW keÀes-DeehejsefìJe meesmeeFìerpe SkeÌì

1912 (¬eÀceebkeÀ 2 meved 1912), ceO³eYeejle menkeÀejer mebmLee efJeOeeve, 1955 (¬eÀceebkeÀ 9 meved 1955),efJevO³e ÒeosMe keÀes-DeehejsefìJe meesmeeFìerpe Deee|[vesvme 1949 (¬eÀceebkeÀ-21 meved 1949), Yeesheeue mìsì keÀes-DeehejsefìJe meesmeeFìerpe SkeÌì, 1937 (¬eÀceebkeÀ 11 meved 1937) leLee efmejeWpe #es$e keÀes ueeiet ng³es ªhe ceWjepemLeeve keÀes-DeehejsefìJe meesmeeFìerpe SkeÌì, 1953 (¬eÀceebkeÀ 4 meved 1953) Sleod Üeje efvejmle efkeÀ³es peelesnQ~(2) Ssmes efvejmeve kesÀ nesles ng³es Yeer-(SkeÀ) efkeÀmeer Yeer Ssmeer meesmeeFìer kesÀ, pees GheOeeje (1) ceW efJeefvee|oä keÀer ieF& DeefOeefve³eefceefle³eeW kesÀ DeOeerve

jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& nw ³ee jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& mecePeer peeleer nw, mebyebOe ceW ³en mecePee pee³esieeefkeÀ Jen Fme DeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& nw Deewj GmekeÀer GheefJeefOe³eeW kesÀ, peneB lekeÀ


efkeÀ Jes Fme DeefOeefve³ece kesÀ GheyebOe mes Demebiele ve nes, mebyebOe ceW ³en mecePee pee³esiee efkeÀ Jes FmeDeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve jefpemì£erkeÉÀle keÀer ieF& nw Deewj leye lekeÀ ÒeJeÉÊe yeveer jnWieer peye lekeÀ efkeÀheefjJee|lele ³ee efJeKebef[le ve keÀj oer pee³es~

(oes) GkeÌle DeefOeefve³eefceefle³eeW ceW mes efkeÀmeer Yeer DeefOeefve³eefceefle kesÀ DeOeerve keÀer ieF& mecemle efve³egefkeÌle³eeW,yevee³es ie³es efve³eceeW, efkeÀ³es ie³es DeeosMeeW, peejer keÀer ieF& DeefOemet®eveeDeeW leLee met®eveeDeeW SJeb mebefmLeleefkeÀ³es ie³es JeeoeW leLee Dev³e keÀe³e&Jeeefn³eeW kesÀ mebyebOe ceW ³eeJelMekeÌ³e ³en mecePee pee³esiee efkeÀ Jes FmeDeefOeefve³ece kesÀ DeOeerve ¬eÀceMe: keÀer ieF& nw, yevee³es ie³es nQ, efkeÀ³es ie³es nQ, peejer keÀer ieF& leLee mebefmLelekeÀer ieF& nw~

cooprative societies act & rules.1 - madhya...

Documents