:موضوع تحقیق عوامل موثر بر یک نظام نظارتی و کنترل شناسایی

سازمانی و ارایه یک نظام مطلوب کنترلی متناسب با ایرانیفرهنگ سازمانهای

علیرضا شمسی: ارایه دهنده

94فروردین

اعمال هدف با نظارت .است نظارت و سازماندهی ،ریزي برنامه مدیر هر اصلی وظیفه سه در رایج نظري مبانی ازآنجاکه .میشود انجام انحرافات ایجاد از پیشـگیري براي الزم اصالحات

خدامحوري که کشورمان، فرهنگی مبـانی بـا و دارد قـرار بیرونـی کنتـرل حـداکثر بر کنترل، آوري جمـع روش کـه ،توصـیفی مطالعه این هدف دارد، منافات است درونی کنترل و

مبناي بر نظارت حوزة در نظامی به دستیابی است، شده انجام اي کتابخانه شیوه به اطالعات نظامی ارائه میشود، دنبال اسالمی کنترل نظام در که هدفی .است ایرانـی ـ اسـالمی مفـاهیم

که انسانی، سالم شخصیت یک ،خارجی نظـارت اعمـال کـاهش بـا بتـوان آن در کـه اسـت استفاده ،مقاله ایـن نتیجـۀ .کـرد فراهم را میدهد نشان مقاومت خود از آلودگیها انواع برابر در ریشه نظارتی، رویکرد این .است کشور اجرایی سازمانهاي در خودکنترلی بر تأکید با نظارت از و اداري نظام در مناسب بسترهاي ایجاد با آن کارگیري به دارد؛ کشورمان اسالمی فرهنـگ در

.بود خواهد ممکن آن سازي نهادینه

چكیده

کنترل و رهبري سازماندهی، ،ریزي برنامه فراگرد را مدیریت صاحبنظران، برخی بـراي سـازمانی، موجـود منابع همه از استفاده و سازمان اعضـاي فعالیـتهـاي

.(18 ، ص1387، ،بند عالقه)انـد کـرده تعریـف آن هـاي هـدف بـه دسـتیابی اوسـت؛زیرا وظایف مهمترین از کنترل و نظارت مدیري، هر وظایف سلسله در

حفـظ او نفـوذ و اختیـار، قـدرت، کنار در سازمان، یک در مدیر نهایی مسئولیت موجود خطاي وجود (1 دلیل دو به کنترل وجود ضرورت .است سـازمان آن نظـام

اسـت خدمات و کاال کمیت و ازکیفیت اطمینـان حصـول (2 ؛ها بینی پیش در همراه به ،مدیران وظـایف برخـی (80 ،ص1388زاده، رضـایی و زادگـان عباس)

(1) جـدول در مـدیریت دانـش صاحبنظران از تعدادي نظرات حسب بر آنها فراوانی می مالحظه جدول این در که همانگونه .(12،ص1385مقیمی،) است شده ارائه

.(همان) است مدیر هر اصلی وظیفه سه جـزو کنتـرل ،گـردد

مقدمه و بیان مسئله

مقدمه و بیان مسئله

(39 ،ص1386 نهایی، سـعید و ي احمـد علـی) ، شـود مـی آغاز مشكل درك و نیاز احساس از یابی مسئله ازآنجاکه، و نظارت موضوع مؤثر تبیـین است، کتابخانه هاي داده آوري جمع روش و توصیفی نوع از که مطالعه، این اصلی مسئله در کنترل کارگیري به براي اسالمی ــ ایرانـی یكـردي رو بـا جـامع نگـرش یک به بتوان آن وسیله به تا است کنترل

زیرا است؛ برخوردار باالیی اهمیت از مسئله این به پـرداختن ضرورت :گفت باید .یافت دست کشور اجرایی دستگاههاي وجود ما کشور در درونی کنترل فرهنگ مفاهیم با و ( خودکنترلی بر تأکید) یـج را کنتـرل مفـاهیم میان بنیادین تفاوت

نا کشـورمان در اجـرا ي بـرا اشـاره مورد تضاد دلیل به بیرونی، کنترل منظر از کنتـرل و نظارت مفاهیم اقتباس .دارد شـرا با مفاهیم این تطبیق و نظارت مفهوم کامل شناخت مستلزم رویكرد، این به رسیدن طبعـاً . بـود خواهـد کارآمـد

در نظـارتی چگونـه ه کـ اسـت ؤاالت سـ این به پاسخ ارائه براي ،پژوهش این .است اسالمی ایران بومی مقتضـیات و یط به با که دارد امكان آیـا میكند؟ کفایت بیرون از کنترلی سازوکارهاي وجود و خارجی نظارت تنها آیا است؟ مؤثرتر کشورما پیوستار کجاي در بومی کنترل نظام یـک ؟کـرد اسـتفاده نیز فرد درونی کنترلهاي از بیرونی، نظارتهاي رساندن حداقل ؟نماید تضمین کشورمان در را اداري سالمت نظام ارتقـاء توانـد مـی نظـارتی چگونـه باالخره، و دارد؟ قرار (1) نمودار

مقدمه و بیان مسئله

بـاالیی اهمیـت کنتـرل و انگیـزش سـازماندهی، ،ریزي برنامه کارکردهاي مدیریت، در کنترل و نظارت مدیر، هر اساسی وظایف از یكی. (14 ،ص1368، ،بالنچارد و هرسـی) دارنـد

به ناظر جمعی فعالیت هر .نیست امكانپذیر مدیریت اهداف تحقـق آن، بـدون کـه است در کنترل ضرورت و اهمیت .(157 ،ص1387بنـد، عالقـه) اسـت کنتـرل مسـتلزم هدف،

وجود سازمانی اهداف به دستیابی بـراي تضـمینی هیچ کنترل بدون که آنجاست تا سازمان ،ص1380زارعـی،متین،) شـود نمی اجرا درستی به کنترل بدون اي برنامه هیچ و نداشته

بـروز سـبب اداري، هـاي سیسـتم در الزم کنتـرلهـاي فقـدان دیگـر، سـوي از .(256 ،ص1384هارتلی،) شود می سیستم از خارج اقدامهاي به گرایش و بینی خودبزرگ

به دقیق و عمیق جدي، توجه و دارد بستگی سازمان هر سرنوشت نظـارت،به پـس.(323 بیشـتر و بهتر کنترل اعمال باشد، بزرگ اندازه نظر از سازمان یک هرگاه .است الزامی آن

نظام طریق از سیستماتیک کنترل و ارزیابی یک به سازمان و شـود مـی ناپـذیر اجتنـاب الزم را شرط چهار فایول نظر از مؤثر کنترل یک.(445 ص ،همـان) داشت خواهد نیاز بازخور

نتایج .3 شود؛ پیگیري کنترل از حاصـله نتایج.2 باشد؛ توأم سرعت با کنترل.1 :دارد مقرراتی و تـدابیر دربرگیرنـده ،کنترل.4 باشد؛ داشته اجرایی ضمانت کنترل، از حاصله

. (181 ،ص1388، زاده، رضایی و زادگان عباس)کند جلوگیري انحرافات تكرار از که باشد سازمان کل عملكرد و اطالعات عملیات، مالی، منابع افراد، بر غالباً ،نظارتها ایـنگونـه

.(379ـ374 ،ص 1387 فیضـی،) شـود مـی اعمـال

در مدیریت و اهمیت آنکنترل

،ص 1380 متـین، زارعـی) :از عبارتنـد آنهـا از بعضـی :دارد متعـددي معـانی کنترل لغوي، نظر از واژهاي ازآنجاکه .محدودکردن و کردن مقایسه بازبینی، بازرسی، ،کردن تنظیم ،کردن نظارت . (255 لغت صورت، همان به فارسی در است، نشده شناسایی باشد کنترل کامل مفهوم دربرگیرنـده کـه

.است شده گرفته کار به مختلف موارد در ((کنترل)) واژه.(255 ص ،همان) مـیشـود استفاده کنترل است عبارت کنترل( 9 ،ص1388میرزاپور، و حسینی) دارد بستگی آن کـاربردي مفهـوم بـه آن معنی

تعیـین عملیـات انجام استانداردهاي قالب در انتظار مورد نتایج آن ضـمن کـه مـنظم فعالیتی :از شـده انجـام و شـده بینـی پـیش عملیات میگردد، طراحی اطالعـات دریافـت سیسـتم مـیشـوند،

آنها اهمیت میزان و ارزیابی شده مشاهده انحرافهاي و اخـتالفهـا ،گردنـد مـی مقایسـه هـم بـا می انجام سازمان مأموریتهاي و هدفها تحقق براي الزم اصـالحات سـرانجام، و مـیشـوند، مشخص پیگیري و(بازخور) کارکرد نتایج به توجه :از است عبـارت کنتـرل ( 120 ،ص 1388 ، الـوانی) گیرنـد

از که مواردي در مقتضی اصالحات اعمال و هـا برنامـه بـا شـده انجـام فعالیتهاي مقایسه براي نوعی را نظارت تعاریف همه .(15 ،ص1368 ،بالنچـارد و هرسـی) است گرفته صورت انحرافی انتظارات،

واینر نویرن .( 350 ،ص 1387فیضی،) انـد دانسـته باشـد، بایـد آنچـه و هسـت آنچه بین مقایسه تغییر را پیامها گیرنده رفتار طـورمؤثر بـه کـه پیامهایی ارسال جز نیست چیزي کنترل :است معتقد

میرزاپور و حسینی از نقل بـه) داند می مدیریت با مساوي را کنترلMackenzie)) مكنزي و دهد می .( 9 ،ص1388،

تعاریف کنترل مدیریتی

فرایند و سطوح کنترل مدیریتی

شـده بینـی پـیش هـاي برنامه با واقعی نتایج انطباق از اطمینان براي مستمر فرایندي کنترل، .اسـت زاده، رضـایی و زادگـان عباس).آن آغـازین قدم هم و شود می تلقی مدیریت نهایی قدم هم کنترل

مقایسـه عملكرد، گیري اندازه استانداردها، تعیین :دارد مرحله چهار کنترل فرایند.(79،ص1388، در اساسـی مرحلـه چهار این.(150 ،ص1387، بند، عالقه) اصالحی اقدام و استانداردها با عملكـرد

:(همان) گردد می مالحظه(2)نمـودار

فرایند و سطوح کنترل مدیریتی

تـا و سطوح مختلف سازمان، از مراتـب عـالی رده ها در از سوي دیگر، کنترل ابزار کار مدیران :میشودکنترل در سه سطح مطرح فرایند ( .119،ص 1388، ،الوانی)است سرپرستی رده هـاي

کنتـرل .الف: این سطح خود شامل. استـراتژیکسطح . 3فرایندي؛ سطح .2سطح وظیفـه اي؛ . 1و کنتـرل تغییـرات درونـی . اسـتراتژیک؛ بپایـه اي برنامـه ریـزي صـحت مفروضـات

بررسی ادواري جامع . استراتژیک؛ دفراینـد برنامه ریزي کنتـرل صـحت اجـراي . ؛ جبیرونـی استراتژیها

انواع کنترل

، الـوانی)تقسـیم نمـود گذشـته نگـر ، همزمـان و آینـده نگـرانواع کنترل را میتوان به کنتـرل دیگر، کنترل از لحاظ زمانی، به کنترل زمان اجرا، قبل ازآنجـام کـار و به عبارت ( 120ـ 123،ص1388، بـر کنترل گذشته نگر(.9،ص 1388و میرزاپور، ،حسینی )تقسیم میشود انجـام کار حـین

اما وجـود . آینده نظر داردپیش بینی هاي ، بر پیش نگرو کنترل اسـتواربوده اطالعـات گذشـته ، نفی کنترلهاي بازخور نبوده و این دو مكانیسم به نظـام نظارتیدر پـیش نگـر مكانیسـم کنتـرل

نمودار (.10،ص1380، الوانی)قرار میدهند سـازمان نظارتی همراه هم نتایج بهتـري را در اختیـار (:10،ص 1380)هماننظـام کنتـرل جـامعتـر را ارائـه مـیدهـد ،یـک (3)

انواع کنترل

1388میرزاپـور، و حسـینی) شـود می تقسیم خارجی و داخلی دسته دو به نظارت، حیطه نظر از کنترل نظـارت و مـدیر سـازمانی واحدهاي عملیات دربارة اطالعات آوري جمع شامل داخلی، نظارت.(9ص

نظـارت مناسـب میـزان .است خارجی محیط و مرکزي سازمان به مربوط رخدادهاي از اطالع خارجی، وابسـتگی میـزان بـه خـارجی، نظـارت میزان .دارد کار ماهیت و زیردست شایستگی به بستگی داخلی،

(146.ـ145 ،ص1382یوکل،) است وابسته خارجی محیط در آشفتگی و تغییر میزان و کار واحد (152ــ147 ص ،همـان) :اسـت شده بیان داخلی نظارت دربارة خود کتاب در یوکل را زیر رهنمودهاي

متغیرهـاي بـر نتـایج مـوازات بـه.2 کنیـد؛ ارزیابی و شناسایی را واحد عملكرد کلیدي شاخصهاي .1 منبـع.4 کنیـد؛ ارزیـابی بودجـه و برنامـه گرفتن نظر در با را پیشرفت .3 کنید؛ نظارت نیز کلیدي فرایند

را افـراد.7 بپرسـید؛ خاص سؤاالت .6 کنید؛ مشاهده مستقیماً را عملیات.5 کنید؛ ایجاد اطالعاتی مستقل کنیـد؛ برگـزار پیشرفت بررسی براي را جلساتی.8 نمایید؛ ترغیب اشتباهات و مشكالت دادن گزارش به کنیـد برگزار جلساتی اصلی، فعالیتهاي از بعد.10 بگیرید؛ درس شكستها و غیرمنتظره حوادث از.9 .کنید ارزیابی را شده آموخته درسهاي تا

بـه مربـوط هـاي جنبـه .1 :اسـت کـرده بیان خارجی نظارت دربارة را زیر رهنمودهاي وي همچنین ارتباط اي نوبه طور به .3 کنیـد؛ نظـارت محـیط متنـوع بخشهـاي به مربوط وقایع بر2. کنید؛ شناسایی نظارت براي را محیط بـه مربوط اطالعات تفسیر در را دیگران .4 کنید؛ ارزیابی را اطالعات مختلف انواع

.6 ؛خواهنـد مـی چه و دارند نیاز چیزي چه مشتریها و رجوع ارباب بیاموزید .5 دهید؛ مشارکت محیط هـاي برنامـه بـا را محیطـی اطالعـات .7 فراگیرید؛ را رقبا فعالیتهاي و محصوالت به مربوط هاي آموزه

(157-153همان،ص) سازید مرتبط راهبردي

: همچنین انواع نظارتهاي سازمانی را میتوان در قالـب اشـكال زیـر بیـان کـرد

؛ ومدیرانورودیها، خروجیها، فرایندها، یا رفتار کارکنان بـرسنجش نظـارت . الـفنظارت بر سنجش عملكرد روزمره و . ؛ جاقـدامات ویژهنظارت بر نتایج کلی یا . ب

(. 129،ص 1385مقیمی، ) سـازمانارزیـابی عملكـرد کـل . فعالیتهاي عملیـاتی؛ د

طـور بـه را سـازمان اهـداف تـأمین قابلیـت سـازمان، یـک عوامل کلیه که است وضعیتی اداري سالمت و شناسـایی وقـت اسرع در را سازمانی اهداف موانع و قانونی و اداري هنجارهاي انحراف تا دارند مطلوب با مقابلـه و اداري نظام سالمت ارتقاء برنامه براساس .نماید لحاظ آنها رفع براي را هنگام به و الزم تدابیر :یابـد مـی تحقـق زیر راههاي از اداري نظام سالمت ارتقاء1382 سال در وزیران هیئت مصوب فساد،

احقاق و گیرنـدگان خدمت رضایتمندي افزایش .2 پاسخگویی؛ افزایش و فعالیتها و امور انجام سازي شفاف .1 فرهنگ بهبود .4 انتصـابهـا؛ و انتخابهـا در ساالري شایسته نظام برقراري .3 رجوع؛ ارباب به احترام و حقوق

رفتار در اخالقی و دینـی ارزشهـاي تقویـت و سازمانی فرهنگ بهبود .5 مردمی؛ نظارت تقویت و عمومی در انحصاري موانع رفـع بـا غیردولتـی بخشهاي فعالیت و مشارکت تقویت .6 کارکنان؛ شغلی و سازمانی

با مبارزه و پیشگیري بـراي مـؤثر حقوقی نظام تدوین .7 ؛کشور اي توسعه و اجرایی اقتصادي، فعالیتهاي ارتقاء برنامه)عمومی و دولتی سـازمانهـاي فعالیتهـاي و اقدامات تصمیمات، اتخاذ در سالمت افزایش و فساد

. (2 ص ،1382، اداري نظام سالمت کنترلـی و نظـارتی کارآمـد نظـام کـارگیري بـه با روشها این سازي پیاده ،شود می مالحظه که همانگونه

.یابد می تحقق

ارتقاء سالمت نظام اداري

که است ضوابطی و اصول و فرایندها دستورالعملها، روشها، مجموعه شامل مدیریت کنترل نظام مقتضـیات بـه توجـه با باید کنترل هاي نظام اصوالً .میگیرد کار به سازمان کنترل براي مدیریت سیسـتم مشخصـات .باشـند دارا را آن بـه مربـوط ویژگیهـاي مورد هر در و شده طراحی سازمان بـر آن نتـایج طـوریكـه به باشد، اقتصادي باید کنترل.1 :باشد زیر موارد شامل میتواند مؤثر کنترل نقـاط در باید کنترلها.3 شود؛ تفریط و افراط نباید کنترلها اعمال در .2 یابد؛ فزونی آن هاي هزینه

سیسـتم .5 شـوند؛ تنظـیم فعالیـتهـا و برنامه با متناسب باید کنترلها .4 باشند؛ کلیدي و حساس اختیـار در ممكن زمان سریعترین در کنترل نتایج و اطالعات که شود طراحی نحوي به باید کنترل

اشـخاص نظـرات و ذهنیات براساس صرفاً و باشد داشته عینیت باید کنترل .6 گیرد؛ قرار مسئوالن کنترل.9 باشد؛ داشته را الزم انعطاف باید کنترل سیستم .8 باشند؛ بینانه واقع باید کنترلها7. نباشد؛

تناسـب سـازمان فرهنـگ بـا باید کنترل سیستم .10 مجازات؛ و تنبیه نه باشد، اصالح دنبال به باید گیـرد؛ نظر در نیز را قوت نقاط باید و ورزد تأکید ضعف نقاط بر فقط نباید کنترل.11 باشد؛ داشته

مشخص دقیقاً باید کنترل سیستم .13 باشند؛ صالحیت واجد باید کنترل امر متولیان و مسئوالن .12 .(133 ــ132 ،ص 1388الـوانی،)گیـرد قـرار کسـانی چه اختیار در کنترل نتایج که سازد

نظـارت .2اصالحگر نظارت .1 :اند برشمرده زیر شرح به را نظارتی کارآمد نظام ویژگیهاي الوانی همچنـین .7 ؛گـرا واقـع نظارت .6 ؛گرا سازمان نظارت .5 ؛گرا عینیت نظارت .4 ؛نگر پیش نظارت .3 ؛نگر مثبت

.11 و نـامتمرکز نظـارت .10 ؛گـرا مشـتري نظـارت .9 ؛گرا کل نظارت .8 ؛نگر غایت و کارا نظارت .( 1،ص1380 ،الوانی) مدار فرهنگ نظارت

ویژگیهاي نظام کارآمد نظارتی

سـطحی نظـارتهـاي وجود اما .است دقیق بازرسی و نظارت سازمان، یک اهداف تحقق اساسی شرط بـه بلندمـدت در آنهـا، از کـدام هیچ که دارد پی در را زیر آسیب دو است، رایج اغلب که سازمانها، در

خـود شرکت که میشود شایعه .2 میشود؛ هموار خالف اقدامهاي براي مسیر .1 نیست؛ سازمان صالح دقـت و جـدیت از چنانچـه ،رو ازایـن (332 ،ص 1384، ،هـارتلی) دارد همكـاري آتـی خالفهاي در

.داد خواهد دست از را خود اثربخشی قطعا شود، کاسته کنترلها بسـیار تمرکـز علـت بـه سـنتی، مدیریتی کنترل روش از فزایندهاي انتقادهاي اخیر، دهههاي در

نادرست اطالعات.1:از عبارتند انتقادها این از برخی .است گرفته صورت مالی شاخصهاي روي تصمیمگیـري براي است، مالی نسبتهاي و گذشته فعالیتهاي نتایج به مربوط که گمراهكنندهاي و

نـاتوان غیرمحسـوس شاخصهـاي و سازمان امروز استراتژیهاي کردن لحاظ در .2 میكند؛ فراهم و مدت کوتاه اهداف بین توازن و میكند تشویق را جزئی سازي بهینه و مدت کوتاه اندیشۀ.3 است؛

؛کنـد نمـی ارائه اي منصفانه و صحیح اطالعات مالی، حسابداري در .4 نمیكند؛ تأمین را بلندمدت اطالعـات .6 مـیكنـد؛ فـراهم گـذاري سـرمایه و هزینـه تخصیص براي کنندهاي گمراه اطالعات .5

.دهد می ارائه کارکنان به مختصري کنتـرل مبنـاي بـر سـازمان اسـتراتژي اگـر چراکـه ؛باشـد نمی پاسخگو سنتی کنترل امروزه بنابراین، نیسـت سـازگار سـنتی کنتـرل دیدگاه با شود، بنا مشتري رضایت ایجاد ابزار عنوان به فرایندها، و کارکنان

.(78-76 ص ، 1381 بازیار،) به موفق سـازمانهـاي چراکـه گردد، ایجاد معتدل کنترلی تا شود می سعی سوم، هزاره سازمانهاي در امروزه

می بیشتر را خـود رقـابتی مزایـاي یـادگیري حجـم بر افزودن و کنترل میزان کاستن ازطریق فزاینده طور .(17 ،ص1377خاکی،) کنند

بر کنترل نقدي

مدیران بنیادین مسئلۀ طوریكه به سـازمانهاسـت، در نـوآوري و خالقیـت کـاهش بـه نسـبت اسـت، وارد کنترل بر که دیگر انتقادي

،ص 1995 سـیمونز،)هستند خالقیت و نوآوري ،پذیري انعطاف طالـب کـه اسـت امـروزي سـازمانهـاي در مناسـب کنترل چگونگی

:گفت باید این، بر عالوه .(441 ،ص1384رضاییان،) مییابد افزایش کارمند و مدیر میان تضاد کنتـرل، تشـدید بـا همچنـین.(81 ــ80

بر رسیدن و افراد مستقیم و ابزاري بیرونی، کنترل موازین از گـذر سـازمانی، کنتـرل مفهـوم در نـوین پارادایم نظرات، برخی براساس

بیرونـی کنتـرل بـر رفتار، کنترل سنتی رویكردهاي بیشتر. (1380 ،عباسپور) اسـت خـودکنترلی و اسـتقالل بـر مبتنـی نظام

آن، خـالل در که فرایندي نوع هر)) عنوان به را کنترل (238 ،ص 1962)Tannenbaum))، تاننبـام مثـال، بـراي .هسـتند متمرکـز

توصـیف((بنمایـد اقـدام دیگـري (سـازمان یـا گروه) فرد عمل سنجش به توجه با و آگاهانه ،(سازمان یا و افراد از گروهی) فـرد یـک

تعریف((دیگر افراد رفتار سنجش یا نمودن متأثر ،دهی وجهت هـدایت)) را کنتـرل (1384 ،ص1976)Lawler)) والولـر .اسـت کـرده

کارآمـد بلندمدت در که است داده نشان زمان گذشت و دارد بیرونی جنبۀ قانونمند، روشهاي این که داشت توجه باید ولی .است نموده

.(1383امیري،) بود نخواهد

نقدي بر کنترل

کنتـرل حـوزه در جدیـد رویكـردي دنبـال به که میشود سبب انتقادها این ،طورکلی به نظـامهـاي بایـد اسـت، اسالمی جامعه یک که ایران، کشور در اینكه بخصوص.باشـیم

اهداف با و دینی ارزشی، مدیریت که آن، بر حاکم نظام و فرهنگ بـا نیـز آن کنترلـی .باشد داشته هماهنگی ،است درونـی مراقبـت و خـدامحوري

مـدیریت در .الـف :اسـت عبـارت مكاتب سایر با اسالم، ارزشی مدیریت نظام تفاوت اسالمی، مدیریت در درحالیكه .است سازمانی و فردي منفعت و سود به رسیدن غربـی،هدف

مسئولیت و تكلیف یک عنوان به خویش شغل به مسلمان مدیر .ب است؛ الهی قرب هدف هدف سود اسالم، ارزشی نظام در .ج .داند می پاسخگو خدا محضر در را خـود و کند می نگاه به روش در .د .گردد می تحصیل عدالت اصل رعایت با و کفایت انـدازه به پس نیست، اول

که موازینی سایر و عمومی مصالح با روشها این مغـایرت عـدم سود، آوردن دست کمـال اصـلی غایـت و هدف چون ،ارزشی نظام دیدگاه در . ه .است شرط دارند، مشروعیت

این تحقق سوي به ریزي برنامه اصـول تمـام و مـدیریت اسـت، انسـان الهـی رشـد و ؛(10،ص1387، جوکـار و فروزنـده) شـود مـی گیري جهت هدف

.است کنترل مبانی در اسالمی – ایرانی رویكردهاي به دستیابی پژوهش این از هدف زیرا

نقدي بر کنترل

کنترل و نظارت در اسالم

دینی، دستورات صریح و روشنی در مورد نظارت وجود دارد، مدیران مسـلمان بـهآموزه هاي در منابع و مـی تـواننظام کنترلی، که . ي و عادالنه براي کنترل بر سازمان سفارش شدهاندداشتن یک نظام کامل، جد

ایـن نظـام داراي. از منابع دینی استخراج کرد، نظامی جـامع، کامـل، عادالنـه و منحصـر بـه فـرد اسـت نظـارت فـرد بـر اعمـال خـود؛ (نظـارت الهـی)نظـارت خداونـد متعـال : بخشهاي نظارتی زیر است

نظـارت آشـكار و. الف: نظارت سازمانی، در دو بخش(. نظارت همگانی)نظارت عمومی ؛ (خودکنترلی) نظـر اسـالم،از (.1379، خـدمتی)پنهـانینظارت مخفـی و . ب. مستقیم یا غیرمستقیمبه صورت رسمی،

:، عبارتند ازمی کنندکار انسان نظارت بر که دستگاههایی مهمترین .3؛ فرشـتگان. 2امـام زمـان ( جپیامبران، امامان و مؤمنان ( برقیب و عقید ( الفالهی؛ نظارت . 1

محققـی دیگـر،و ( 75ــ 72،ص 1385، ،فروزنـده)لوامـه نفـس . 5و مكان؛ زمان . 4اعضاي بدن انسان؛ .3؛ وجـدان. 2؛ خـدا. 1: مراجع کنترل و نظارت از دیدگاه مدیریت اسالمی را چهار مورد برشمرده اسـت

. 2؛ مستقیم. 1: بـر شمرده اندنظـارت اسـالمی را چهـار نـوع همچنـین . مدیر. 4نظارت همگانی مردم؛ کلـی، دربـه طـور (1385، فروزنـده)خـودکنترلی .4و همگانی . 3؛ غیرمستقیم

نظارت درونی و خودسازي فردي بسیار تأکیـد شـده به عنوان مكتب اسالم، نظارت فرد بر خود، همانگونه که مالحظه شد، در دین مقدس اسالم بخش اعظمی از کنترلها بـه خـود ( 1386بختیارزاده،.)اسـت

.استواگذار شده و بر حرکت از آفاق به انفس تأکید شده درون فرد انسـان و

بـه دارد وظیفـه فـرد اینكـه، بر عالوه .است جانبه همه و مند نظام اسالم، ارزشی نظام در نظارت از فـرد کـه اسـت گونـهاي بـه هستی نظام دهد، انجام را تكالیف و وظایف ،خودکنترل صـورت

ایـن کـه اصلی هشت میگیرد، قرار نظارت مورد خود، باور و اعتقادات براساس و مختلـف ابعـاد بـه امر اصل .2 شهود؛ و حضور اصل.1:از عبارتند میدهد، تشكیل را جانبـه همـه نظـارت در عدالت اصل .5 اخالق؛ حسن رعایت اصل .4 ؛نظم اصـل .3 منكـر؛ از نهـی و معـروف زیرکی و هوشیاري اصل .7 کنترل؛ براي ضـابطه و استاندارد معیار، تعریف اصل .6 کنترل؛ هاي زمینه اسالم در .(5،ص1383مـوالیی، و احمـدي علی) پیشگیري اصل .8 ارزیابی؛ و دریافت

تأکید با نظارت بررسی همـواره را خـود متقـی و مسـلمان فـرد کـه است اي گونه به اعتقادي کنترلهاي به آنكه بدون و نموده کنترل اسالمی ایران در اداري سالمت ارتقاء جهت خودکنترلی بر

اصل ،رو ازاین .داند می جهانی آن و کـار عاقبـت کنترلهـاي متوجه را خود بیندیشد، جهان این می توصیه مسلمان انسـان بـه .اسـت اسـالم دیدگاه از نظارت مهم اصول از یكی خودکنترلی

مورد عملكـردش اینكـه از پیش .باشد داشته نظارت خود رفتار و اعمال بر همواره که شود قـرار حسابرسی و ارزیابی مورد را خود رفتار و عملكرد خود گیرد، قرار دیگران سنجش و ارزیابی

مجهـز و بوده خودکنترل دیگران، سوي از کنترلی سازوکارهاي وجود بدون انسانی چنین .دهد را او که است روشن ضمیر و وجدان فطرت، عقل، اعتقاد بر مبتنی درونی کنترل دستگاه یـک بـه

.کند رهنمون درست عمـل سـوي به

اصول بنیادین حاکم بر نظارت از دیدگاه اسالم

.اسـت خـودکنترلی کشـورما، بـومی فرهنـگ و مـدیریت در کنتـرل مهـم روشهاي انواع از یكی انجـام بـه را او خـارجی، عامـل یـک کنتـرل بـدون که است فرد درون حالتی ایجاد ،((خودکنترلی))

،گردد منتقـل انسـان داخـل به خارج از کننده کنترل عامل هرگاه(1385 ،فروزنده) سازد متمایل وظایفش استانداردهاي قالـب در خـود عملكـرد اصـالح و ارزیـابی بـه آگـاهی و اختیـار بـا شـخص طـوریكـه به

حدي تا افراد البته.(1385 سجادي،) است یافته تحقق خودکنترلی بپردازد، مطلوب اهداف جهت در و مشخص متكی مربوط محیطی حاالت و تبعات ادارة و شـناختی حمایـتهـاي بر که کنند کنترل را خود رفتار میتوانند

.1 :اند برشمرده زیر شرح به را فرد در خودکنترلی از ناشی عالمت و اثر هفت.(82 ص1384رضاییان،) باشند بنده؛ به خدا توجه .5 اطمینان؛ و آرامش .4 عبادت؛ به عشق .3 فروتنـی؛ و خضوع .2 خدا؛ از اطاعت به مقید

.(1385 فروزنده،) مردم به خدمت و احسان .7 تـالش؛ و جهـاد روحیـه داشتن .6 .(141 ص ، 1387پـور، عاصـمی) اسـت فردي مدیریت باشد، جمعی مدیریت آنكه از پیش مدیریت اصوالً آگاه خویش کـار کیـف و کـم و جزئیـات از فرد، خود اندازه به کس هیچ معموالً که است معتقد تیلور

تحولی ،مدیریت پیچیـدگی بـا امـروزه کـه دارد مـی بیـان مـورتی .(226 ص1386، ،سـعادت) نیسـت بود، چشمانداز براساس قبالً چنانچه معیارها، این .است شده ایجاد استراتژیک کنترلهاي سنجش معیارهاي در و بـاز شـرایطی در کنترل جدید معیارهـاي در .است خودسازي و انطباق سازگاري، براساس امروزه اما

،مورتی) است مطرح خودسازي و خـودکنترلی صـورت بـه کنتـرل، و دسـتور جـاي بـه نامحـدود (162 ،ص1389،

خودکنترلی جایگزینی براي دیگرکنترلی

اسـت؛ همزمان صورت به بیرونی و درونی پایبندي وجود خودکنترلی، در دیگر نكته مقـررات وسـیلۀ بـه آن، دیگر صورت و میكند ظهور خودکنترلی شكل در آن از صـورتی

با را خود نظارت و کنترل سیستمی هر .بیرونی کنترل شـكل بـه و اسـتانداردها و آن افراد و اجزا همان که کند می تثبیـت خــــویش فرعـی سیسـتمهـاي پایبنـدي

کنترل توان بودن، مختار دلیل به خود کارهاي در فرد هر اگرچه.(1383 جوکار،)هستند بیرونی عوامل از متأثر عمل، در و نمیگیرد صورت خأل در فراینـد این چون اما دارد، را خود

امیـري،) نمود تقسیم دور و نزدیـک عوامل به را آنها میتوان است، متفاوتی در خـودکنترلی بـهعنـوان و خـویش رفتـار بـر او کنتـرل چنانچـه(1383 بـر مـؤثر و فـرد از بیرون عوامل میتوان شود، تقسیم بلندمدت و مدت کوتاه

یا و محیطی عوامل یا) سازمانی بیرون عوامل و سازمانی درون عوامـل بـه را خـودکنترلی بنـدي دسته خودکنترلی، بر مؤثر (خارجی

(1383امیري، )مالحظه می گردد (4)این دسته بندي در نمودار . کرد

خودکنترلی جایگزینی براي دیگرکنترلی

خودکنترلی جایگزینی براي دیگرکنترلی

اعمـال بـدون را او کـه است فرد درون در حالتی ایجاد ،شود می دنبال خودکنترلی در که هدفی مـا، جامعـه در .سـازد مـی متمایـل هایش مسئولیت و وظایف درست انجام به خارجی نظـارت

رشد بستر بهترین اعتقادي، نظر از خودکنترلی مطلوب و مساعد هاي زمینه وجـود علـت بـه و مـدیریت، هـاي نظریـه تكامل و رشد با دیگر سوي از .دارد وجـود مهـم ایـن تحقق براي نژاد ایران) است یافته ویژهاي اهمیت و جایگاه خـودکنترلی موضـوع سـنتی، کنتـرل نقـد

ارشاد و هدایت با تا کنند تالش مدیران بایـد نیـز مـا سـازمانهـاي در (153 ،ص1378پاریزي، به را بیرونی نظارتهاي لزوم فرهنگـی کـار بـا و دهند سوق خودکنترلی سوي به را آنان افراد

گیریهاي جهت بـا بایـد نیـز نظـارتی سـازمانهـاي گمـان بـی .دهند کاهش ممكن حداقل جـایگزین را خـودکنترلی الگوسـازي، بـا و کـرده کمـک تـالش ایـن به مناسب عملی

.(137 ص1388الوانی،) سازند دیگرکنترلی

خودکنترلی جایگزینی براي دیگرکنترلی

گرفت، صورت درونی کنترل تا بیرونی کنترل از نظارت مفاهیم از جامعی بررسی مقاله این در سازگاري و مطابقت ایران اسالمی کشور اجرایی دستگاههاي فرهنگ با که رویكرد بهتـرین تا

نشأت جهان در کنترل حاکم جاري مفاهیم ،رو ازاین .گردد تأکید آن بـر و شناسـایی دارد، کشورمان در کارگیري به براي سازي بومی به نیاز و اسـت بیرونـی کنترل مبانی از گرفته اعتقادي هاي زمینه که است درونی کنتـرل کنتـرل، منشـأ پیوستار دیگر سوي چراکه دارد؛

نظارت مفاهیم توصیفی، مطالعه این در .میآورد فراهم آن براي را بستر بهترین کشورمان در رهنمون نتیجه این و گرفت قرار بررسـی مـورد اسـالمی مـدیریت با جهانی رایج مدیریت در

سازوکارهاي وجود و خـارجی نظارت تنها نه که است مؤثرتر ما کشور در نظارتی که شدیم از بیرونـی، نظـارتهـاي رساندن حداقل به با بلكه باشد، مدنظر آن در بیرون از کنترلی

در را اداري سـالمت نظام ارتقاء تواند می نظارتی و گردد استفاده نیز فرد درونی کنترلهاي مبتنـی اسالمی ـ ایرانی مدیریت در خودکنترلی مبناي بر که نماید تضمین مـا کشـور ،شـده محـول وظـایف آن براساس که درونی، مراقبتی معنـاي بـه خـودکنترلی .باشـد انجام هاي تحلیل با نتایج این ،شود می تـرك غیرقـانونی و ناهنجـار رفتارهـاي و انجـام

باالتري درك که است ممكـن زمـانی سـازمانهـا، بـاالتر اثربخشی ،دهد می نشان که شده بـا همـراه خـودکنترلی، بـا آنهـا مناسب تلفیق و فردي کنترل فرآیندهاي به نسبت

.دارد همسویی(1383امیري،) باشد میسر خارجی روشهاي

گیري نتیجه

دارد اسـالمی ـ ایرانی و بومی فرهنگ در ریشه که است رویكردي خودکنترلی حقیقت در. ان قبل موتوا)) یا و((تحاسبوا ان قبل حاسبوا)) بر مبنی دینی هاي توصیه طبق بـر

و اساسی نظارت رفتارش و اعمال به خودش هرکس، از قبل است موظـف انسـان((تموتـو اصالح و کنترل را خود رفتار دینی شاخصهاي براساس بتوانـد تـا باشـد داشـته عملـی

و رئیس مقابل در نه ،پندارد می مسئول خود خـداي مقابـل در را خود فرد، این .نماید خودکنترل تواند می فرد که است پایـه ایـن بـر و جهـانی ایـن کنترلهاي و خود سازمان

بسترهاي باید ما، کشور اجرایی دستگاههاي در خودکنترلی از استفاده و شكوفایی براي .شود عقاید شناخت لزوم .1 :قبیل از مواردي .گردد نهادینه خودکنترلی تا شود فراهم مناسـب بـراي آن تذکري نقش و قرآن کارگیري به .2 مسلمان؛ هر براي آن بـه ایمان و اسالمی ایشان؛ ادعیۀ و ارشادات و (السالم علیهم) معصومان سیرة و کـالم کـارگیري بـه .3 انسـان؛

بودن هماهنگ .5 خودکنترلی؛ ایجاد در آن نقـش از بهرهمندي و اسالمی عبادات انجام .4 به ایمان .1 :از عبارتند تمهیدات سـایر همچنـین(1385سـجادي،) مـدیر و فـرد هـدفهـاي

از نهی و معروف به امر .3 انسان؛ حرمت و شخصیت به توجه .2 مذهبی؛ اعتقادات و خدا و تعلق حس .5 ؛خـودکنترل افـراد تشویق و انگیزه دادن .4 دینی؛ آموزههاي براساس منكر،

و توسـعه بسـتر مهمترین ازجمله .(58 ،ص 1391، ،مطهري) انسانی ارزشهاي به وفاداري .است سازمان در خودکنترلی نظام بسط

نتیجه گیري

و تمهیـدات ایجـاد بـا تـا شود می پیشنهاد کشورمان اجرایی دستگاههاي در ارشد مدیران به خـود وظـایف بـه توأمـان صورت به بیرونی، و درونی کنترل از استفاده براي سازمانی الزم بسـترهاي

بـه آنهـا تا نمایند تقویت را کارکنان اعتقادي هاي زمینه باید اسالمی جامعه مدیران .کننـد عمـل منجـر رونـد، ایـن .نماینـد احساس خود رفتار و اعمال بر ناظر را خداوند حقیقتاً و برسـند خـودکنترلی

سـالمت ارتقـاي ضـمن توانست، خواهند مدیران و شد خواهد برتري نظارتی نظـام بـه دسـتیابی بـه .یابند دست نیز خود سازمان بلندمدت اهـداف بـه اداري، نظـام

بـراي هایی سنجه و عوامل شناخت با تا میشود پیشنهاد ایرانی محققان به پژوهی آینده براي پایان، در از برخـی .یابنـد دسـت کشـور در (بیرونـی ـ درونـی) تلفیقـی نظارت براي بومی مدلی به خودکنترلی

تشـویق خداونـد، رضـاي بـراي فعالیتها از کارکنان استقبال :میتوان را تحقیق این از حاصل متغیرهاي و تقـوا افـزایش اختیـارات، و مسـئولیت از کارکنان رضایت خودکنترلی، و مسئولیت پذیرش به کارکنان و افـراد در درونـی پایبنـدي وجـود خـودکنترلی، در مـدیران واقعـی بودن الگو کارکنان، در معنویت

در خـودکنترلی، هاي مؤلفه این از استفاده .برشمرد مدت کوتاه و بلندمدت هاي ارزیابی خود ،نهایت در آزمـون سـرانجام، و نظارت حوزه در مدلی به دستیابی در را پژوهشگران بیرونی، کنترل متغیرهاي کنـار .ساخت خواهد رهنمون کشور اجرایی دستگاههاي در مـدل

پیشنهادهایی به مدیران و پژوهشگران

،سمت تهران، عمومی، مدیریت1388)، (سیدمهدي الوانی.

بازرسی و نظارت پژوهشی و علمی همایش دومین تهران، نظارتی، کارآمد نظام ویژگیهاي1380)، ( ـــــ.

،153-204.ص7، ش دوم، سال مدیریت، فرهنگ ،«سازمان در خودکنترلی به جامع نگاهی1383)، « (علینقی امیري

،تهـران، ایـران، صنعت و علم دانشگاه صنام، صنایع در گیري تصمیم جامع شبکه بهبود و تحلیل1381)، ( افشار بازیار

صنایع مهندسی ارشد کارشناسی نامه پایان.

،6، ش ،)دراسـالم مـدیریت( شـهداد نخل ،»مدیریت در آن مراحل و کنترل و نظارت1386)،« (محمدجواد بختیارزاده

.8-5 ص

مـورخ ه28617// ت37995 شماره به وزیران هیئت مصوبه1382)، ( فساد با مقابله و اداري نظام سالمت ارتقاء برنامه

. 1382/12/20

،سمت تهران، کیفیت، کنترل سیستمهاي کاربردهاي1385)، (حامد میرزاپور و سیدعباس؛ حسینی.

76-77، .ص143، ش تدبیر، »پایبندي، کنترل1383)، «(ولی افشار، جوکار

،فرهنگـی کـانون تهـران، ،)سـازمان در آن تحلیـل و تجزیـه با( بهرهوري مدیریت با آشنایی1377)، (غالمرضا خاکی

سایهنما انتشاراتی.

،105- ص23، شـماره دانشگاه، و حوزه نشریه ،»اسالمی مدیریت در نظارت و کنترل انواع1379)، «(ابوطالب خدمتی

.118

،سمت تهران، سازمانی، رفتار مدیریت مبانی1384)، ( علی رضاییان.

تهران دانشگاه تهران، ،)اقتضایی رویکرد( مدیریت و سازمان مبانی1380)، ( حسن متین، زارعی.

،نظریههاي در خودکنترلی جایگاه بر نگاهی با( اسالمی نظارت و کنترل نظام در خودکنترلی1385)، «(سیدعلی سجادي

3-16. ص23، ش صادق، اندیشۀ ،»)مدیریت

،سمت تهران، پروژه، مدیریت1387)، (محمدجواد عاصمیپور.

،87-112. ص1، ش اول، سال مدیریت، پیام ،»خودکنترلی تا بیرونی کنترل از1380)، «(عباس عباسپور

،شـرکت تهران، مدیریت، اصلی کارکردهاي براي موردکاوي1388)، ( رضاییزاده، مرتضی و محمد سید عباسزادگان

انتشار سهامی

منابع

روان تهران، عمومی، مدیریت1387)، ( علی ،بند عالقه. دانش تولید تهران، ،»تحقیق روشهاي از جامع توصیفی1386)، «( نهایی، سعید وحید؛ و علیرضا احمدي، علی. دانش تولید تهران، کنترل، و نظارت فرایند در اسالمی ارزشهاي نقش1383)، (احمدي؛کاظمی؛موالیی علی. ،53. ش سیزدهم، سال پژوهش، و مجلس ،»اسالمی مدیریت در کنترل و نظارت1385)، «( ااهلل لطف فروزنده ، 5813۹2 زمستان و پاییز اول، شماره سوم، سال نور پیام دانشگاه تهران، آن، الگوهاي و اسالمی مدیریت1387)، (جوکار اکبر علی و لطفااهلل دهکردي، فروزنده. ،نور پیام دانشگاه تهران، مدیریت، و سازمان مبانی1387)، ( طاهره فیضی. ،مـوردي مطالعـه بـا اجرایـی شرکتهاي در استراتژیک کنترل براي مدلی تبیین و طراحی13۹1)، ( عبدالهادي مطهري ساوه، مرکز نور پیام ،دانشگاه)استراتژیک(اجرایی مدیریت ارشد کارشناسی نامه پایان قم، آبفاي شرکت. ،سمت تهران، دولتی، مدیریت ویژه مباحث1385)، ( سیدمحمد مقیمی. ،پـو، احمـد عادلهسـادات و پاریزي ایراننژاد مهدي ،ترجمه سوم هزاره در مدیریت چالشهاي138۹)، (کریس مورتی ،مدیران تهران. ،مـدیریت سـازمان تهـران، شـانی، مرتضـی ترجمـه مـدیریت، موفقیتهاي و اشتباهات1384)، ( اف روبرت هارتلی صنعتی. ،امیر تهران، عالقهبند، علی ترجمه ،)انسانی منابع کاربرد( سازمانی رفتار مدیریت1368)، ( بالنچارد، کنت و پال هرسی کبیر. ،امـام دانشـگاه تهـران، قنبـري، قاسـم و ازگلـی محمـد ترجمـۀ سازمانها، در رهبري و مدیریت1382)، (گري یوکل حسین.

منابع

Lawler, e.e. (1976) "Control system in organizations." Pp 1247-1291 in M.D Dunnette (ed.)

Handbook of industrial and organizational psychology. Chicago: Rand –McNally college

publishing.

Simons, Robert (1995), Control in Age of Empowerment, Harvard Business Review, MarchApril, 1995, p.80-88 .

Tannenbaum (1962) " Control in organization: individual adjustment and organizational

performance ". Admin. Sci. Q. 1: 236-257.

منابع

با تشکر از توجه شما