Clive Staples Lewis

- LISTY STAREGO DIABA DO MODEGO Tytuy oryginaw The Screwtape Letters FOR THE POLISH TRANSLATION by Stanisaw PIETRASZKO, WARSZAWA 1980 Screwtape Proposes a Toast FOR THE POLISH TRANSLATION by Stanisaw PIETRASZKO, WARSZAWA 1990 okadk projektowa Radosaw Dylis redaktor wznowienia Elbieta Burakowska korekta Elbieta Burakowska ISBN 83-211-1390-7 PALABRA Wyd. Misjonarzy Klaretynw ul. Poborzaska 7 03-368 WARSZAWA Instytut Wydawniczy PAX ul. Nabielaka 16 00-743 WARSZAWA Przedmowa do wydania pierwszego Nie mam zamiaru tumaczy, jakim sposobem korespondencja, ktr obecnie ofiaruj publicznoci, wpada w moje rce. Jeli chodzi o diaby, istniej dwa rwnie wielkie, a rwnoczenie przeciwstawne sobie bdy, w ktre moe popa nasze pokolenie. Jednym z nich jest niewiara w ich istnienie. Drugim wiara i przesadne, a zarazem niezdrowe interesowanie si nimi. Oni sami s jednakowo zadowoleni z obu bdw i z t sam radoci witaj zarwno materialist, jak i magika. Sposb pisania, uyty w tej ksice, moe sobie atwo przyswoi i spoytkowa kady, kto raz zapozna si z t sztuk. Jednakowo osoby niewaciwie usposobione lub pobudliwe, ktre mogyby zrobi z tego zy uytek, niech si jej ode mnie nie ucz. Radz czytelnikom nie zapomina, e diabe jest kamc. Jest rzecz oczywist, e nie wszystko, co Krtacz1) mwi, jest prawd; nawet z jego wasnego punktu widzenia. Nie prbowaem utosamia ktrejkolwiek z ludzkich istot wzmiankowanych w listach; lecz wydaje mi si mao prawdopodobne, aby portrety takiego na przykad Fr. Spike'a lub matki pacjenta byy cakowicie wierne. W Piekle, podobnie jak na Ziemi, istniej sdy oparte na pragnieniach. Na zakoczenie musz doda, e nie usiowaem ustali chronologii listw. Okazuje si, e list numer 17 by napisany przed wprowadzeniem cisych ogranicze ywnociowych. Lecz na og diabelska metoda oznaczania czasu zdaje si nie pozostawa w adnym stosunku do czasu ziemskiego i nie usiowaem jej odtworzy. Historia wojny europejskiej, poza wypadkami, ktre od czasu do czasu dotyczyy duchowego stanu pojedynczej ludzkiej istoty, wyranie nie interesowaa Krtacza. C.S. Lewis, Magdalene College, 5 lipca. 1941

Przedmowa do wydania dwudziestego czwartego Listy Screwtape'a opublikowano w czasie II wojny wiatowej w czasopimie "Guardian" (ktre obecnie ju si nie ukazuje). Mam nadziej, e nie przyspieszyy koca tego czasopisma, ale na pewno pozbawiy go jednego ze staych czytelnikw. Pewien wiejski duchowny napisa do redaktora czasopisma, e rezygnuje z prenumeraty, a uzasadni to tym, e "znaczna cz porad udzielanych w tych listach wydawaa mu si nie tylko bdna, lecz zdecydowanie diaboliczna". Generalnie jednak Listy spotkay si z przyjciem, o jakim nigdy nie niem. Recenzje byy albo pochwalne, albo pene takiej irytacji, jaka przekonuje autora, e trafi w sedno; liczba sprzedawanych egzemplarzy bya od pocztku - wedug moich kryteriw - ogromna i nadal utrzymuje si na takim poziomie. Oczywicie, powodzenie sprzeday nie zawsze odpowiada temu, czego autorzy oczekuj. Gdyby wnioskowa o poczytnoci Pisma witego w Anglii, na podstawie liczby sprzedawanych egzemplarzy, mona by doj do bardzo bdnych wnioskw. Podobnie - zachowujc wszelkie proporcje - ma si sprawa z Listami Screwtape'a. Jest to rodzaj ksiki, ktr obdarowuje si chrzeniakw: rodzaj lektury, ktra bywa czytana na gos podczas dni skupienia. Jest to nawet, co zauwayem z gorzkim umiechem, rodzaj lektury grawitujcej w kierunku gocinnych pokoi sypialnych, by tam wie niczym nie zakcony ywot w towarzystwie takich pozycji jak Poradnik drogowca, John Inglesant czy ycie pszcz. Czasami kupowana bywa z powodw jeszcze bardziej upokarzajcych. Jedna z moich znajomych zauwaya, e modziutka praktykantka, ktra w szpitalu podawaa jej termofor, czytaa Listy Screwtape'a. Odkrya rwnie, dlaczego.

Ze wzgldu na uyt w pierwszym wydaniu ksiki form "Krtacz" (zamiast angielskiego "Screwtape") i zrozumiao tej formy oraz jej popularno wrd polskich czytelnikw, Wydawnictwo - wbrew sugestiom Tumacza - zdecydowao si na pozostawienie jej i w tym wydaniu (przyp. red.) -1-

1

"Widzi pani - powiedziaa dziewczyna - ostrzeono nas, e na egzaminach, po pytaniach merytorycznych i technicznych, siostry przeoone i inne osoby pytaj czasem o oglne zainteresowania. Najlepiej jest powiedzie, e si co czytao. Wic dali nam wykaz okoo dziesiciu ksiek, ktre zazwyczaj uchodz za do dobre, i powiedzieli, e powinnimy przeczyta przynajmniej jedn z nich." "I ty wybraa Listy Screwtape'a?" "No tak, oczywicie, byy najciesze." Mimo to, jeli pomin tego rodzaju nietypowe przypadki, ksika ta miaa na tyle licznych prawdziwych czytelnikw, e warto odpowiedzie na niektre pytania, ktre jej lektura wzbudzia w ich umysach. Najczciej stawiane mi pytanie to: czy ja rzeczywicie "wierz w Diaba". Ot, jeli przez okrelenie "Diabe" rozumiemy moc przeciwstawn Bogu i, jak Bg, samoistn od pocztku wszechczasw, to odpowied brzmi oczywicie "Nie. Poza Bogiem nie istnieje adna istota, ktra nie byaby stworzona. Bg nie posiada istoty przeciwstawnej. adna istota nie mogaby osign stanu "doskonaego za" przeciwstawnego doskonaemu dobru Boga; bo gdybymy usunli na bok wszelkie jej rzeczy dobre (inteligencj, pami, energi i samo istnienie), nic by z niej nie pozostao. Poprawnie postawione pytanie brzmi: czy ja wierz w diaby. Tak, wierz. To znaczy, wierz w istnienie aniow i wierz, e niektre z nich przez naduycie swej wolnej woli stay si wrogami Boga i, w nastpstwie tego, naszymi wrogami. Anioy te moemy nazywa diabami. Nie rni si one w swej naturze od dobrych aniow, lecz natura ich jest zdeprawowana. Diabe jest przeciwiestwem anioa tylko w takim znaczeniu jak Zy Czowiek jest przeciwiestwem Dobrego Czowieka. Szatan, przywdca diabw lub ich dyktator, jest przeciwiestwem nie Boga, lecz Michaa Archanioa. Wierz w to nie w tym sensie, e jest to czci mojej wiary, lecz e jest to jedno z moich przekona. Moja religia nie legaby w gruzach, gdyby to przekonanie okazao si faszywe. Dopki to nie nastpi - a dowodw, ktre by temu zaprzeczay, daremnie by szuka - zachowam je. Wydaje mi si, e wyjania ono sporo faktw. Zgadza si z normalnym pojmowaniem Pisma witego, z tradycj chrzecijask i z wierzeniami wikszoci ludzi wszech czasw. Nie jest rwnie sprzeczne z niczym, co byoby :przez ktrkolwiek z nauk udowodnione. Powinno by rzecz zbyteczn - cho nie jest - dodanie, e wiara w anioy dobre czy ze nie oznacza wiary w takie anioy, jedne czy drugie, jakie przedstawia si w sztuce i literaturze. Diaby przedstawia si ze skrzydami nietoperza, a dobre anioy ze skrzydami ptakw nie dlatego, by ktokolwiek sdzi, e moralne zepsucie mogoby zamieni pira w bony, lecz dlatego e wikszo ludzi lubi bardziej ptaki od nietoperzy. W ogle skrzyda daje im si po to, by sugerowa lotno nieskrpowanej energii intelektualnej. Nadaje im si ludzk, posta, poniewa czowiek jest jedynym rozumnym stworzeniem, jakie znamy. Stworzenia stojce w porzdku naturalnym wyej od nas, niematerialne czy te przybierajce jak posta cielesn niedostpn naszemu poznaniu, musz by przedstawiane symbolicznie, jeli w ogle maj by przedstawiane. Postacie te nie tylko s symboliczne, lecz zawsze byy uwaane za symboliczne przez mylcych ludzi. Grecy nie wierzyli w to, e bogowie naprawd podobni byli do postaci ludzkich o piknych ksztatach nadanych im przez rzebiarzy. W ich poezji bg, ktry chce si "ukaza" miertelnikowi, przyjmuje chwilowo posta podobn do czowieka. Teologia chrzecijaska prawie zawsze przedstawiaa "ukazanie si anioa w ten sam sposb. To tylko ignorantom - jak powiada Dionizjusz w V wieku - ni si, e duchy s naprawd uskrzydlonymi ludmi. W sztukach plastycznych symbole te ulegay stopniowej degeneracji. Twarze i pozy aniow Fra Angelico maj w sobie pokj i powag nieba. Pniej pojawiaj si pucoowate nagie anioki Rafaela; na koniec za delikatne, wysmuke, dziewczce, niosce pociech anioy dziewitnastowiecznej sztuki, o ksztatach tak niewiecich, e przed zmysowoci chroni je tylko ich totalna nuda - ozibe hurysy rajskiej atmosfery towarzyskiej przy herbatce. S one symbolem destruktywnym. W Pimie witym nawiedzenie anioa jest zawsze czym zatrwaajcym; musi ono zaczyna si od sw "Nie trw si". Anio wiktoriaski wyglda tak, jak gdyby mia zamiar powiedzie "Dobrze ju, dobrze". Symbole literackie kryj w sobie wiksze niebezpieczestwo, poniewa ich symboliczno nie jest tak atwo rozpoznawalna. Najlepsze s u Dantego. Przed jego anioami zamieramy przejci groz. Jego diaby - jak susznie zauway Ruskin - s w swej furii, zoliwoci i rozpasaniu o wiele bardziej tym, czym musz by w rzeczywistoci, ni ktrekolwiek z tych, ktre spotykamy u Miltona. Diaby Miltona, przez sw majestatyczno i wznios poetycko, wyrzdziy wiele szkody, a jego anioy zbyt wiele zawdziczaj Homerowi i Rafaelowi. Lecz naprawd zgubnym obrazem diaba jest Mefistofeles Goethego. To Faust, a nie on, manifestuje bezwzgldne, czujne, pozbawione umiechu koncentrowanie si na samym sobie, co jest znamieniem pieka. Peen humoru, ucywilizowany, rozsdny, umiejcy si dostosowa do sytuacji Mefistofeles przyczyni si do umocnienia iluzji, jakoby zo miao warto wyzwalajc. Prosty czowiek moe czasem unikn jakiego jednostkowego bdu, ktry przydarzy si komu wybitnemu, dlatego postanowiem, e moja wasna symbolika nie powinna bdzi tak, jak symbolika Goethego. Humor bowiem wprowadza zmys proporcji i daje moliwo spojrzenia na siebie od zewntrz. Czegokolwiek bymy nie przypisywali istotom, ktre zgrzeszyy przez pych, wanie tego nie powinnimy im przypisywa. Szatan - powiedzia Chesterton - upad na skutek wasnej wanoci. Pieko musimy przedstawia jako stan, gdzie kady jest wiecznie zajty swoj wasn godnoci i awansem, gdzie kady ma do kogo pretensje i gdzie kady pochonity jest miertelnie powanymi uczuciami zazdroci, wasnej wanoci i urazy. To przede wszystkim. Poza tym sdz, e mj wasny dobr symboli uwarunkowany by usposobieniem i wiekiem. O wiele bardziej lubi nietoperze ni biurokratw. yj w Wieku Zarzdzania, w wiecie "Admin. Najwiksze zo nie dzieje si obecnie w owych ndznych "spelunkach przestpstwa", ktre lubi opisywa Dickens. Nawet nie w obozach koncentracyjnych i obozach pracy. Tam spotykamy si z jego kocowym rezultatem. Rodzi si ono i jest wprowadzane w ycie (wnioskowane, popierane, wykonywane i protokoowane) w schludnych, wyoonych dywanami, ogrzanych i dobrze owietlonych biurach, przez spokojnych ludzi w biaych konierzykach, z przycitymi paznokciami i gadko wygolonymi policzkami, ktrzy nie musz podnosi swego gosu. Std, rzecz do naturalna, moim symbolem Pieka jest co w rodzaju biurokracji pastwa policyjnego lub biura do cna znikczemniaego koncernu przemysowego. Milton powiedzia nam, e "diabe z diabem, przeklci, yj w Mocnej zgodzie". Lecz jak? Na pewno nie z przyjani. Istota, ktra jeszcze cho troch potrafi kocha, nie jest jeszcze diabem. I tutaj znw mj symbol wyda mi si uyteczny. Pozwoli mi, przy pomocy doczesnych paraleli, na opisanie biurokratycznej spoecznoci, trzymanej cakowicie w ryzach przy -2-

pomocy strachu i chciwoci. Na zewntrz zachowanie jest normalnie uprzejme. Niegrzeczno w stosunku do przeoonego byaby oczywicie samobjstwem; okaza nieuprzejmo rwnemu sobie mogoby obudzi jego czujno, zanim bdzie si gotowym wysadzi go z sioda, bo oczywicie, zasad lec u podoa caej tej organizacji jest "niech si psy wzajemnie zagryzaj". Kady yczy kademu kompromitacji, degradacji i zguby; kady jest ekspertem w pisaniu poufnych donosw, w pozorowanych sojuszach, we wbijaniu noa w plecy. Nad tym wszystkim ich dobre maniery, ich wyrazy pene szacunku, ich "uznanie" dla wiadczonych sobie wzajemnie bezcennych przysug, tworz cieniutk powok. Od czasu do czasu bywa ona nakuwana i wwczas tryska z wewntrz palca lawa ich nienawici. Symbol ten umoliwi im rwnie pozbycie si absurdalnego mniemania, jakoby diaby zajte byy bezinteresownym poszukiwaniem czego, co nazywa si Zo (wielka litera jest tu istotna). W przypadku moich diabw nie ma miejsca na adne tego rodzaju zwidy. li anioowie, tak jak li ludzie, s cakiem praktyczni. Kieruj si dwoma motywami. Pierwszym jest strach przed kar: bo podobnie jak kraje totalitarne maj swoje obozy dla zadawania tortur, tak moje Pieko posiada gbsze Pieka, swoje "domy poprawcze". Drugi motyw to swoisty gd. Wyobraam sobie, e diaby mog, w sensie duchowym, poera jeden drugiego; i nas. Nawet w yciu ludzkim spotyka si namitno skierowan na zdominowanie, prawie e na przetrawienie, drugiego czowieka; na denie do tego, by cae jego intelektualne i emocjonalne ycie uczyni jedynie przedueniem wasnego ycia - po to, by uzewntrznia wasn nienawi, ywi wasne urazy, dawa upust wasnemu egoizmowi poprzez tego drugiego czowieka, tak jak poprzez siebie. Jego wasny may zasb namitnoci musi by wyrugowany, by zrobi miejsce naszym. Jeli on si temu opiera, postpuje bardzo egoistycznie. Na ziemi podanie to nazywa si czsto "mioci". Wyobraam sobie, e w Piekle znane to jest jako gd. Lecz tam gd jest bardziej drapieny i moliwe jest peniejsze jego zaspokojenie. Sugeruj, e tam duch mocniejszy - nie istnieje tam by moe adna forma ciaa, ktra utrudniaaby t operacj - moe rzeczywicie i ostatecznie wessa w siebie sabszego i permanentnie syci sw wasn osobowo t drug pogwacon osobowoci. I to z tego powodu (tak mniemam) diaby podaj ludzkiej duszy i duszy innych diabw. I to z tej przyczyny Szatan poda wszystkich swych wyznawcw i wszystkich synw Ewy, i wszystkich zastpw niebieskich. ni on o dniu, kiedy wszystko wchonie w siebie i kiedy wszystko, co wymawia "Ja", bdzie mogo to czyni tylko poprzez niego. Domylam si, e jest to parodia - imitujca nadtego pajka, jedyna imitacja, ktr potrafi on zrozumie - tej niezgbionej wielkodusznoci, moc ktrej Bg zmienia narzdzia w sugi, a sugi w swych synw, by mogli si z Nim ostatecznie zjednoczy w doskonale wolnej mioci ofiarowanej Mu z wyyn ich cakowicie odrbnych indywidualnoci, ktrych po to, aby takimi byli, wyzwoli. Lecz, tak jak w opowiadaniach Grimma2), des traumie mir nur, wszystko to peni tylko rol mitu i symbolu. I dlatego pytanie o to, jakie jest moje zdanie na temat diabw - aczkolwiek naley na nie odpowiedzie, skoro zostao postawione - ma w gruncie rzeczy bardzo znikome znaczenie dla czytelnika Listw Screwtape'a. Dla tych ktrzy podzielaj moje zdanie, moje diaby bd symbolami konkretnej rzeczywistoci; dla innych bd personifikacj poj abstrakcyjnych, a ksika bdzie alegori. Lecz nie robi to wikszej rnicy, w jaki sposb bdzie si j czyta. Bo celem jej, rzecz jasna, nie byo uprawianie spekulacji na temat ycia diabw, lecz rzucenie z nowego punktu widzenia wizki wiata na ycie ludzi. Syszaem, e nie jestem w tej materii pierwszy i e ju kto w siedemnastym wieku napisa listy do diaba. Nie miaem tej ksiki w rku. Przypuszczam, e jej tre miaa charakter raczej polityczny. Lecz chtnie przyznaj si do zawdziczania czego ksice Stephena McKenny Confessions of a Well-Meaning Woman. Zwizek moe nie by oczywisty, lecz mona tam znale tak sam moraln inwersj - rzeczy czarne jako zupenie biae, a biae zupenie czarne - i humor wynikajcy z faktu przemawiania poprzez cakowicie pozbawion humoru person. Myl, e mj pomys duchowego kanibalizmu przypuszczalnie zawdzicza co okropnym scenom "absorbowania" w zapomnianej ju ksice Davida Lindsay'a Voyage to Arcturus. Imiona moich diabw wzbudzay do due zaciekawianie i byo wiele prb wyjanie - wszystkie bdne. Prawda jest taka, e zmierzaem tylko do tego, aby uczyni je niemiymi - i tutaj, by moe, mam co do zawdziczenia Lindsay'owi - jeli chodzi o brzmienie. Z chwil gdy imi zostao ju wynalezione, mogem spekulowa, jak kady inny (nie bdc bardziej uprawniony ni ktokolwiek inny) fonetycznymi skojarzeniami, ktre powodoway nieprzyjemny efekt. Wyobraam sobie, e sowa Scrooge, screw, thumbscrew, tapeworm i red tape, wszystkie odgrywaj jak rol w imieniu mego bohatera3) i e slab, slobber, slubber i gob weszy wszystkie do imienia Slubgob4). Niektrzy prawi mi niezasuone komplementy sugerujc, e moje Listy byy dojrzaym owocem wieloletnich studiw w zakresie teologii moralnej i ascetycznej. Zapominaj, e istnieje rwnie niezawodny, cho cieszcy si mniejszym zaufaniem, sposb poznania, jak odbywa si kuszenie. "Me serce - nie potrzeba mi innych - ukazuje mi niegodziwo tego, co grzeszne." Czsto proszono mnie czy doradzano, bym uzupeni napisane pierwotnie Listy, lecz przez wiele lat nie miaem do tego najmniejszej ochoty. Chocia nigdy nie napisaem niczego z wiksz atwoci, to jednak rwnie nigdy nie pisaem niczego z mniejszym zapaem. atwo ta wynikaa niewtpliwie z faktu, e pomys listw diabolicznych, z chwil gdy si nad nim zastanowi, rozwija si ju dalej samorzutnie, podobnie jak pomys z liliputami i olbrzymami u Swifta czy medyczno-etyczna filozofia w ksice Erewhon, czy Garuda Stone u Ansteya. Pomys taki ponisby autora nawet przez tysic stronic, gdyby mu pofolgowa. Lecz mimo i byo rzecz atw nagi swj umys do przyjcia postawy diabolicznej, nie byo to zabawne, w kadym razie nie na dusz met. Zwizany z tym wysiek powodowa swego rodzaju duchowe odrtwienie. wiat, w ktry musiaem si przenie, przemawiajc przez Screwtape'a, by peen pyu, piasku, pragnienia i rozdranienia. Kady lad pikna, wieoci i agodnoci musia by z niego wykluczony. Zanim skoczyem pisanie, atmosfera ta omal mnie nie zadusia. Gdybym je kontynuowa, zadusiaby moich czytelnikw. Der Rduberbrautigam Screwtape (przyp. red.) 4 Scrooge - posta z ksiki A Christmas Carol Charlesa Dickensa; screw - ruba; thumbscrew - (hist.) jedno z narzdzi tortury; tapeworm - tasiemiec; red tape - biurokracja; slob - niechluj; slobber - lini, slubber - partaczy; gob - gba (przyp. tum.) -33 2

Ponadto ywiem do mojej ksiki al za to, e nie bya inn ksik, tak ktrej nikt nie bdzie mg napisa. W sytuacji idealnej rady Screwtape'a, kierowane do Piouna, winny by zrwnowaone radami archanielski- mi, skierowanymi do opiekujcego si pacjentem anioa stra. Bez tego obraz ludzkiej egzystencji jest znieksztacony. Lecz kt byby w stanie wypeni t luk? Nawet gdyby kto - a musiaby by kim o wiele lepszym ode mnie - potrafi wznie si na wymagane wyyny duchowe, to jakim "adekwatnym stylem" mgby si posuy? Bo styl ten byby w istocie czci treci. Same porady to jeszcze za mao; kade zdanie musiaoby mie w sobie zapach Nieba. A w dzisiejszych czasach, gdyby nawet kto potrafi posugiwa si proz jak sam Traherna, nie pozwolono by mu, bo kanon "funkcjonalizmu" pozbawi literatur moliwoci penienia poowy jej funkcji. (Istotnie, kady idea stylu dyktuje nam nie tylko, jak powinnimy opisywa rzeczy, lecz jaki rodzaj rzeczy moemy opisywa.) Z czasem, w miar upywu lat i w miar jak wspomnienia tej dusznej atmosfery towarzyszcej pisaniu Listw zacieray si w pamici, zaczy przychodzi mi do gowy rne pomysy, ktre domagay si jako potraktowania ich w stylu listw Screwtape'a. Postanowiem sobie, e nigdy ju nie napisz dodatkowego Listu. Pomys napisania czego takiego jak wykad lub "przemwienie" bka si niewyranie w mojej gowie co jaki czas odywajc, to znw popadajc w zapomnienie, lecz pozostawa cigle niezrealizowany. Potem nadeszo zaproszenie od "The Saturday Evening Post" - i to byo naciniciem jzyczka spustowego. C.S. Lewis Magdalene College, Cambridge18 maja 1960 1. Mj drogi Piounie Dostrzegam, o co ci chodzi w tym, co mi donosisz o kierowaniu lektur twego pacjenta i trosce, by duo przestawa ze swym przyjacielem, materialist. Lecz czy nie jeste odrobin naiwny? Wyglda to bowiem tak, jak gdyby przypuszcza, e argument jest skutecznym rodkiem, aby go trzyma z dala od szponw Nieprzyjaciela. Mogoby tak by, gdyby y kilka wiekw wczeniej. W tamtych bowiem czasach ludzie orientowali si jeszcze doskonale, czy jaka rzecz jest udowodniona, czy nie; a jeli co byo udowodnione, to rzeczywicie w tu wierzyli. Mylenie czono wwczas jeszcze z czynem i z gotowoci zmiany sposobu ycia w zalenoci od wyniku przeprowadzonych rozumowa. Lecz dziki prasie codziennej i innym podobnym rodkom oddziaywania w znacznej mierze zmienilimy ten stan rzeczy. Twj pacjent ju od wczesnej modoci przywyk do tuzina kbicych mu si w gowie i sprzecznych z sob teorii filozoficznych. Doktryny w jego pojciu nie dziel si w pierwszym rzdzie na "prawdziwe" lub "faszywe", lecz na "akademickie" lub "praktyczne" ,przeyte lub "wspczesne", konwencjonalne" lub "bezwzgldne". argon, nie argument jest twoim najlepszym sprzymierzecem w utrzymaniu go z dala od Kocioa. Nie tra czasu na przekonywanie go, e materializm jest prawdziwy! Zapewniaj go, e jest silny, nieugity, odwany - e jest filozofi przyszoci. Te rzeczy bowiem s dla niego istotne. Kopot z argumentowaniem polega na tym, e caa walka przenosi si wwczas na wasny teren Nieprzyjaciela. On rwnie potrafi przytacza argumenty, natomiast w propagandzie naprawd praktycznej, takiej, jak ja sugeruj, okaza si w cigu stuleci daleko mniej sprawny od Naszego Ojca z Otchani. Przez sam akt argumentowania rozbudzasz u swego pacjenta zdolno rozumowania, a skoro raz zostanie rozbudzona, kt zdoa przewidzie nastpstwa? Nawet gdyby jaki szczeglny tok myli pacjenta dao si w kocu obrci na nasz korzy, to staniesz przed faktem, e wzmocnie w tym pacjencie fatalny zwyczaj zwracania uwagi na wnioski o charakterze oglnym, a odwrcie jego uwag od fali bezporednich dozna zmysowych. W twoim interesie ley, aby przyku jego uwag do tych bezporednich dozna. Naucz go, by nazwa to "yciem realnym" i nie dozwl mu zastanawia si nad tym, co rozumie przez sowo "realny". Pamitaj, e nie jest on, tak jak ty, wycznie duchem. Nigdy nie bdc czowiekiem (och, ta nieznona przewaga Nieprzyjaciela!), nie zdajesz sobie sprawy, jak dalece ulegaj oni presji zwyczajnoci. Miaem niegdy pacjenta, zdeklarowanego ateist, ktry mia zwyczaj studiowa w czytelni British Museum. Pewnego dnia, gdy tak siedzia zaczytany, spostrzegem, e tok jego myli zaczyna zbacza na z drog. Nieprzyjaciel naturalnie w jednej chwili znalaz si przy nim. Zanim si zorientowaem w sytuacji, ujrzaem, e dzieo dwudziestu lat mej pracy zaczyna si chwia. Gdybym by straci gow i usiowa broni si przy pomocy argumentw, bybym zgubiony. Lecz nie byem na tyle nierozsdny. Uderzyem momentalnie w to, co w nim byo najbardziej pod moj kontrol i podszepnem, e jest ju najwyszy czas na drugie niadanie. Nieprzyjaciel uczyni przypuszczalnie przeciwn propozycj (wiesz, jak nie mona nigdy cakowicie podsucha, co On mwi), mianowicie e sprawa ta jest waniejsza od posiku. Przynajmniej sdz, e takie musiao by jego pocignicie, skoro bowiem powiedziaem: "Rzeczywicie, sprawa zbyt jest doniosa, by si do niej o takiej porze zabiera" - pacjent znacznie si rozpogodzi, w chwili za, gdy dodaem: "O wiele lepiej przyj tu z powrotem po niadaniu i zastanowi si nad tym z wieym umysem" - on by ju w poowie drogi do drzwi. Skoro ju raz znalaz si na ulicy, walka bya wygrana. Pokazaem mu gazeciarza wykrzykujcego tytu poudniowego dziennika i przejedajcy autobus nr 73, tak e zanim zszed ze schodw, wtoczyem mu w gow niezachwiane przekonanie, e jakiekolwiek dziwaczne myli mogyby przyj do gowy czowiekowi zamknitemu samotnie wrd ksiek, to zawsze zdrowa dawka "realnego ycia" (przez co on rozumia autobus i gazeciarza) wystarcza, aby wykaza, e wszelkie "tego rodzaju sprawy" po prostu nie mog by prawdziwe. Zdawa sobie spraw z tego, e znajdowa si wwczas na niebezpiecznym zakrcie i w pniejszych latach chtnie wspomina o "tym subtelnym wyczuciu aktualnoci, ktry jest naszym ostatecznym zabezpieczeniem przed zboczeniami czystej logiki". Obecnie jest ju bezpieczny w domu Naszego Ojca. Czy zaczynasz rozumie, na czym rzecz polega? Dziki procesom, ktremy w nich zapocztkowali przed wiekami, jest dla nich rzecz prawie niemoliw wierzy w rzeczy nieznane wtedy gdy to, co znane, znajduje si przed ich oczyma. Narzucaj mu -4-

cigle zwyczajno rzeczy. Nade wszystko nie prbuj stosowa nauki (mam na myli nauk prawdziw) jako rodka obrony przed chrzecijastwem. Z ca pewnoci pobudzioby go to do mylenia o rzeczywistoci, ktrej nie moe ani dotkn, ani zobaczy. Podobne aosne wypadki zdarzyy si ju wrd wspczesnych filozofw. Jeli ju twj pacjent musi para si wiedz, to zwr jego uwag na ekonomi i socjologi: nie pozwl mu wydosta si z krgu tego bezcennego "realnego ycia". Lecz najlepsze z tego wszystkiego - to nie pozwoli mu w ogle na studiowanie adnych prac naukowych, ale wpoi mu nacechowane pewnoci oglne przekonanie, e on to wszystko zna i e wszystko, co uda mu si zdoby w przypadkowej rozmowie czy lekturze, jest "rezultatem nowoczesnych bada'. Pamitaj, e jeste tam po to, by go ogupia. Natomiast ze sposobu rozumowania niektrych z was, modych diabw, mona by sdzi, e naszym zadaniem jest naucza. Twj kochajcy stryj Krtacz 2. Mj drogi Piounie Z wielk przykroci dowiaduj si, e twj pacjent zosta chrzecijaninem. Nie ud si nadziej, e unikniesz zwykych w takich wypadkach kar; przypuszczam, e w momentach powodzenia taka ewentualno nie przyszaby ci nawet na myl. Tymczasem musimy wykorzysta sytuacj do ostatnich moliwoci. Nie ma potrzeby rozpacza. Setki tego rodzaju dorosych konwertytw po krtkim pobycie w obozie Nieprzyjaciela udao si odzyska i obecnie znajduj si u nas. Na razie wszystkie nawyki pacjenta, zarwno umysowe jak i cielesne, s w dalszym cigu dla nas korzystne. W tej chwili jednym z naszych wielkich sprzymierzecw jest sam Koci. Lecz nie zrozum mnie le. Nie mam na myli takiego Kocioa, jak my go widzimy, rozpostartego wszdzie w czasie i przestrzeni, zakorzenionego w wiecznoci, gronego jak armia z rozwinitymi sztandarami. Przyznaj, e to jest widok, ktry niepokoi naszych najodwaniejszych kusicieli. Na szczcie jest to zupenie niewidoczne dla tych ludzkich istot. Wszystko, co twj pacjent widzi, to na wp wykoczona pseudogotycka budowla, wzniesiona na miejscu wieo zajtym pod budow. Wchodzc do wntrza, spostrzega miejscowego kupca z ukadnym wyrazem twarzy, zachwalajcego lnic ksieczk, zawierajc liturgi, ktrej aden z nich nie rozumie, oraz inn, tandetn ksiczyn, zawierajc znieksztacony tekst szeregu pieni religijnych, w wikszoci lichych i do tego pisanych bardzo drobnym drukiem. Gdy siada w swej awce i spoglda wok siebie, widzi wanie galeri tych ssiadw, ktrych do tej pory unika. W nich powiniene znale sprzymierzecw. Spraw, by myl jego wdrowaa tam i z powrotem pomidzy takim wyraeniem jak Ciao Chrystusowe a twarzami ludzi z najbliszej awki. To oczywicie jest mao wane, jakiego rodzaju ludzie naprawd siedz w tej awce. Ty sam moesz orientowa si, e ktry z nich jest wielkim wojownikiem po stronie Nieprzyjaciela. To nie szkodzi. Twj pacjent, dziki Naszemu Ojcu z Otchani, jest gupcem. Byle tylko niektrzy z tych ssiadw piewali faszywym gosem lub mieli skrzypice buty, podwjny podbrdek albo dziwaczn odzie, pacjent twj z atwoci nabierze przekonania, e wobec tego religia ich musi by w pewnym stopniu niedorzeczna. Jak widzisz, w obecnym stanie pacjent wyrobi sobie wyobraenie o "chrzecijanach", ktre uwaa za uduchowione, lecz faktycznie jest ono w wysokim stopniu powierzchowne, zaczerpnite ze starych obrazw. Jego wyobrania roi si od tg, sandaw, zbroi i obnaonych goleni, a prosty fakt, e inni ludzie w kociele nosz strj nowoczesny, jest dla niego prawdziw, chocia oczywicie nieuwiadomion trudnoci. Nigdy nie dopu, aby si w tym zorientowa. Nie pozwl mu nigdy zada sobie pytania, czego oczekiwa on po ich wygldzie. Przypilnuj, aby wszystkie jego wyobraenia byy mgliste, a bdziesz si mia czym zabawia przez ca wieczno, wytwarzajc w nim ten szczeglny rodzaj jasnoci, ktrej dostarcza Pieko. Wykorzystaj wic, ile moesz, chwile rozczarowania lub depresji, ktre niewtpliwie przyjd na pacjenta podczas jego pierwszych tygodni przynalenoci do Kocioa. Nieprzyjaciel dopuszcza takie rozczarowanie na progu kadego ludzkiego zamierzenia. Zjawia si ono, kiedy chopiec, oczarowany niegdy w dziecinnym pokoju opowiadaniami z Odysei, zamierza na serio uczy si greki. Zdarza si zakochanym, ktrzy si pobrali i staj przed realn perspektyw wsplnego ycia. W kadej dziedzinie ycia znaczy ono przejcie od marzycielskich aspiracji do pracowitego dziaania. Nieprzyjaciel podejmuje to ryzyko, gdy ma On osobliw fantazj czynienia z tej wstrtnej, nikczemnej ludzkiej gawiedzi swych, jak On to nazywa "wolnych" wielbicieli i sug; "synowie" - to okrelenie, ktrego uywa, majc dziwaczne a uporczywe upodobanie w degradowaniu duchowego wiata przez Swe nienaturalne zwizki z dwunonymi zwierztami. Szanujc ich wolno, nie chce ich doprowadza jedynie uczuciem i przyzwyczajeniem do ktregokolwiek z celw, jakie przed nimi stawia. Pozostawia ich, by "uczynili to sami z siebie". I tu jest dla nas okazja. Ale pamitaj, e w tym kryje si take dla nas niebezpieczestwo. Jeli raz przebrn pomylnie przez t pocztkow oscho, staj si o wiele mniej zaleni od uczu, a przeto znacznie trudniejsi do kuszenia. Pisaem dotychczas zakadajc, e ludzie siedzcy w pobliskiej awce nie dostarczaj racjonalnej podstawy do rozczarowania. Naturalnie, jeli jest przeciwnie, jeli pacjent wie, e kobieta w dziwacznym kapeluszu jest fanatyczn brydystk, lub mczyzna w skrzypicych butach - skner i zdzierc, wwczas zadanie twoje jest o wiele atwiejsze. Wszystko, co masz wwczas do zrobienia, to strzec jego myli przed pytaniem: "Jeli ja, bdc tym, czym jestem, mog w pewnym sensie uwaa siebie za chrzecijanina, dlaczego wady tamtych ludzi z pobliskiej awki miayby dowodzi, e ich religia jest jedynie hipokryzj i konwencj?" Moe zapytasz, czy jest to moliwe, by nie dopuci nawet tak oczywistej myli do ludzkiej wiadomoci. Jest moliwe Piounie, jest. Pokieruj nim odpowiednio, a po prostu nie przyjdzie mu to do gowy. Nie obcowa on jeszcze do dugo z Nieprzyjacielem, aby mg ju naby prawdziwej pokory. To, co on mwi o swojej grzesznoci, nawet na klczkach, jest tylko bezmylnym naladowaniem. W gruncie rzeczy jest on w dalszym cigu przekonany, e pozwalajc si nawrci otworzy bardzo korzystne konto w ksidze buchalteryjnej Nieprzyjaciela, i uwaa, e -5-

w ogle okazuje wielk pokor i uniono chodzc do kocioa z tymi "zadowolonymi z siebie", pospolitymi ludmi. Utrzymuj go w tym przekonaniu, jak dugo tylko moesz. Twj kochajcy stryj Krtacz 3. Mj drogi Piounie Bardzo jestem zadowolony z tego, co mi donosisz o stosunku Twego pacjenta do matki. Lecz musisz wyzyska pomyln dla Ciebie okoliczno. Nieprzyjaciel bdzie dziaa od rodka na zewntrz, ujarzmiajc stopniowo postpowanie pacjenta, i poddajc je nowym wymogom; w kadym momencie moe wic dosign sprawy jego ustosunkowania si do tej starszej pani. Ty go musisz w tym uprzedzi. Bd w cisym kontakcie z naszym koleg Glubosem, ktry ma pod swoj opiek matk, i razem z nim utrwalajcie w tym domu zwyczaj wzajemnego dokuczania sobie; codzienne ukucia szpilk. Uyteczne s nastpujce metody: 1. Nastawiaj umys jego na ycie wewntrzne. On sdzi, e jego nawrcenie jest spraw czysto wewntrzn i dlatego uwaga jego jest obecnie skierowana gwnie na stany umysu - lub raczej na ich w wysokim stopniu uwzniolon tre i to jest wszystko, na co mu w tej chwili moesz pozwoli. Popieraj to. Odwracaj jego uwag od najelementarniejszych obowizkw przez kierowanie jej na obowizki szczeglnie wzniose i duchowe. Pogbiaj t niezwykle poyteczn cech ludzk, jak jest lekcewaenie i pogarda tego, co jest jasne i proste. Musisz doprowadzi do takiego stanu, w ktrym godzinami mgby analizowa swoje postpowanie nie odkrywajc w sobie adnej z tych rzeczy, ktre s widoczne dla kadego, kto kiedykolwiek mieszka z nim pod jednym dachem czy te pracowa w tym samym biurze. 2. Bez wtpienia niemoliw jest rzecz przeszkodzi jego modlitwom za matk. Istnieje jednak sposb, by te modlitwy unieszkodliwi. Postaraj si o to, by byy zawsze bardzo "uduchowione", by troska jego dotyczya zawsze stanu jej duszy, a nigdy jej reumatyzmu. Wyniknie std podwjna korzy. Po pierwsze myli jego bd si zwraca ku temu, co uwaa za jej grzechy, a przy odrobinie pomocy z twej strony doprowadzi mona do tego, e zacznie zalicza do grzechu wszystkie jej czynnoci, ktre s dla niego niewygodne lub irytujce. W ten sposb moesz dalej rozjtrza istniejce zadranienia, nawet wwczas gdy znajduje si na klczkach. Przeprowadzenie tego nie jest wcale trudne, a przekonasz si, e to jest bardzo zabawne. Po drugie, skoro jego wyobraenia o duszy matki bd bardzo prymitywne i czsto bdne, bdzie on w pewnym stopniu modli si za osob nierealn, a to ju twoje zadanie, by ten urojony obraz uczyni z dnia na dzie coraz mniej podobny do rzeczywistej matki, do owej sarkastycznej starszej pani, siedzcej z nim przy niadaniu. Z czasem bdziesz mg t rozbieno tak pogbi, e adna myl lub uczucie zrodzone w czasie modlitwy za urojon matk nie zaway ju na jego ustosunkowaniu si do matki rzeczywistej. Swego czasu miaem wasnych pacjentw tak pewnie w rku, e mona ich byo w jednej chwili oderwa od arliwej modlitwy za "dusz" ony lub syna po to, aby bili lub zniewaali, bez adnych skrupuw, prawdziw on czy syna. 3. Gdy dwie ludzkie istoty mieszkaj latami wsplnie, to zwykle zdarza si, e kada z nich miewa tony gosu i wyraz twarzy, ktre w sposb wprost nieznony dziaaj na nerwy drugiej osoby. Wykorzystaj to. Rozbud u swego pacjenta wiadomo tego szczeglnego marszczenia brwi u jego matki, do ktrego nabra odrazy jeszcze w dziecistwie, i niech sobie uwiadamia, jak bardzo tego nie lubi. Niech w myli bdzie przekonany o tym, e ona wie, jak go to drani i e czyni to celowo; jeli znasz si na swej robocie, nie zauway nawet, jak bardzo niedorzeczna jest taka myl. No i oczywicie niech nigdy nie podejrzewa, e i on ma tony i miny, ktre j w podobny sposb drani. Poniewa nie moe on siebie zobaczy ani usysze, przeto sytuacj tak da si bez trudu wytworzy. 4. W wiecie cywilizowanym nienawi w rodzinie uzewntrznia si zwykle w wyraeniach, ktre napisane wydawayby si cakiem niewinne (same sowa nie s obraliwe), lecz wypowiedziane s takim tonem lub w takim momencie, e niewiele rni si od uderzenia w policzek Aby t gr podtrzyma, musicie wsplnie z Glubosem zadba o to, by kady z tych gupcw stosowa co w rodzaju podwjnej miarki. Twj pacjent musi da, aby wszystkie jego wypowiedzi brane byy za dobr monet i osdzane po prostu na podstawie treci uytych sw; rwnoczenie wszystkie wypowiedzi matki ocenia z przeczulon wraliwoci, interpretujc ich ton, kontekst oraz podejrzane intencje. J trzeba zachca, aby postpowaa w ten sam sposb. W nastpstwie tego oboje mog wyj z kadej ktni przekonani, lub prawie przekonani, e s zupenie niewinni. Znasz takie sytuacje: "Ja j po prostu pytam, kiedy bdzie obiad, a ona wpada w zo". Z chwil utrwalenia si tego zwyczaju stwarza si rozkoszn sytuacj, w ktrej czowiek mwi rzeczy z wyranym zamiarem dokuczenia drugiej osobie, majc rwnoczenie za ze, gdy ta osoba czuje si naprawd dotknita. Na zakoczenie donie mi cokolwiek o religijnej postawie starszej pani. Czy jest w ogle zazdrosna o ten nowy czynnik w yciu swego syna? - zgoa dotknita tym, e musia si uczy od innych i tak pno tego, do czego dawaa mu, w jej mniemaniu, tyle sposobnoci ju w dziecistwie? Czy nie odczuwa tego, e on wok tej sprawy czyni zbyt wiele "zamieszania" - lub e mu to wszystko zbyt atwo przychodzi? Pamitaj o starszym bracie z przypowieci Nieprzyjaciela. Twj kochajcy stryj Krtacz 4. Mj drogi Piounie Dyletanckie sugestie zawarte w twym ostatnim licie ostrzegaj mnie, i czas najwyszy, bym ci wyczerpujco napisa o kopotliwym przedmiocie, mianowicie o modlitwie. Mgby zaoszczdzi sobie komentarza, e moja rada co do -6-

modw twego pacjenta za matk okazaa si szczeglnie niefortunna". To nie jest sposb, w jaki bratanek winien pisa do swego stryja, ani te modszy kusiciel do podsekretarza departamentu. Zdradza to rwnie nieadn chtk wykrcenia si od odpowiedzialnoci; musisz si nauczy sam paci za swe bdy. Najlepsz rzecz, tam gdzie to moliwe - jest chroni skutecznie pacjenta od powanej intencji modlenia si. Kiedy pacjent, podobnie jak twj, jest ju dorosy i dopiero od niedawna przynaley do stronnictwa Nieprzyjaciela najlepiej bdzie zachca go, by sobie przypomnia lub przynajmniej sdzi, e sobie przypomina, swj papuzi sposb modlenia si w dziecistwie. W zwizku z tym mona go nakoni, aby w modlitwie unika formalizmu oraz dy do czego cakowicie spontanicznego i wewntrznego, niekonwencjonalnego. To za u pocztkujcego bdzie rwnoznaczne z usiowaniem wytworzenia w sobie bliej nieokrelonego nastroju nabonego, nie majcego nic wsplnego z prawdziwym skupieniem myli i woli. Jeden z ich poetw, Coleridge, wspomina, e nie zwyk si modli "poruszajc wargami i zginajc kolana", lecz jedynie "skania swego ducha do miowania i oddawa si "swoistemu uczuciu bagalnemu. To jest wanie ten rodzaj modlitwy, jakiego my chcemy; poniewa za powierzchownie jest ona podobna do milczcych modlitw praktykowanych przez ludzi daleko zaawansowanych w subie Nieprzyjaciela, pomysowi a zarazem gnuni pacjenci mog ulega takiemu zudzeniu przez dugi czas. A przynajmniej mog by przekonani, e pozycja ciaa nie wpywa w aden sposb na ich modlitw; zapominaj ustawicznie, o czym ty winiene pamita zawsze, e s wszake zwierztami, i e wszystko, co czyni ich ciaa, oddziaywa rwnie na ich dusz. Zabawne jest, jak miertelnicy stale wyobraaj nas sobie jako tych, ktrzy wtaczaj im co w gow; w rzeczywistoci najlepsz robot wykonujemy wtedy, gdy pewnych rzeczy nie dopuszczamy do ich wiadomoci. Jeli powysza metoda zawiedzie, musisz uciec si do subtelniejszego zmylenia jego intencji. Ilekro uwaga ich zwraca si do samego Nieprzyjaciela, jestemy bezradni, lecz istniej sposoby, by im w tym przeszkodzi. Najprociej jest odwrci ich uwag od Niego kierujc j na nich samych. Niech ledz wasne myli i niech przy pomocy wasnej woli prbuj wywoywa w sobie uczucia. Gdyby zamierzali prosi Go o miosierdzie, spraw, by zamiast tego prbowali sfabrykowa uczucie litoci nad sob i by si nie spostrzegli, e w ten sposb postpuj. Kiedy zamierzali modli si o odwag, spraw, by istotnie prbowali czu si odwanymi. Kiedy mwi, e modl si o przebaczenie, niech prbuj odczu, e im przebaczono. Naucz ich ocenia warto kadej modlitwy wedug tego, w jakim stopniu wywouje ona dane odczucia, lecz nigdy nie dozwl im podejrzewa, jak bardzo tego rodzaju powodzenie lub niepowodzenie zaley od tego, czy s w danej chwili zdrowi lub chorzy, rzecy lub znueni. Jest rzecz oczywist, e Nieprzyjaciel nie pozostanie w tym czasie bezczynny. Gdziekolwiek jest modlitwa, tam istnieje niebezpieczestwo Jego bezzwocznej akcji. W cyniczny sposb lekceway On godno zarwno swojego, jak te i naszego stanowiska - stanowiska duchw czystych - i ludzkim zwierzakom na klczkach udziela poznania samego siebie w sposb zgoa bezwstydny. Ale nawet jeli udaremni On twe pierwsze usiowanie wprowadzenia ludzi w bd, mamy or jeszcze subtelniejszy. Ludzkie istoty nie rozpoczynaj swej drogi od owego prostego dostrzeenia Go, czego my, na nieszczcie, nie moemy unikn. Nigdy nie znay tej upiornej jasnoci, tego przeszywajcego i palcego blasku, ktry stanowi to ustawicznej udrki naszych istnie. Jeli zajrzysz w myli swego pacjenta w czasie modlitwy, nie znajdziesz tam tego. A gdy sprawdzisz przedmiot, ku ktremu kieruje sw myl, przekonasz si, e jest on zoony i zawiera w sobie wiele miesznych skadnikw. Bd tam wyobraenia pochodzce z malowide przedstawiajcych Nieprzyjaciela, gdy ukaza si On w czasie niesawnego epizodu, znanego pod nazw Wcielenia; bd tam niejasne, by moe cakiem prymitywne i dziecinne wyobraenia skojarzone z dwiema pozostaymi Osobami. Bdzie tam nawet co z jego wasnej czci (i z towarzyszcych jej cielesnych sensacji), zobiektywizowanej i przypisywanej czczonemu przedmiotowi. Znaem wypadki, gdzie to, co pacjent nazywa swym "Bogiem", w rzeczywistoci umiejscowione byo w lewym grnym kcie sufitu sypialni albo te w jego wasnej gowie, lub te w krucyfiksie na cianie. Lecz jakkolwiek miaaby by natura tego zoonego przedmiotu, musisz w dalszym cigu pilnowa, aby modli si on do niego, do rzeczy, ktr sam powoa do istnienia, nie za do Osoby, ktra jego samego do istnienia powoaa. Moesz nawet zachca go, by przywizywa due znaczenie do tego, aby zoony ten przedmiot poprawia i udoskonala i by go stale mia w wyobrani w cigu swej modlitwy. Albowiem jeli kiedykolwiek pojmie to rozrnienie i jeli kiedykolwiek wiadomie skieruje swe mody "nie do tego, czym ja myl, e jeste, lecz do tego, czym Ty sam wiesz, e jeste" - nasza sytuacja momentalnie stanie si rozpaczliwa. Gdy jednak wszystkie te jego myli i wyobraenia zostan odrzucone albo gdy czowiek wprawdzie je zatrzyma, lecz w peni rozpozna ich subiektywn natur, a przy tym powierzy siebie realnej, niewidzialnej i istniejcej poza jego wiadomoci Obecnoci, przebywajcej razem z nim w pokoju - niedostpnej jego poznaniu, mimo e on przez Ni jest poznany - wwczas sta si moe co najbardziej nieobliczalnego w skutkach. W zapobieeniu takiej sytuacji - owej rzeczywistej nagoci duszy w modlitwie - bdzie ci pomocny fakt, e ludzie sami wcale nie pragn jej tak bardzo, jak im si wydaje. Istota rzeczy ley bowiem w tym, e ludzie otrzymuj wicej, anieli tego sami pragnli. Twj kochajcy stryj Krtacz 5. Mj drogi Piounie Rozczarowaem si nieco: miast wyczekiwanego szczegowego sprawozdania z pracy - list twj jest jak mglist rapsodi. Mwisz, e "szalejesz z radoci, poniewa Europejczycy rozpoczli jeszcze jedn wojn. Widz bardzo dobrze, co ci si przydarzyo. Nie oszalae, lecz jeste tylko odurzony. Czytajc midzy wierszami twego bardzo niezrwnowaonego sprawozdania o bezsennej nocy pacjenta, mog do dokadnie odtworzy stan twego umysu. Po raz pierwszy w swym -7-

zawodzie zakosztowae napoju, ktry jest nagrod za wszystkie nasze trudy - udrczenia i oszoomienia ludzkiej duszy - i to ci uderzyo do gowy. Chyba nie mog ci gani. Prno szuka dowiadczonej i statecznej gowy na modych barkach. Czy pacjent zareagowa na przedstawione przez ciebie przeraajce obrazy przyszoci? Czy doprowadzie go choby do paru tylko wnikliwych a palnych alu spojrze na minion szczliw przeszo? Moe odczu kilka subtelnych dreszczykw w swym wntrzu? Spisae si wic na medal? Tak, tak - to wszystko jest cakiem naturalne. Ale pamitaj, Piounie, e obowizek idzie przed przyjemnoci. Jeli teraz przez jakiekolwiek zlekcewaenie sprawy doprowadzisz do ostatecznej utraty swego upu, to przez ca wieczno cierpie bdziesz, pragnc napoju, ktrego pierwszy yk tak bardzo ci teraz uszczliwi. Jeli jednak z drugiej strony przez stae i z zimn rozwag stosowane zabiegi zdoasz ostatecznie zabezpieczy jego dusz, to stanie si on twoim na zawsze - ywy kielich po brzegi wypeniony rozpacz, groz i zdumieniem, ktry bdziesz mg podnosi do swych ust tak czsto, jak czsto bdziesz mia na to ochot. Tak wic nie dopu, by jakiekolwiek przelotne podniecenie odcigno ci od istotnego twego zadania, ktrym jest podkopanie wiary i zapobieganie formowaniu si cnt. W nastpnym licie nie omieszkaj donie mi szczegowo o tym, jak twj pacjent reaguje na wojn - tak aebymy mogli zastanowi si nad tym, czy osigniesz wicej korzyci czynic ze zagorzaego patriot, czy te zapalonego pacyfist. I w jednym, i w drugim wypadku masz bogate moliwoci. Tymczasem jednak musz ci ostrzec, by od wojny nie oczekiwa zbyt wiele. Naturalnie wojna to rzecz zajmujca. Zwizany z ni lk i cierpienie ludzkie jest upragnionym i miym pokrzepieniem dla niezliczonego mnstwa naszych utrudzonych pracownikw. Ale jakie trwae dobro moe nam to przynie, jeli nie wykorzystamy wojny dla dostarczenia dusz ludzkich Naszemu Ojcu w Otchani? Gdy patrz na doczesne cierpienia tych ludzi, ktrzy w kocu wymykaj nam si z rk, to czuj si tak, jak gdyby pozwolono mi skosztowa pierwszego dania na wspaniaej uczcie, a potem odmwiono mi reszty. To gorsze, ni gdyby si niczego nie skosztowao. Nieprzyjaciel, wierny swym barbarzyskim metodom walki, dozwala nam widzie krtkotrwa niedol swych ulubiecw jedynie po to, by nas drczy i przyprawia o mki Tantala - drani zudnymi nadziejami ten nieustanny gd, do jakiego do; prowadza nas Jego blokada w obecnej fazie wielkiego konfliktu. Mylmy przeto raczej, jak wykorzysta t wojn europejsk, ni jak si ni cieszy. Zawiera ona bowiem pewne tendencje, ktre same z siebie wcale nie s dla nas korzystne. Moemy spodziewa si duej dozy okruciestwa i nieczystoci. Ale jeli bdziemy nieostroni, ujrzymy, jak tysice ludzi zwraca si w tej cikiej prbie ku Nieprzyjacielowi, podczas gdy dziesitki tysicy, ktre wprawdzie a tak daleko si nie posun - odwracaj przecie uwag od samych siebie, skierowujc j na wartoci i sprawy, ktre ich zdaniem przewyszaj ich samych. Wiem, e Nieprzyjaciel nie pochwala wielu tych spraw. Ale w tym wanie tkwi Jego wielka nieuczciwo. Czsto zagarnia On ludzi, ktrzy ycie oddali za sprawy przez Niego samego uwaane za ze, a czyni tak na tej potwornie sofistycznej podstawie, e ludzie uwaali je za dobre i e szli za tym, co w ich pojciu byo najlepsze. Rozwa rwnie, jak wiele jest niepodanych zgonw w czasie wojny. Ludzie gin tam, gdzie wiedz, e mog zosta zabici, o ile wic w ogle nale do stronnictwa Nieprzyjaciela, id na mier przygotowani. O ile lepiej byoby dla nas; gdyby wszyscy ludzie umierali w kosztownych zakadach leczniczych wrd doktorw, ktrzy kami, pielgniarek, ktre kami, przyjaci, ktrzy kami - tak jak ich nauczylimy - obiecujc umierajcym ycie, umacniajc w nich mniemanie, e choroba usprawiedliwia wszelkie pobaanie dla siebie, a nawet, jeli nasi pracownicy znaj sw robot, powstrzymujc wszelk sugesti przywoania ksidza, by choremu nie zdradzi, jaki jest prawdziwy stan jego zdrowia. A jak zgubn jest dla nas ustawiczna pami o mierci, jak ludziom narzuca wojna. Jeden z najlepszych naszych ory - zadowolenie si doczesnoci - staje si nieprzydatny. W czasie wojny nikt nie sdzi, e y bdzie wiecznie. Wiem - Scabtree i inni widzieli w wojnach doskona okazj do atakw na wiar, sdz jednak, e to przesada. Nieprzyjaciel bardzo jasno uwiadomi swych stronnikw, e cierpienie jest zasadniczym elementem tego, co On sam nazywa Odkupieniem, tote wiara zburzona przez wojn albo zaraz, w rzeczywistoci niewarta jest trudu woonego w jej burzenie. Mam w tej chwili na myli cierpienie dugotrwae, takie jakie przynosi wojna. Naturalnie w samej chwili przeraenia, jakiej bolesnej straty lub fizycznego blu, gdy rozsdek chwilowo nie dziaa - moesz swym czowiekiem zawadn. Przekonaem si jednak, e nawet wwczas, jeli tylko czowiek odwoa si do gwnej kwatery Nieprzyjaciela, sytuacja jego jest prawie zawsze uratowana. Twj kochajcy stryj Krtacz 6. Mj drogi Piounie Bardzo jestem rad, e wiek twego pacjenta i jego zawd kwalifikuj go do suby wojskowej, oraz e sprawa powoania do wojska nie jest cakowicie przesdzona. Dla nas jest rzecz wan, by utrzyma go w maksimum niepewnoci, tak by umys jego by wypeniony najrozmaitszymi sprzecznymi wyobraeniami o przyszoci, wzbudzajcymi w nim lk lub nadziej. Niepewno i obawa - to niezrwnane sposoby, by zabarykadowa myl ludzk przed Nieprzyjacielem. On chce, by ludzie interesowali si tym, co aktualnie czyni; w naszym za interesie jest utrzymywa ich w rozpamitywaniu tego, co im si moe przydarzy w przyszoci. Twj pacjent zdobdzie naturalnie w kocu przewiadczenie, e musi si cierpliwie poddawa woli Nieprzyjaciela. Nieprzyjaciel rozumie przez to, e przede wszystkim winien on przyjmowa z poddaniem si cierpienia, ktre faktycznie zostay na niego zesane - obecn trosk i niepewno. Wanie ze wzgldu na to winien on powtarza: "bd wola Twoja" i w zamian za codzienny trud znoszenia tego otrzyma on chleb powszedni. Twoj ju spraw jest dopatrze, by pacjent nigdy nie myla o tym, e to obecny strach jest wyznaczonym mu krzyem, lecz by za krzy uwaa sprawy, ktrych si obawia. Niech -8-

patrzy na nie jak na zesane mu krzye. Pozwl, niech przeoczy, e skoro jedne z nich wykluczaj drugie, wobec tego nie mog go wszystkie spotka; niech wreszcie w odniesieniu do tych spraw prbuje ju z gry praktykowa cnot mstwa i cierpliwoci. Rzeczywista bowiem i jednoczesna rezygnacja wobec tuzina rozmaitych i tylko hipotetycznych kolei losu jest prawie niemoliwa, Nieprzyjaciel za nie wspiera zbytnio tych, ktrzy prbuj to osign; natomiast rezygnacja wobec obecnego i aktualnego cierpienia, nawet jeli to cierpienie polega na strachu, jest o wiele atwiejsza i bywa zazwyczaj wspomagana przez t bezporednio dziaania. Mieci si w tym doniose prawo duchowe. Wyjaniem ci, e moesz osabi jego modlitwy przez odwrcenie uwagi od samego Nieprzyjaciela i skierowanie jej na jego wasne stany umysowe odnoszce si do Nieprzyjaciela. Z drugiej strony atwiej jest opanowa strach, gdy myl pacjenta odwrci si od wywoujcego go przedmiotu, a skieruje ku samemu strachowi pojtemu jako aktualny i niepodany stan wewntrzny; a skoro spojrzy na strach jako na wyznaczony mu krzy, to nieuchronnie zda sobie spraw z tego, e jest to jego stan wewntrzny. Mona przeto sformuowa ogln zasad: we wszystkich czynnociach umysu, ktre sprzyjaj naszej sprawie, popieraj u pacjenta niewiadomo samego siebie i zachcaj go do skupienia uwagi na przedmiocie, natomiast we wszystkich sytuacjach korzystnych dla Nieprzyjaciela skierowuj jego uwag z powrotem na jego wasny umys. Niech zniewaga lub ciao kobiece tak przykuje jego myl i uwag, by nie zdawa sobie sprawy z sytuacji i by nie myla: "Oto wstpuj obecnie w stan zwany Gniewem" albo "Oto ogarnia mnie dza". Przeciwnie, niech refleksja: "Oto moje uczucia staj si teraz poboniejsze i bardziej miosierne" - tak przykuje jego uwag do samego siebie, by ju nie spoglda poza siebie i skutkiem tego nie mg dojrze naszego Nieprzyjaciela ani swych wasnych ssiadw. Co do oglnego jego stosunku do wojny, to nie moesz za bardzo polega na owych uczuciach nienawici, o ktrych z takim zapaem rozpisuj si chrzecijaskie czy anty chrzecijaskie czasopisma. Pacjenta w jego udrce mona oczywicie zachci, aby si mci, budzc w nim odwetowe uczucia skierowane ku niemieckim przywdcom, i o tyle sprawa wyglda dobrze. Lecz zazwyczaj bywa to rodzaj melodramatycznej czy mitycznej nienawici zwrconej przeciw wyimaginowanym kozom ofiarnym. W yciu realnym i tak nigdy nie zetknie si z owymi ludmi. S to tylko manekiny wymodelowane w oparciu. o to, co przynosz gazety. Skutki takiej fantazyjnej nienawici bywaj czsto ogromnie zawodne, a ze wszystkich ludzi Anglicy s pod tym wzgldem najaoniejszymi niewieciuchami. S oni ndznymi typami, ktrzy gono proklamuj, e tortury dla wrogw to jeszcze za mao, a pierwszemu rannemu niemieckiemu pilotowi, skoro tylko pojawi si u drzwi, podaj herbat i papierosy. Cokolwiek by czyni, to w duszy twego pacjenta bdzie zawsze zarwno troch zoliwoci, jak i dobrej woli. Niezwykle wan rzecz jest skierowa jego zoliwo ku jego bezporednim codziennie spotykanym ssiadom, natomiast uczynno wypchn het, ku odlegym kracom, ku ludziom, ktrych nie zna. W ten sposb zoliwo staje si spraw cakowicie realn, za uczynno w znacznej mierze urojon. Nie ma absolutnie adnego poytku z rozpalania jego nienawici ku Niemcom, jeli w tym samym czasie pomidzy nim a jego matk, jego pracodawc i czowiekiem spotkanym w pocigu zacznie dojrzewa zgubna atmosfera wzajemnej yczliwoci. Myl o swoim pacjencie jak o sera k koncentrycznych: najgbszym koem jest wola, nastpnie idzie intelekt, a na koniec wyobrania. Nie naley spodziewa si, e od razu mona bdzie z tych krgw wyrugowa to, co trci Nieprzyjacielem, lecz winiene nieustannie wszystkie cnoty wypycha na zewntrz tak, by w kocu znalazy si w krgu wyobrani, natomiast wszystkie podane waciwoci - do wewntrz, do krgu woli. Cnoty s rzeczywicie dla nas czym fatalnym, jednak tylko o tyle, o ile docieraj do samej woli i s wcielone w przyzwyczajenia. (Mwic o woli, mam naturalnie na myli nie to, . co pacjent mylnie bierze za swoj wol, to wiadome zoszczenie si i zymanie oraz zaciskanie zbw przy podejmowaniu postanowie, lecz to rzeczywiste centrum, ktre Nieprzyjaciel zowie Sercem). Wszelkiego rodzaju cnoty istniejce w wyobrani albo uznane przez intelekt, lub nawet w pewnej mierze lubiane i podziwiane nie uchroni czowieka od domu Naszego Ojca. Doprawdy, mog go uczyni jeszcze bardziej zabawnym, gdy si tam znajdzie. Twj kochajcy stryj Krtacz 7. Mj drogi Piounie Dziwi si, jak moesz mnie pyta o to, czy koniecznie naley utrzyma pacjenta w niewiedzy o twoim istnieniu. Ta kwestia, przynajmniej w obecnej fazie walki, zostaa rozstrzygnita za nas przez Naczelne Dowdztwo. Na razie winnimy przyj taktyk ukrywania si. Naturalnie nie zawsze tak bywao. W rzeczy samej stoimy tu wobec okrutnego dylematu. Gdy ludzie nie wierz w nasze istnienie, jestemy pozbawieni wszystkich przyjemnoci wynikajcych z bezporedniego terroryzowania, i nie ma miejsca na czarnoksinikw. Z drugiej znw strony, gdy w nas wierz, nie moemy z nich robi materialistw i sceptykw. W kadym razie do tej pory jeszcze nie. Mam gbok nadziej, e we waciwym czasie nauczymy si, jak uczuli i umitologizowa ich wiedz do tego stopnia, by przemyci do niej to, co w gruncie rzeczy jest wiar w nas (oczywicie nie nazywajc tego w ten sposb), przy rwnoczesnym odgrodzeniu ludzkiego umysu od wiary w Nieprzyjaciela. "Sia yciowa, kult seksu i pewne aspekty psychoanalizy mog si tu przyda. Jeli raz wyprodukujemy swe arcydzieo: Materialistycznego Maga, czowieka, ktry nie spoytkowuje, lecz prawdziwie czci to, co nazywa mglicie "Siami Natury", zaprzeczajc jednoczenie istnieniu "duchw", wwczas koniec wojny bdzie ju widoczny. Na razie jednak musimy sucha rozkazw. Nie sdz, by utrzymanie pacjenta w niewiedzy mogo ci sprawi duo kopotu. Dopomoe ci fakt, i "diaby" s przewanie we wspczesnej imaginacji osobistociami nader komicznymi. Jeli w najmniejszym stopniu twj pacjent zaczyna podejrzewa twoje istnienie, zasugeruj mu obrazek czego w czerwonych trykotach i wytumacz mu, e skoro nie moe uwierzy w co podobnego (jest to stara, podrcznikowa metoda wprowadzania ich w bd), zatem nie moe wierzy i w ciebie. -9-

Nie zapomniaem swej obietnicy zastanowienia nad tym, czy mamy pacjenta uczyni skrajnym patriot czy zagorzaym pacyfist. Powinnimy popiera wszelkie skrajnoci z wyjtkiem skrajnego powicenia si Nieprzyjacielowi. Nie zawsze naturalnie, ale w obecnych czasach z pewnoci. W niektrych stuleciach panuje duch obojtnoci i zadowolenia z siebie i wtedy naszym zadaniem jest jeszcze bardziej ten stan sennoci pogbia. Inne stulecia, a jednym z takich jest obecne, maj charakter niezrwnowaony, skonne s do rozbicia na partie i wwczas zadaniem naszym jest wszelkie rnic jeszcze bardziej zaognia. Kada grupa ludzi zwizana jakimi interesami, ktrych inni nie lubi lub ignoruj zmierza do wytworzenia w swoim gronie cieplarnianej atmosfery wzajemnej adoracji, a w stosunku do wiata zewntrznego wykazuje wiele pychy i nienawici, nie odczuwajc z tego powodu wstydu, jako e patronuje im "Sprawa", a ta, w ich przekonaniu, pozbawiona jest charakteru osobistego. Dzieje si tak nawet wwczas, gdy ta maa grupa ju z zaoenia swego ma suy osobistym celom Nieprzyjaciela. Pragniemy, by Koci by may nie tylko dlatego, by mniej ludzi mogo pozna Nieprzyjaciela, lecz rwnie dlatego, by ci, ktrzy Go ju znaj, przesiknli t charakterystyczn dla tajnego stowarzyszenia lub kliki atmosfer niespokojnego napicia i defensywnego faryzeizmu. Sam Koci naturalnie jest mocno strzeony i nigdy jeszcze nie udao si nam nada mu. wszystkich cech kliki, lecz drugorzdne stronnictwa nalece do Kocioa czsto wydaway owoce godne podziwu, i to poczwszy od zwolennikw Pawa i Apollona w Koryncie, a skoczywszy na Wysokim i Niskim Stronnictwie w Kociele anglikaskim. Jeli da si doprowadzi do tego, aby twj pacjent sta si jednym z tych, ktrzy uchylaj si od suby wojskowej z uwagi na nakazy sumienia, to automatycznie znajdzie on sobie jedno z tych maych, natarczywych, zorganizowanych i zarazem niepopularnych stowarzysze, skutki, jakie to wywrze na czowieku, ktry dopiero co przysta do chrzecijastwa, bd prawie na pewno dobre lecz tylko prawie na pewno. Czy mia powane wtpliwoci co do susznoci brania udziau w sprawiedliwej wojnie, zanim zacza si obecna? Czy jest mczyzn odwanym, i to tak bardzo, e nie bdzie mia nawet pwiadomych wtpliwoci co do istotnych motyww swego pacyfizmu? Czy wtedy, gdy jest najbliej uczciwoci (aden czowiek nie jest jej nigdy bardzo bliski), moe si czu w peni przewiadczony, e si napdow jego postpowania jest wycznie pragnienie suenia Nieprzyjacielowi? Jeli jest czowiekiem tego pokroju, to jego pacyfizm prawdopodobnie nie przyniesie nam wiele dobrego, a Nieprzyjaciel uchroni go zapewne od zwykych konsekwencji naleenia do sekty. W takim wypadku najlepszym planem byoby pokusi si o raptowny, emocjonalny kryzys, z ktrego mgby wyj jako chwiejny konwertyta na patriotyzm. Takie rzeczy nierzadko si zdarzaj. Lecz jeli jest czowiekiem, za jakiego ja go bior, to prbuj Pacyfizmu. Ktrkolwiek postaw obierze, twoje gwne zadanie bdzie takie samo. Na pocztek niech zacznie traktowa Patriotyzm lub Pacyfizm jako cz skadow swej religii. Nastpnie pod naporem atmosfery stronniczoci niech zacznie uwaa j za najwaniejsz cz. Z kolei subtelnymi zabiegami doprowad go spokojnie i stopniowo do tego stadium, w ktrym religia staje si tylko czci sprawy" i w ktrym chrzecijastwo ceni si gwnie za to, e dostarcza ono wybornych argumentw na rzecz brytyjskiej akcji wojennej bd na rzecz Pacyfizmu. Postawa, ktrej musi zapobiec, to ta, w ktrej sprawy doczesne traktuje si przede wszystkim jako przedmiot posuszestwa. Skoro raz uczynisz wiat celem, a wiar rodkiem do celu, to niemal zdobye ju swego czowieka, a to, jakiego rodzaju wiatowy cel sobie obra, nie ma ju wikszego znaczenia. Byle tylko zebrania, broszury, plany dziaania, ruchy ideowe, sprawy i krucjaty znaczyy dla niego wicej ni modlitwa, sakramenty i miosierdzie, a bdzie nasz - a im bardziej bdzie religijny" (w tym rozumieniu), tym pewniej bdzie nasz. Mgbym ci tu pokaza niezgorsz klatk zapenion podobnymi okazami. Twj kochajcy stryj Krtacz 8. Mj drogi Piounie A wic jeste "peen nadziei, e religijny okres w yciu pacjenta zanika" - wszak takie jest twoje zdanie? Zawsze uwaaem, e Szkoa Kunsztu Kuszenia zesza na psy, odkd na czele jej stan stary Slubgob, a teraz jestem tego pewny. Czy nikt wam nigdy nie mwi o prawie Falowania? Istoty ludzkie s amfibiami - na wp duchy, na wp zwierzta. (Stanowczo Nieprzyjaciela w Jego deniu do stworzenia tak odraajcego mieszaca bya jedn z przyczyn, ktre skoniy Naszego Ojca do wycofania swego poparcia dla Niego.) Jako duchy nale one do wiata wiecznego, lecz jako zwierzta tkwi w czasie. Oznacza to, e podczas gdy ich duch moe by skierowany ku celom wiecznym, ich ciaa, namitnoci i wyobraenia ulegaj cigej zmianie, gdy trwa w czasie znaczy zmienia si. Dlatego to, co w nich jest najbardziej stae, to wanie owo falowanie - powtarzajcy si nawrt do poziomu, od ktrego ponownie si oddalaj, szereg dolin i szczytw. Gdyby by pilnie ledzi swego pacjenta, byby dostrzeg to falowanie w kadej sferze jego ycia; jego zainteresowanie si prac, przywizanie do przyjaci, fizyczne pragnienia, wszystko to raz przybiera na sile, to znw maleje. Jak dugo bdzie y na ziemi, okresy emocjonalnego i fizycznego bogactwa i wawoci wystpowa bd na przemian z okresami odrtwienia i ubstwa. Okres oschoci i apatii, przez ktry twj pacjent obecnie przechodzi, nie jest, jak naiwnie przypuszczasz, twoim dzieem; jest to jedynie zjawisko naturalne, ktre nam nie przyniesie korzyci, jeeli go odpowiednio nie wykorzystasz. Aby mc zdecydowa, w jaki sposb najlepiej t sytuacj spoytkowa, trzeba si najpierw zastanowi nad tym, w jaki sposb pragnie j wykorzysta Nieprzyjaciel, a nastpnie postpi przeciwnie. Ot moe ci to zdziwi, gdy dowiesz si, e w Jego wysikach, zmierzajcych do trwaego zawadnicia dusz ludzk, liczy On nawet wicej na doliny ni na szczyty; niektrzy z Jego szczeglnych ulubiecw przeszli przez dusze i gbsze doliny ni ktokolwiek inny. Uzasadnienie jest - 10 -

nastpujce. Dla nas istota ludzka jest przede wszystkim erem; naszym celem jest wchon jej wol w nasz, powikszy sfer naszej osobowoci jej kosztem. Lecz posuszestwo, ktrego Nieprzyjaciel wymaga od ludzi, jest czym zupenie innym. Trzeba si pogodzi z faktem, e cae to rozprawianie o Jego mioci do ludzi i o tym, e Jego suba jest cakowit wolnoci, nie jest tylko (jakby si w to chciao wierzy) czcz propagand, lecz przeraajc prawd. On naprawd chce zapeni wszechwiat mnstwem maych wstrtnych kopii samego Siebie - stworze ktrych ycie, w miniaturowej skali, bdzie jakociowo podobne do Jego, nie dlatego, e je wchon, lecz dlatego, e ich wola dobrowolnie dostosowuje si do Jego woli. My potrzebujemy byda, ktre w kocu mogoby sta si erem; On potrzebuje sug, ktrzy w kocu mogliby sta si synami. My chcemy chon, On chce rozdawa. W nas jest pustka i chcielibymy j zapeni; On jest peny i przelewa si. Celem naszej walki jest wiat, w ktrym Nasz Ojciec z Otchani wchonby w siebie wszelkie pozostae istoty; Nieprzyjaciel pragnie, aby wiat by peen istot z Nim wprawdzie zjednoczonych, lecz mimo to zachowujcych sw odrbno. I tutaj wanie doliny maj do spenienia sw rol. Musiae si temu nieraz dziwi, dlaczego Nieprzyjaciel nie czyni wikszego uytku z Swej mocy, by Jego obecno bya dla duszy ludzkiej odczuwalna w dowolnie obranym przez Niego stopniu i momencie. Lecz teraz rozumiesz, e sama natura Jego zamysu nie pozwala Mu posuy si w dziaaniu tym, co jest Nieodparte i Bezsporne. Samo obezwadnienie ludzkiej woli (a dokonaoby tego kade odczucie Jego obecnoci, z wyjtkiem najsabszego i najbardziej zagodzonego) byoby dla Niego rzecz Bezuyteczn. On nie moe zadawa gwatu. Moe tylko wabi. Jego niecnym zamiarem bowiem jest zje ciastko i mie je nadal; stworzenia maj z Nim stanowi jedno, lecz pomimo to pozosta sob; samo ich unicestwienie lub asymilowanie nie odpowiada Mu. W pocztkowym okresie jest On skonny nieco si narzuca. Wyposaa ludzi na drog w sygnay wiadczce o Jego obecnoci, ktre aczkolwiek sabe, im wydaj si mocne: w radosne upojenie i atwe panowanie nad pokusami. Lecz nigdy nie pozwala, aby ten stan rzeczy trwa dugo. Prdzej czy pniej wycofuje, jeeli nie w rzeczywistoci, to przynajmniej z ich wiadomych dozna, ten rodzaj wsparcia i bodcw. Wycofuje si, aby stworzeniu pozwoli stan na wasnych nogach, aby wykonywao jedynie z wasnej woli obowizki, ktre straciy wszelki urok. W tych wanie okresach dolinowych, w o wiele wikszym stopniu ni w okresach szczytowych, przeobraa si ono w takie stworzenie, jakim On je mie pragnie. Dlatego najbardziej mu si podobaj modlitwy zanoszone w okresie oschoci. My moemy cign za sob naszych pacjentw przez ustawiczne kuszenie, poniewa przeznaczamy ich wycznie do stou, a im wicej wika si ich wol, tym lepiej. On nie moe "kusi" ' do cnoty, jak my kusimy do wystpku. On chce, aby nauczyli si chodzi o wasnych siach i dlatego musi cofa Sw rk, i jeli tylko istnieje prawdziwa wola chodzenia, jest zadowolony nawet z ich potkni. Nie ud si, Piounie. Nasza sprawa nigdy nie jest bardziej zagroona ni wwczas, gdy czowiek ju nie pragnie, a mimo to w dalszym cigu usiuje peni wol naszego Nieprzyjaciela, rozglda si po wszechwiecie, z ktrego wszelki Jego lad pozornie zagin, i pyta, dlaczego zosta opuszczony, a jednak sucha dalej. Lecz oczywicie doliny dostarczaj rwnie okazji naszej stronie. W nastpnym tygodniu podam ci kilka wskazwek, jak je wyzyska. Twj kochajcy stryj Krtacz 9. Mj drogi Piounie Ostatni mj list przekona ci, mam nadziej, e dolina oziboci lub "oschoci", przez ktr obecnie przychodzi twj pacjent, nie da ci jego duszy sama przez si, lecz wymaga odpowiednich zabiegw z twojej strony. Obecnie rozwa, jak form maj one przybra. Przede wszystkim zawsze przekonywaem ci, e okresy dolinowe ludzkiego falowania dostarczaj doskonaej okazji do wszelkich pokus zmysowych, szczeglnie seksualnych. Moe ci to zdziwi, gdy - co jest rzecz samo przez si zrozumia wicej fizycznej energii, a co za tym idzie, wicej potencjalnych pragnie istnieje w okresach szczytowych; lecz musisz pamita o tym, e rwnie odporno jest wwczas najwiksza. Zdrowie i siy witalne, ktre ty chcesz wykorzysta do rozbudzenia podliwoci, mog niestety by take z atwoci spoytkowane na prac, sport, rozmylanie lub na nieszkodliw zabaw. Atak ma o wiele wiksze szanse powodzenia w okresie, gdy cay wewntrzny wiat czowieka przeniknity jest szarzyzn, chodem i pustk. Naley wzi rwnie pod uwag to, e seksualno dolinowa pod wzgldem jakoci rni si nieco od seksualnoci szczytowej; o wiele rzadziej prowadzi ona do tego ckliwego zjawiska, ktre ludzie nazywaj "zakochaniem", jest o wiele wicej skonna do perwersji, o wiele mniej skaona tymi wielkodusznymi, fantazyjnymi, a nawet duchowymi dodatkami, ktre czsto czyni ludzk seksualno tak bardzo zawodn. Tak samo jest z innymi podliwociami ciaa. O wiele atwiej doprowadzisz swojego czowieka do naogu pijastwa, jeeli bdziesz mu podsuwa kieliszek jako rodek kojcy, w chwilach gdy jest znuony i przygnbiony, ni gdyby go zachca do korzystania z niego jako rodka do wytworzenia w gronie kolegw atmosfery wesooci wtedy, gdy jest szczliwy i peen ycia. Nie zapominaj nigdy o tym, e majc do czynienia z jakkolwiek przyjemnoci w jej zdrowej, normalnej i zaspokajajcej formie, znajdujemy si w pewnym sensie na pozycjach Nieprzyjaciela. Wiem, e zdobylimy niejedn dusz poprzez przyjemnoci. Niemniej jednak jest to Jego wynalazek, a nie nasz. On stworzy przyjemnoci; adne z naszych dotychczasowych docieka prowadzonych w tym kierunku nie pozwoliy nam wytworzy chociaby jednej. Wszystko, co moemy uczyni, to zachca ludzi, aby z przyjemnoci stworzonych przez naszego Nieprzyjaciela korzystali w czasie, w sposb lub stopniu przez Niego zakazanym. Dlatego staramy si zawsze wypacza naturalny stan kadej przyjemnoci i nada jej tak form, w ktrej byaby najmniej naturalna, najmniej - 11 -

przyjemna i najmniej przypominaa swego Stwrc. Stale rosnce podanie stale malejcej przyjemnoci - oto waciwa formua. Jest pewniejsza i w lepszym stylu. Zyska dusz czowieka i nic mu za to nie da - oto co naprawd cieszy serce Naszego Ojca. Okresy dolin s sprzyjajc por do zapocztkowania takiego procesu. Lecz istnieje jeszcze lepszy sposb wykorzystania doliny, mianowicie przez wyzyskanie tego, co sam pacjent o niej myli. Jak zawsze pierwsz i najwaniejsz rzecz jest utrzymywa go w niewiedzy. Nie dopuci do tego, aby zmiarkowa si, e istnieje prawo falowania. Niech wychodzi z zaoenia, e pocztkowa gorliwo towarzyszca jego nawrceniu moga i powinna bya trwa wiecznie i e jego obecna oscho jest rwnie trwaym stanem. Raz utrwaliwszy w jego umyle to bdne mniemanie, moesz obra rne drogi dalszego postpowania. Wszystko zaley od tego, czy twj czowiek jest typem maodusznym, ktrego mona kusi do rozpaczy, czy te typem naiwnego optymisty, ktrego atwo da si przekona, e wszystko jest w porzdku. Pierwszy typ spotyka si wrd ludzi coraz rzadziej. Jeeli jakim trafem twj pacjent jest wanie taki, wszystko pjdzie atwo. Musisz go tylko trzyma z dala od dowiadczonych chrzecijan (nietrudne zadanie w dzisiejszych czasach), skierowywa jego uwag na odpowiednie ustpy w Pimie witym, a nastpnie postawi przed nim beznadziejne zadanie odzyskania swych dawnych uczu jedynie si woli, a wygrana jest po naszej stronie. Jeeli natomiast jest typem raczej beztroskim, twoim zadaniem, jest aby pogodzi si z obecn nisk temperatur swego ducha i stopniowo zadowoli si ni, utwierdzajc si w przewiadczeniu, e ostatecznie nie jest tak bardzo niska. Po tygodniu lub dwch kaesz mu ywi wtpliwoci co do tego, czy pierwsze dni jego chrzecijastwa nie grzeszyy przypadkiem lekk nadgorliwoci. Mw mu o "potrzebie zachowania umiaru we wszystkim", a moesz by zupenie spokojny o jego dusz. Religia umiarkowana jest dla nas tak samo uyteczna jak kompletny brak religijnoci - a przy tym zabawniejsza. Inna moliwo to bezporednie zaatakowanie jego wiary. Kiedy dziki twoim zabiegom zgodzi si z tym, e ten okres dolinowy jest czym trwaym, to czy nie bdziesz go mg przekona, e "jego religijna faza" po prostu zaniknie, jak wszystkie poprzednie fazy, przez ktre przechodzi? Oczywicie, nie mona sobie w aden sposb wyobrazi, jak z stwierdzenia: "Przestao mnie to interesowa, mona logicznie mylc przej do twierdzenia: "To jest faszywe". Lecz jak ju uprzednio zaznaczyem, ty musisz polega na argonie, a nie na rozumowaniu. Samo sowo faza najskuteczniej zaatwi tu spraw. Zakadam, e czowiek ten przeszed ju przez kilka takich faz - wszyscy oni to przechodz - i e zawsze przyjmuje postaw wyszoci i lekcewaenia w stosunku do faz, ktre pozostawi ju za sob, nie dlatego, e je krytycznie oceni, lecz po prostu dlatego, e ju miny, (Ufam, e karmisz go naleycie mglistymi ideami Postpu, Rozwoju i Historycznego Punktu Widzenia i e dajesz mu do czytania duo nowoczesnych biografii. Ludzie w nich zawsze przechodz przez jakie fazy, nieprawda?) Rozumiesz ju, na czym rzecz polega? Rb tak, aby jego umys nie dojrza tej prostej antytezy, jaka istnieje pomidzy Prawd a Faszem. Efektowne, bliej nieokrelone wyraenia: "To bya faza" - "Ju to wszystko mam poza sob" - i nie zapomnij wykorzysta rwnie owego zbawiennego sowa: "Modzieczy". Twj kochajcy stryj Krtacz 10. Mj drogi Piounie Rad byem usysze od Triptweeze'a, e twj pacjent zawar kilka bardzo podanych znajomoci i e, jak si zdaje, wykorzystae to zdarzenie w sposb zaiste obiecujcy. Wnioskuj, e para maeska w rednim wieku, ktra zjawia si w jego biurze, to wanie ludzie tego pokroju, jakich nam trzeba. Wymarzone towarzystwo dla twego pacjenta: bogaci, eleganccy, powierzchowni intelektualici i dowcipni sceptycy w stosunku do caego wiata. Domylam si, e s oni nawet w jakim sensie pacyfistami, co wypywa nie z pobudek moralnych, lecz z wrodzonego im zwyczaju pomniejszania wszystkiego, cokolwiek dotyczy wielkiej masy ich blinich, a take z atmosfery modnej literatury. wietnie si skada. A ty, jak si zdaje, zrobie dobry uytek z caego jego spoecznego, seksualnego i intelektualnego snobizmu. Donie mi o tym co wicej. Czy zaangaowa si mocno? Mam tu na myli nie sowa, lecz t subteln gr spojrze, tonw i umiechw, przez ktre miertelnik ma mono zaznaczy, e naley do tej samej kategorii ludzi, co i ci, do ktrych si zwraca. To jest ten rodzaj sprzymierzania si, ktry powiniene szczeglnie popiera, poniewa pacjent sam nie zdaje sobie w palni z tego sprawy; do czasu za, zanim si w tej sytuacji poapie, ty zdysz si ju postara o to, aby mu si byo trudno wycofa. Bez wtpienia zorientuje si on do szybko, e jego wiara jest cakowicie przeciwna zasadom, na ktrych wspiera si rozmowa jego nowych przyjaci. Nie sdz, by to miao zaway na rozwoju sytuacji, jeli tylko uda ci si go nakoni, aby jakiegokolwiek jawne potwierdzenie tego faktu odoy na pniej, a to da si atwo osign przy pomocy wstydu, dumy, skromnoci czy prnoci. Dopki potrwa ta zwoka, jego pozycja bdzie faszywa: bdzie milcza, gdy powinien mwi, bdzie si mia, kiedy powinien milcze. Pocztkowo tylko przez swe za- chowanie, a nastpnie rwnie przez swe wypowiedzi bdzie zajmowa rne cyniczne i sceptyczne postawy, ktre naprawd nie s jego wasne. Mog si jednak nimi sta, jeli dobrze nim pokierujesz. Wszyscy miertelnicy s skonni do stawania si tym, pod co si podszywaj. To rzecz elementarna. Prawdziwy problem ley w tym, w ja- ki sposb przygotowa si na kontratak Nieprzyjaciela. Przede wszystkim naley jak najbardziej odwleka chwil, w ktrej pacjent twj stwierdzi, e ta nowa przyjemno jest pokus. Mogoby si to wydawa trudne do przeprowadzenia wobec faktu, e od dwch tysicy lat sudzy Nieprzyjaciela prawi o "wiecie" jako jednej z groniejszych pokus. Szczciem bardzo mao mwili o tym przez kilka ostatnich - 12 -

dziesicioleci. W nowoczesnych chrzecijaskich utworach literackich, chocia widz wiele (wicej zaiste, nibym pragn) o Mamonie, mao dostrzegam starych ostrzee co do Marnoci wiata, Wyboru Przyjaci i Wartoci Czasu. Wszystko to twj pacjent sklasyfikowaby prawdopodobnie jako "Purytanizm" - i niech mi bdzie wolno zaznaczy mimochodem, e warto, jak temu sowu nadalimy, jest na- prawd jednym z wikszych triumfw ostatniego stulecia. Dziki niemu ratujemy rocznie tysice ludzi od umiarkowania, czystoci i powcigliwoci w yciu. Jednake wczeniej czy pniej pozna on prawdziwe oblicze swych nowych przyjaci, a wtedy twoja taktyka musi dostosowa si do inteligencji pacjenta. Jeli jest dostatecznie duym gupcem, to moesz doprowadzi do tego, aby zdawa sobie spraw z prawdziwego charakteru swych przyjaci tylko wtedy, gdy s nieobecni; ich obecno natomiast niechby automatycznie oddalaa wszelki krytycyzm. Jeli si to uda, to mona go bdzie nakoni (znaem wielu yjcych tak ludzi), by przez dugi okres prowadzi podwjne ycie; to ju nie tylko bd pozory, lecz istotnie bdzie on rnym czowiekiem w kadym z rodowisk, w ktrych si obraca. O ile to zawiedzie, istnieje jeszcze subtelniejsza i bardziej zabawna metoda. Moesz go tak urobi, e znajdzie on prawdziw przyjemno w uwiadomieniu sobie swego podwjnego ycia. Dokonasz tego wykorzystujc jego prno. Moesz go nauczy, by klczc w niedziel obok kupca korzennego cieszy si wanie tym, e wie, i kupiec ten nie byby w stanie zrozumie tego wielkomiejskiego i cynicznego wiata, wrd ktrego on sam obraca si poprzedniego wieczoru; i przeciwnie, pijc kaw ze swymi uroczymi przyjacimi niech tym bardziej cieszy si spronymi rozmowami i blunierstwami, im bardziej sam w sobie jest wiadom "gbszego", "duchowego" wiata, ktrego oni zrozumie nie potrafi. Czy pojmujesz moj myl? - wiatowi przyjaciele dotykaj go z jednej strony, a kupiec korzenny z drugiej, on za jest penym, zrwnowaonym, wszechstronnie dowiadczonym czowiekiem, majcym szersze nili oni horyzonty. W ten sposb, zdradzajc stale co najmniej dwie grupy ludzi, zamiast wstydu bdzie ustawicznie odczuwa ukryty nurt zadowolenia z siebie. Na koniec - jeli wszystko zawiedzie, moesz, wbrew gosowi sumienia, wyperswadowa mu, by dalej utrzymywa t now znajomo z tej racji, e ju przez sam fakt spijania ich koktajli i miania si z ich artw w jaki bliej nieokrelony sposb wiadczy tym ludziom dobro, a zaprzestanie tego byoby czym "przesadnym" ', "nietolerancyjnym ' i (ma si rozumie) "purytaskim". Rwnoczenie podejmiesz oczywicie konieczne rodki ostronoci i dopilnujesz, by ten nowy rozwj wypadkw doprowadzi go do wydawania wicej, ni go na to sta, do zaniedbywania swej pracy i zapominania o matce. Jej zazdro i trwoga oraz jego coraz czciej powtarzajce si wykrty lub szorstko bd bezcenne dla pogorszenia napitych stosunkw domowych. Twj kochajcy stryj Krtacz 11. Mj drogi Piounie Trzeba przyzna, e wszystko idzie doskonale. Szczeglnie zadowolony jestem z tego, e tych dwoje nowych przyjaci zapoznao go z ca swoj grup. Jak zmiarkowaem z kartotek biura ewidencyjnego, wszyscy oni to z gruntu pewni ludzie: niezmienni i konsekwentni kpiarze, oddani sprawom doczesnym, zdajcy bez adnych sensacyjnych przestpstw, w spokoju i wrd wygd do domu naszego Ojca. Mwisz, e s wielkimi mieszkami. Mam nadziej, e to nie oznacza, jakoby sdzi, e miech jako taki zawsze przynosi nam korzy. Warto tej sprawie powici nieco uwagi. Jako przyczyny ludzkiego miechu wyrniam: Rado, Uciech, art Waciwy i Pytk Paplanin. Pierwsze spotkasz wrd przyjaci i zakochanych, spotykajcych si u progu wakacji. Wrd dorosych znajdzie si wwczas zwykle co z artw, lecz atwo, z jak najmniejsze dowcipy wywouj wtedy miech, wskazuje, e nie one s jego istotn przyczyn. Co jest rzeczywist przyczyn, nie wiemy. Co podobnego wyraa znaczna cz tej obmierzej sztuki, ktr ludzie nazywaj Muzyk, co podobnego dzieje si rwnie w Niebie - owo bezsensowne przyspieszenie rytmu niebiaskich dozna, dla nas cakowicie niezrozumiae. Taki miech nie przynosi nam nic dobrego i naley mu zawsze zapobiega. Ponadto zjawisko to jest samo w sobie odraajce i jest jawn zniewag realizmu, godnoci i surowoci Pieka. Uciecha jest blisko spokrewniona z radoci - to pewien rodzaj emocjonalnego wzburzenia, majcego swe rdo w instynkcie zabawy. Niewiele z niej mamy poytku. Mona j oczywicie niekiedy wykorzysta, aby odcign ludzk uwag od przeywania lub czynienia innych rzeczy, ktrych yczyby sobie Nieprzyjaciel; lecz uciecha, sama w sobie, zawiera zgoa niepodane tendencje: skania do mioci bliniego, odwagi, pogody ducha i do wielu innych kategorii za. art Waciwy, ktry polega na nagym dostrzeeniu niedorzecznoci, jest dziedzin dla nas o wiele bardziej obiecujc. Wcale nie myl tylko o nieprzyzwoitym lub spronym humorze, ktry cho wiele sobie po nim obiecuj kusiciele drugorzdni, w skutkach prowadzi czsto do rozczarowa. Faktem jest, e ludzie dziel si w tej materii do wyranie na dwie klasy. S ludzie, dla ktrych "adna namitno nie jest tak powana jak podliwo" ' i u nich nieprzyzwoita historia przestaje wywoywa lubieno dokadnie w takim samym stopniu, w jakim staje si zabawna; s inni, u ktrych i miech, i podanie budz si rwnoczenie i z tych samych powodw. Pierwsza grupa ludzi artuje na temat pci, poniewa daje to sposobno do - 13 -

stwarzania wielu zabawnych sytuacji; druga natomiast stwarza sytuacje zabawne, poniewa dostarczaj one pretekstu do rozmawiania o pci. Jeli twj pacjent naley do ludzi pierwszego typu, to sprony humor nic tu nie pomoe. Nigdy nie zapomn zmarnowanych godzin (dla mnie nieznonie nudnych), spdzonych w towarzystwie jednego z moich pierwszych pacjentw w barach i palarniach, zanim poznaem t regu. Zorientuj si, do ktrej grupy naley twj pacjent - lecz pilnuj uwanie, aby on sam si nie zorientowa. Prawdziwego poytku z artw lub Humoru naley szuka zupenie gdzie indziej; szczeglnie wiele mona sobie przy tym obiecywa po Anglikach, ktrzy swj zmys humoru" traktuj tak bardzo na serio, e brak tego zmysu jest nieledwie jedynym brakiem, ktrego si wstydz. Humor jest dla nich wszechosadzajcym i (zauwa to) wszechwybaczajcym wdzikiem ycia. Z tego te wzgldu jest on nieocenionym rodkiem niszczenia wstydu. Jeli kto po prostu pozwala innym paci za siebie, uchodzi za pospolitego skpca; jeli si tym chepi w sposb artobliwy i natrzsa ze swych kolegw, e dali si nabra, nie jest ju skpcem, lecz zabawnym towarzyszem. Samo tchrzostwo jest czym, co przynosi wstyd; tchrzostwo, ktrym si kto przechwala z pen humoru przesad oraz groteskowymi gestami, moe uchodzi za zabawne. Okruciestwo jest haniebne, chyba e jego sprawca potrafi je przedstawi jako figiel spatany dla artu. Tysice spronych czy nawet blunierczych artw nie przyczynia si w tej mierze do potpienia czowieka, co uczynione przeze odkrycie, e prawie wszystko, cokolwiek pragnie czyni, moe uczyni nie tylko bez nagany, lecz nawet zyskujc jeszcze podziw swych towarzyszy -jeli tylko potrafi podciagn to pod art. Pokus t da si prawie z ca pewnoci ukry przed twym pacjentem dziki owej angielskiej powadze, z jak traktuje si tam Humor. Kad myl, ktra sugerowaaby mu, e przebra miar, mona mu przedstawi jako "purytask" lub zdradzajc "brak humoru. Lecz pytka paplanina jest ze wszystkiego najlepsza. Przede wszystkim jest bardzo ekonomiczna. Tylko czowiek inteligentny moe ukry art na temat cnoty, lub w ogle na jakikolwiek inny temat; natomiast kady moe nauczy si papla o cnocie jako o czym zabawnym. Midzy ludmi tego pokroju zawsze si zakada, e zosta zrobiony art. W istocie jednak nikt go nie robi, lecz na kady powany temat dyskutuje si w taki sposb, jakby ju z gry odkryto jego mieszn stron. Pytka Paplanina, uprawiana nawykowo na dusz met, buduje wok czowieka najsubtelniejszy pancerz, jaki znam, chronicy go przed Nieprzyjacielem; ponadto jest ona cakowicie wolna od niebezpieczestw, ktre tkwi w innych rdach miechu. Tysic mil dzieli j od radoci; zabija intelekt, zamiast go wyostrza, a midzy tymi, ktrzy j praktykuj, nie wywouje uczu wzajemnego przywizania. Twj kochajcy stryj Krtacz 12. Mj drogi Piounie Oczywicie, robisz doskonae postpy. Obawiam si tylko, by prbujc przynagla pacjenta, nie obudzi w nim wiadomoci jego prawdziwego pooenia. My bowiem, ktrzy widzimy jego pooenie takim, jakim ono jest w rzeczywistoci, nie moemy nigdy zaprzesta stara, by pacjentowi przedstawiao si ono w zupenie odmiennym wietle. My wiemy, e zmienilimy kierunek jego drogi i e na skutek tego zbacza on ju w tej chwili ze swej orbity wok Nieprzyjaciela; jego samego trzeba jednak utrzymywa w przekonaniu, e postawione przez niego kroki, ktre spowodoway zmian tego kierunku, s bahe i odwracalne. Nie wolno mu podejrzewa, e w tej chwili, aczkolwiek powoli, oddala si od soca po linii, ktra powiedzie go w najdalsz przestrze chodu i mroku. Z tej racji jestem prawie zadowolony z wiadomoci, e wci jeszcze chodzi do kocioa i komunikuje. Wiem, e tkwi w tym niebezpieczestwa; ale kada inna rzecz jest lepsza ni ta, by mia zda sobie spraw z tego, jak dalece zerwa z pierwszym okresem swego chrzecijaskiego ycia. Pki zachowuje zewntrzne obyczaje chrzecijanina, mona nim jeszcze tak pokierowa, by uwaa si za czowieka, ktry wprawdzie pozna kilku nowych przyjaci, lecz jego stan duchowy jest niemal taki sam, jak przed szeciu tygodniami. A dopki myli on w ten sposb, nie potrzebujemy walczy w nim z wyran skruch z powodu konkretnego, w peni uznanego grzechu, lecz jedynie z nieuchwytnym, cho penym niepokoju uczuciem, e ostatnio nie postpowa cakiem dobrze. Taki bliej nieokrelony niepokj wymaga, by obchodzi si z nim ostronie. Jeli przybierze zbytnio na sile, moe obudzi pacjenta i zepsu ca gr. Z drugiej strony, jeli go stumisz cakowicie - czego, nawiasem mwic Nieprzyjaciel nie pozwoli ci przypuszczalnie uczyni - tracimy w tej sytuacji element, ktry mona by z powodzeniem wykorzysta. Jeli takiemu uczuciu dozwala si trwa, lecz nie dopuszcza si do tego, by stao si nieodparte i by rozwino si w rzeczywist skruch, to wykazuje ono jedn niezwykle cenn tendencj: zwiksza niech pacjenta do mylenia o Nieprzyjacielu. Wszystkim ludziom wszystkich prawie czasw zdarza si w jakim stopniu przeywa tak niech; lecz gdy mylenie o Nim poci aga za sob potgowanie si uczucia bliej nieokrelonej, na p wiadomej winy, ktrej trzeba stawi czoo - niech ta wzrasta dziesiciokrotnie. Nienawidz kadej myli, ktra Go przypomina, tak jak ludzie bdcy w kopotach finansowych nie znosz samego widoku ksieczki bankowej. W tym stanie twj pacjent nie bdzie opuszcza swych obowizkw religijnych, lecz niech do nich bdzie stale wzrastaa. Bdzie o nich myla tylko tyle, ile mu nakazuje przyzwoito, by po ich spenieniu jak najprdzej o nich zapomnie. Kilka tygodni temu musiae go kusi do nierealnoci i nieuwagi w modlitwie. Teraz sam wycignie ku tobie rce i nieomal bdzie ebra, by odcign go od waciwego celu i odrtwi serce. Bdzie pragn, by modlitwy jego byy nierealne, albowiem niczego si tak nie obawia jak rzeczywistego zetknicia si z Nieprzyjacielem. Jego celem bdzie nie budzi robaka toczcego sumienie. - 14 -

Gdy ten stan rzeczy bardziej si ustali, stopniowo uwolnisz si od nucego obowizku dostarczania mu Przyjemnoci jako pokus. W miar jak ten niepokj i niech stawienia mu czoa bd go coraz bardziej oddala od wszelkiego prawdziwego szczcia i gdy przyzwyczajenie sprawi, e uciechy pynce z prnoci, podniecenia i pytkiej paplaniny stan si mniej przyjemne, a zarazem trudniej si bdzie bez nich obej (bo tak, na szczcie, czyni przyzwyczajenie z kad przyjemnoci) przekonasz si, e byle co wystarczy, aby przycign jego rozproszon uwag. Nie bdziesz ju potrzebowa dobrej ksiki, ktr naprawd lubi, by odcign go od modlitwy, pracy lub snu; starczy kolumna ogosze z wczorajszej gazety. Moesz sprawi, e bdzie marnotrawi swj czas nie tylko na przyjemnych rozmowach z ludmi, ktrych lubi, lecz na rozmowach z tymi, ktrzy go nic nie obchodz, i na tematy, ktre go nudz. Moesz doprowadzi do tego, e dugie godziny spdza bdzie bezczynnie. Moesz trzyma go do pnej nocy, trawicego czas nie na hulance, lecz na wpatrywaniu si w wygasy ogie w zimnym pokoju. Mona go bdzie powstrzyma od wszelkiej zdrowej dziaalnoci poza domem, ktrej sobie nie yczymy, nie dajc mu w zamian nic; tak, e w kocu moe kiedy powiedzie, jak to okreli jeden z moich pacjentw, gdy si tu znalaz: "Teraz widz, e wiksz cz swego ycia spdziem czynic ni to, co powinienem by czyni, ni to, co lubiem". Chrzecijanie okrelaj Nieprzyjaciela jako tego, "poza ktrym jest Nico". A Nico jest bardzo mocna: do mocna, by wykra najlepsze lata czowieka, ktre mijaj niepostrzeenie, spdzane nawet nie w upojeniu grzechem, lecz na ponurym bkaniu si myli, nie wiadomo, gdzie, i nie wiadomo, w jakim celu; na zaspokajaniu zaciekawie tak sabych, e czowiek tylko poowicznie zdaje sobie z nich spraw; na bbnieniu palcami po stole i machaniu nogami; na wygwizdywaniu melodii, ktrych nie lubi; na pograniu si w ciemnym labiryncie marze, ktrym brak nawet zmysowoci i ambicji do uzyskania jakiego jej posmaku, lecz z ktrych (gdy zostan raz wywoane jakim przypadkowym skojarzeniem) stworzenie to, z powodu niemocy i zamroczenia, nie potrafi si otrzsn. Powiesz, e s to bardzo mae grzechy; niewtpliwie, tak jak wszyscy modzi kusiciele, chciaby donosi o sensacyjnych wykroczeniach. Pamitaj jednak, e jedyn rzecz, ktra si liczy, jest to, w jakim stopniu odgrodzisz czowieka od Nieprzyjaciela. Nie ma znaczenia to, jak mae s przewinienia, pod warunkiem, e cznym ich efektem bdzie stopniowe odsuwanie czowieka od wiata i pogrenie go w Nico. Zabjstwo nie jest w niczym lepsze od kart, jeli karty potrafi dokona tego, o co nam chodzi. Doprawdy, najpewniejsz drog do Pieka jest droga stopniowa - agodna, mikko usana, bez nagych zakrtw, bez kamieni milowych, bez drogowskazw. Twj kochajcy stryj Krtacz 13. Mj drogi Piounie Wydaje mi si, e zuye zbyt wiele atramentu, by donie mi o cakiem prostej sprawie. Pozwolie temu czowiekowi wymkn ci si z rk - oto caa historia. Sytuacja jest bardzo powana i doprawdy nie widz adnych powodw, dla ktrych miabym ci osania przed konsekwencjami twej nieudolnoci. Skrucha i wznowienie tego, co tamta strona zowie "ask", i to w skali, jak opisujesz, jest dla nas druzgocc porak. Rwna si drugiemu nawrceniu, i to dokonanemu prawdopodobnie na gbszym podou ni pierwsze. Ten duszcy obok, ktry uniemoliwi twj atak w czasie powrotu pacjenta ze spaceru do starego myna, jest znanym zjawiskiem i ty powiniene by o tym wiedzie. Jest to najbardziej barbarzyski or Nieprzyjaciela, a wystpuje zazwyczaj wwczas, gdy dla pacjenta On sam jest bezporednio, w jaki bliej nieokrelony sposb obecny. Niektrzy ludzie s Nim stale otoczeni i skutkiem tego zupenie dla nas niedostpni. A teraz o twych bdach. Przede wszystkim, jak wynika z twej wasnej relacji, pozwolie pacjentowi czyta ksik, ktra mu si naprawd podobaa, dlatego e mu si podobaa, a nie dlatego, aby potem swoimi uwagami o niej popisywa si przed swymi przyjacimi. Po wtre, zgodzie si, by przeszed si w d do starego myna na herbat - spacer w okolicy, ktr naprawd lubi, a w dodatku spacer samotny. Innymi sowy, pozwolie mu na dwie konkretne, pozytywne przyjemnoci. Czy bye do tego stopnia lepy, by nie widzie w tym niebezpieczestwa? Cech charakterystyczn Cierpienia i Przyjemnoci jest ich oczywista realno, a zatem, jak dugo trwaj, s dla czowieka, ktry je przeywa, probierzem rzeczywistoci. Przeto prbujc doprowadzi swego pacjenta do wiecznego potpienia metod Romantyczn, czynic z niego co w rodzaju Childe Harolda lub Wertera, pogronego w ualaniu si nad samym sob z powodu urojonych cierpie, winiene za wszelk cen zachowa go od jakiegokolwiek rzeczywistego cierpienia, poniewa piciominutowy prawdziwy bl zba ukazaby mu oczywicie nonsens romantycznych strapie i zdemaskowaby ca twoj strategi. Lecz ty prbowae doprowadzi swego pacjenta do potpienia wiecznego za porednictwem wiata, to jest przez nabieranie go na prno, rozgardiasz, ironi i kosztown nud, potraktowane jako przyjemnoci. Jak moge tego nie dostrzega, e prawdziwa przyjemno bya ostatni rzecz, na jak moge mu pozwoli. Czy nie przewidziae, e przez sam kontrast zniweczy ona te wszystkie bzdury, ktre tak mozolnie uczye go ceni? I e ten rodzaj przyjemnoci, jak daa mu ksika i spacer, by najniebezpieczniejszy ze wszystkich? e to uwolni jego wraliwo z tej skorupy, ktr wok niej formowae, i pozwoli mu odczu, e powraca do rzeczywistoci i odzyskuje samego siebie? Dye do tego, aby odczy go od siebie samego, traktujc to jako wstpny krok do odczenia go od Nieprzyjaciela, i osigne w tym kierunku pewien postp. A teraz wszystko to zostao zmarnowane. Oczywicie wiem, i Nieprzyjaciel rwnie pragnie oderwa ludzi od nich samych, ale w inny sposb. Pamitaj zawsze, e On naprawd lubi t nikczemn gawied i ma ogromny szacunek dla ich osobowoci. Kiedy mwi o zatraceniu samych siebie, - 15 -

to pragnie jedynie, by wyrzekli si krzyku wasnej woli, a skoro to uczyni zwraca im ca osobowo i chepi si (obawiam si, e szczerze), e gdy oddadz Mu si cakowicie, bd bar dziej sob ni kiedykolwiek przedtem. Std te jakkolwiek cieszy si widzc, e powicaj nawet swe niewinne chci dla Jego woli, to nie znosi, gdy sprzeniewierzaj si swej wasnej naturze dla jakiegokolwiek innego powodu. My za powinnimy ich zawsze do tego zachca. Najgbsze skonnoci i impulsy kadego czowieka s punktem wyjcia i surowcem, w ktry go Nieprzyjaciel wyposay. Odcicie go od tych skonnoci i impulsw jest zawsze pewnym zyskiem; nawet w sprawach obojtnych jest rzecz podan, by w miejsce rzeczywistych wasnych upodoba czy niechci czowieka podstawi normy wiata, konwencji lub mody. Oczywicie poszedbym w tym kierunku jak najdalej Przyjbym zasad wykorzenienia u mego pacjenta wszelkich wyranych upodoba osobistych, ktre aktualnie nie s grzechem, nawet gdyby to byy upodobania zupenie bahe, takie jak zamiowanie do krykieta, zbierania znaczkw lub te picia kakao. Takie rzeczy, zgadzam si z tob, nie maj w sobie nic z cnoty, jest w nich jednak pewien rodzaj niewinnoci, pokory i bezinteresownoci, do ktrych nie mam zaufania. Czowiek cieszcy si prawdziwie i bezinteresownie jakkolwiek rzecz na wiecie jedynie ze wzgldu na ni sam i nie dbajcy wcale o to, co inni o tym mwi, jest z gry przez sam ten fakt uzbrojony przeciwko niektrym naszym najsubtelniejszym sposobom atakowania. Powiniene zawsze skania pacjenta do porzucenia ludzi, pokarmu lub ksiek, ktre rzeczywicie lubi, na rzecz "najlepszych" ludzi, "waciwego" pokarmu, "doniosych" ksiek. Znaem czowieka, ktrego przed wielkimi pokusami ambicji spoecznych ochronio jeszcze wiksze zamiowanie do flaczkw i cebuli. Naley zastanowi si, w jaki sposb naprawi t klsk. Bardzo wan rzecz jest powstrzyma go od jakiejkolwiek dziaalnoci. Dopki nie zmieni tej nowej skruchy na czyn, nie ma znaczenia, ile czasu powica jej w myli. Niech si to bydltko tarza w niej. Jeli ma ku temu jakie skonnoci, niech napisze ksik na ten temat; czsto bywa to wybornym sposobem wyjaowienia ziarna, ktre Nieprzyjaciel rzuca w ludzkie dusze. Niech robi, co mu si podoba, tylko niech nie dziaa. adne natenie pobonoci w jego wyobrani i uczuciach nie przyniesie nam szkody, jeli potrafimy utrzyma j z dala od jego woli. Czynne przyzwyczajenia, jak powiedzia to jeden z ludzi, wzmacniaj si przez powtarzanie, natomiast bierne sabn. Im czciej pacjent twj odczuwa pewne sprawy, lecz przy tym nic nie robi, tym W niej staje si w ogle zdolny do czynu, a na dalsz met tym mniej zdolny do odczuwania. Twj kochajcy stryj Krtacz 14. Mj drogi Piounie W twoim ostatnim sprawozdaniu o pacjencie najbardziej niepokojce jest to, e nie czyni on adnego z owych dufnych postanowie, ktrymi nacechowane byo jego pierwsze nawrcenie. Ju nic z tych hojnych obietnic o wiecznej cnocie, jak miarkuj; nawet nie oczekuje daru "aski" na cae ycie; pozostaa tylko nadzieja na skromn biec zapomog, potrzebn do sprostania biecej, codziennej pokusie. To bardzo le. Chwilowo widz tylko jedn rzecz, ktr si trzeba zaj. Twj pacjent sta si pokorny; czy zwrcie jego uwag na ten fakt? Kada cnota staje si dla nas mniej grona z chwil, gdy czowiek nabierze przekonani