CO

NSE

LLO

DA

CU

LTU

RA

GA

LE

GA

PO

NE

NC

IA D

E L

ING

UA

COLECCIN DECANTARES GALLEGOS

CONSELLO DA CULTURA GALEGA

por Jos Casal Lois

Edicin, introduccin, notas e glosario por Domingo Blanco

Coleccinde

CANTARES GALLEGOS

Jos Casal Lois

Edicin, introduccin, notas e glosario porDomingo Blanco

Consello da Cultura GalegaSeccin de Lingua

Santiago de Compostela, 2000

Museode

Pontevedra

ILIMIAR

Os pobos con linguas que tiveron un desenvolvemento normal como idiomas deestado e que posen unha tradicin escrita secular, cando presentiron que a modernidadeameazaba as manifestacins artsticas de transmisin oral, recolleron con agarimo as sasnarracins, o seu refraneiro e o seu cancioneiro. Para esas linguas, que embalsaman na escri-tura algo que orixinariamente era s para ser dito, cantado ou recitado, estas colleitas sonun producto cultural marxinal, mis lidas polo etngrafo ca polo degustador de textos lite-rarios (anda que s veces, rescritos por literatos, poden ter moito xito entre o pblicourbano, como os contos de Andersen, Grimm ou Calvino). Pero para linguas coma a nosa,nacidas ou renacidas calor da primavera dos pobos, no sculo XIX, teen un valor enga-dido; son a nosa tradicin literaria. Unha literatura "culta" necesita unha tradicin; non sepode fundar da nada ou de tradicins alleas. Por iso os fundadores da varias literaturasnacionais europeas teen como alicerce a literatura popular respectiva, e mis concreta-mente as coleccins de textos (en xeral poemas) populares. As koins literarias de Croacia ede Serbia (que contaban xa cunha certa tradicin escrita, principalmente relixiosa) basansenas grandes coleccins de textos orais cakavos e stokavos do sculo XIX; no segundo casofoi fundamental a reforma lingstica levada a cabo por Karadzic arredor de 1850, consoli-dada s despois da primeira Guerra Mundial. Tamn coecido o caso de Finlandia: a salingua literaria moderna basase nunha colleita de poesa popular feita por Elas Lnrot(1802-1884), mdico, como o autor da coleccin que agora presentamos; o seu Kalevala o libro fundador da literatura finlandesa moderna e converteuse en tan simblico para asaspiracins nacionais finlandesas (anda o seu pas non lograse a emancipacin poltica ata1917), que os finlandeses institucionalizaron o 28 de febreiro como o da da sa festa nacio-nal, conmemorando que, nesa data, en 1835, apareca a primeira edicin do Kalevala. Asvicisitudes polticas de Galicia non foron paralelas s de Serbia ou de Finlandia, pero nanacin imaxinada por moitos dos nosos romnticos do sc. XIX tamn a literatura populartia un valor engadido considerable; valor que non existe certamente na literatura oral doscastelns ou portugueses, anda que tamn eles promovesen a formacin de importantescancioneiros ou coleccins de contos populares. Son moitas as cousas que separan oKalevala dos nosos Cantares Galegos; anda as a raz folclrica dos Cantares ben evidente.Tamn como fito emblemtico o libro de Rosala ten semellanzas co de Lnrot, porque anosa festa nacional non celebra a derrota de ningun; celebra o nacemento dunha literatura,arraigada como a dos finlandeses na tradicin oral.

No ambiente intelectual galego da poca de Casal latexaba a inquietude pola for-macin dunha literatura galega emancipada. Non nada estrao que Casal, sendo unmocio de 21 anos (1866), xuntase a que debeu de ser a segunda Coleccin de Poesas galle-gas de diversos autores, catro anos despois da do lbum de la Caridad, con textos coinciden-tes ou novos. E tampouco estrao que levado desa mesma inquietude se lanzase colleitade cantigas populares, das que, tendo 24 anos, xuntou unha primeira coleccin de 800. Ointerese de Casal non era illado: Valladares, Murgua, Prez Ballesteros, Saco, entre outros,tamn se dedicaron pola mesma poca a colleitas semellantes con estmulos e finalidadesidnticos s de Casal.

^ ^

^

II

Algns destes colectores procuraron en vida facer pblicas as sas coleccins, beninserndoas en revistas literarias ou ben coleccionndoas en forma de libro; os tres volumesdo Cancionero de Prez Ballesteros foron despois de 1886 e durante case 80 anos a miscompleta colleita de cantigas dispoible en forma de libro. Pero moitas coleccins, pormotivos diversos, quedaron dispersas en publicacins peridicas ou, peor anda, en manus-crito, inditas ata que un editor moderno as rescatou. Os cancioneiros de Valladares ou ode Saco estn entre os recuperados de edicins dispersas; os de Tobo ou o de Casal estnentre os que non chegaron a libro ata que un editor moderno os trasladou do manuscrito.

verdade que os textos de Casal xa eran coecidos para o lector moderno. Omesmo editor desta coleccin utilizounos para a sa recompilacin A poesa popular enGalicia (1745-1885) publicada por Xerais hai agora nove anos; nesa colectnea as cantigasrecollidas por Casal son case a metade das 3.912 composicins. Anda as, iso non fai inne-cesaria a edicin individualizada do libro de Casal. Ben contrario. Trtase dun cancio-neiro tan importante que merece unha edicin e un estudio singulares. Tardou enpublicarse 117 anos desde que o seu autor lle dese forma de libro para ser presentado a unconcurso, e 89 desde que o seu autor desaparecese desta vida. Pero dentro do lamentableque resulta que un libro tan valioso bote mis dun sculo gardado nos arquivos dun museo,cbelle cando menos a fortuna de que a edicin se fai da maneira mis digna posible: demans dun editor que entre ns a persoa que mellor coece o cancioneiro popular galegona sa vertente literaria e , por outra parte, un investigador de moi slida formacin nocampo da etnografa e da filoloxa.

A edicin xa a ten o lector nas mans e ben ve as sas cualidades sen que eu as pon-dere. Tratndose dun texto histrico a escolla dos criterios de D. Blanco coido que foi amis adecuada, empezando polo de dar preferencia cdice que o autor preparara un dacomo "definitivo" ata dar del unha versin paleogrfica, sen modernizar ortograficamente.O editor, cando cmpre, d conta das lecturas alternativas correspondentes s diversosmanuscritos e, en nota, advrtenos das fontes e correspondencias. Por todo iso este canti-gueiro seguramente o mellor editado ata agora. Compltase o texto de Casal cunha bri-llante introduccin filolxica, cun vocabulario de voces hoxe inusuais e cun ndice de"incipit" obra do editor.

Temos que agradecerlle Museo de Pontevedra que recuperase e conservase osmanuscritos de Casal e que prestase o seu apoio iniciativa desta publicacin concedendoas autorizacins oportunas; Consello da Cultura Galega que incluse esta edicin no seuprestixioso catlogo; e a Domingo Blanco que prestase o seu traballo e o seu talento no res-cate dun texto tan importante.

Estamos nun momento en que a msica popular galega est a coecer un "revival" moinotable. Todas estas cantigas de Casal, que eran inseparables dunha msica que non chegoua ns (ou se chegou foi separada delas), son hoxe perfectamente reciclables para os modernosintrpretes porque, como ben sabido, non hai msicas que tean letras fixas; unha melodavale para calquera letra, con tal que a mtrica o permita. E entre as cantigas desta colleita haialgunhas que son verdadeiras xoias poticas que merecen ser de novo difundidas (ou conti-nuar sendo difundidas porque moitas seguen anda a ter vida na tradicin).

Santiago de Compostela, 26 de xullo do 2001Antn Santamarina

Coleccin de Cantares Gallegos / [recompilacin] Jos Casal Lois ; edicin, introduccin, notas e glosario por DomingoBlanco. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, Seccin de Lingua Museo de Pontevedra, 2001. II, 372 p. ; 24 cmD.L. VG - 1254 - 2001. ISBN 84-95415-21-61Cancins populares-Galicia. I. Casal Lois, Jos. II. Blanco, Domingo. III.Consello da Cultura Galega. Seccin de Lingua Museo de Pontevedra.398.8 (461.1)

EDITA: Consello da Cultura GalegaPazo de Raxoi, 2 plantaPraza do Obradoiro15705 Santiago de CompostelaTelf.: 981 569 020Fax: 981 588 699Enderezo electrnico: correo@consellodacultura.org

Museo de PontevedraPasantera, 1036001 PontevedraTelf.: 986 851 415 - 986 843 238Fax: 986 840 693Enderezo electrnico: secretaria@muspontev.es

Realizacin:Tktika ComunicacinVigo

ISBN 84-95415-21-6

D.L. VG - 1254 - 2001

INTRODUCCIN

O AUTOR

Poucas veces se deu en Galicia ao longo dos ltimos cento cincuenta anos uncaso tan paradoxal como o de Xos Casal e Lois, quen, despois de levar a cabo aolongo da sa vida un destacado labor como estudioso da cultura galega (en espe-cial, da literatura feita en galego) do sculo XIX, que se reflectiu nunha obra de ele-vado interese tanto pola cantidade como pola calidade dos materiais culturais querecolleu e sistematizou, pasou case desapercibido no seu tempo (fra da sa vilanatal) e segue a ser hoxe case un descoecido para a maiora dos galegos instrudos1.Non resulta fcil de comprender que non se publicara, nin en vida do autor nin conposterioridade, polo menos unha mnima parte da sa ampla obra.

Naceu Casal en Pontevedra en 1845 e faleceu nesa vila en 1912. Estudiou oBacharelato no Instituto nunha poca especialmente brillante desta institucin e,posteriormente, fxose agrimensor perito (o que lle proporcionou moitos contactosno medio rural dos arredores de Pontevedra) e, pouco despois, pasou a Santiago,onde cursou a carreira de Medicina, profesin que exerceu na sa cidade ata a samorte. Decidido colaborador nas principais empresas culturais que xurdan naPontevedra da segunda metade do XIX, ademais de ser fundador da benemritaSociedad Arqueolgica e exercer moitos anos como vicepresidente, en estreita colabo-racin con Casto Sampedro, presidiu tamn afirma Filgueira Valverde sociedadesgremiais, recreativas e artsticas, entre elas o Orfen Pontevedrs, e interesouse entodo o que dixera con Galicia, que quixo e serviu afervoadamente. Recolleu datosde Meteoroloxa, de Ciencias Naturais, de Arqueoloxa, da Historia, traballou arreoencol da fala, dos costumes, das tradicins, dos monumentos, dos camios..., etc.Foi o primeiro investigador galego que realizou a monografa dunha parroquia, a deSalcedo. Colixiu un Cancioneiro Popular moi amplo. Anotou de coto as novidadesbibliogrficas galegas. Apaou follas soltas, folletos, xornais, todo xnero de impre-sos...2. Non foi, pois, un terico da cultura ou dalgunha das sas parcelas, senn unerudito, e como tal non mis debeu de ser estimado naquel crculo de intelectuaispontevedreses de fin de sculo, onde a figura de Casto Sampedro activo, brillante,enrxico, lder, en suma deixou na sombra outras interesantes individualidades e,entre elas, aquel home sensible e discreto, observador e notario escrupuloso ata dasmanifestacins mis modestas da cultura local, mdico de pobres e afastado poloque parece de toda fachenda e de calquera pretensin de liderado social. A sa obragrdase, como un conxunto unitario, no Museo de Pontevedra.

Desde datas moi tempers comezou a recollida e sistematizacin de datos, noti-cias e documentos orais e escritos das manifestacins literarias en galego que

5

1 O Diccionario de Couceiro Freijomil trtao en oito lias, a Enciclopedia Galega non lle dedica mis espacio elvarez Lanza nin sequera o menciona.2 Xos Filgueira Valverde: A antoloxa galega de Casal (1865), Boletn Auriense, V (1975), p. 350.

chegaban ao seu coecemento. As, xa en 1865, cando era anda un mozo de apenas vinte anos, colixiu unha Coleccin de Poesas Gallegas de diversos autores, querecolle cento vintenha composicins en galego de autores como Pintos, Daz deRobles, A. Camino, Barros Sibelo, Valladares, An e outros escritores galegos domomento, tomadas, na sa maiora, do lbum de la Caridad (1862).

Pero foi, precisamente, ese amplo cancioneiro popular (que, en realidade, sonvarios) do que fala Filgueira a sa contribucin mis destacada ao coecemento dacultura (neste caso, literatura) galega do seu tempo. Neste aspecto, a sa figura comparable doutros recolectores e estudiosos do saber popular, moi abundantesno sculo XIX en toda Europa, como foron en Galicia Jos Lpez de la Vega,Manuel Murgua, Marcial Valladares, Lois Tobo, Juan Antonio Saco y Arce, BenitoFernndez Alonso e Jos Prez Ballesteros, entre outros3. Casal ten a honra, entretodos eles, de ser se exceptuamos parcialmente a Valladares, que en 1867 tiarecollido un cantigueiro con 190 cantigas o primeiro en recoller un corpus amplo,fiable e de procedencia coecida. Quizais a figura coa que presenta mis semellan-zas este mdico e humanista da Pontevedra decimonnica sexa outro mdico, con-temporneo seu, coma el infatigable recompilador do saber do pobo e coma elhabitante dunha rexin xeograficamente marxinal pero rica en tradicins popula-res: o siciliano Giuseppe Pitr (18411916), principal impulsor e dignificador dosestudios das tradicins populares en Italia; pero a Pontevedra de fin de sculo nonera, xa que logo, Palermo nin estaba vinculada como estivo a capital siciliana aun movemento cultural e, sobre todo, poltico de grandes dimensins que tivocomo motor a incorporacin da illa de Sicilia ao novo reino de Italia.

A OBRA DE CASAL COMO RECOLECTOR DE CANTIGAS POPULARES

a) O primeiro manuscrito (1869) [C1]

Comezou cedo esta tarefa de recolleita das cantigas da tradicin oral que a con-tinuar durante toda a sa vida e, as, entre 1869 e 1870 recolle xa a importante can-tidade de oitocentas letras de cantigas populares, que transcribiu nun manuscritoque leva escrito na portada: CANTARES / GALLEGOS. / Recogidos / POR /Jos Casal y Lois /. Pontevedra / 1869. As cantigas que nel se recollen vannumeradas do 1 ao 800 e son case todas coplas, dicir, estrofas de catro versos,xeralmente de oito slabas (anda que non son raras as irregularidades mtricas) conrima en asonante nos pares e soltos os impares4. A caligrafa non est especialmentecoidada (a sa transcricin debeuse de facer con prsa), o que fai pouco doada alectura dalgunhas pasaxes, e a ortografa, dentro da sa sinxeleza, segue un criterio

6

3 Vid. Domingo Blanco: A poesa popular en Galicia. 17451885, I, pp. 37108. 4 Dselle en Galicia o nome de copla a unha cantiga breve anda que non responda estructura mtrica da cuartetaou quadra; esta, en todo caso, , con diferencia, a forma mis abundante na literatura popular galega dende, polomenos, o sculo XVIII e de a que sexa designada de maneira habitual como sucede en casteln con este nome.

esencialmente fontico, eficaz dabondo para transcribir axeitadamente os textosorais que lle serven de base. Case todos os textos estn marcados a tinta cunha raiavertical esquerda que abrangue toda a estrofa (o que parece indicar que foron uti-lizados con posterioridade) e dezaoito deles estn riscados tamn polo propio Casal.Na sa meirande parte, estes textos parecen recollidos directamente da sa existen-cia oral, anda que algns deles debronlle ser comunicados por escrito a travs dunintermediario, segundo parece deducirse duns poucos papeis soltos, con letras decantigas escritas por man allea e con dificultade.

A ordenacin das cantigas no manuscrito parece obedecer unicamente saprocedencia, pois, ademais de non gardar ningunha orde aparente nos temas ninnas formas, obsrvase un procedemento constantemente repetido: ao final dunhaserie de varias cantigas seguidas figura entre parntese o nome do lugar en quesupoemos que foron recollidas ou de onde eran os informantes e cada unha des-tas series ten unha extensin moi variable, segundo a riqueza da informacin reci-bida de cada lugar. Os lugares de procedencia de cada serie de cantigas, a cantidadede series e o nmero de cantigas de cada unha delas son os seguintes:

Pontevedra, 11 series, 230 cantigas.Pontevedra y cercanas, 4 series, 158 cantigas.Pontevedra, Lrez, 1 serie, 36 cantigas.Cercanas de Pontevedra, 1 serie, 17 cantigas.Santiago, 4 series, 41 cantigas.Valias, 4 series, 23 cantigas.Ardn, 2 series, 34 cantigas.Marn, 2 series, 72 cantigas.Cuntis, 2 series, 16 cantigas.Villagarca, 4 series, 18 cantigas.Bayn, 2 series, 41 cantigas.Muga, 2 series, 16 cantigas.Tuy, 1 serie, 12 cantigas.Poyo pequeo, 1 serie, 7 cantigas.Perdecanay, 1 serie, 3 cantigas.San Pedro de Gajate, 1 serie, 3 cantigas.Orense Ribadavia, 1 serie, 3 cantigas.Ribadeo, 1 serie, 3 cantigas.Carral, 1 serie, 2 cantigas.Padrn, 1 serie, 1 cantiga.Vilaboa, 1 serie, 1 cantiga.Poyo, San Juan, 1 serie, 1 cantiga.Estrada, 1 serie, 1 cantiga.

Fan, en total, 748 cantigas. Tamn se mencionan nas notas que acompaan aostextos outros lugares, como Nerga e Baiona, de onde procedan algunhas variantesdas cantigas que figuran no manuscrito, e nun caso indica que general, sen

7

mencionar ningn lugar concreto, o que parece unha proba de que as cantigas queel coeca ou tia recollidas eran mis das que figuran neste primeiro manuscritorecompilatorio. Dous tercios mis ou menos das cantigas recollidas nel procedenda bisbarra pontevedresa (Pontevedra, Lrez, Marn, Ardn, etc.), unha quintaparte procede doutras localidades da provincia e s 60 proceden de localidades dou-tras provincias galegas.

Noutros casos, o indicativo da procedencia dunha serie de cantigas non corres-ponde a un lugar, senn a un autor coecido, con algunha obra publicada, de ondetoma unha ou varias cantigas, que nalgns casos son populares s na apariencia ouna pretensin dos seus autores, e que son as seguintes:

Juan Cuveiro, El habla gallega, 9 cantigas.Soto Freire, Lugo, Calendario Gallego de 1870, 6 cantigas.Rada y Delgado, Viaje de S.S.M.M. en 1858, 6 cantigas.F. Fulgosio, 1 cantiga.Murgua, Historia de Galicia, 32 cantigas.Saco y Arce, Gramtica, 3 cantigas.Vicetto, El ltimo Roade, 6 cantigas.

A elas hai que engadir unha mis (a nm. 618) de procedencia ilexible. Estascantigas de procedencia escrita suman un total de 57 pezas5.

A importancia desta recompilacin de 1869 dista moito da que se lle podasupoer a un simple divertimento xuvenil; ben ao contrario: o tempern da data derecollida e elevado nmero de pezas recuperadas (antes que el s recolleran canti-gas do pobo Rosala, Murgua, o ferroln Fernndez de la Vega e Marcial Valladares,que, todos xuntos, non chegaron a reunir a metade das de Casal), a impresin deautenticidade popular das sas pezas (que contrasta con moitas de Valladares e,mesmo, de Murgua), a fidelidade aos textos orais (como o confirma a mencin devariantes ou, mesmo, a presencia do seseo) e a riqueza de datos que subministra (aprocedencia das pezas, entre outros) fan desta primeira recolleita sistemtica domdico pontevedrs unha contribucin esencial para o coecemento da literaturaoral galega no perodo inmediatamente posterior ao brillante estoupido literarioque supuxeron as primeiras obras de Rosala de Castro e de Manuel Murgua, que,sen dbida, influron decisivamente na actitude do mozo Casal.

8

5 Ao final do manuscrito figura unha serie de nmeros, correspondentes a textos que, fronte ao habitual (ags osprocedentes de Murgua), van sen marcar no manuscrito, en total 42; e, ao seu carn, unha sinxela operacin arit-mtica pola que esta cifra restada do nmero total (800), resultando, por tanto, a cifra de 758, que correspondeaos textos que pasaron como coplas s coleccins posteriores ampliadas. Os 42 restantes teen como trazo comnunha mtrica diferente cuarteta asonantada ou copla (que , precisamente, a forma en que estn os outros 758textos), e, as, hai entre eles tercetos, muieiras (xeralmente en pareados de metro longo e ritmo ternario), cuarte-tas con estribillo, estrofas de seis versos ou mis pentaslabos, cuartetos monorrimos e outras formas de metrocurto, que, en boa parte, pasaron tamn ao manuscrito de 1884, pero clasificados, coa etiqueta xenrica de can-tares diversos, baixo epgrafes distintos s coplas, sendo especialmente numerosa a seccin de muieiras.

Alternando con outras das sas varias actividades, nos anos seguintes Casal con-tinuou recollendo novas cantigas, case todas de fontes orais as se deduce ao sereninditas en todos os outros cancioneiros daquel tempo e algunhas tamn de fon-tes escritas (que, con honestidade exemplar, declara sempre, mesmo polo mido),e, ao mesmo tempo, foi tendo noticias das principais coleccins de cantares que sepublicaban daquela: ademais da de Murgua, o Cancionero popular de E. Lafuentey Alcntara (1865) e De la poesa popular gallega de M. Mil y Fontanals (1877);tamn debeu de ter coecemento dalgunhas cantigas da coleccin de Valladares,pero non parece que coecera o principal. A medida que a enriquecendo e aumen-tando a sa coleccin inicial de cantigas, Casal foise decatando da complexidade domaterial acumulado e, tendo en conta estes novos modelos especialmente o deLafuente, comezou a ensaiar novas formas de clasificacin que deran conta davariedade daquel conxunto sempre crecente de cantigas. Mis tarde a coecer osCantos populares espaoles (18821883) de F. Rodrguez Marn, que foi o seu derra-deiro modelo para reestructurar unha vez mis a sa coleccin. En catro momen-tos do longo proceso que foi a formacin progresiva da sa ampla coleccin decantigas galegas de tradicin oral, organizou a totalidade de cantigas aplicndollesunha clasificacin cada vez mis elaborada e complexa.

b) O segundo manuscrito [C2]

Na primeira sistematizacin, en 1869, como vimos aplicara unha clasifica-cin (se que se pode chamar tal) de extrema sinxeleza, baseada nunha simplenumeracin crecente e mais na xustaposicin de series de cantigas segundo a saprocedencia. Nunha data imprecisa pero, en todo caso, despois de 1871 e antes de1882, optou por reclasificar o material recollido que, naquel momento, pasabadun milleiro de cantigas, e emprendeu a segunda reorganizacin, adoptando unhaclasificacin baseada nun criterio temtico que distribua as cantigas en once tiposdiferentes e onde as referencias procedencia dos textos desaparecen definitiva-mente. Non chegou, nesta ocasin, a transcribilas nun volume encadernado (comofixera antes e como a facer despois), pero deixou o novo conxunto en 34 foliosdobrados, escritos polas das caras e da sa propia man, sen encadernar nin paxi-nar. Nas once seccins, onde os textos tamn aparecen numerados en orde crecente,foi distribundo, primeiramente, os oitocentos cantares do manuscrito de 1869 e,a continuacin destes, os novos textos que fora recadando con posterioridade. As,o nm. 1 da coleccin de 1869 pasou a nm. 1 da seccin Jocosas, o 2 a nm. 1de Amorosas, o 3 a nm. 1 de Cantar, o 4 a nm. 2 de Cantar, e as sucesi-vamente. Nesta primeira reclasificacin haba xa 1.079 cantigas (unhas 300 misque en 1869, contando as riscadas); queda a dbida de se estn todos os textos queel deixou para esta nova versin ou se a clasificacin era mis ampla e coincidentecoa doutras coleccins da poca, pois nesta non parece seguir un modelo concreto.A clasificacin e distribucin de cantigas eran as seguintes:

9

Consejos 96Geogrficas 126Varias 53Amorosas 231Religiosas 6Casar 68Clero 34Poticas 37Cantar 49Padres 19Jocosas 360

Resulta aqu evidente o esforzo por resolver o problema da cantidade e varie-dade da sa coleccin cunha clasificacin moito mis elaborada que a primeira,anda, que ben a orde numrica dominante nos Cantares de 1869 se mantenanda nas diferentes seccins como principio ordenador secundario, supeditada aocriterio temtico, que o dominante. Pero esta clasificacin, anda que supoa unnotable avance sobre a primeira, non lle resultou enteiramente convincente, enespecial algunhas seccins como Clero, Poticas ou Cantar, que desaparecern pos-teriormente. E chama a atencin a abundancia de cantares de das seccins,Amorosas e Jocosas, que son tamn as mis amplas nas reordenacins posteriores.Presenta tamn este manuscrito unha particularidade que, anda que xa se daba decando en vez no manuscrito anterior, aparece agora con moita maior frecuencia: ainclusin de variantes, isto , doutras realizacins alternativas e habituais do textodunha cantiga (da meloda nada se di); as, cando Casal recibiu das ou mis ver-sins do que el considera a mesma cantiga, anotaba, a carn de cada estrofa nume-rada (xeralmente despois de cada verso ou entre lias), palabras, frases ou versosenteiros, que empregaban outros informantes habitualmente; e, ao mesmo tempo,subliaba na estrofa transcrita enteira (a que, en principio, consideraba a versinprimeira6) as palabras, frases ou versos substitudos na versin alternativa.

c) O terceiro manuscrito

En 1884, ou inmediatamente antes, fai Casal un novo esforzo para sistematizarmis axeitadamente a sa coleccin, que, segundo as sas propias palabras, chegabaxa s catro mil cantigas. En todo caso emprende a tarefa de redactar un novo can-cioneiro, moito mis ambicioso que os anteriores, que acrecentaba notablemente onmero de textos e a sa variedade, para o que adopta unha nova clasificacin, ins-pirada na de Lafuente y Alcntara e na de Mil, e que, anda que responde como

10

6 Entndese por primeira versin, en xeral, a que o colector consideraba a principal; sen embargo, nun bonmero de casos debeu de ser simplemente a versin que Casal recibiu en primeiro lugar, pois, hora de copiareste manuscrito para elaborar o de 1884 adptase a versin alternativa anotada na marxe ou entre lias; as sucede,por ex. en Jocosas, nm. 363, entre outros.

a anterior a un criterio temtico, ten tamn en conta as diferentes formas e osprincipais xneros da cancin popular de Galicia, que teen o seu lugar dentro doconxunto. Tenta harmonizar, pois, nesta nova clasificacin os aspectos temticos,formais e xenricos das cantigas; o avance metodolxico evidente. E evidenteresulta tamn o enriquecemento cuantitativo do novo conxunto, que ten agora1816 cantigas (737 mis que na ordenacin anterior), o que supn un incrementode case un 40%.

A nova clasificacin ampla, dunha banda, as categoras anteriores, baseadas nocontido, introducindo outras novas, baseadas na forma e no xnero; e, doutrabanda, modifcaas e redceas, unificando os grupos temticos. As, as antigas sec-cins Consejos e Geogrficas convrtense, respectivamente, en Sentenciosas ymorales e Locales y descriptivas; as tituladas Casar, Clero, Padres, Poticas eCantares desaparecen como unidades de clasificacin e as sas cantigas intgransenoutras seccins mis ou menos afns: as tres primeiras pasan a meirande parte dosseus textos a Jocosas, picarescas y epigramticas, Poticas pasa case enteiramente aAmorosas e Cantares reprtese entre todas as seccins da primeira parte, que son,ademais das devanditas: Religiosas e Varias. Por outra parte, xorden seis novas cate-goras: Dilogos, que figura como o Apndice da primeira parte, e mais as cincoque compoen a 2 parte, que denominou Cantares diversos (Muieiras, Ruadas,Tercetos, Villancicos e Cantos do Mayo), que, en todo caso, supoen a penas o 10%do total das cantigas do cancioneiro. A maior parte del est composto por coplas,isto , estrofas de catro versos octoslabos, que, agrupadas en seis grupos temticos,constiten a moi ampla 1 parte e suman 1649 textos, dos cales mis do 40% per-tencen s Jocosas e o 25% s Amorosas.

O Certame literario que organizaba a Junta de los Juegos Florales de Pontevedracontou en 1884, entre outros sete premios mis para traballos literarios en castelne galego, con un a la ms numerosa y escogida colecin de cantares gallegos,dotado polo entn gobernador de Madrid e antigo deputado pola provincia pon-tevedresa Raimundo Fernndez Villaverde. Casal animouse a participar e contoupara iso coa colaboracin dun copista, chamado Rufino7, quen, no breve prazo quevai do 26 de xullo ao 12 de agosto, data da celebracin do Certame, e cunha cali-grafa esmerada, trasladou este material as ordenado (ao que se lle engadiu unPreliminar de catro pxinas e un ndice do seu contido) a un extenso e ben pre-sentado manuscrito, que gaou o primeiro premio. Na valoracin desta coleccinde cantares, quizais tan significativo como o recoecemento do xurado ao labor doinvestigador pontevedrs foi o feito de que, entre os presentados, figuraba tamnPrez Ballesteros, que recibiu o accsit pola sa coleccin, pois, anda que esta que

11

7 Nun traballo recente, J. Fuentes supn penso que con acerto que se trata de Rufino Ribera y Losada, decididogaleguista pontevedrs daquel tempo e fundador dos xornais O Galiciano e A Ta Catuxa. Vid. Jos Fuentes Alende:Unha figura esquencida dos estudios etnogrficos: o mdico pontevedrs Casal y Lois, Actas do III Congreso deHistoria da Antropoloxa e Antropoloxa Aplicada (Santiago de Compostela: CSIC / Xunta de Galicia, 1997, p. 38).

presentou ao Certame fora bastante mis reducida que a que empezou a publicar oano seguinte e que acadou grande sona, era xa moi cuantiosa e rica, ademais de sero seu autor xa home de prestixio nese eido8.

A prensa pontevedresa da poca fxose eco do certame con puntualidade, pero,en xeral, sen amosar nin grande interese nin moito entusiasmo polos premios e ospremiados, senn, mis ben, polas autoridades que presidan aquel acto solemne(en especial por Vctor Balaguer, destacado poltico e escritor, que foi o presidente).Ao da seguinte do certame, El Anunciador daba conta do desenvolvemento do cer-tame e mencionaba os gaadores dos oito premios outorgados (tamn os accsit),a sa obra, o doador do premio e a conta do mesmo; Casal recibiu o seu, que con-sista nunha pluma de ouro con turquesas, en quinto lugar. Baixo o epgrafe deDetalles de algunos premios, o redactor vai comentando e gabando os que lleparecen mis destacados; de Casal s di que a sa coleccin asciende a cuatro milcantares (dato que, evidentemente, non responde ao contido do traballo gaadorsenn s afirmacins do propio Casal ou dalgn achegado), pero do gaador daseccin de cantares espaoles, Remigio Caula, afirma que es de gran mrito,cada cantar es un pensamiento filosfico, escrito con sentimiento y delicadeza:unha mostra da actitude (mera tolerancia, ningunha admiracin) do pblico cultocidadn galego de fins de sculo. O escaso aprecio que o redactor sente polo temaevidnciase anda mis na mencin do gaador do accsit: Don Jos LpezBallesteros, de Orense.

Os xornais La Opinin (148), La Voz de Helenes (178) e El Orden (178)reproducen, case ao p da letra, a crnica de El Anunciador do da 13. S OGaliciano, redactado en galego, interesado, polo tanto nos cantares galegos e, pro-bablemente, vinculado a Casal a travs do seu copista, lle presta algo mis de aten-cin, e mesmo lle dedica unha sextilla de gabanza, anda que non moi inspirada.

O manuscrito gaador, impecable de presentacin, consta de 396 pxinas encuarto maior sen numerar e leva na primeira pxina o seguinte encabezamento:COLECCION / DE / CANTARES GALLEGOS. / Lema: / O cantar do galle-guio / cantar que nuncacaba...; e, na portada, engadida despois de conseguir opremio, estas verbas: Cantares gallegos / coleccionados por / JOSE CASAL LOIS./ PREMIADOS / con el premio otorgado por el Excmo. Sr. Dn. RaimundoFernndez Villaverde en el Certamen literario celebrado en Pontevedra en Agostode / 1884.. Esta obra constite a sistematizacin mis lograda das catro que levoua cabo Casal como colector de cantigas, no devandito proceso de mellora progre-siva, en cantidade e mtodo de ordenacin, dos materiais coleccionados. Supn,ademais, un proceso de seleccin das sas cantigas que, anda que foran menos

12

8 Declara este autor que la coleccin de los dos primeros tomos obtuvo el primer accsit en el certamen de laSociedad de los juegos florales de Pontevedra, celebrado en Agosto de 1884 (J. Prez Ballesteros, CancioneroPopular Gallego, tomo III, p. 297). Constaba, pois, dun total de 1650 cantigas, unhas 175 menos que a de Casal.

como as parece, vista dos papeis que del quedaron das catro mil que afirma ter,eran, xa que logo, bastantes mis das que decidiu transcribir para esta coleccin de18849.

Tamn, no Preliminar desta obra, amosa Casal por primeira e nica vez nundocumento escrito a sa visin e coecementos sobre a literatura popular e, enespecial, a de Galicia. A sa concepcin da literatura cantada polas xentes do pobo de raizame esencialmente romntica: pensa como Murgua que esas cantigas sonel verdadero retrato de sus costumbres, sus virtudes y sus vicios, que reflicten o serda colectividade ou, como dixera Teodosio Vesteiro, ellas fotografan la raza10; e teno convencemento de que, na meirande parte dos casos, o pobo (alomenos enGalicia) o creador das cantigas, sen deixar de recoecer que algunhas son de fontesalleas, pero afirma para honra del pueblo gallego... son muy raras. Coece esinala certeiramente as situacins en que os cantos adoitan crearse e cantarse (lasfuentes en donde, acompaado de la flauta, el pandero y las conchas, se da a cono-cer la inspiracin del genio popular gallego), que non son outras que as ruadas yromeras, fiadas y serns e outras festas que acompaan s faenas da sociedaderural. Lector de Murgua e de Mil, toma boa nota das sas observacins, xuzos edas respectivas clasificacins que propoen para as cantigas populares; adopta a doprofesor cataln para a 2 parte da sa coleccin e declara que seguiu a de Lafuentey Alcntara para a 1 parte. Recoece a diversidade dos cantares galegos, non sno tema e na forma, senn tamn nas situacins en que se producen, tres aspectosque son a cerna da sa clasificacin, que, sen embargo, nalgns puntos, anda lleofrece multitud de dudas.

Se nesta breve e sinttica introduccin non revela Casal (se o comparamos conSaco, con Mil ou co mesmo Murgua) nin unha grande cantidade de lecturas ningrande fondura de conceptos, transloce, en cambio, un coecemento amplo (conlimitacins comprensibles dada a sa limitada mobilidade xeogrfica e a sa for-macin basicamente autodidacta neste eido) e, en xeral, exacto da situacin da lite-ratura popular cantada en Galicia, da que destaca os aspectos esenciais que cmpreter en conta para ordenar axeitadamente tan amplo e variado repertorio, tarefa naque se lle ha de recoecer unha importante contribucin; amsase, ademais, comoun slido coecedor das situacins bsicas onde se xera e manifesta habitualmenteesta poesa cantada.

Remata o autor o Preliminar declarando a sa intencin de respectar as fon-tes orais que serven de base aos cantares transcritos (hemos procurado presentar-los tales como se pronuncian en sus respectivas localidades); tal propsito lvao a

13

9 Vid. D. Blanco, op. cit., I, nm. 13361361, e II, nm. 36933912, onde figuran 235 textos de cantigas recolli-das por Casal que non figuran en ningunha das catro coleccins sistemticas que aqu se tratan. As mesmo, quedanno Museo de Pontevedra, ademais de diversos papeis que conteen cantigas, outros dous cadernios delas, escritascoa sa letra, moitas riscadas e de difcil lectura.10 T. Vesteiro: La msica popular de Galicia, El Heraldo Gallego, I (1641874), p. 121.

cabo con claridade dabondo nos cancioneiros anteriores (sobre todo, no de 1869),pero presenta neste algunhas incoherencias evidentes; neste sentido, hai que subli-ar a frecuente alteracin de moitos dos textos base (manuscritos polo propioCasal) por parte do copista, quen sistematicamente adapta sa propia norma dia-lectal (ou a unha variedade do galego de maior autoridade, que vn a coincidir coavariedade ourens); e, as, transforma aqu en eiqu, teselana en tecelana, eixoen eixe, burato en buraco, e, en xeral, ourensaniza moitos trazos do galego deCasal, mesmo algns topnimos como Alba (parroquia lindeira coa cidade dePontevedra), transformado en Abia; algunhas destas alteracins provocan unhaverdadeira deturpacin do texto: as, en Morales, nm. 37, onde converte oDeus probable arcasmo que rima con seus en Dios, palabra que era acorrecta segundo a sa conciencia idiomtica de galego de fins do XIX.

O copista, en todo caso, ten un papel moito mis importante do que se pode-ra esperar dun mero transmisor tcnico, pois ademais das alteracins comns, enxeral, nos textos copiados a man, como lapsus calami e lapsus linguae, decote e demaneira sistemtica, modifica as fontes que transcribe (que son, na sa maiora,manuscritos anteriores autgrafos do propio Casal), non s no que respecta devandita substitucin dalgns termos, tal como o colector os recollera, por outrospropios da sa fala (ou da fala que el tia por mis autorizada), senn noutros dousaspectos de certa importancia desde o punto de vista textual: a transcricin de pala-bras ou expresins con mala caligrafa e dificilmente lexibles e a dos termos que nonlle eran familiares e, polo tanto, non entenda. No primeiro caso, interpreta aforma confusa ou a palabra ilexible e opera por suposicin, o que, moitas veces, dlugar a unha alteracin (s veces deturpacin) do texto por falsa lectura; un exem-plo especialmente rechamante chase na seccin Locales, nm. 619, onde unhafrase de moi difcil lectura transformada arbitrariamente noutra que pouco tiaque ver con ela, pero faise evidente as mesmo nun bo nmero de palabras illadas(son por vin, na seccin Sentenciosas, nm. 8, ou cortizo por cestio, enJocosas, nm. 614, panza por parida [Morales, nm. 34], por ex.), proce-dentes case todas do Caderno morado, fonte manuscrita de caligrafa especialmentedescoidada. No caso de palabras descoecidas, non dubida en adaptalas a outrascoecidas, rectificando a forma orixinal (por ex., amenta [herba aromtica,menta] transcrita como amante [Varias, nm. 23]), arr [estrema dunhaleira] transformado (xa por Casal) en arco [Amorosas, nm. 300], etc.) ou con-vrtea recorrendo s veces a procedementos prximos etimoloxa popular (por ex.,devala por devora [Morales, nm. 49], referido ao mar).

O copista parece o responsable, as mesmo, da ortografa do texto, que presentaunha notable complexidade respecto dos manuscritos anteriores de Casal, especial-mente a acentuacin; esta segue, en principio, unha lia diferenciadora baseada nadistincin entre vocais pechadas e abertas, sinaladas, respectivamente polo acentoagudo e o acento circunflexo (non se emprega o acento grave): (do verbo ser), (con-traccin), mu, hme, nite, vila, trra, tn, vn (de vir), dn (contraccin de doen),etc.; pero esta sistematizacin, aclaradora en principio, vai caendo en numerosas

14

incoherencias, mis frecuentes conforme se avanza na escritura, ata resultar untanto esaxerada e artificiosa, cando non intil ou confusa, por mor do exceso deacentos sobre todo do circunflexo, empregados anarquicamente, sen responde-ren, en moitas ocasins, a unha funcin concreta (fontica, fonolxica ou diacr-tica) no texto; as, emprega repetidamente (conxuncin), (artigo), muller, mullre mullr, si e sei, bn e bn, mu e meu, ba e ba, etc.

Os signos de puntuacin, que supoen un notable incremento sobre os empre-gados por Casal e que presentan unha certa regularidade no seu emprego, resultan,s veces, pouco apropiados para enunciados escritos (por ex., a supresin arbitrariade comas ou dous puntos de vez en cando), pero, en todo caso, adoitan gardar certacorrespondencia con eses mesmos enunciados orais, o que nos leva a pensar na posi-bilidade de que o copista copiara ao dictado os textos (alomenos unha parte deles)que algun lle a lendo. Menos importancia ten o emprego arbitrario de certas gra-fas consonnticas para representar un mesmo fonema (b / v, g / j), da grafa baleira(h) e do i grego en ditongo decrecente a fin de palabra (hay, Romay). A evidenteinnovacin ortogrfica deste manuscrito de 1884 presenta, pois, xunto a aspectospositivos que enriquecen a expresividade do texto, outros superfluos e mesmo pro-clives confusin en certos casos.

Se houbera que sinalar carencias no manuscrito atribubles ao autor, unha delas a de omitir toda mencin procedencia das cantigas, o que un dos poucosaspectos en que se retrocede respecto aos manuscritos anteriores. Pode resultarestrao que, tratndose dunha coleccin de cantigas como esta, falte a parte musi-cal, as melodas que acompaaban s letras; en realidade, iso mesmo sucede na casetotalidade dos cancioneiros populares publicados naquel tempo en Espaa ePortugal, onde s se recolle a parte literaria dos cantares e se omite a musical; haique chegar a 1888 para que o mestre Inzenga publique un bo feixe de cantigaspopulares galegas coas sas correspondentes letras e melodas11.

c) O cuarto manuscrito [C4]

Entre 1882 e 1883 publicouse unha das recompilacins de cantares popularesmis extensas e influentes das levadas a cabo en Espaa: os Cantos populares espa-oles do sevillano Francisco Rodrguez Marn, en cinco volumes. Non parece queCasal a coecera cando compuxo a coleccin de 1884, pois nin a menciona nin aten en conta para os efectos de clasificacin; pero, algn tempo despois, tivo noti-cia dela e leuna moi polo mido, de maneira que, como atopou nela unha granriqueza de datos e unha ordenacin dos cantares mis complexa e axeitada aos seus

15

11 Jos Inzenga: Cantos y bailes populares de Espaa (Madrid, Ed. A. Romero, 1888, 180). Antes, s MarcialValladares deixou transcritas unhas poucas melodas de cantigas, pero non chegou a publicalas. Vid. X. GrobaGonzlez: A recompilacin da msica tradicional en Galicia, en Galicia fai dous mil anos. O Feito DiferencialGalego na Msica (Santiago de Compostela, Museo do Pobo Galego, 1998), II, pp. 351402.

propios materiais sempre en aumento, decidiu reordenar novamente era acuarta vez as cantigas que posua. Volveu desfacer, as, a orde anterior e reclasifi-cou o conxunto enteiro de cantigas de acordo coa clasificacin de Rodrguez Marn,na que o criterio temtico o dominante.

Nesta cuarta sistematizacin son moitas as seccins novas, en especial as quesubstiten antiga Amorosas, que agora desaparece en beneficio dunha variedadede nomenclaturas que matizan e recollen con mis fidelidade a diversidade de situa-cins relacionadas co amor e que son as seguintes: Requiebros, Declaracin,Constancia, Serenata y despedida, Ausencia, Celos, quejas y desavenencias, Odio,Desdenes, Penas, Reconciliacin, Matrimonio e Teora y Consejos amatorios; a todas elasforon parar as 415 cantigas includas en Amorosas na coleccin de 1884. Sontamn novas Cario y penas filiales, Fiesta y baile e Estudiantes, soldados y marineros,e nelas recolocronse pezas de todas as seccins da clasificacin anterior; desta per-sisten as denominadas (agora en masculino, pois vai referido a cantares, non acantigas) Religiosos, Sentenciosos y morales, Locales, Jocosos y satricos e Varios, andaque moitas das cantigas que as integraban na coleccin de 1884 aparecen agora enca-dradas en seccins diferentes: por exemplo, da antiga seccin Sentenciosas y mora-les pasan 20 coplas a Teora y consejos amatorios, 14 a Matrimonio, 2 a Locales, e assucesivamente. Outras seccins quedaron desertas: Columpio, Carcelarios12 eHistricas y tradicionales.

O conxunto est dividido en catro partes. A primeira haba de ser un prlogo(que quedou sen facer), para o que xa estaba tomando notas e xuntando bibliogra-fa, seguindo sempre a Rodrguez Marn; a segunda abrangua as seccinsRequiebros, Declaracin, Constancia e Serenata y despedida; a terceira, Ausencia,Celos, quejas y desavenencias, Odio, Desdenes, Penas, Reconciliacin e Matrimonio; acuarta, en fin, a mis numerosa en cantigas e mais en nmero de seccins e constade Teora y Consejos amatorios, Cario y penas filiales, Religiosos, Sentenciosos y mora-les, Fiesta y baile, Columpio, Jocosos y satricos, Estudiantes, soldados y marineros,Carcelarios, Histricos y tradicionales, Locales e Varios. En realidade, segue conextrema fidelidade o esquema dos tomos segundo, terceiro e cuarto da devanditaobra de Rodrguez Marn13, suprimindo unhas poucas subseccins; o esforzo deCasal non est, pois, nas novas categoras clasificatorias copiadas case literalmentee, algunhas delas aplicadas un tanto forzadamente ao conxunto das sas cantigasgalegas, senn na reconsideracin dos seus propios criterios concretos hora desituar unha determinada cantiga nunha seccin temtica determinada; as, moitascantigas clasificadas con certa lixeireza foron xulgadas de novo en canto ao seu ver-dadeiro contido e reclasificadas, en xeral anda que con excepcins, con mis

16

12 Esta contn s unha copla de Murgua que publicara Rodrguez Marn (op. cit., vol. V, p. 449).13 O quinto e ltimo tomo consta dun apndice con abundantes notas, algunhas notacins musicais e mais unPost scriptum de A. Machado y lvarez.

propiedade que nas coleccins anteriores; desta maneira, prodcese unha trasfegade cantigas de varias das antigas seccins para unha soa seccin das novas: porexemplo, a nova seccin Fiesta y baile, que consta de 40 textos, est formada por 13procedentes de Amorosas no manuscrito de 1884, 1 de Religiosas, 5 deMorales, 3 de Locales e 18 de Varias; pero quizais na seccin Locales ondea reflexin reclasificadora resulta mis evidente.

Casal preparaba tamn unha serie de seccins similares s do tomo primeiro deRodrguez Marn, pois entre o seu legado figura un feixe de papeis sen ttulo e concantigas e recitados dese tipo, que moi ben podera constitur a 1 parte que faltacomo vimos nesta ltima clasificacin e est composta das seguintes seccins(escritas en folios dobrados, a maneira de cadernios): Rimas infantiles, con 55 tex-tos e mais notas; Nanas o coplas de cuna, con 27 textos e mais notas; Oraciones,Ensalmos y esconjuros [sic], que contn 10 textos con notas; Adivias / Adivinanzas,con 81 adivias, algunhas con notas; Chascos / Pegas, con 17 textos; e, ademais,outros cadernios rotulados Desafo, con 29 coplas, Costumbres Preocupaciones/ Remedios caseros. Juegos / Cuentos (que incle unha lista de alcumes dos lugares) eRefranes, que, anda que non figuran como tales no contido do devandito tomo pri-meiro, non deixan de ter unha certa semellanza con aqueles. Casal, sen embargo,non se atreveu a inclur este conxunto na sa nova sistematizacin (nin sequerafigura no ndice que el mesmo escribiu no Prlogo).

En todo caso, este novo proxecto quedou inacabado e a provisionalidade da saredaccin resulta evidente dende a primeira pxina: escrito por el mesmo en 77folios dobrados que conteen 786 cantigas, a maior parte do material que posuaquedou sen clasificar aqu. O modo de encher as novas seccins revela, mais queningn outro aspecto, este carcter provisional: o autor vai recollendo, por grupos,as cantigas procedentes das seccins de 1884 (e as o indica) coa numeracin quetian nelas; e, a continuacin, adoita inclur as achegadas con posterioridade(algunhas inditas), e entre elas destacan as que tirou das abundantes notas do librode Rodrguez Marn, que son as mis de noventa coplas galegas que al figuran, emais algunha portuguesa de Adolfo Coelho. Non hai, como vemos, nin sequeraunha simple sistematizacin numrica, e algunhas seccins aparecen como xavimos baleiras ou con un ou dous textos. Trtase, pois, mis que dunha verdadeiracoleccin sistematizada, dun bosquexo ou ensaio que non se chegou a rematarcumpridamente.

Como demostra un sinxelo exame comparativo, a principal fonte que empregouCasal para dar un contido a esta nova coleccin foi a Coleccin de 1884 que lem-bremos era a que mis alteracins presentaba respecto aos textos base orais queCasal transcribira pola sa man e, polo que parece, con fidelidade dabondo nasdas primeiras ordenacins. Nese sentido, ten interese a correccin a que some-teu algns dos textos de 1884, dentro dun proceso xeneralizado de simplificacinortogrfica.

17

Dende logo, a obra de Casal como colector de cantigas populares non rematacon estes catro manuscritos: a sa man laboriosa xuntou ademais un bo feixe demateriais folclricos, algns deles publicados e outros deles anda inditos14.

18

14 Para os publicados Vid. D. Blanco, op. cit., I, pp. 97-99, 425-431, e II, pp. 466-508. Os inditos estn depo-sitados no Museo de Pontevedra.

E V O L U C I N D A S P R I N C I PA I S S I S T E M AT I Z A C I N SD E T E X T O S D E C A N T I G A S P O P U L A R E S D E C A S A L

Manuscrito de 1869[C1]

800 textos orde numrica sen clasificacin 7% de fontes impresas

Manuscrito de ca.1875[C2]

1.079 textos 83% de textos

procedentes de [C1] clasificacin en 11 tipos:

Manuscrito de 1884[C3]

Manuscrito de ca.1890[C4]

carcter provisional(inacabado)

786 textos procedencia: 90% de C3 sen orde numrica 4 partes

Religiosas Consejos Amorosas Geogrficas Casar Clero Poticas Cantar Padres Jocosas Varias

prlogo 1:

Requiebros Declaracin Constancia Serenata y ...

2:

Ausencia Celos Odio Desdenes Penas Reconciliacin Matrimonio

3:

Teora amatoria Cario filial Religiosas Sentenciosas Fiesta/baile Locales Jocosas Varias etc...

4:

Coplas

Religiosas

Sentenciosas

Amorosas

Locales

Jocosas

Varias

Cantares diversos Dialogos Muieiras Ruadas Tercetos Villancicos Mayos

1.816 textos

temticaformalfuncional

2 partes, 7 tipos e 6 subtipos:

procedencia59% de C244% de C1

clasificacin:

AS COLECCINS DE CASAL NO CONXUNTO DE RECOLLEITAS DOSCULO XIX

Das diversas e, en xeral, valiosas coleccins de cantigas galegas de tradicin oralque se levaron a cabo en Galicia no sculo XIX hai tres que destacan sobre asdemais, ben polo nmero de textos que conteen, ben pola sa ordenacin e infor-macin: a Literatura popular de Galicia (1881) de Saco y Arce15, a Coleccin de can-tares gallegos (1884) de Casal e o Cancionero popular gallego y en particular de laprovincia de La Corua (18851986) de Prez Ballesteros16. Ningn dos tres ten ocarcter de cancioneiro provincial, pero un feito que cada un deles, na sa granmaiora, est composto por cantigas recollidas, respectivamente, en lugares diversosdas provincias de Ourense, Pontevedra e A Corua, e son, por iso, representativasen boa medida (nunca, xa que logo, enteiramente) do repertorio de cantigas popu-lares tal como se coeca en amplas zonas destas demarcacins, sendo, as, as mos-tras mis completas do acervo de literatura oral de cada unha delas.

Se tomamos como a mis representativa das de Casal a Coleccin de 1884, as tresdevanditas conteen un elevado nmero de cantigas, que, en todo caso, pasa dasmil: 1400 a de Saco, 1800 a de Casal e 2600 a de Prez Ballesteros; todas conteentamn, ademais dos textos das cantigas, informacins e opinins de diverso valor eextensin sobre o material recollido. A de Saco, ademais de abundantes e atinadasnotas aclaratorias e de variantes textuais e mais de indicacins sobre a procedenciadas cantigas, leva nas pxinas preliminares o que probablemente cumpra conside-rar o mis completo estudio sobre a poesa popular galega no sculo XIX; a de PrezBallesteros, publicada fra de Galicia e concibida para un pblico non s galegosenn tamn castelanfalante, abunda en notas aclaratorias ao p de pxina e en glo-sas que explican en casteln os termos galegos mis diferenciados, indica polomido a procedencia dos textos e conta, no primeiro volume, con senllos estudiosde Tefilo Braga (que fai o Prlogo) e Antonio Machado y lvarez (autor doApndice), dous dos mis prestixiosos folcloristas da rea ibrica daquel tempo. Ade Casal a mis modesta: limtase ao Preliminar, certeiro e breve, do seu autor ecarece de notas e outro tipo de referencias.

A clasificacin que se adopta en cada cancioneiro deixa ver notables semellanzasentre a de Saco e a de Casal: ambos os dous combinan o criterio temtico (que apli-can s s coplas, forma cuantitativamente dominante nos dous), o formal e o xen-ricosituacional, tentando captar a complexidade do material que transcriben; a dePrez Ballesteros, ben distinta das outras das, moito menos rigorosa: aplica uncriterio exclusivamente temtico (quebrado, s veces por categoras de base xenrica

19

15 Vid. Literatura popular de Galicia. Coleccin de coplas, villancicos, dilogos, romances, cuentos y refranes galle-gos. Recogidos por D. Juan Antonio Saco y Arce, edicin a cargo de Juan Luis Saco Cid, cun esclarecedor estudiointroductorio.16 Hai unha edicin facsimilar moderna da de 18851886 (Madrid, Akal, 1979), cun breve e claro estudio pre-liminar a cargo de Xess Alonso Montero.

como Dialogos e enchoiadas e outras), co que distingue ata setenta e catro sec-cins distintas, repetidas a maiora en cada un dos tres volumes, o que fai prolixae, por veces, pouco coherente a sistematizacin do conxunto de cantigas.

O proceso de elaboracin manuscrita resulta moito mis evidente na coleccinde Casal que nas outras. De Saco qudanos un caderno manuscrito, sntese aut-grafa acabada e de extrema correccin (con s das pezas riscadas), que foi a basedefinitiva da sa obra impresa. De Prez Ballesteros, pola contra, non se conservaningn autgrafo da sa cuantiosa recolleita. De Casal como xa vimos quedouunha importante documentacin autgrafa previa ao manuscrito de 1884 que nonse pode cualificar de borrador, senn que constite un exemplo transparente doproceso progresivo e complexo de situar no mbito da cultura escrita (isto , nombito da dignidade) unha manifestacin oral e inestable, asociada aos estratossocialmente alleos a unha cultura escrita de esttica e funcionalidade propias e bendiferenciadas.

A fortuna destes tres grandes cancioneiros deixando parte o seu valor docu-mental, que moi alto nos tres casos foi tamn dispar: a de Prez Ballesteros, queera a mis ampla das tres e foi publicada baixo a tutela do introductor e principalpromotor dos estudios folclricos en Espaa, Machado y lvarez, alcanzou unhanotable difusin dentro e fra de Galicia (foi a nica da que se fixeron tres edi-cins), mereceu comentarios eloxiosos de Emilio Pardo Bazn, Augusto GonzlezBesada, Leopoldo Pedreira e o Marqus de Figueroa, entre outros personaxes ilus-tres da poca, e foi durante moitos anos a obra de referencia case nica sobre as can-tigas populares de Galicia. A de Saco, que empezara a imprimirse en Ourense en1881, por mor da morte do seu autor viu interrompida a sa publicacin candosaran os primeiros cadernos e s se continuou (de maneira parcial e con impor-tantes alteracins e omisins sobre a obra orixinal) trinta anos despois nunha revistade difusin moi minoritaria17, de maneira que foi preciso chegar a 1987 para quecon mis dun sculo de atraso fora publicada na sa integridade a recolleita doilustre crego ourensn.

Foi, sen embargo, a de Casal a que tivo peor sorte, pois nin sequera puido che-gar imprenta; escurecida polo brillo doutras coleccins do momento tanto gale-gas (a de Prez Ballesteros) como espaolas (a de Rodrguez Marn), nontranscendeu o mbito do privado, servndolle ao autor a penas para acadar unmerecido recoecemento cinguido ao mbito local pontevedrs polo seu labor derecuperacin do patrimonio literario en galego durante moitos anos e, mis tarde,como instrumento de traballo para confeccionar a derradeira sistematizacin,engaiolado pola do ilustre sevillano; non parece que influra mesmo no crculo decolaboradores da Sociedad Arqueolgica, pois son escasos os textos dela que figuran

20

17 No Boletn de la Comisin de Monumentos de Orense, entre 1910 e 1926.

no Cancionero Musical de Galicia de Casto Sampedro18, con quen Casal tivo unhaestreita relacin e que, quizais polo seu talante enrxico, a sa capacidade de traba-llo e a sa habilidade para aglutinar adeptos, contribuu quizais sen pretendelo aque a figura de Casal e a sa obra quedaran nun discreto segundo plano, nunhapenumbra que durou ata os nosos das19. Que unha obra de tanto valor para ocoecemento da literatura de Galicia como a Coleccin de cantares gallegos fora esiga a ser ignorada nas principais fontes de informacin e que permanecese inditadurante mis de cen anos resulta, en todo caso, moi difcil de entender con crite-rios de estricta lxica cultural.

A TRANSMISIN ESCRITA DE TEXTOS ORAIS

O proceso de transmisin da literatura oral (ou, mis exactamente, das cantigaspopulares) e os principais problemas que adoita presentar amsanse de maneira caseparadigmtica nas recolleitas de Casal.

A maiora dos textos que hoxe conservamos da literatura popular galega chega-ron a ns principalmente de das maneiras. A primeira, a travs da voz humana,seguindo unha cadea de transmisin que non se interrompeu nunca, anda que, sveces, modificando mis ou menos o texto orixinario; anda hoxe podemos escoi-tar contos ou cantigas, vivos na nosa tradicin oral, que teen centos de anos deantigidade e foron transmitidos oralmente ata chegar nosa xeracin. Forontamn moitos, sen embargo, os que, circulando noutro tempo de boca en boca,viron interrompida a sa transmisin e nunca chegaron ata ns ou chegaron moideformados: dalgns deles sabemos que existiron, doutros s temos a suposicin dasa existencia.

normal que as fora, pois a voz humana, que o instrumento de comunica-cin mis universal e eficaz, presenta a notable limitacin de que s capaz de che-gar a un pblico prximo e nun tempo presente; e, deste xeito, unha cantiga ou unconto executados oralmente s poden ser transmitidos aos ontes que estean alnaquel intre preciso; estes podern transmitilos, pola sa vez, a outros ontes repe-tindo o procedemento e introducindo en cada nova reproduccin de maneiraconsciente ou inconsciente variacins (en xeral pequenas) con respecto ao textoorixinario. As, calquera coecedor e usuario da literatura popular vai formando ao

21

18 Esta coleccin de textos e melodas comezou a xuntarse na ltima dcada do XIX e estaba rematada en 1909,ano en que foi gaadora dun premio da Academia de Bellas Artes; reconstruda e acrecentada despois, foi publi-cada -falecido o seu autor- por J. Filgueira Valverde en 1942 (hai edicin facsmile de 1982 da Fundacin Barride la Maza, A Corua).19 Desde a publicacin do citado artigo de Filgueira, non coezo ningn estudio sobre a sa obra ata o meu artigoUn novo captulo na historia literaria de Galicia: Jos Casal Lois, en Homenaxe profesor Constantino Garca(Univ. de Santiago de Compostela, 1991), II, pp. 435441. As cantigas que recompilou antes de 1885 foronpublicadas por primeira vez en 1992 ags un feixe delas recollidas por Landn en Cantares marineros gallegos(Cuadernos de Estudios Gallegos, 1955, pp. 259301) na devandita A poesa popular en Galicia. 17451885. En1997 apareceu as mesmo o devandito artigo de J. Fuentes.

longo da sa vida un repertorio de cantigas, narracins e outras formas, de maneiraque, de todas as pezas literarias que vai escoitando s conserva na memoria (erepite, cando vn ao caso) as que, por diversos motivos (oportunidade, beleza, gra-cia, alusins, adaptacin a unha situacin, etc.) lle gustan ou interesan, mentres quea maiora, que pasan desapercibidas e esqucenlle axia, constiten o que podiamoschamar o repertorio ocasional, que se renova constantemente.

Por outra parte, e como ben sabido, ao longo da nosa historia, ler e escribirforon das tcnicas de uso minoritario ata ben entrado o sculo XX, de maneiraque a transmisin puramente oral foi a dominante, se non foi a nica posible paratransmitir as formas de arte verbal, pois ser analfabeto era o normal mesmo entreas clases sociais elevadas.

O segundo modo de transmisin de pezas literarias populares a travs da escri-tura: nun momento determinado un individuo instrudo escoita unha peza oralque lle resulta interesante e, non confiando na fraxilidade da memoria humana,decide conservala escribndoa nun papel, co cal se ten sorte asegura a sa per-manencia por moito tempo. Ben certo que este procedemento supn unha reduc-cin, un empobrecemento (especialmente cando se trata de cantigas, combinacinsinseparables de texto e meloda) respecto sa existencia oral, pero permitiu quemoitos textos que seran moi probablemente esquecidos na transmisin oral pui-deran superar os atrancos do espacio e do tempo e chegar ata ns. Desta maneiratemos acceso aos repertorios ocasionais de moitos coecedores desta literaturaque, de non seren transcritos, non seran xa transmitidos doutra maneira, ben por-que os seus posuidores os van esquecendo, ben por sentirse inactuais, ben por faltade ocasins propicias, ben por seren aplicables s a situacins ou persoas concretas,ou por outras causas.

No tempo actual existen tamn outros modos de transmisin descoecidos nopasado: a gravacin magntica da voz, que vn sendo empregada de coto nasegunda metade deste sculo nas recolleitas de material literario e literariomusical,con evidentes vantaxes sobre a escritura, e a gravacin audiovisual, que permiteconservar un elemento fundamental na execucin de textos orais: o contexto en quese executa, que, en moitas ocasins, a clave para podermos entender o verdadeirosentido e valor dunha peza literaria.

O feito emprico , pois, a existencia de numerosas cantigas populares en galegocreadas (case sempre), interpretadas e transmitidas oralmente. Casal, un dos moi-tos receptores desa tradicin literaria e musical, memorizou (ou simplementecopiou) e, como fixeron outros homes de letras aqu e acol, intentou fixar unhaparte dese repertorio trasladndoo escrita, dicir, cambiando o vehculo da satransmisin e, polo tanto, o seu pblico e a vara de medir que este aplicaba aoque escoitaba, modificando, en suma, cualitativamente a performance en variosaspectos importantes: pasouse as na percepcin dunha cantiga da voz humana aossignos grficos, do aire ao papel, do son ao silencio, do odo vista, dun pblico

22

presencial concreto con frecuencia partcipe a uns lectores individuais descoe-cidos e, en fin, dunha realizacin variable a un texto fixado.

Ese novo formato, ese novo modo de transmisin de cantigas, foi, pola sabanda, sucesivamente modificado tamn aqu: a ortografa das primeiras redaccinscambia completamente nesta terceira; certas formas dialectais ou consideradas vul-gares son substitudas conscientemente, como vimos, por outras mis axustadas norma do colector e do copista (as, a supresin do seseo ou a gheada, a ouren-sanizacin de formas estraas a esa modalidade do galego, etc.); os involuntarioserros e omisins (a da meloda a mis evidente); e, mesmo, a numeracin, que da cada texto unha orde e unha individualidade que non tian, entre outras. Destamaneira, despois de tres redaccins sucesivas e notables modificacins (debidascmpre recordalo nova tradicin escrita e non inevitable condicin oral dascantigas), o pblico receptor, heteroxneo, entre o que hai coecedores das versinsorais das cantigas agora escritas pero sobre todo descoecedores, recibe un resul-tado nico dunha transmisin complexa de seu que lle pon diante dos ollos eserepertorio oral, que agora presenta unha realidade substancialmente distinta aaquela que Casal coecera cando decidiu trasladalo, conservalo e facelo chegar aoslectores do seu tempo e, en ltimo caso, aos lectores de calquera tempo.

Cantos e que aspectos substanciais da cantiga popular quedaron no camioneste proceso? Non foron poucos. O primeiro e principal foi o compoente musi-cal, as melodas de cada cantiga, imprescindibles para concibilas como conxunto e,xa que logo, para valoralas como tal. Pero mesmo aspectos aparentemente triviais,como a devandita numeracin de cada estrofa revela que o colector considerabacada unha delas como pezas independentes ou, polo menos, con autonoma pro-pia, prctica que era comn entre os recompiladores pero que, en xeral, non res-ponde sa realidade na existencia oral. A crtica actual tende a salientar (e non llefalta razn) a importancia do contexto e a performance, dos diversos aspectos quefan callar unha comunicacin oral nun momento e situacin concretos como fac-tores decisivos para configurar o canto popular na sa dimensin real ( dicir, a quetivo no momento da sa execucin) e non a reconstruccin de que foi obxecto natranslacin escrita, que case sempre (como se fai aqu) ignora a sa condicin depeza literariomusical que s con certa violencia admite a adscricin ao mundo daliteratura escrita e a conversin en obxecto de simple lectura e que se resiste, poriso, a ser xulgada s segundo os canons propios da literatura feita para lectores. Enefecto, o desaxuste non ofrece dbidas: a letra dunha cantiga, lida nunha folla depapel, resulta case sempre valorada de moi distinta maneira que cando escoitadana sa enunciacin oral e acompaada dunha meloda (que pode por si soa provo-car o seu xito, como vn ocorrendo a cada momento na cancin convencional donoso tempo).

As, pdese observar con facilidade que moitas destas unidades literarias queCasal (como os outros compiladores do seu tempo) presenta individualizadas enumeradas son, en realidade, s unha parte dun conxunto mis amplo: conxunto

23

tanto no aspecto estrictamente estructural (son parte dunha serie de estrofas queforman un canto mis longo, un desafo, un arrolo, etc.) como no aspecto comu-nicativo, pois con frecuencia forman parte dunha situacin concreta da que, senembargo, s se fai explcita a letra da cantiga, cando, en realidade, non s a letrasenn a cantiga enteira son un elemento mis pero de grande relevancia no con-xunto de interrelacins humanas que constiten unha situacin de cultura, que hade ser comprendida e valorada globalmente como tal: as, resulta determinantesaber que unha cantiga se canta (isto , cando, presentada a travs dunha formadeterminada, adquire unha funcionalidade propia) nunha romara, nun desafoentre un home e unha muller, nunha rolda de noite, nun petitorio, etc., aspectosque s s veces se translocen na letra dunha cantiga pero que poden ser decisivospara a sa comprensin.

En todo caso, non debemos esquecer que se trata neste caso dun texto oral ou,mellor dito, do soporte escrito dun texto literario difundido oralmente. Neste sen-tido, as modificacins involuntarias e as alteracins conscientes (que das das haineste manuscrito) non deixan de ser modos tan frecuentes como normais ( dicir,lextimos) na transmisin de textos literarios de natureza oral; e ten o mesmo graode autenticidade se nos cinguimos parte estrictamente literaria unha estrofamodificada polo copista en 1884 que calquera versin oral cantada e, polo tanto,modificada nunha ruada daquel tempo por un receptor oral. As, podemos carac-terizar grosso modo cada un dos manuscritos que se empregaron para realizar esteterceiro (includo tamn este) ou o que consecuencia del (o cuarto) como distin-tas versins que responden a unhas circunstancias concretas do colector e docopista (condicin dialectal, competencia idiomtica, concepto de norma, priori-dades na escolma, dispoibilidade de tempo, etc.) e, sobre todo, a uns criterios detranscricin que teen que ver coa fidelidade s fontes, a precisin, a correccinidiomtica e ortogrfica e, mesmo, a caligrafa.

Basendonos nos criterios usuais da crtica textual non hai dbida que, ante tresmanuscritos autgrafos do recompilador e un certamente o mis amplo e mellor aca-bado de man allea e criterios idiomticos e ortogrficos ben diferenciables, a edicindun texto literario escrito de carcter convencional ha de dar prioridade aos autgra-fos no establecemento do stemma para a conseguinte constitucin do texto20. Sen qui-tarlle ningn valor a un mtodo crtico tan universalmente aceptado (xustamente poriso van consignadas as variantes textuais dos distintos manuscritos) pero considerandoo manuscrito como un producto basicamente oral por mis paradoxal que pareza,non podemos deixar de considerar tan lextima a versin de 1884, na que o copistaaltera o texto precedente en moitas ocasins, como a dos manuscritos anteriores quelle serven de fonte e o posterior, que a ltima versin redactada polo autorcolec-tor. As opera a transmisin da literatura oral tradicional: das realizacins dun mesmotexto nunca son iguais; e, neste sentido, cmpre lembrarmos que un colector de can-tigas populares oe en cada caso s un anaco da vida da cantiga, anaco que onte soou

24

20 Vid. Alberto Blecua: Manual de crtica textual (Madrid, Castalia, 1983), pssim.

doutro xeito e ma soar outra vez distinto21. Non se trata, pois, con esta edicin daColeccin de cantares gallegos, de establecer un texto cannico das recolleitas que Casallevou a cabo, senn, a travs da mis completa e artellada delas, de amosar os vim-bios que empregou para o seu cesto e como os empregou: el foi un mis entre osreceptores e transmisores da literatura oral popular do seu tempo e materializou naescrita a sa versin ou versins dunha parte do repertorio comn, anda quepoucos dos que participaron (e participan) neste inestimable ben cultural que aliteratura popular cantada estiveron sa altura na dilixencia, dedicacin, constan-cia e amor pola materia que recolleu e que tan conscientemente contribuu a con-servar e transmitir: moitos anos despois de que o seu son deixara de soar nos seusodos, cada un dos lectores deste libro, un sculo mis tarde, receptor (xa que nononte) e partcipe dunha parte importante do patrimonio literariomusical daGalicia do sculo XIX.

A COMPOSICIN DAS SECCINS: MODUS OPERANDI

Como vimos ao tratarmos dos sucesivos manuscritos que Casal foi materiali-zando ao longo do tempo diferenciados basicamente pola cantidade de coplas queneles recolle (mis numerosas de cada vez) e pola diferente maneira de clasificalas(sempre mis complexa), para a elaboracin do terceiro que levou a cabo ( dicir,a Coleccin de cantares gallegos en 1884) tomou como base os textos recollidos nosegundo redactado probablemente cara ao final da dcada de 1870 e, en parte, asa clasificacin, de maneira que as cantigas que figuran cos primeiros nmeros encada seccin do manuscrito de 1884 son as mesmas (e case sempre con idnticonmero) que as das mesmas seccins do segundo manuscrito; a continuacin des-tas, foi engadindo as procedentes doutras seccins do segundo manuscrito(Casar, Cantar, etc.) que desapareceron no terceiro e foinas encaixando nasnovas seccins de acordo coa sa afinidade temtica; e logo foi completando cadaunha destas seccins (que, como sabemos, non coinciden coas anteriores e son algomis numerosas que aquelas) tendo en conta outras fontes: algunhas de recolleitasnovas que figuran en papeis soltos ou cadernos do autor (especialmente o Cadernomorado, que contn 128 textos e ha de datarse entre 1883 e 1884) e, mesmo, denovas peneiras" no manuscrito de 1869, outras tomadas de publicacins, como aescolma de Mil22, o Diccionario de Valladares, a revista Galicia (especialmente osartigos de Lpez de la Vega), etc. e outras de fontes que descoecemos pero, en todocaso, de indiscutible procedencia oral.

Pero, como o segundo manuscrito (no que por primeira vez introduce unha cla-sificacin de certa complexidade) tamn integrou a totalidade de cantigas recollidasno primeiro, en 1869, atopmonos diante do feito de que case oitocentas cantigas

25

21 Lutz Rhrich: Volkslied, en D. Krywalski (ed.): Handlexikon zur Literaturwissenschaft (Rohwolt, Reinbek b.Hamburg, 1978), p. 517.22 De la poesa popular galega.

(o 44% do total, que son as primeiras de cada seccin) do manuscrito de 1884foran recollidas con mencin do lugar de procedencia xa en 1869. Intentaremos,pois, determinar en cada seccin deste terceiro manuscrito cantas e cales das canti-gas que as integran proceden dos manuscritos anteriores de Casal e cales forontomadas doutras fontes.

Primeira parte

1. ReligiosasAs seis primeiras cantigas (nms. 1 ao 6) proceden directamente dos seis pri-

meiros e nicos textos da seccin Religiosas do segundo manuscrito, cinco doscales (nms. 15), pola sa banda, foron tomados do Cancionero gallego de 1869,onde constan como procedentes de Marn; deste procede tamn o nm. 8 (que nonfigura no segundo) e outros (por exemplo, os nms. 13, 24, 31, 32, etc.) presen-tan, as mesmo, claras coincidencias parciais con textos do de 1869. Do Cadernomorado proceden os nms. 9 e 22.

Como a seccin ten un total de 46 cantigas, a gran maiora delas deberon de serrecollidas moi pouco antes da redaccin desta Coleccin de 1884. Case todas fanreferencia Virxe nas diversas advocacins de que obxecto segundo a capela oua igrexa onde se venera a sa imaxe e aos santos (en xeral, os mis protectores oumilagreiros), s unhas poucas teen carcter de advertencia moral (nms. 14 e15); destes destinatarios, uns teen carcter local (A Virxe da Barra, a de Praceres,a da Lanzada, San Breixo de Barro, etc.), outros son obxecto de veneracin e pere-grinaxe xeneralizados en toda Galicia (A Virxe do Carme que a mais mencio-nada, patroa das xentes do mar, Santiago, San Andrs de Teixido, a Virxe daPeneda, etc.). En canto estructura, un grupo numeroso delas est enunciado enterceira persoa (nms. 18, por exemplo) e outro emprega a frmula da invocacindirecta (nms. 911, por ex.); adoitan expresar a peticin dun favor, a presentacindun servicio, a gabanza ou algunha especie de homenaxe verbal ao ser venerado.

Non lle faltaron a Casal dbidas e vacilacins hora de clasificar moitos destestextos dentro desta seccin de Religiosas, pois, en non poucos casos, a devocinvai neles mesturada co esprito local, de maneira que moitas das clasificadas na sec-cin Locales podan, sen forzar, estar en Religiosas e viceversa, como sucedepor poer un exemplo entre moitos cos nms. 18 de Locales e 26 deRelixiosas. Unha proba diso a dispersin de ambas as das seccins na cuartasistematizacin, que levou a cabo moi pouco tempo despois.

2. Morales y sentenciosasDas 146 cantigas desta seccin, as 95 primeiras proceden da seccin

Consejos do segundo manuscrito (que contn 97), os nms. 96 e 101108 pro-ceden da seccin Casar, os nms. 112118 da seccin Cantar, os nms. 123

26

e 124 da seccin Potica e os nms. 125 e 126 da seccin Padres: 115 en total,que proceden case todos, pola sa vez, do manuscrito de 1869; as mesmo, proce-den do Caderno morado os nms. 69 e 120122. A partir do nm. 127 empregaoutras fontes das que non sempre quedou rastro documental, pero que, na maiorados casos, nos son coecidas: de Mil procede o nm. 127; de Valladares os nms.111, 134, 135 e 139; de Martnez Gonzlez o 108. Outros, como os nms. 99 e120, foran publicados por Rodrguez Marn e Valladares naqueles anos, pero nonparece que se tiveran en conta aqu.

O modo de proceder de Casal para confeccionar esta seccin (o mesmo que ascatro seguintes) parece ser, pois, nunha primeira fase transcribir os cantares dunhaseccin, neste caso Consejos, do segundo manuscrito e, de seguida, os doutrasseccins menores, que desapareceron no manuscrito de 1884, e nunha segundafase, buscar nas coleccins alleas que coeca (Valladares, Mil, Murgua, etc.) emesmo nas propias (repasou outra vez o manuscrito de 1869) para atopar algnsmis que se axeitaran a este tema e ilas incorporando, xunto con outras fontes dasque non quedou rastro, ao conxunto da nova seccin.

A pesar de seren numerosos os textos estrictamente sentenciosos, como amosande maneira exemplar aqueles que inclen ou parafrasean un refrn (9, 11, 12, 54,68, 7623, 85, 124, 126, 127, 136)24 ou un proverbio (86, 93), o contido dos textosque aqu se encadran non sempre teen unha relacin directa co ttuloSentenciosas y morales; verdade que moitas destas cantigas son ou pretenden sersentencias, no sentido de que tiran conclusins de validez mis ou menos ampla deobservacins ou experiencias particulares; e que algunhas poucas teen un con-tido moral. Na maiora dos casos, sen embargo, axitanse mellor ao ttulo domanuscrito segundo (Consejos), pois, en efecto, abundan os consellos que sindirectamente encerran unha sentencia ou leccin moral, e, entre eles, son moitosos que teen unha intencin simplemente pragmtica e non son xeneralizables.Noutros casos os contidos redcense expresin dunha experiencia persoal da quese tirou unha ensinanza (por ex. os nms. 101, 102 e 103), a unha advertencia per-soal (95, 97), a unha peticin (37, 45, 67), unha suposicin (78) ou a simples decla-racins de calidades ou actitudes (72, 112, 115). Non faltan algns casos en quecalquera relacin co contido da seccin resulta dbil ou difcil de establecer (por ex.os nms. 51, 52, 56, 83, 98, 99, 100, 109, 129). Con moita frecuencia o sentidosentencioso (ou, mis ben, simplemente didctico) dun texto vn dado de maneiraindirecta: cntase un feito e o onte ha de deducir a validez dun comportamentoque se propn como positivo ou negativo para a xeneralidade dos ontes ou ungrupo importante deles (homes ou mulleres, por ex.): o caso dos nms. 94, 103,137 e outros. O humor non falta (20, 31, 69, 70, 79, 96, 126 e moitas mis), pero,en proporcin, resulta mis escaso que na maiora das outras seccins.

27

23 Neste caso o refrn est formulado con mis exactitude na variante do manuscrito segundo (Quen mal anda, malacaba). Vid. D. Blanco: Do refrn cntiga, en R. lvarez e D. Vilavedra (coords.): Cinguidos por unha anelacomn. Homenaxe ao profesor Xess Alonso Montero, (Univ. de Santiago de Compostela, 1999), II, pp. 228-229.24 Vid. Xess Ferro Ruibal: Refraneiro Galego Bsico (Vigo, Galaxia, 1987), pssim.

Predominan as estrofas de estructura bimembre: dous versos que establecenunha comparanza implcita ou explcita (que s veces non pasa de ser simplerecheo) cos outros dous versos, que son os que conteen a sentencia ou consello eque, en xeral, son os dous ltimos (anda que non sempre). O paralelismo e a ant-tese son, por iso, os recursos mis constantes da sa lingua literaria, na que non faltaa parbola (nms. 32, 33), a personificacin e a prosopopea (62, 84, 86), a inte-rrogacin retrica (63, 111); o apstrofe, asociado s formas verbais en imperativo,ten tamn importante presencia como vehculo natural dos consellos; non faltatampouco o aproveitamento de frmulas constructivas tradicionais (18, 19, 38, 39,59, 60). En todo caso a potica do concreto faise presente con toda claridade nomundo sentimental que translocen estas cantigas, s veces en imaxes tan propias domundo rural galego como as reflectidas nesta:

Na mia vida tal vinTrocar o gran pola palla,Olvidar unha solteira Por querer unha casada. (nm. 30)

A procedencia coecida destes 82 textos de 1869 a seguinte: o 1 e o 2 proce-den de Perdecanai, 3 e 6 de Pontevedra y cercanas, 4, 5 e 114 de Pontevedra,Lrez, 7, 8, 9, 22, 23, 26, 27, 29, 30, 101, 105, 115, 116, 123 e 124 de Cercanasde Pontevedra, o 10 de Valias, o 11 de OrenseRibadavia, o 12 est tomado deEl Habla Gallega de Cuveiro, 13 e 14 de Cuntis, 15, 20 e 21 de Bain, 16, 17, 102,103 e 125 de Marn, 18, 31, 32, 33, 112 e 113 de Pontevedra, 19 e 104 de Ardn,34 e 35 de Ribadeo e 36 de Vilagarca.

3. AmorosasTamn aqu as 231 cantigas da seccin Amorosas do segundo manuscrito

pasaron correspondente deste terceiro (que consta de 415) coa mesma numera-cin; delas, as 144 primeiras xa figuran no manuscrito de 1869 con indicacin, namaiora dos casos, da localidade de onde proceden. Mis adiante, volve Casal botarman deste segundo manuscrito, pero doutras seccins que an desaparecer neste ter-ceiro: Casar (nms. 232 e 233), Cantar (nms. 252260), Poticas(280308) e Clero (nm. 309); textos que, na maior parte, proceden do manus-crito de 1869, onde tamn se declara a procedencia da maiora de textos de fontesorais e a totalidade das escritas, como as de Rosala, Murgua, Soto Freire, Vicetto,etc. Emprega tamn, entre as fontes propias, o seu Caderno morado, do que proce-den os nms. 262277 e 358370; e, entre as alleas, fai uso do Diccionario deValladares, do que tomou, polo menos, 11 textos (nms. 362, 371, 373380 e402); da escolma de Mil proceden os nms. 310, 312 e 322328 (tomados algns,pola sa vez, de obras xa publicadas); e outros poucos foron tomados (ou, alo-menos, eran coecidos directa ou indirectamente por Casal) dos publicados nacoruesa Galicia. Revista Universal de este Reino entre 1863 e 1864 (nms. 134,253, 299, 300, 309 e 372).

28

A variedade de asuntos, situacins e puntos de vista, relacionados todos eles, demaneira directa ou indirecta, co sentimento amoroso, o trazo mis sobranceiroque ofrece esta seccin nunha primeira ollada. En efecto, todo o complexo mundodos namorados e as sas vivencias de ben distinto signo, sentimentos e actitudesaparece reflectido polo mido nos 415 textos que compoen a seccin; en reali-dade, non s a casustica do amor a que aqu se representa, senn a do galanteoen xeral, isto , a relacin intencionada entre mozos e mozas, que vai dende a decla-racin directa do sentimento amoroso ata o desprezo irnico, a gabanza das calida-des da persoa amada, a ameaza, o consello, as queixas pola ausencia ou o desamor,a posesin dunha prenda, a despedida, a burla, a carta ou, mesmo, a oracin paraconservar a persoa amada.

A articulacin do discurso tamn variada: o dilogo unilateral, sen resposta(que a forma mis frecuente), o monlogo, a declaracin en terceira persoa emis raramente o dilogo con pregunta e resposta (por ex. os nms. 56, 80, 81,97, etc.): o contido do texto vai dirixido, pois, directamente a un interlocutor inte-resado, ao mesmo emisor, a terceiras persoas (entre elas a Virxe ou un santo mila-greiro) ou a todos en xeral, a maneira de proverbio. Son moi abundantes as frasesen imperativo, que corresponden s numerosas peticins, consellos e ata maldi-cins; e, as mesmo, son moitsimas as frases de carcter apelativo. Tamn son moivarios os tons que se empregan para enunciar: dodo, humorstico, agresivo, apai-xonado, entusiasta, resignado, adulador, cnico, tenro, transcendente, persuasivo,etc., consonte os variados estados de nimo dos que cantan.

En canto a recursos de estilo abundan, como adoita suceder nos demais cancio-neiros populares de Galicia, a anttese (por ex.: 8, 12, 20, 30, 75, 95, 96, 107, 118,126, etc.), o paralelismo con frecuencia anafrico (5, 19, 37, 50, 52, 59, 79, 81,85, 107, 119, 120, etc.), a repeticin (4, 6, 25, 29, 48, 49, 51, 60, etc.) e a bimem-bracin (1, 8, 19, 52); pero nesta seccin de cantigas Amorosas abundan de maneiraespecial a hiprbole e mais o apstrofe, que se corresponden moi de preto coa tem-tica que aqu se desenvolve, isto , coas situacins vinculadas ao amor e ao galan-teo, nas que a gabanza, os sentimentos intensos e as falas son compoentesesenciais.

A estructura das coplas a penas presenta diferencias coas das outras seccins dolibro: a estructura bimembre e simtrica, sen ser exclusiva, a dominante. O con-tido aditase concentrar nos dous ltimos versos (por ex., nms. 4, 6, 10, 12, 16,etc.), que, con frecuencia son a conclusin (21), sntese (37), explicacin (35, 43,48, 53), termo de comparacin (55, 79, 83), consecuencia (2, 44, 46, 66), causa(33) ou circunstancia principal do enunciado na estrofa. A devandita antteseadopta as mis das veces a estructura de versos 1 e 2 fronte a versos 3 e 4 (por ex.1, 2, 3, 8, 58); outras, verso 1 fronte a versos 2, 3 e 4 (por ex. 92, 105), versos1, 2 e 3 fronte a 4 (11, 37, 49, 62), etc. Non sempre, sen embargo, a estructura bimembre nin simtrica (por ex., os nms. 45, 88, 89, 91, 94, etc.) e, por veces, aestructura estrfica dunha copla de catro versos corresponde, en realidade, a un ter-ceto (por ex., nms. 4, 6, 25, 49, 60, 65, 88, 89, etc.) ou a un dstico (nm. 65).

29

A amplitude desta seccin, de carcter temtico unitario, resulta moi dificil-mente compatible cun ordenamento axeitado dos moi diversos matices do senti-mento amoroso: sentimentos dispares enfanse en series mis ou menos breves ealternan ou reptense sen unha lxica interna que o xustifique; mesmo, a inclusinnesta seccin dalgns textos resulta discutible, se non inaxeitada (por ex., os nms.1, 3, 91, 235238, 253259, 268270, etc.). Casal era consciente da insuficienciadunha clasificacin tan rxida para unha tal variedade de contidos diversos e, naseguinte reordenacin que fixo na sa coleccin de cantigas repartiu as desta sec-cin nada menos que en 19 novas seccins (anda que, a meirande parte, se agru-pase en seis: Requiebros, Declaracin, Celos, Desdenes, Penas e Teora y Consejosamatorios). Neste sentido, a seccin Amatorias de Saco, de 342 textos, presentaun aspecto mis homoxneo, ao agrupar o colector os textos non s polos lugaresde procedencia, senn polo enunciado (declaracin, desdn, etc.); e, na recolleitade Prez Ballesteros, as cantigas de tema amoroso estn recollidas en diversas sec-cins (Amorosos, Ausencias, Desdenes, Despedidas, Piropos, Quejas,etc.) que, anda que tratan separadamente textos unidos por un sentimento comn,matizan e diferencian os distintos aspectos do sentimento amoroso.

Os lugares de procedencia dos que hai constancia son os seguintes: Pontevedra: nms. 1, 2, 98108, 113, 252, 299, 300, 302, 303.Proximidades de Pontevedra: 8397, 298.Santiago: 3, 4, 5, 35, 36, 37.Vilaboa: 6.Pontevedra e Proximidades: 7, 8, 32, 33, 34, 70, 71.Pontevedra, Lrez: 929, 4043, 309.Valias: 30, 31.Muxa: 38, 39, 52, 253, 254.Caldelas de Tui: 4451.Carral: 55.Cuntis: 59, 64, 65.Marn: 6063, 6669, 287291, 294, 406.Ardn: 7278, 295, 296.Bain: 7982, 292, 293, 297.Vilagarca: 114116, 304.

Como se sinala nas notas correspondentes, Casal tamn tomou algns textos defontes escritas: entre outros, o nm. 53, de J. de Dios de la Rada; o nm. 54, deCuveiro y Piol; os 56, 57, 282286 de Murgua; os 109 a 112, 301, de Vicetto;187, de Soto Freire; 280 e 281, de Rosala; 307, 336, 373380, 402, de Valladares;e os nms. 310, 312, 322327, de Mil.

4. Locales y descriptivasForman un interesante conxunto no que fcil atopar pezas de marcada tradi-

cionalidade e indubidable beleza e que, sen embargo, presenta unha notable diver-sidade temtica e intencional, que serve de elemento unificador o ttulo da

30

seccin, isto , a presencia, mencin ou descricin dalgn lugar ou contorno natu-ral que, anda que s veces resulta o miolo temtico do texto, noutras non deixa deser un sinxelo pano de fondo, unha ancdota marxinal ou mesmo un mero pretextopara situar un sentimento, unha accin ou un dilogo. Sen esta referencia local,moitas destas cantigas estaran clasificadas con toda normalidade nas outras seccinsda coleccin.

Repetidamente foi motivo de dbida para os colectores (e tamn para Casal) ede discusin para os crticos a inclusin nesta seccin dunha serie de cantigas enque se menciona un santo ou un santuario ou se manifesta algn tipo de devocinrelixiosa e que aqu son moi numerosas (un total de cincuenta e tres, o que supncase o 25% do total); en tal caso parecera mis axeitado clasificar moitas delascomo Relixiosas: as cumprira facer, polo menos, cos nms. 5, 20, 27, 28, 50,66, 67, 69, 70, 85, 96, 97, 110, 121, 122, 137, 153, e 209); e, inversamente, talproblema susctase, as mesmo como xa vimos, coas consideradas relixiosas nasque o compoente local dominante.

A diversidade temtica presenta, en todo caso, unhas lias de contidos mis oumenos constantes e, mesmo tempo, un reducido conxunto de procedementosretricos adoita repetirse con certa frecuencia: ambos os dous son importantes fac-tores de cohesin nun conxunto, como vimos, heteroxneo dabondo. Son moinumerosos os textos en que se fai a gabanza ou vituperio dun lugar ou dos seushabitantes (por ex., os nms. 1, 33, 125, 11, 12, 13, 14, 34, 37, 40, 75, 86, 87,88, 95, etc.). Sono tamn os que conteen unha descricin (s veces cmica) dunlugar ou dunha parte del, mesmo dun obxecto tan sinxelo como un carballo, unhafonte, etc. (3, 4, 20, 22, 23, 40, 68, 82, 174, 207, 212, 89, 152, 197, etc.); estasdescricins refrense con frecuencia a festas e romaras (48, 87, 98, etc.). Formantamn un grupo sobranceiro os que presentan un lugar como mbito dos senti-mentos amorosos (9, 49, 57, 63, 74, 77, 83, etc.), como obxecto de nostalxia (15,51, 156) e, xa que logo, as despedidas (113, 114, 133, 165, 175, 190, 191, etc.).Algns refrense a ancdotas histricas ou persoais (29, 30, 48, 72, 73), outros sonun simple pretexto ou referencia vaga para unha afirmacin mis importante (32,42, 43, 94, 95, 129, 136, etc.) e algunha cantiga hai que non quere ser mis queun simple e prosaico recado para un onte concreto (52). En fin, un pequeno grupode cantigas non parece corresponder a esta seccin (por ex., os nms. 101, 115,149, quizais o 142, etc.).

A enumeracin resulta aqu un procedemento moi axeitado ao contido destaseccin e empregado repetidamente; as, un bo nmero de textos non son a penasoutra cousa que enumeracins de lugares aos que se adoita engadir algn contidoanecdtico ou trivial (8, 107, 111, 182, 183, 212, etc.), de festas (59, 100, 107,etc.) ou de calidades asociadas a un lugar ou aos seus habitantes (53, 88, 106, 135,169, 180, 194, 208, etc.). Ademais da enumeracin, a anttese e a repeticin apa-recen con moita frecuencia; a presencia de estrofas bimembres, moi marcada namaiora das outras seccins desta primeira parte, menor nesta.

31

Os 127 primeiros cantares proceden da seccin Geogrficas do segundomanuscrito, que, pola sa vez, toma os 110 primeiros da coleccin de 1869. A par-tir do nm. 128 continan os textos dese mesmo manuscrito pero doutras seccin:as, os nms. 128133 proceden da seccin Casar, os 141147 de Cantar, os155159 de Poticas e os 160163 de Clero. Tamn transcribe 10 pezas do seuCaderno morado (nms. 149151, 153 e 182187); outros poucos proceden deMil (148, 173, 180) e dunha boa parte dos textos non consta a procedencia, andaque parece que moitos deles foron recollidos polo propio Casal de fontes orais.

Os lugares de procedencia dos que hai constancia son os seguintes:Pontevedra: nms. 2527, 58, 60, 6873.Proximidades de Pontevedra: 6167.Santiago: 16, 29.Pontevedra e Proximidades: 1, 2, 14.S. Xon de Poio: 15.Poio Pequeno: 55.Pontevedra, Lrez: 38.Valias: 9, 10, 24, 106109, 128.Gaxate: 1113.Muxa: 1720, 28.Cuntis: 45, 46.Marn: 3336, 3841, 44, 4749, 131.Ardn: 21, 22, 42, 5053.Bain: 23, 54, 56, 57.Vilagarca: 37, 43, 7476.Padrn: 59, 105.A Estrada: 132.

5. Jocosas, picarescas y epigramticasEsta seccin, que a mis numerosa (conta 690 textos de cantigas) tamn a

mis complicada en canto sa elaboracin e articulacin. Do segundo manuscritoproceden os primeiros 360 textos, que presentan, sen embar