Enver BıldırBaraka Kültür Merkezi19 Şubat 2005

* CMC altın madenlerini işletmeye 1932 yılında Skouriotissa dağının batı ve güney batı eteklerindeki şeytan çamurunu işlemeye açması ile başlar. * Daha sonra Kuzey Matihati ve Aplıç’ta da altın madenleri bulunur.

Şeytan Çamurunun İçeriği

•%15-18 oranında asidik değeri yüksek sıvı içeriyordu. Bu sıvının %1,3-1,5’i serbest sülfrik asit idi. •% 18 oranında çözünmüş metal içeren (çoğunluğu demir sülfat) şeytan çamurunda altın oranı 286 gr/ton, gümüş oranı ise 466,5 gr/ton’a kadar çıkmaktaydı[1].

[1] Cyprus, Copper and the Sea, s.352

* Kuru görünümüne aldanıp üzerine basan madencilerin ayakkabılarını, elbiselerine bulaştıranların ise elbiselerini eriten bir kil tabakasıydı.

* Bu yüzden Kıbrıslı’lar bu topraktan çekinir adına Şeytan Çamuru derlerdi.

* Şeytan Çamuru’nun 1919 yılında bulunuşundan 1933 yılına kadar 8000 ton çıkarılıp stok yapılır.

* 15 Mayıs 1933 tarihinde Gemikonağı Siyanürleme tesisi açılır ve Altın madeni cevheri Gemikonağı tesislerine taşınmaya başlar.

* İlk siyanürleme işlemi 1933 yılı başında Karkot deresi içinde yapılır.

1942 yılına kadar Gemikonağı siyanür tesisinde altın madeni cevheri siyanür kullanılarak işlenir. Sıvı atıklar 100 metre ilerideki denize bırakılırken içerisinde bir miktar altın ve gümüş bulunan siyanürlü katı atıklar tesisler içerisinde depolanırlar.

İlerleyen yıllarda daha gelişmiş teknoloji ile içerisindeki altın ve gümüşü arıtabilecekleri umudu ile siyanürlü katı atıklar dört adet atık havuzunda biriktirilmeye başlanır.

Zamanla siyanürlü atıklar küçük bir dağ oluştururlar

Tarih Tesise Gönderilen Maden Cevheri (Ton)

Altın Oranı (oz/

ton)

Gümüş Oranı (oz/

ton)

Altın Miktarı (Oz)

Gümüş Miktarı (Oz)

Haz. 1933 593,92 0,43 1,89 256,57 1122,72

Tem. 1933 434,90 0,36 1,91 156,56 830,66

Ağ. 1933 377,18 0,47 2,93 177,27 1105,14

Eylül 1933 481,21 0,55 3,51 266,49 1689,49

Ekim 1933 637,96 0,63 2,59 400,19 1654,46

Kasım1933 754,93 0,65 3,60 486,93 2717,76

Aralık 1933 498,79 0,83 4,62 415,84 2306,03

Ocak 1934 490,21 0,71 4,55 346,83 3229,10

Şubat 1934 419,94 0,85 5,87 360,10 2464,05

Mart 1934 401,08 0,72 7,60 290,21 3047,25

Nisan 1934 423,80 1,08 9,32 456,78 3949,14

Mayıs 1934 645,81 1,13 10,58 730,51 6832,10

Haz. 1934 544,07 1,46 10,87 793,73 5913,16

Tem. 1934 621,64 1,05 9,22 652,06 5732,38

Ağ. 1934 505,92 0,83 5,53 418,71 2795,62

Eylül 1934 430,31 0,90 5,86 386,19 2519,89

Ekim 1934 825,91 0,79 4,06 650,10 3353,56

Kasım 1934 530,29 0,67 4,97 357,67 2634,73

Aralık 1934 688,32 0,69 5,19 474,10 3570,88

Ocak 1935 696,47 0,71 5,61 493,56 3906,27

Şubat 1935 922,83 0,66 5,53 612,14 5102,82

Mart 1935 607,96 0,77 5,11 470,45 3108,10

Nisan 1935 563,00 0,65 4,66 368,55 2624,28

Mayıs 1935 1090,00 0,61 4,91 666,39 5342,08

Hz-Ar 1935 5432,36 0,67 5,76 3639,68 31290,39

1936 yılı 34241,17 0,633 5,041 21676,43

172619,32

1937 yılı 39801,15 0,526 4,034 20947,92

160575,84

1938 yılı 39544,43 0,274 1,930 10834,26

76304,80

1939 yılı 6923,27 0,257 0,971 1780,03 6719,80

1940 yılı 17949,42 0,229 1,267 4112,96 22741,43

Ocak 1941 2381,78 0,235 1,516 560,04 3610,02

Şubat 1941 2639,78 0,261 1,752 688,73 4624,36

Mart 1941 2394,33 0,260 1,718 622,27 4114,10

Nisan 1941 1149,11 0,259 1,158 297,46 1331,22

Mayıs 1941 1750,82 0,254 1,314 443,95 2299,92

Haz. 1941 2378,81 0,241 1,305 574,32 3104,54

Tem. 1941 1534,15 0,224 1,305 343,84 2002,15

Ağ.1941 1523,91 0,276 1,725 420,25 2628,52

Eylül 1941 2608,87 0,241 1,365 627,86 3501,24

Ekim 1941 2122,75 0,211 1,359 448,90 2885,79

Kasım 1941 2609,93 0,253 1,236 661,29 3220,99

Aralık 1941

Ocak 1942 1413,54 0,237 1,381 335,35 1952,71

Şubat 1942 1003,31 0,226 1,224 226,33 1227,91

Mart 1942 1649,24 0,253 1,150 417,74 1896,64

Nisan 1942 1000,47 0,266 1,144 266,28 1144,83

Stokta kalan 2799,87 0,260 1,178 729,02 3299,18

TOPLAM 189.038,92 81,342.84(2,530 Kg)

590,647.37(18,371) kg

Siyanür Tesisine Gönderilen Altın Madeni Cevherinin Miktarı ve İçeriği

CMC’nin siyanür tesisi çalışmaya başladıktan kısa bir süre sonra aşırı su kullanımından dolayı deniz kıyısına çok yakın bulunan su kuyusunda tuzlanma başlar. Tesis, 15-19 Haziran 1933 tarihleri arasında işletilemez. Bu süre içerisinde deniz suyunu tesise taşıyacak sistem kurulur ve içme suyu ile sıcak su gereksinimi dışında, siyanür tesisinin tüm su ihtiyacı denizden sağlanmaya başlanır. İşletme müdürlerinden T.D.Walsh tarafından imzalanan bir raporda Walsh, “bildiğim kadarı ile bu tesis deniz suyu ile çalışan tek siyanür tesisidir” diye yazmaktadır[1]. CMC’nin genel müdürü J.L.Burce için hazırlanan raporda[2], Şubat 1934 tarihinde başlayan deneyler sonucunda, deniz suyu kullanımının altın arıtmada 0.001 oz/ton, gümüş’te ise 0.014-0.021 oz/ton kayba yol açtığı belirtilmektedir.Bunun üzerine, Nisan-Ağustos 1934 arasında tatlı su kullanımına geçilip %10 deniz suyu kullnılmaya devam edilmiş ve Ağustos-Ekim 1934 tarihleri arasında yeniden deniz suyu kullanılmış. Deniz suyu kullanımından kaynaklanan kaybı azaltmayı amaçlayan CMC, Kasım-Aralık 1934 tarihleri arasında tesisin atık suları siyanür tesisinde kullnılmaya başlanır (1 ton cevher için 55 ton su), ancak 2 ay içerisinde bu yöntem bir daha kullanılmamak üzere terk edilir[3] ve 1935 yılı başından itibaren yeni su kaynakları devreye konularak tümüyle tatlı su kullanımına geçlir.

[1] “Cyanide Plant Operations”, F.A.Newquist, 27 Haziran 1933 tarihli raporun, T.D.Walsh tarafından imzalanan bölümü.[2] “Cyanide Plant Operations”, F.A.Newquist, 25 Mart 1935 tarihli raporu.[3]

Atık Miktarı (Ton)

15/5/1933-1/6/1935 11,372.39

1/6/1935-31/12/1935 4,200.00

1936-1940 138,459.44

1941 29,952.71

1942 2,266.69

Toplam 186,251.23

Gemikonağı’ndaki siyanürlü atık miktarı

Ne Kadar Siyanür Kullanıldı?

Tarih Siyanür Plantasyonuna Gönderilen Maden Cevheri (Ton)

Altın Oranı (Ton/Oz)

Kullanılan Siyanür Miktarı (LBS)

Kullanılan Lime (LBS)

Kullanılan Siyanür Oranı (LBS/Ton Cevher)

Kullanılan Lime Oranı (LBS/Ton Cevher)

Haz.-Ara. 1933

2,849.02 0.71 18,609 191,185 6.5 67.1

1934 5,401.59 0.78 38,766 388,922 7.2 72.0

Oc.-May. 1935

3,204.42 0.56 19,005 151,482 5.9 47.3

Bulunabilen CMC arşiv kayıtlarına göre siyanür ve diğer kimyasalların kullanılma oranı

[1] Baş kimyager D.W.Derham tarafından imzalanıp CMC Genel Müdür’ü A.A.Bakewell’e gönderilen “Assesment of Gold & Silver in The Cyanide Tailings Dumps At Xeros, 24/10/1973” başlıklı rapor.

13 Mayıs 1944 tarihli J.G.Tate imzalı raporla flotasyonda kullanılan kimyasalların miktarları ve cinsleri :

Pine Oil: 82 varel (425 lbs), toplam 34,850 lbs

Potassium Amyl Xanthate (Z 5): 60 varel (250 lbs), toplam 15,000 lbs 36 varel (406 lbs), toplam 14,616 lbs

Butyl Xanthate 301: 107 varel (250 lbs), toplam 26,750 lbs 27 varel (225 lbs), toplam 6,075 lbs

23 Kasım 1944 tarihli, Cyprus File P-1841 dosya numaralı, ve 39317 mesaj numarası taşıyan Los Angeles’deki merkezden Kıbrıs’a gönderilen talimat: “Kullanımı mümkün olmadığı anlaşılan ksantatların (Amyl Xanthate ve Butyl Xanthate) yangın tehlikesi içerdikleri ve bu yüzden depolandıkları yerlerden alınıp, CMC’nin yatırımlarına zarar vermeyecekleri, Xero’daki (Gemikonağı) açık bir araziye bırakılmaları... istenir (emir verilir).

2 Mayıs 1944 tarihinde CMC’nin kimyagerlerinden Mehmet Emin Bey tarafından yapılan ve J.G.Tate’e

gönderilen CMC depolarındaki siyanür miktarı.

Sodium Cyanide: Toplam: 807.5 varelde 165,140 lbs ( 75 ton)335 varel (224 lbs), beyaz. Toplam 75,040 lbs.50 varel (112 lbs), beyaz. Toplam 5,600 lbs.422,5 varel (200 lbs), siyah. Toplam 84,500 lbs.

Zinc Dust:73 varel (112 lbs)27 varel (160 lbs), 15 adedi kırılıp içindekiler dökülmüş.

Lead Acetate:4 varelde toplam 952 lbs.

“Cyanide Plant Reagents”

CMC’nin Kullanılmayan Siyanür Stokuna Ne Oldu ?

• 1999 yılında bu konuyu gündemine alan Lefke Çevre Derneği, CMC’nin kayıp siyanür stokunu araştımaya başlar. 22 Şubat 1999 da CMC’nin devamı durumundaki Cyprus Amax’ a bir mektup yazan Lefke Çevre Derneği, bu siyanür stokunun akıbetini sorar.

• Daha önceleri Lefke Çevre Derneği’ne cevap vermekten çekinmeyen ve ilişki de kuran şirket, bu soruyu cevaplamadığı gibi bir daha ilişki de kurmaz

• Konu tartışmaya açıldıktan sonra, CMC’nin Kıbrıslı son temsilcisi basına yaptığı bir açıklamada kendisinin o yıllarda CMC depolarının sorumlusu olan Ian Ross Cooper’den, siyanürü bir Avusturalya şirketine sattıkların öğrendiğini söylüyordu.

• Oysa etrafta dolaşan iddialara göre 1946 yılında, CMC yeniden işletmeye açılırken, CMC’nin depolarının sorumlusu olarak işe başlayan Cooper’e verilen ilk görev siyanür stokundan kurtulmadır.

• CMC’nin altın madenleri Ekim 2001 tarihinde Lefke Gazetesi’nde bir başka iddiayı daha gündeme getirerek yayınlanmıştı. Buna göre siyanürler, eski liman olarak bilinen bölgeye yani CMC golf sahasının bulunduğu bölgeye gömülmüş olabilirdi.

• Bu konu 8 Haziran 2002 tarihinde CTP milletvekili Kadri Fellahoğlu tarafından KKTC Meclisi’nin gündemine getirip meclis’in konuyu araştırması istendi. Meclis’in ilgisi beklendiği gibi Kadri Fellahoğlu’nun duyarlılığı ile sınırlı kaldı.

• CMC’nin 1944 sayım dosyasında ksantatlarla ilgili onlarca yazışma vardır.[1]

• Tüm bu yazışmalarda dikkat çekici olan şey siyanür stokundan hiç bahsedilmemesidir. CMC kayıtlarında siyanür fiyatlarının verildiği son tarih olan Mayıs 1935 tarihli rapora göre hesaplarsak 75 ton siyanürün o tarihteki fiyatı 6,073 sterlindir[1]. Savaştan önce en büyük siyanür üreticisi Alman şirketleri idi ve savaş sırasında ve sonrasında Alman ekonomisi ve sanayisi çöktüğünden bu fiyatın 1944 de çok daha fazla olacağını tahmin edebiliriz. Toplam zararının 3,960 sterlin olduğu ksantalar için onlarca yazışma ve araştırma yapan CMC’nin, bu rakamdan nerdeyse iki kat fazla bir değer ifade eden siyanür stoku ile ilgili hiç bir araştırma yapmaması çok ilginçtir.

• Tümü de tedbir alınmadan temas edilmesi halinde canlı bünyesine ciddi zararlar veren, su ile temas etmeleri durumunda çok tehlikeli bir gaz olan karbon disülfat açığa çıktığı bilinen ve kanserojen maddeler sınıfından olan ksantatların tesislere zarar vermemesi için yerleşim alanları içindeki boş bir araziye atılması emrini verebilen bir şirketin, elindeki kullanım dışı siyanürü ne yapabileceğini araştırıyoruz.

•[1] CMC’nin siyanür stoku ile ilgili hiç araştırma yapmamasından, bu konuyu gündeme getirmek istemedikleri sonucunu çıkarabiliriz. Altın madenciliğine devam etmeme kararı alan şirketin, tarihi geçmiş bu stoku satması pek mümkün görülmüyor. Satmak için araştırma yapacak olsalar bu konuyu onlarca yazışma yaptıkları üreticisine danışmaları gerektiğini düşünmemiz doğaldır. Oysa ksantat ve siyanürlerin üreticisi American Cynamide Company’e bu konu hiç bir yazışmada açılmamış. Öte yandan siyanürleri ksantatlarla birlikte açık araziye atamayacakları da kesin.

CMC’nin Kullanılmayan Siyanür Stokuna Ne Oldu ?

Atık Miktarı (Ton)

Altın Oranı (Oz/Ton)

Gümüş Oranı (Oz/Ton)

15/5/1933-1/6/1935 11,372.39 0.11 1.27

1/6/1935-31/12/1935 4,200.00 0.11 1.27

1936-1940 138,459.44 0.09 1.17

1941 29,952.71 0.024 0.204

1942 2,266.69 0.023 0.193

Toplam 186,251.23 0.08 1.01

Siyanürlü atıklar ve içerikleri ile ilgili CMC kimya bölümünün 1973 yılında CMC arşiv belgelerine dayanarak yaptığı çalışma[1].

[1] Baş kimyager D.W.Derham tarafından imzalanıp CMC Genel Müdür’ü A.A.Bakewell’e gönderilen “Assesment of Gold & Silver in The Cyanide Tailings Dumps At Xeros, 24/10/1973” başlıklı rapor.

Siyanürlü Atıkların İçerisinde Başka Ne Var ?

Bu Oranlar Ne Anlama Geliyor ?

Atık Miktarı (Ton)

Altın Oranı (Troy Oz/Ton)

Gümüş Oranı (Troy Oz/Ton)

186,251.23 0.08 1.01

=462 Kg Altın

5832 Kg Gümüş

CMC’nin 1973 yılındaki hesaplarına göre tahmini altın miktarı...

150,000 ton siyanürlü atık 0,05 troy ons/ton altın

=233 kg altın

Bugün Siyanür

Tehlikesi var mıdır?

SATELLITE PICTURE OF THE AREA

STREAMS AND WELLS IN THE REGION

CMC AREA AND TAILING PONDS

LEAKAGE FROM THE TAILING PONDS MOVES TOWARD THE MEDITERRANEAN SEA