community and local health wisdom protection · ภูมิปัญญาไทย...

253

การประชมวชาการ มหาวทยาลยขอนแกน ประจำาป 2554“การพฒนาอนาคตชนบทไทย : ฐานรากทมนคงเพอการพฒนาประเทศอยางยงยน” 27-29 มกราคม 2554

บทคดยอ งานวจยนมวตถประสงคเพอสงเคราะหบทเรยนการสง

เสรมและการใชประโยชนจากภมปญญาทองถนดานสขภาพ โดย

มงจดทำาขอเสนอเชงยทธศาสตรการพฒนาการมสวนรวมของชม

ชมในการคมครองภมปญญาทองถนดานสขภาพ วธดำาเนนงาน

วจยใชกระบวนการวจยเชงสงเคราะหจากงานวจยในโครงการเสรม

สรางศกยภาพและความเขมแขงของชมชนทองถนในการคมครอง

ภมปญญาทองถนดานสขภาพ รวมทงการลงพนทภาคสนามเพอ

ประเมนโครงการและสอบทานขอมลจากผลการทำางานอนเปนผลผลต

การดำาเนนงานในพนท 6 พนทไดแกจงหวดจนทบร นครสวรรค

กาฬสนธ สรนทร พทลงและตรง ผลการสงเคราะหงานวจยพบวา

กระแสโลกาภวตนและความเคลอนไหวเกยวกบสมนไพรในระดบระหวาง

ประเทศมผลทำาใหชมชนทองถนตองตงรบและปรบตว รวมทงตองหา

มาตรการมารองรบการคมครองภมปญญาทองถน ประการตอมา

ชมชนทองทองถนมองคความรในการจดฐานทรพยากรชวภาพ แหลง

ยาสมนไพรและพชอาหารของตนเองอยางมประสทธภาพ ในขณะท

กลไกของรฐยงคงเปนอปสรรค ประการทสาม องคความรเกยวกบ

คณคาและมลคาสมนไพร ทำาใหชมชนสามารถพฒนาทรพยากร

ชวภาพดงกลาวเขาสระบบเศรษฐกจของชมชนได ดวยการสรางระบบ

การจดการเครอขาย แตระบบดงกลาวยงไมเขมแขงพอเนองมาจาก

ขาดกลไกการจดการทด ประการสดทาย องคความรหมอพนบาน ได

เปนจดแขงของการทำางานคมครองภมปญญา ดวยสาเหตทมกลไก

การจดการภาคชมชนเอง รวมทงองคความรทมอยในตวหมอพนบาน

ไดแสดงและดำารงฐานะของการเปนทพงใหกบประชาชนในชนบทได

เปนอยางด อกทงมการสงเสรมจากภาครฐในการฟนฟและจดระบบ

งานวจยนมขอเสนอเชงยทธศาสตรผลกดนกฎหมายทงในระดบชาต

และระดบทองถนใหการคมครองฐานทรพยากร แหลงยาสมนไพรและ

พชอาหารโดยมชมชนเปนฐาน

คำ�สำ�คญ: ภมปญญาทองถนดานสขภาพ การคมครองภมปญญา

หมอพนบาน และสขภาวะทองถน

ชมชนกบก�รคมครองภมปญญ�ทองถนด�นสขภ�พ

Community and Local Health wisdom Protection

สนธ สโรบล1

1วทยาลยบรหารศาสตร มหาวทยาลยแมโจ ตำาบลหนองหาร อำาเภอสนทราย จงหวดเชยงใหม 50290

โทรศพท: 0-5387-5400 E-mail:[email protected]

Abstract

This research aimed to synthesis learnt lesson from

promotion and utilization of local health wisdom project which

conducted by a participatory strategic development in local health

wisdom protection. Research method, using research synthesis

process potential promotion and local community participatory

in local health wisdom protection project also field visitation for

project evaluate and revise result data on output process in 6

areas; Chanthaburi, Nakorn Savan, Karasin, Surin, Patalung,

and Trang provinces. Synthesis research revealed that the

globalization trend and herbal international movement effected

to local communities by adaptation and seeking for procedure

that support and protect local wisdom. Secondly, the local com-

munities have efficiently biological knowledge management,

herbal medicine resources, and food subsistence meanwhile,

the government mechanism still obstacle biological management.

Thirdly, the value knowledge and herbal worth made communities

developed biological resources and protection in communities

economy which created management network system but this

system strengthen due to lack of good management and good

practice. Finally, the folk healers knowledge became a strength

point which protected local wisdom according to their mechanism

management also the folk healers play the main role that

demonstrated the best support in their communities. Moreover,

the government rehabilitates and support their management

system. This research synthesis has a strategic suggestion

which push on both nation and local protect regulation in natural

resources, herbal medicine resources, and agriculture resources

based on communities.

Keywords: community-based protection, local health wisdom,

folk healer, community health research

254


1. บทนำ� สงคมไทยนนถงแมวาจะมหมอพนบานเปนจำานวนมาก

ทมความรจรง สบทอดภมปญญาการดแลรกษาสขภาพจากบรรพ

ชน มจรรยาบรรณทดและมประสบการณในวชาชพเปนอยางยง แต

เรามกจะพบวาหมอพนบานกยงขาดการพฒนาองคความรของตน

อยางเปนระบบ ทำาใหหมอพนบานหลากหลายพนททวประเทศไทย

ยงขาดโอกาสทจะทำาหนาทอยางถกกฎหมาย เนองจากยงไมมกฎ

กตกาเฉพาะทจะควบคมและกำากบดแลวธการรกษาแบบตางๆ ของ

การแพทยพนบาน ซงตองยอมรบขอเทจจรงททกวงการมกจะตองม

ผหวงผลเชงธรกจ แตขาดคณสมบตของหมอพนทดปะปนอยไมนอย

จนอาจกอใหเกดอนตรายและเอาผลประโยชนจากผมารบบรการรกษา

ไดยอนหลงกลบไปมองการเกดวกฤตการณทางเศรษฐกจเมอ ป 2539-

2540 สงคมสขภาวะไทยมความจำาเปนอยางยงทตองทบทวนรากฐาน

ปรชญาของพนบานไทย ทศทางขางหนาและยทธศาสตรในการพฒนา

สขภาวะของประเทศ ใหตงอยบนความเปนจรงและศกยภาพของตน

มากขน การพงพาตนเองดานการดแลรกษาสขภาพในวถไทยพนบาน

เปนตวอยางทเปนรปธรรมในการพฒนาประเทศบนศกยภาพของ

ทองถนทยงยนดวยเหตทประเทศไทยตองสญเสยเงนตราตางประเทศ

เพอการดแลรกษาสขภาพ มมลคามากกวาแสนลานบาทตอป ทงๆ

ทวงการแพทย เภสชกรรม และเกษตรกรรมของไทยตางทราบกนด

วาสวรรณภมประเทศเปนแหลงสมนไพรแหลงใหญชนดแหงหนงของ

โลกและมภมปญญาไทยทมการพฒนาในเรองการดแลรกษาสขภาพ

สบสานมาแตบรรพชนเปนเวลานบพนป แตกเปนทนาเสยดายทสงคม

ไทย ไดละทงภมปญญาดานการแพทยพนบานมาเปนเวลากวารอยป

โดยไมไดพฒนาใหคขนานกบการแพทยแผนตะวนตก ดงทประเทศ

อนทำา เชน จน อนเดย ฯลฯ จงทำาใหประเทศไทยตองพงพาองคความร

และเทคโนโลยดานการดแลรกษาสขภาพจากตางประเทศเปนหลก

รวมแลวเปนงบประมาณปละมากกวาแสนลานบาท[1]

อยางไรกด ผลกระทบจากภาวะวกฤตทางเศรษฐกจของ

สงคมไทย ทำาใหหลายฝายไดเรมมองเหนความสำาคญในการพฒนา

และฟนฟภมปญญาไทย โดยเฉพาะดานการแพทยพนบาน เพอ

ทดแทนการพงพาตางประเทศทงนเพอเปนการประหยดความสญเสย

เงนตราตางประเทศปละนบแสนลานบาท ขณะเดยวกน ถาหากทมเท

พฒนากนอยางจรงจง ยงจะสามารถสงออกองคความรดานการแพทย

พนบานสมนไพร และอาหารเสรมสขภาพ ซงจะนำารายไดเขาประเทศ

ปละมหาศาล แตการละทงภมปญญาดานการแพทยพนบานมาเปน

เวลานาน โดยขาดการศกษาวจยและพฒนาอยางตอเนอง นอกจาก

จะทำาใหองคความรดานนไมพฒนาแลว ยงจะทำาใหสงดอนมคณคา

ของบรรพบรษไทยกำาลงจะสญสนไปจากคนไทยรนปจจบน ดวยเหต

นจงจำาเปนอยางเรงดวนทตองศกษาวจยและพฒนาภมปญญาดาน

การแพทยพนบาน เพอจะฟนฟพฒนาใหรวมสมยอยางจรงจงและ

เปนระบบทชดเจน อยางไรกตามงานวจยน มคำาถามวจยทสำาคญ

วา (1)กระแสโลกาภวตนและความเคลอนไหวเกยวกบกฎหมายท

เกยวของภายใน ประเทศและระดบนานาชาต มผลกระทบตอความ

หลากหลายทางชวภาพอยางไร (2) องคความรของหมอยาพนบาน

ระบบคดและแบบแผนการใชสมนไพรพนบานเชอมโยงมความหลาก

หลายทางชวภาพในทองถนอยางไร (3) คณคา มลคาสมนไพรมผล

ตอการพฒนาอตสาหกรรมยาในชมชนและเศรษฐกจทองถนอยางไร

และ (4) บทเรยน-ความเคลอนไหวของภาคประชาสงคมและทองถน

ในการจดการปาแบบยงยนเปนอยางไรและทสำาคญคอ การเสรม

สรางศกยภาพและความเขมแขงของชมชนทองถนในการคมครอง

ภมปญญาไทย ควรมลกษณะอยางไร และควรจะมวธการกระบวน

การและมาตรการในการคมครองอยางไร[2]

2. วตถประสงค งานวจยนมวตถประสงคในการสงเคราะหบทเรยนการ

ดำาเนนงานของชมชนภายใตโครงการและรปแบบการสงเสรมและการ

ใชประโยชนจากภมปญญาทองถนดานสขภาพ โดยมเปาหมายในการ

จดทำาขอเสนอเชงยทธศาสตรการพฒนาการมสวนรวมของชมชนใน

การคมครองภมปญญาทองถนดานสขภาพของทองถน

3. วธดำ�เนนง�น งานวจยนมวธการดำาเนนงานโดยการวเคราะหและ

สงเคราะหเอกสารงานวจย ซงประกอบดวย (1) งานวจยเกยว

กบกระแสโลกาภวตนความเคลอนไหวเกยวกบกฎหมายทเกยวของ

ภายในประเทศและระดบนานาชาตทมผลกระทบตอความหลาก

หลายทางชวภาพ (2) งานวจยทเกยวกบองคความรของหมอยาพน

บาน ระบบคดและแบบแผนการใชสมนไพรพนบานเชอมโยงกบความ

หลากหลายทางชวภาพในทองถน (3) งานวจยดานคณคา มลคา

สมนไพรตอการพฒนาอตสาหกรรมยาในชมชนและเศรษฐกจทอง

ถน และ(4) งานวจยเกยวกบบทเรยน-ความเคลอนไหวของภาค

ประชาสงคมและทองถนในการจดการปาแบบยงยน นอกจากน

ยงไดลงพนททำางานตดตามงานของชมชน 6 ชมชนใน จงหวดจนทบร

นครสวรรค กาฬสนธ สรนทร พทลงและตรง ทดำาเนนงานวจยเกยว

กบโครงการการเสรมสรางศกยภาพและความเขมแขงของชมชนทอง

ถนในการคมครองภมปญญาไทย ทสนบสนนโดยสำานกการแพทยพน

บาน กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอก กระทรวง

สาธารณสข รวมทงการจดเวทนำาเสนอผลการวเคราะหและสงเคราะห

โดยผทรงคณวฒดานการแพทยพนบาน รวมตรวจสอบและใหขอเสนอ

เชงยทธศาสตร เพอรวบรวมและจดทำาขอเสนอเชงยทธศาสตรเพอ

พฒนาการมสวนรวมของประชาชนในการคมครองภมปญญาทองถน

ดานสขภาพ

4. ผลก�รศกษ� ผลการสงเคราะหงานวจยพบวา ประก�รแรก กระแส

โลกาภวตนและความเคลอนไหวในระดบระหวางประเทศเปนทงปจจย

ผลกและแรงดงดดใหชมชนทองถนตองตงรบและปรบตว รวมทง

ตองหามาตรการมารองรบการคมครองภมปญญาทองถน ทงนเนอง

มาจากประสทธภาพททรงพลงของกระแสทนและบรโภคนยมเปนตว

ผลกดนใหประเทศผทถอทนสรางเงอนไขและขอตกลงระหวางประเทศ

ดวยการคาแบบเสร (Free Trade Agreement) ภายใตการดำาเนนงาน

ขององคการคาโลก (World Trade Organization) องคกรดงกลาวได

สรางอทธพลและการครอบงำามายงประเทศทมความออนดอยในการ

สรางกลไกการปองกนตวเอง ดวยเหตนการหาแนวทางการจดการ

255


ความหลากหลายทางชวภาพทเกยวของกบพชอาหารและสมนไพร

ของประเทศ โดยเฉพาะอยางยงจากกฎหมายและนโยบายทเกยวของ

ของหนวยงานตางๆ ทงภายในประเทศและระหวางประเทศ ตลอดจน

การตงรบตอผลกระทบของโลกาภวตนทมตอชมชนทองถน จงมความ

จำาเปนตองดำาเนนการ โดยเฉพาะอยางยงขอมลจากการสงเคราะห

ชใหเหนวา ขอตกลงระหวางประเทศอยางนอย 2 ขอตกลง อนประกอบ

ดวย อนสญญาวาดวยความหลากหลายทางชวภาพ(Convention on

Biological Diversity) และสนธสญญาวาดวยทรพยากรพนธกรรมพช

เพออาหารและการเกษตร (International Treaty on Plant Genetic

Resources for Food abd Agriculture) โดยเฉพาะในสวนทวาดวย

สทธอธปไตยของประเทศเหนอทรพยากรชวภาพ สทธของเกษตรกร

และชมชนพนเมอง ตลอดจนการสงเสรมจารตประเพณของทองถน

ในการจดการความหลากหลายทางชวภาพ มสาระทเปนประโยชน

ตอชมชนและประเทศไทย อยางไรกตามการศกษาไดชใหเหนวา

นอกจากขอตกลงทรพยสนทางปญญาทงทปรากฏในขอตกลงของ

องคกรการคาโลก (WTO) และการเจรจาทวภาคทางการคาระหวาง

ประเทศ(FTA) นน มแนว โนมทจะมผลกระทบตอการคมครองความ

หลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถนของประเทศ โดยเฉพาะ

อยางยงหากตองมการยอมรบระบบสทธบตรในสงมชวต การเขาเปน

ภาคของอนสญญาระหวางประเทศ เชน สหภาพเพอคมครองพนธ

พชใหม (UPOV) และสนธสญญาบดาเปสต (Budapest Treaty) ซง

เกยวของกบการเกบตวอยางจลนทรยเพอรองรบการจดสทธบตร[2, 3]

ประก�รทสอง อทธพลของโลกาภวฒนทำาใหประเทศทม

ความออนแอทางดานระบบบรหารจดการคมครองภมปญญาทองถน

จะตองสรางกลไกทางกฎหมายและระเบยบของชมชนเพอปองปก

ผลประโยชนในความหลากหลายทางชวภาพ ซงการสงเคราะหงาน

มขอเสนอทนาสนใจคอการจดทำาระบบการขนทะเบยนความหลาก

หลายทางชวภาพของชมชน (Community Biodiversity Registered

– CBR) รวมทงการจดตงสถาบนนวตกรรมของชมชนทเกยวของ

กบการนำาภมปญญาทองถนและความหลากหลายทางชวภาพเพอนำา

ไปใชประโยชน นนหมายความวา มความจำาเปนตองจดทะเบยน

ความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถนโดยชมชนเพอ

ผลประโยชนของชมชนทองถน โดยใชวธการและเครองมอทพฒนา

ขนโดยรวมกบชมชน เพอทชมชนจะไดรบทราบขอมลพนฐานและ

ความสำาคญของทรพยากรทมอยในชมชน รวมทงการถายทอดความ

รระหวางเยาวชนกบผอาวโส และขอมลเหลานจะเปนประโยชนตอ

ชมชนเอง และตอประเทศชาตโดยสวนรวมดวย นอกจากนยงมความ

จำาเปนตองนำาพนธพช ภมปญญาการแพทยพนบาน หรอผลตภณฑ

จากชมชนไปขอรบการคมครองจากหนวยงานทเกยวของ ดวยการใช

กลไกทางกฎหมายเปนการคมครอง ทงนอาจใช (1) การคมครอง

ภายใตกฎหมายคมครองพนธพช พ.ศ. 2542 (2) การกฎหมาย

คมครองและสงเสรมภมปญญาการแพทยแผนไทย พ.ศ.2542 และ

(3) กฎหมายคมครองสงบงชทางภมศาสตร พ.ศ.2546 เพอปองกน

มใหมการนำาเอาทรพยากรชวภาพ ภมปญญา และผลตภณฑของ

ชมชนไปใชประโยชนโดยชมชนไมไดรบการแบงปนผลประโยชนอยาง

เปนธรรม อยางไรกตาม การเตรยมความพรอมใหกบชมชนในการ

ดำาเนนตงรบกบกระบวนการทกำาลงจะเปลยนแปลงและผลกระทบ

จากโลกาภวตนเปนสงจำาเปนเรงดวนตองดำาเนนการ ทงนเรมจาก

การแลกเปลยนเรยนรผานกระบวนการฝกอบรมเพอใหชมชนทองถน

มความรและเทาทนกฎหมายทใหการคมครอง และกฎหมายระหวาง

ประเทศทเกยวของกบทรพยากรชวภาพและภมปญญาทองถน ทงน

เพอทชมชนจะเขาใจสทธของตนทไดรบการรบรองภายใตอนสญญา

ระหวางประเทศ และอาจรวมถงความเหนตอปญหาและขอจำากด

ของอนสญญาดงกลาว ชมชนไดเขาใจเกยวกบกฎหมายภายใน และ

สามารถมสวนรวมตอการบรหารกฎหมายดงกลาวได[2, 3]

ประก�รทส�ม กระแสโลกาภวตนยงมอทธพลตอการ

จดการฐานทรพยากรชวภาพ การจดการสมนไพรและการจดการปา

ชมชน อยางไรกตาม งานสงเคราะหไดชใหเหนวาชมชนทองทองถนใน

สงคมไทยมองคความรในการจดการปาชมชน ฐานทรพยากรชวภาพ

แหลงยาสมนไพรและพชอาหารของตนเองอยางมประสทธภาพ ใน

ขณะทกลไกภาครฐยงเปนอปสรรคในการจดการความหลากหลาย

ทางชวภาพของชมชน [4] กลาวคอ มตของลกษณะของระบบนเวศ

ทางวฒนธรรมและการตงถนฐานของชมชนไดเอออำานวยใหสภาพ

ของปามความสำาคญตอระบบการผลตทางเกษตรกรรมและชมชนได

ใชประโยชนจากทรพยากรรวมกน บนฐานของจตสำานกความเปน

ชมชน ทมลกษณะของความสมพนธแบบเครอญาต หรอมปฏสมพนธ

ตอการเกอกลกนในสงคม นอกจากนชมชนมการรวมกลมและพฒนา

บทบาทสำาคญตอการจดการปา พชอาหารและสมนไพร ซงมความ

หลากหลายไปตามสภาพแตละพนท และมการแบงบทบาทหนาทชวย

เหลอกน [5] รวมทงตองมกลมผนำาชมชนเขมแขง และมความมงมน

ในการทำางาน จากฐานความเขาใจและตระหนกในคณคาของชมชนใน

การอยรวมกบทรพยากรปา ดน นำาและพนธกรรม ดงจะเหนไดจาก

เครอขายการจดการปา ซงไมสามารถกระทำาไดโดยชมชนใดชมชน

หนง หากแตมการสรางเครอขายตามรปแบบของการจดการปา ดงนน

เครอขายของพนท หรอเครอขายวฒนธรรมทเรมตนมาจากความเขม

แขงของชมชนและกลมจากบานหนง ไปสอกบานหนง แลวจงเชอม

โยงหนนชวยและเรยนรรวมกนเปนเครอขายระดบลมนำาสระดบภาค

ได นอกจากนงานสงเคราะหผลการวจยยงพบวา การจดการปา พช

อาหาร และสมนไพรของชมชน มความจำาเปนตองสรางกฎ ระเบยบ

กตกาจากจารตประเพณ ซงชมชนมความเขมแขงในการเฝาระวง และ

ควบคมคนในชมชนไดจรง รวมทง มความจำาเปนตองแสวงหาองคกร

ภาคกลมตางๆหลายฝายในชมชนและภายนอกชมชน ในการหนน

ชวยและแกไขปญหาความขดแยง และกำาหนดทศทางการพฒนาปา

พชอาหารและสมนไพรของชมชนใหมความยงยนได[4, 5, 6]

ประก�รทส องคความรเกยวกบคณคาและมลคาสมนไพร

ไดทำาใหชมชนสามารถสรางและพฒนาทรพยากรชวภาพดงกลาวเขา

สระบบเศรษฐกจของชมชนได ดวยการสรางระบบเครอขายการจดการ

การสรางระบบการผลต การแปรรป การสรางมาตรฐานและการ

จำาหนาย กลาวคอ สมนไพรไทยยงคงมคณคาอยางมากในสงคมไทย

โดยเฉพาะรานขายเครองยาไทย ทเปนทางเลอกทสำาคญในการดแล

สขภาพของคนไทยโดยเฉพาะคนทมฐานะยากจนหรอผปวยดวยโรค

รายแรงทไมมทพงอนและยาสมนไพรยงคงเปนความหวงทชวยใหคน

จำานวนมากทหมดหวงจากการรกษา นอกจากน ในกระบวนการเกบ

หาสมนไพรจากธรรมชาตจนถงการผลตเปนยาสมนไพรสงใหผปวยได

256


ใชนนพบวา เปนเสนทางทผกพนอยกบวถชวตของคนจำานวนมาก ดง

นนมลคาในตลาดขายสงวตถดบสมนไพรจากธรรมชาตประมาณ ๕๐๐

ลานบาทตอป [7] จงหมายถงเงนทถกกระจายไปสประชาชนคนไทย

ทดอยโอกาสในสงคมแทบทงหมด ตงแตชาวบานทเกบหาของปาหรอ

ตนยาตามหวไรปลายนามาขาย แรงงานไรฝมอทมาชวยหนชวยตาก

สมนไพรมาขาย มาจนถงชาวบานทรวบรวมมาขายใหกบรานเครอง

ยาไทยในเมองหลวง ดวยเหตน หากสามารถพฒนาการใชประโยชน

สมนไพรขนไดอยางเปนระบบและยงยน จะเปนวธการกระจายรายได

สประชาชนยากจนในชนบททมประสทธภาพวธหนง ดงนนจงตอง

มระบบบรหารจดการทดจะทำาใหคนในชมชนตระหนกถงคณคาและ

ความสำาคญของพชพรรณไมทมในผนปาหรอในพนทสาธารณะของ

ตน รวมทงใหความรวมมอในการอนรกษฟนฟเพอใชประโยชนรวม

กนอยางเปนธรรมยงขน[4,5] ซงเปนฐานนำาไปสการอนรกษปองกน

คมครองและพฒนาภมปญญาทองถนดานอนๆ[8] อยางไรกด

งานสงเคราะหนพบวา สมนไพรถอวาเปนมรดกทางภมปญญาทอง

ถนไทยสำาหรบอนาคตซงการทจะมตำารายาสมนไพรพรอมทงตนพช

สมนไพรไดจรงนนถอวาเปน “มรดกชนสำาคญ” ทควรสบทอดตอไป

ไมใหหมด และถงแมวาความกาวหนาทางเทคโนโลยทมเพมขนทก

วนอาจทำาใหพชสมนไพรหลายชนดทเคยศกษามาแลวในอดตวาไม

พบสารทมประโยชน แตกลบมคณคาสามารถแปลงเปนสนคาทม

มลคาทางเศรษฐกจสงขนมาอกครงได ดวยเหตนในการนำาสมนไพร

มาใชจรงรวมกบการอนรกษฟนฟใหอยในธรรมชาตไดอยางยงยนจง

เปนรปแบบของการสบทอดภมปญญาทประหยดและดกวาการเกบ

รกษาไวในหองทดลอง อยางไรกตามระบบบรหารจดการสมนไพรดง

กลาวยงไมเขมแขงพอเนองมา จากขาดกลไกการจดทเปนระบบ และ

ยงคงปลอยใหเปนไปตามธรรมชาตและไมสามารถตดตามเงอนไขแหง

อปสงคและอปทานของตลาดการคาสมนไพรได [8, 9]

ประก�รสดท�ย องคความรหมอพนบาน ไดเปนจด

แขงของการทำางานคมครองภมปญญา กลาวคอ หมอพนบานในภาพ

รวมนนเปนผทชาวบานพงพายามเจบปวย หมอพนบานรนเกาสวน

ใหญมอายมาก มประสบการณและเรยนรจากตำารา อาจารย และผาน

การปฏบตเปนเวลายาวนาน และสวนใหญไมมใบประกอบโรคศลปะ

ทเปนทางการ บทบาทของหมอพนบาน หรอหมอยาพนบานยงคงม

บทบาทในการดแลรกษาความเจบปวยใหกบ เพอนบานทงในและนอก

ชมชน หากเปนหมอพนบานทมประสบการณการรกษาโรคยาวนาน

และมคณธรรม มจตใจชวยเหลอผปวย มกจะมผปวยมาขอความ

ชวยเหลออยางสมำาเสมอ หมอพนบานมแบบแผนการรกษาโรคโดย

มกระบวนการวนจฉยโรค การจำาแนกโรค การเตรยมตำารบยาสมนไพร

และหากกลาวสำาหรบหมอยาสมนไพรพนบานมกจะมการเรยนวชา

จากครหรอบรรพบรษตงแตวยเยาว สะสมและฝกฝนประสบการณ

หลายป โดยเรมจากการชวยเหลอบรรพบรษเกบยา หนยา ตากยา

และเตรยมยาเปนประจำา สงเกตและจดจำาพธกรรม และกระบวนการ

รกษาโรค ทดลองรกษาและ สะสมความชำานาญตอเนอง โดยอาศย

รปแบบยาแบบพนบานหลายรปแบบ ตวอยางเชน ภาคเหนอ มรป

แบบยาสมนไพร 34 รปแบบ ภาคอสานมรปแบบยาสมนไพร 21 รป

แบบ [5,6,8,10,11] อยางไรกตามการสงเคราะหงานวจยยงคงพบ

วา บทบาทการรกษาโรคของหมอพนบานกำาลงลดลงเพราะสงคม

วฒนธรรม เปลยนแปลงไปคนรนใหม ขาดความศรทธาและไมเชอ

มนในประสทธภาพการรกษาโรคของหมอ พนบานและประชาชน

สามารถเขาถงการแพทยแผนใหมไดอยางสะดวก นอกจากนหมอ

พนบาน บางสวน มการปรบบทบาทเปนผขายยาสมนไพรหรอหมอ

เชงพาณชยดวย แตความคาดหวงทจะใหองคความรหมอพนบาน

สบทอดตอไปนนอาจมขอจำากดดวยเหตผลทหมอพนบานมบทบาท

การรกษาโรคลดลง และขาดผทสบตอความร รวมทงขาดการสบสาน

จากคนรนใหม[11, 12]

5. บทสรปและขอเสนอแนะ ผลการวจยเชงสงเคราะห มขอสรปวา การมองสขภาพ

ในมตทางวฒนธรรม หรออกนยหนงกคอ การมองสขภาพในมตของ

การดำาเนนวถชวตนน เปนการมองจากมม “สขภาพด” (Good health

approach) ตลอดชวงชวตตงแตเกดจนแก ซงไมไดมองสขภาพในเชง

เจบปวย (Sick health approach) ทมกจะมองจากโรคหรอการบำาบด

รกษาเปนหลก กรณตวอยางจากวถการดำาเนนชวตของคนไทยในอดต

นบเปนตวอยางทเดนชดในการนำามตวฒนธรรมมาดแลสขภาพ ตงแต

เกดจนแกและตาย ซงจะเหนไดวา วถในการดแลรกษาสขภาพนนมง

ใหเกดความสมดลของรางกายและจตใจเปนหลก หรอมงรกษาคน

มากกวามงรกษาโรค ซงเปนมรดกทางวฒนธรรมทสงสมกลนกรอง

จากรนบรรพชนสลกหลาน หลากหลายตามสภาพพนท และเงอนไข

ตามกระแสของวฒนธรรม ดงนน การพงพาตนเองดานการดแลรกษา

สขภาพในวถไทยพนบานเปนตวอยางทเปนรปธรรมในการพฒนา

ประเทศบนศกยภาพของทองถนทยงยน ทงนไดมการสบสานและสบ

ตอกนมานานมากกวารอยป

อยางไรกตาม การรกคบเขามาของกระแสโลกกาภวฒน

ประกอบกบขอจำากดของการบรหารจดการ ไมวาจะเปนระบบราชการ

เครอขายภมปญญาดานสขภาพ เครอขายหมอพนบาน หรอแมกระ

ทง การสบทอดและสบตอภมปญญาทองถนดงกลาวอาจเปนอนตราย

และไมทนตอสถานการณ รวมทงตอการขบเคลอนใหชมชนเขามาจด

กระบวนการคมครองภมปญญาทองถนดานสขภาพได ดงนน งาน

วจยเชงสงเคราะหชนน[2,13] จงมขอเสนอเชงทางเลอกยทธศาสตร

4 ดาน กลาวคอ

ทางเลอกยทธศาสตรท 1 เปนการผลกดนกฎหมายใหการ

คมครองฐานทรพยากร แหลงยาสมนไพรและพชอาหารโดยมชมชน

เปนฐาน ผานกระบวนโดยใหหมอพนบาน เครอขายภาคประชาชน

เครอขายภมปญญาทองถนดานสขภาพเขาชอเสนอกฎหมายในรป

ของพระราชบญญตในการคมครองภมปญญาทองถน รวมทงการ

ใหหมอพนบาน เครอขายภมปญญาทองถนดานสขภาพและองคกร

ปกครองสวนทองถน รวมกนเสนอขอบญญตในระดบทองถนในการ

คมครองภมปญญาทองถน

ทางเลอกยทธศาสตรท 2 เปนการปรบปรงกฎหมายและ

การจดการความรเกยวกบภมปญญาทองถนดานสขภาพ โดยการการ

ปรบปรงพระราชบญญตการประกอบโรคศลปะ 2542 และพระราช

บญญตคมครองและสงเสรมภมปญญาการแพทยแผนไทย 2542 ใน

บางมาตราทเปนอปสรรคตอการคมครองและสงเสรมภมปญญาทอง

ถนดานสขภาพ รวมทงการสรางกลไกการจบกระแสสมนไพรระดบ

ชมชนและองคความรสมนไพรเพอการพฒนาอยางยงยน

257


ทางเลอกยทธศาสตรท 3 เนนการทำางานรวมกบองคกร

ภาคและเครอขายดานสขภาพ โดยรวมกนยกรางพระราชบญญต

โดยมเนอหาเฉพาะเรองการคมครองภมปญญาทองถนและกลไกท

รองรบในการทำางานเพอใหมหนวยงานในการผลกดนเนอหาในสวน

อนตอไป นอกจากนควรม การขยายงานการแพทยพนบานเขาส

กระบวนการทำางานปกตขององคกรปกครองสวนทองถน รวมทงการ

จดตงสถาบนนวตกรรมคมครองภมปญญาดานสขภาพเพอเปนกลไก

ในการคมครองภมปญญาทองถน

ทางเลอกยทธศาสตรท 4 เปนการขบเคลอนในภาคประชา

สงคมและองคกรเครอขายสขภาพ โดยการรวมกนการสรางแผน

แมบทในการคมครองปองกนภมปญญาทองถนดานสขภาพรวมกบ

ภาคเครอขายดานสขภาพ ตลอดจนการจดทำาโครงการเรงดวนดาน

การฟนฟระบบเกษตรกรรมทเกอกลตอพชสมนไพรและโครงการการ

อนรกษและฟนฟสภาพปาชมชนเพอแหลงยาสมนไพรอยางยงยน

6. กตตกรรมประก�ศ ผวจย ใครขอขอบพระคณกรมพฒนาการแพทยแผนไทย

และการแพทยทางเลอก กระทรวงสาธารณสข ทกรณาสนบสนนงบ

ประมาณการศกษาวจยในครงน ขอขอบพระคณ คณเสาวณย กล

สมบรณ ผอำานวยการสำานกการแพทยพนบานไทย ทใหคำาแนะนำาอน

เปนประโยชน รวมทงอนญาตใหใชขอมลจาการวจยมานำาเสนอในการ

ประชมวชาการ CSCD 2011 และขอขอบพระคณ พ.ท. หญง สวไล

วงศธระสต และเจาหนาทของสำานกงานการแพทยพนบานไทยทก

ทาน ทชวยตดตอประสานงานขอมลและเอกสารอนเปนประโยชน และ

สดทายขอขอบพระคณหมอพนบานและนกวจยทองถนทเปนเจาของ

ผลงานวจยทกทานทกรณาใหใชขอมลเพอการทำางานสงเคราะห

บทความวจยในโอกาสน

7. เอกส�รอ�งอง[1] ยงยง เทาประเสรฐ, สนธ สโรบลและ กนยานช เทาประเสรฐ

กวาจะเปนการแพทยพนบานลานนา. เชยงใหม: สำานกงาน

กองทนสนบสนนการวจย (สกว.) สำานกงานภาค, 2550

[2] สนธ สโรบล, รายงานฉบบสมบรณโครงการวจยเชงสงเคราะห

และถอดบทเรยนการเสรมสรางศกยภาพและความเขมแขงของ

ชมชนทองถนในการคมครองภมปญญาดาน สขภาพ เสนอตอ

สำานกการแพทยพนบานไทย กรมพฒนาการแพทยแผนไทย

และการแพทยทางเลอก กระทรวงสาธารณสข, 2552

[3] วฑรย เลยนจำารญ, “กระแสโลกาภวตน ความเคลอนไหว

เกยวกบ กฎหมายท เกยวของภายในประเทศและระดบ

นานาชาต และผลกระทบตอความหลากหลายทางชวภาพ” ภาย

ใตโครงการเสรมสรางศกยภาพและความเขมแขงของชมชนทอง

ถนในการคมครองภมปญญาไทย สนบสนนโดยสำานกการแพทย

พนบานไทย กรมพฒนา การแพทยแผนไทยและการแพทยทาง

เลอก กระทรวงสาธารณสข, 2551

[4] ศยามล ไกยรวงศ, “บทเรยน-ความเคลอนไหวของภาค

ประชาสงคมและทองถนในการจดการปาแบบยงยน” ภายใต

โครงการ เสรมสรางศกยภาพและความเขมแขงของชมชน

ทองถนในการคมครองภมปญญาไทย สนบสนน โดย สำานก

การแพทยพนบานไทย กรมพฒนาการแพทย แผนไทยและ

การแพทยทางเลอก กระทรวงสาธารณสข, 2551

[5] รายงานโครงการเสรมสรางศกยภาพและความเขมแขงของ

ชมชนทองถนในการคมครองภมปญญาไทยบานปาดง

เหลา กลาง ตำ าบลเหลากลาง อำ า เภอฆองชย จ งหวด

กาฬสนธ สำานกงานการแพทยพนบานไทย กรมพฒนาการ

แพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอก กระทรวงสาธารณสข,

2551


ชมชนทองถนในการคมครองภมปญญาไทย บานโคก

สวาย ตำาบลทาสวาง อำาเภอเมอง จงหวดสรนทร, สำานกงาน

การแพทยพนบานไทย กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและการ

แพทยทางเลอก กระทรวงสาธารณสข, 2551

[7] วชต เปานล, “คณคา มลคาสมนไพรตอการพฒนา

อตสาหกรรมยาในชมชนและเศรษฐกจทองถน” ภ า ย ใ ต

โครงการเสรมสรางศกยภาพและความเขมแขงของชมชน

ทองถนในการคมครองภมปญญาไทย สนบสนน โดย สำานก

การแพทยพนบานไทย กรมพฒนา การแพทยแผนไทยและ

การแพทยทางเลอก กระทรวง สาธารณสข, 2551


ชมชนทองถนในการคมครองภมปญญาไทย บานทงตะเซะ

ตำาบลทงกระบอ อำาเภอยาตาขาว จงหวดตรง, สำานกงานการ

แพทยพนบานไทย กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและการ

แพทยทางเลอก กระทรวงสาธารณสข, 2551


ชมชนทองถนในการคมครองภมปญญาไทย ตำาบลชากไทย

อำาเภอเขาคฌชกฎ จงหวดจนทบร, สำานกงานการแพทย

พนบานไทย กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและ การแพทย

ทางเลอก กระทรวงสาธารณสข, 2551

[10] รจนาถ อรรถสษฐ, “องคความรของหมอยาพนบาน ระบบคด

และแบบแผนการใชสมนไพรพนบานเชอมโยงกบความ

หลากหลายทางชวภาพในทองถน ” ภายใต โครงการ

เสรมสราง ศกยภาพและความเขมแขงของชมชนทองถน

ในการคมครองภมปญญาไทย สนบสนนโดย สำานกการแพทย

พนบานไทย กรมพฒนาการแพทยแผนไทย และการแพทยทาง



ชมชนทองถนในการคมครองภมปญญาไทย ตำาบลคลองเฉลม

อำาเภอกงหรา จงหวดพทลง, สำานกงานการแพทยพนบานไทย

กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทย ท า ง เ ล อ ก

กระทรวงสาธารณสข, 2551

258



ชมชนทองถนในการคมครองภมปญญาไทยบานไตรคร ตำาบล

พนกยง อำาเภอตากฟา จงหวดนครสวรรค, สำานกงานการแพทย

พนบานไทย กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทาง


[13] Thompson, A. A. and Strickland, A. J., Strategic Management:

Concepts and Cases. 12th Edition. Toronto: McGraw-Hill/

Irwin International, 2001.

community and local health wisdom protection · ภูมิปัญญาไทย...

Documents