Səbzəliyev Sifariz Mirzəxan

oğlu 1945-ci ildə Ağsu rayonunun

Qaraqoyunlu kəndində ziyalı

ailəsində anadan olmuşdur.

0,1963-cü ildə Ağsu şəhər 1 saylı

orta məktəbi, 1970-ci ildə

D.Bünyadzadə adma AzXTİ-ni

fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir.

1973-1977-ci illərdə institutun əyani

aspiranturasında təhsil alaraq,

1980-ci ildə M.V.Lomonosov adma

Moskva Dövlət Universitetində

namizədlik dissertasiyası müdafiə

etmişdir. 1985-1986-cı illərdə

itstitut- da dekan müavini və

1987-ci ildən bu günədək

"Mühasibat uçotu" kafedrasının

müdiri vəzifəsində çalışır.

S.M.Səbzəliyev 2005-ci ildə

doktorluq dissertasiyası müdafiə

etmiş və elə həmin ildə professor

vəzifəsinə seçilmişdir.

Prof. S,M,Səbzəliyev

"Azərbaycan Respublikasının

əməkdar müəllimi" fəxri adma layiq

görülmüşdür. 150- dən çox elmi

əsərin müəllifidir. Onun rəhbərliyi

altında bir elmlər doktoru və səkkiz

elmlər namizədi hazırlanmışdır.

Ailəlidir, üç övladı, on nəvəsi

var.

Qo/.ənfər Əli oğlu Abbasov 1938-ci ildə

Yevlax rayonunun Qaramməmdli kəndində

c]ulluqçu ailəsintlə anadan olnurşdur. 1945-1

Ə.Sö-cı illərdə həmin rayonun Qa- ranımədli

kənd yeddiillik, M.F.Axundov adına Yevlax

şəhər və 6 N'-4i Yevlax Dəmiryolu

f'əhlə-j^əncləi' orta məktəbində oxuyub kamal

attestatı almışdır.

1953-cü ildən 1967-ci ilətlək Yevlax və

Bakı şəhərlərində müxtəlif müəssisə və

təşkilatlarda mühasib köməkçisi, mühasib və

baş mühasib vəzifələrində işləmiş, 1964-cü ildə

Azərbaycan Dövlət Universitetinin t|iya- bi

uçot-iqtisad fakültəsini bitirmişdir. 1967- ci

ildən Azərbaycan Döıvlət İqtisad

Universitetinin "Mühasibat Uçotu”

kafedrasında müəllim, baş müəllim, dosent

vəzifəsində işləmiş, 1981-ci ildə Leninqrad

.Sovet Ticarəti İnstitunun qiyabi

aspiranturasına daxil olarat] 1984 -cü ildə

Lenintırad Maliyyə- İqtisatl Universitetində

nazmizədlik, 2008- ci ildə isə doktorluq

dissertasiyası müdafiə etmiş və 2009-cu ildə o,

ı^rofcssor vəzifəsinə seçilmişdir. Ümumi həcmi

650 çap vərəqi olan 14 dərsliyin, 3

monoqrafiyanın, 300- dən çox elmi məqalənin,

müəllifidir. 1994- cü ildən 2000-ci ilə qədər

"Mühasibat uçotu və audit" kofetlrasmm

müdiri olmuş və bu dövrdə və sonrakı

dcivrlərdə onun rəhbərliyi ilə I 5 aspirant və

dissertant müdafiə edərək elmlər namizədi

alimlik dərəcəsi almışlar. 2 doktorant iqtisad

üzrə fəlsəfə doktoru almac] üzərində işləyir.

21 ildən çoxdur ki, respublikada icjti- sad

yfmümlü "Maliyyə və uçot" jurnalının baş

redaktorıulur. Azərbaycan Respublikasının

qabaqcıl təhsil işçisidir, "Qızıl Qələm" media

mükafatı laureatı və "Xakpn Nüfuzlu Ziyalısı"

fəxri diplomları almışdır.

l-ivlidir, üç övladı, üç nəvəsi var.

MÜQƏDDIMƏ

Xidmət sahəsi maddi istehsal sahələrindən biri kimi cəmiyyətin

məhsuldar fəaliyyətinin çox mühüm tərkib hissəsidir.

Son illərdə xidmət sahəsinin inkişafı Azərbaycan iqtisadiy3^tının

fərqləndirici xüsussiyyətlərini özündə ehtiva edir. Bu qəbildən olan iqtisadi

dinamika bir tərəfdən biznesin məqsədli quruluşundakı dəyişikliklərdən,

digər tərəfdən isə əhalinin real gəlirinin yüksəlməsindən irəli gəlir.

İstənilən kommersiya təşkilatının fəaliyyətinin son məqsədi onların

mülkiyyətinin, xüsusən də kapitalının artırılmasında təzahür edir. Müasir

rəqabət şəraitində getdikcə daha çox müəssisələr, həmin vəzifələri mövcud

istehsal gücünü və istehsal olunan məhsulların həcmini artırmaq yolu ilə

deyil, ilk növbədə hər bir müştərinin özünə məxsus təlabatını daha tam

ödəmək yolu ilə həll etməyə cəhd göstərir. Qeyd olunanları yeni məlumatlar

hazırlananadək tam şəkildə nəzərə almaq üçün əvvəlcədən ilk növbədə

marketinq tədqiqatı aparılmalıdır.

Bu gün reklam kompaniyası olmadan çox nadir istehsalatlar surətlə

inkişaf edə bilir. İnnovasiyalı istehsalatları təhsil sahəsində hazırlanan elmi

tədqiqat işləri olmadan inkişaf etdirmək qeyri-mümkündür. Beləliklə,

xidmət sahəsi (marketinq, reklam, elm, təhsil və s.) müasir iqtisadiyyatda -

maddi istehsal sahəsinin vacib atributudur.

Xidmətlərə olan ehtiyacların artması son illərdə əhalinin həyat tərzinin

durmadan yaxşılaşması ilə izah edilir. Belə ki, bilavasitə xidmət, daha geniş

həcmdə insanın fərdi ehtiyacalarını ödəməyə şərait yaradır. Son illərdə

xidmət istehlakına olan meyllərin güclənməsi, xidmət sahələrindəki xərclərin

xüsusi çəkisninin artması Azərbaycanda servis iqtisa- dİ3^atının fərqləndirici

əlaməti sayılır. Bu sahə Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişafının

prioritet istiqamətlərindən biridir.

Eyni zamanda mövcud olan bir sıra ciddi problemlərin həlli

təxirəsalınmaz problemlərdəndir.

Makroiqtisadi tədqiqatların nəticələri sübut edir ki, həyati cəhətdən

mühüm sayılan bəzi xidmətlərin (səhiyyə, mədəniyyət, təhsil, idman və s.)

artım surətinə görə Azərbaycan hələlik iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş

ölkələrdən bir qədər geri qalır. Bundan başqa Qərbi Avropa və Şimali

Amerika ölkələrində, habelə Yaponiya, Malayziya, Sinqapur və s. ölkələrdə

fəaliyyətin eimtutumlu növləri ilə əlaqədar olan servis məşğulluluğu- nun

payı Azərbaycanda olduğundan yüksəkdir. Respublikanın statistik

göstəricilərinin təhlilindən aydın olur ki, Azərbaycan Respublikası gənc

olmasına baxmayaraq xidmət sahəsinin inkişafı istiqamətində dönmədən

irəliləməkdədir.

Bir sıra müəssisələrdə xidmət sahəsinin makrosəviyyədə idarə

olunması uçot-analitik təminatın kifayət qədər olması istiqamətində aparılır.

Göstərilən xidmətlər isə son dərəcə rəngarəngdir. Xidmətlərin bir növünün

göstərilməsinin nəticəsi (məs. ictiami iaşə} digər xidmətin göstərilməsinin

nəticəsi kimi (məs. yük və sərnişin daşınması} mülkiyyət hüququnun

dərinləşməsinə (məkanda əşyanın və insanın yerdəyişməsinə} gətirib çıxarır.

Sahibkarlıq fəaliyyətinin aparılmasına kömək göstərən xidmətlər (turizm,

səhiyyə, təhsil, nəqliyyat, auditor, vasitəçi, sığorta}, həmçinin insanın

şəxsiyyətinin inkişafına və fiziki sağlamlığının möhkəmləndirilməsinə

yönələn xidmətlər (məs. təhsil, tibb, turist xidmətləri və s.} mövcuddur.

Buradan aydın olur ki, göstərilən xidmət növlərinin rəngarəngliyi, onların

təqdim olunmasının iqtisadi, təşkilati və qanunvericilik xüsusiyyətləri

sənədləşməyə, maliyyə və idarəetmə uçotunun təşkilinə, xərcləri və maliyyə

nəticələrinin müəyyənləşdirilməsinə, uçot-analitik proseslərin

avtomatlaşdırimasına fərdi yanaşmanı tələb edir. Mühasibat uçotu

sisteminin adekvat kənar məkanının qurulması xidmət sahəsinin gələcək

inkişafının mühüm amillərindən birinə çevrilə bilər.

Yuxarıda qeyd olunan amillər əsasında kitabın strukturu

formalaşmışdır. Uçot -analitik sistemlərin adları çəkilən tərkib hissələri

müxtəlif xidmət növləri üzrə araşdırılmışdır.

Nəzəri materiallar, çoxsaylı nümunələr, cədvəllər və şəkillər vasitəsilə

təsvir olunur. Verilən materialların daha yaxşı mənimsənilməsi üçün hər bir

mövzu konkret rəqəmlərlə əhatə edilmişdir.

Kitabın ərsəyə gəlməsində “Mühasibat uçotu" kafedrasının müdiri,

professor, iqtisad elmləri doktoru S. M. Səbzəliyev və həmin kafedranın

professoru, iqtisad elməri doktoru Q. Ə. Abbasov iştirak etmişdir.

1.1. İQTİSADİYYATDA XİDMƏTİN YERİ

Azərbaycanın iqtisadi inkişafının müasir mərhələsi özünü, innova-

siya yolu ilə ölkənin inkişafına keçməklə yaranan problemlərin həllində,

elmi-təcrübəvi marağı yüksəltməklə göstərin Burada əsas məsələ,

iqtisadiyyatın öz xarakterinə görə sənayeləşdirilməsi ^jaradiqması olan

“yeni iqtisadiyyat"! xidmət sahəsi ilə əvəz etməklə həll edilir.

İqtisadiyyatın sənayeiəşdirilməsinin ən mühüm xüsusiyyəti - məhsul

buraxılışı üzrə istehsal sahəsinin bir yerə toplanmasını özündə

birləşdirməkdən ibarətdir. Bu sahədə ən geniş istifadə olunan "Faydalılıq"

anlayışı, bir qayda olaraq, maddi məhsula uyğun olaraq, "Keyfiyyət"

kateqoriyasının məhsul buraxılışına təqdim etdiyi bütün tələblər (Dövlət

standartları, texniki şərtlər) səviyyəsində buraxılması kimi başa düşülür.

Sözügedən kateqoriyaya uyğun məhsul buraxılışında istifadə olunan

istehsal ehtiyatlan - xammal, material, əmək resursları və s. istehsal

sahəsində daha tam və səmərəli istifadə istiqamətində araşdırılması

nəzərdən keçirilir. "Yeni iqtisadİ30'at"ın inkişafı Azərbaycanda prioritet

istiqamətlərdən biri kimi çıxış edir.

"Yeni iqtisadiyyat" xidmət sahəsinin mövcud vəzi}^əti, gələcəkdə

təşkili və daha da inkişafını təmin etmək üçün Azərbaycan Respublikasının

İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi yanında Antiinhisar Siyasəti və

İstehlakçıların Hüquqlarının müdafiəsi Dövlət Xidmətinin fəaliyyətini təmin

etmək məqsədi ilə və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 25

dekabr tarixli 203 №-li fərmanının icrası ilə bağlı Azərbaycan

Respublikasının Nazirlər Kabineti xüsusi olaraq 94 №-li qərar qəbul

etmişdir. Sözügedən qərar bütün xidmət sahələrinin tənzimlənməsində

xüsusi əhəmiyyət kəsb edəcəkdir (Qərar və onun əsasında hazırlanmış

qaydalar dərs vəsaitinə tamlıqla əlavə edilir).

«Azərbaycan Respublikasında ticarət,

ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət Qaydaları»nın

təsdiq edilməsi haqqında

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ

NAZİRLƏR KABİNETİ

QƏRAR № 94

Bakı şəhəri, 3 aprel 2014-cü il

«Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ

xidmət Qaydaları»nın təsdiq edilməsi haqqında

Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi yanında

Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət

Xidmətinin fəaliyyətini təmin etmək məqsədi ilə və Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 2009-cu il 25 dekabr tarixli 203 nömrəli Fərmanının icrası ilə

bağlı Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti QƏRARA ALIR:

1. «Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər

növ xidmət Qaydaları» təsdiq edilsin [əlavə olunur).

2. «Azərbaycan Respublikasında ticarət, məişət və digər növ xidmət (iş

görülməsi, xidmət göstərilməsi) Qaydaları haqqında» Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1998-ci il 15 aprel tarixli 80 nömrəli qərarı

(Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 1998, № 4, maddə

288; 1999, № 1, maddə 48; 2001, № 1, maddə 74; 2003, № 7, maddə 390; 2004,

№ 3, maddə 193; 2009, № 1, maddə 32) ləğv edilsin.

Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Artur Rasizadə

Qeyd edilən qayda əhatə edilən məsələləri tam anlamaq üçün dərsliyə

əlavə edilir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin

2014-cü il 3 aprel tarixli 94 nömrəli

qərarı ilə təsdiq edilmişdir

Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə,

məişət və digər növ xidmət

QAYDALARI

1. Ümumi müddəa

1.1. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat və Sənaye

Nazirliyi yanında Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların Hüquq-larının

Müdafiəsi Dövlət Xidmətinin fəaliyyətini təmin təmin etmək məqsədi ilə və

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 25 dekabr tarixli 203

nömrəli Fərmanının 2.3-cü bəndinin icrası ilə bağlı hazırlanmışdır və

istehlakçılarla (alıcılarla) Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə,

məişət və digər növ xidmət sahəsində sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan

hüquqi və fiziki şəxslər (o cümlədən, satıcılar) arasında alqı- satqı və digər

xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyir.

2. Əsas anlayışlar

2.1. Bu Qaydalarda istifadə olunan anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə

edir:

2.1.1. topdansatış - şəxsi, ailə, məişət və digər bu kimi istehlak təyinatı

istisna olmaqla, sahibkarlıq fəaliyyəti məqsədi ilə malların satışını həyata

keçirən ticarət fəaliyyəti;

2.1.2 pərakəndə satış - bilavasitə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı

olmayan, yalnız şəxsi, ailə, məişət və digər bu kimi məqsədlər üçün malların

satışını həyata keçirən ticarət fəaliyyəti;

2.1.3. ictimai iaşə - yeyinti məhsullarının istehsalı, emalı, satışı və

istehlakının təşkili ilə əlaqədar sahibkarlıq fəaliyyəti;

2.1.4. ticarət (xidmət) obyekti - ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ

xidmət fəaliyyətini həyata keçirmək məqsədi ilə istifadə edilən, ticarət

təşkilatlarına və (və ya) fərdi sahibkarlara mülkiyyət hüququ əsasında icarə

hüququ, əməli idarəetmə hüququ ilə və ya digər qanuni əsaslarla məxsus

olan əmlak kompleksi;

8

2.1.5. satış qiyməti - mal vahidinə [kəmiyyətinə) qoyulmuş son qiymət

məzənnəsi;

2.1.6. satıcı (ticarətçi) - alqı-satqı əməliyyatı aparan, mal satan

müəssisə, idarə, təşkilat və ya sahibkar;

2.1.7. istehlakçı - şəxsi tələbatlarını ödəmək məqsədi ilə mal, iş və

xidmətlərdən istifadə edən, onları alan, sifariş verən, yaxud almaq və ya

sifariş vermək niyyəti olan şəxs;

2.1.8. istehsalçı - mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı

olmayaraq, satış üçün mal istehsal edən müəssisə, idarə, təşkilat və ya

sahibkar;

2.1.9. icraçı - iş görən, yaxud xidmət göstərən müəssisə, idarə, təşkilat

və ya sahibkar;

2.1.10. ərzaq [yeyinti) məhsullarının qablaşdırılması - ərzaq [yeyinti)

mallarına vahid əmtəə görünüşü verən və satışa təklif etmək [istehlakçıya

çatdırmaq) məqsədi ilə onların tam və ya qismən örtülməsində istifadə

olunan və açılmadan və ya dəyişdirilmədən malın tərkibinin [istehlak

xassələrinin) təhlükəsiz saxlanılmasını təmin edən qab, tara və ya digər

material;

2.1.11. markalanma - məhsula aid olan və həmin məhsulu müşayiət

edən və ya ona istinad edən qab, sənəd, bildiriş, nişan, halqa, yaxud qapaqda

yerləşən hər hansı bir söz, ticarət markası, əmtəə nişanı, şəkilli material,

rəmz;

2.1.12. məhsulun adı - malın son istehlakçıya və ya ictimai iaşə

obyektlərinə satıldığı ənənəvi ad, yaxud istehlakçıya onun əsl təbiətini

bildirmək və onu digər oxşar mallardan fərqləndirmək imkanı vermək üçün

kifayət qədər aydın olan ad;

2.1.13. inqrediyent - məhsulun hazırlanmasında istifadə olunan,

yaxud hazır məhsulun tərkibində ilkin və ya dəyişilmiş formada mövcud

olan maddələr, heyvan, bitki, mikrobioloji, mineral mənşəli məhsullar, o

cümlədən qida əlavələri və bioloji aktiv maddələr;

2.1.14. ticarət fəaliyyəti - malların satışı, ictimai iaşə, məişət və digər

növ xidmətlərin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş fiziki və hüquqi şəxslərin

sahibkarlıq fəaliyyəti;

2.1.15. ticarət fəaliyyətinin subyektləri - qanunvericiliklə müəyyən

edilmiş qaydada ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmətləri həyata

keçirən fiziki və hüquqi şəxslər;

2.1.16. zəmanət müddəti - qanunvericilikdə və ya müqavilədə nəzərdə

tutulmuş zəmanət öhdəliklərinin qüvvədə olduğu müddət;

2.1.17. xidmət müddəti - istehlakçının istehlak olunmayan mallar

barədə təyinatına uyğun təhlükəsiz istifadə etməsinə təminat verdiyi

müddət;

2.1.18. saxlama müddəti - normativ və texniki sənədlərdə nəzərdə

tutulmuş qaydada və şərtlərlə saxlandıqda, yeyinti (qida) məhsullarının

keyfiyyətinin (istehlak xassələrinin) olduğu kimi saxlanılmasına təminat

verən müddət;

2.1.19. idxal - Azərbaycan Respublikasının gömrük ərazisindən geriyə

qaytarılmaq öhdəliyi olmadan malların ölkəyə gətirilməsi;

2.1.20. ticarət prosesi - malların satışını və hərəkətini təmin edən

ticarət-texnoloji əməliyyatların məcmusu;

2.1.21. ticarət-texnoloji əməliyyat - malların daşınması, yerdəyişməsi,

qəbulu, yüklənilməsi, boşaldılması, saxlanılması, bükülməsi,

qablaşdırılması, satışqabağı hazırlanması, təqdim edilməsi və dövriyyəyə

buraxılması;

2.1.22. ticarət-texnoloji avadanlıq - ticarət-texnoloji əməliyyatların

yerinə yetirilməsi məqsədi ilə istifadə olunan avadanlıq;

2.1.23. standart - maraqlı tərəflərin əksəriyyətinin razılığı əsasında

hazırlanmış və müvafiq səlahiyyətli təşkilatlar və ya orqanlar tərəfindən

təsdiq edilən kütləvi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş məhsulların (işlərin,

xidmətlərin) keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə dair tələbləri müəyyənləşdirən

normativ sənəd;

2.1.24. uyğunluq sertifikatı - sertifikatlaşdırma sisteminin qaydaları

üzrə sertifikatlaşdırılmış məhsulun müəyyən edilmiş tələblərə uyğunluğunu

təsdiq edən sənəd;

2.1.25. gigiyenik sertifikat - sanitar-epidemioloji ekspertizanın

nəticələri əsasında məhsulların təhlükəsizlik tələblərinə uyğunluğu barədə

müvafiq səlahiyyətli orqan tərəfindən verilmiş sənəd;

2.1.26. fitosanitar sertifikatı - “Beynəlxalq Bitki Karantini və

Mühafizəsi Konvensiyası“na uyğun olaraq, nümunəvi forma əsasında

hazırlanmış və təsdiq edilmiş bitki və bitkiçilik məhsullarının fitosanitar

vəziyyəti barədə rəsmi sənəd;

2.1.27. nəzarət markası - audiovizual əsərin, fonoqramın, kompyuter

proqramının, məlumat toplusunun, kitabın nüsxələrinin və digər müəlliflik

və əlaqəli hüquq obyektlərinin müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlara əməl

edilməklə hazırlandığını (istehsal olunduğunu), həmçinin satış üçün

müvafiq dövlət orqanından razılığın alınması tələb olunan malların,

məmulatların və məlumat materiallarının satışına belə razılığın verilməsini

təsdiq edən və həmin nüsxələri yaymaq hüququ verən, nüsxələrə

yapışdırılan hərf-rəqəm kodu və holoqrafik müdafiə vasitəsi olan və

birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulan vahid nümunəli xüsusi nişan;

2.1.28. daxiU karantin sertifikatı - ölkə daxilində daşımalar zamanı

bitki və bitkiçilik məhsullarının fitosanitar vəziyyəti barədə rəsmi sənəd;

2.1.29. qida məhsulları - emal edilmiş, yarımemal edilmiş və ya

xammal kimi insan tərəfindən istehlakı nəzərdə tutulmuş hər hansı maddə.

Buraya içkilər, saqqız, yaxud ərzağın istehsalında, emalında,

hazırlanmasında və ya işlənməsində istifadə olunan istənilən maddə

daxildir. Bu anlayışa yem, bazarda insan istehlakı üçün hazırlanaraq

yerləşdirilmə- diyi təqdirdə diri heyvanlar, yığımdan öncə bitkilər, yalnız

dərman kimi istifadə olunan maddələr, ətriyyat-kosmetik məhsullar, tütün

və tütün məhsulları, narkotik və psixotrop maddələr, qalıq maddələr və

çirklən- diricilər [kontaminant) aid deyildir;

2.1.30. minimal keyfiyyət tələbləri - qida məhsulunun insanların

istifadəsi üçün yararlı olmasına zəmanət verən orqanoleptik, fiziki və (və ya]

kimyəvi xüsusiyyətləri;

2.1.31. qida təhlükəsizliyi - qida hazırlanarkən, təyinatına uyğun

istifadə olunarkən və ya qəbul edilərkən, onun istehlakçıya hər hansı zərər

yetirməyə çəyinə dair təminat;

2.1.32. xüsusi təyinatlı qida məhsulları - öz xüsusi tərkibinə və ya emal

prosesinə görə normal istehlak üçün nəzərdə tutulan qida məhsullarından

fərqlənən, metabolizm və ya həzm prosesi pozulmuş və ya xüsusi fizioloji

şəraitlərdə olan şəxslərin və ya sağlam körpə və azyaşlı uşaqların

qidalanmada ehtiyacını ödəmək üçün müvafiq tərkibə malik olan, təyinatına

uyğun formada satılan qida məhsulları;

2.1.33. qida yararlılığı - minimum keyfiyyət tələblərinə uyğunluğu

əsaslandırılmaqla, istifadəyə yararlı olması barədə zəmanət;

2.1.34. qida məhsullarının yararlılıq müddəti - istehsalçı tərəfindən

müəyyən edilmiş və daşınma, saxlanma, istifadə, istehlak qaydalarına əməl

edilməklə, qida məhsulunun öz spesifik xüsusiyyətlərini saxladığı müddət;

2.1.35. qida təhlükəsizliyi göstəriciləri - gigiyenik normalar,

maksimum qalıq miqdarı, maksimum səviyyələr, yolverilən gündəlik qəbul

və digər parametrlər daxil olmaqla, insan sağlamlığının təhlükəsizliyini

təmin edən, elmi cəhətdən əsaslandırılmış və qanunvericiliklə müəyyən

olunmuş qaydada normalaşdırılmış göstəricilər;

2.1.36. pirat məhsul - hüquq sahibinin razılığı olmadan hazırlanan

(istehsal edilən) və yayılan audiovizual əsərin, fonoqramm, kompyuter

proqramının, məlumat toplusunun və kitabın nüsxələri;

2.1.37. kontrafakt məhsul - əmtəə nişanları, coğrafi göstəricilər və ya

onları qarışdıracaq dərəcədə oxşar nişanlarla qeyri-qanuni təchiz olunan mal.

11

3. Ticarət (xidmət) fəaliyyətinə olan

ümumi tələblər

3.1. Ticarət (xidmət) obyektləri fəaliyyətlərini Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyinə və bu Qaydalara uyğun tənzimləyirlər.

3.2. Ticarət (xidmət) obyektlərinin işçiləri bu Qaydaları bilməli və

onlara riayət etməlidirlər.

3.3. Hər bir ticarət (xidmət) obyektinin giriş qapısında (ön tərəfdə)

onun adını, mənsubiyyətini və iş rejimini əks etdirən lövhə asılmalıdır.

3.4. Ticarət (xidmət) obyektinin mülkiyyətçisi və ya rəhbəri (satıcısı)

istehlakçının tələbi ilə dövlət qeydiyyatı və onu qeydə alan orqan haqqında,

fəaliyyəti lisenziyalaşdırılan hallarda isə lisenziyanın nömrəsi, qüvvədə

olma müddəti və onu verən orqan haqqında məlumat verməlidir. Daimi

yerləşdiyi yerdən kənarda ticarət fəaliyyəti həyata keçirilən hallarda da

analoji məlumat istehlakçının nəzərinə çatdırılmalıdır.

3.5. Daimi fəaliyyət yerindən kənarda satıcını təmsil edən

nümayəndənin üzərində soyadı, adı, atasının adı və onun haqqında digər

məlumatlar əks olunmuş, vəsiqəsi məsul şəxsin imzası və möhürü ilə təsdiq

edilmiş olmalıdır.

3.6. Ticarət (xidmət) obyektinin iş rejimi aşağıdakı qaydada müəyyən

edilir:

3.6.1. dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin iş rejimi müvafiq icra

hakimiyyətinin və yerli özünüidarəetmə orqanlarının qərarı ilə;

3.6.2. müəssisə, idarə və təşkilatlarda, təhsil müəssisələrində fəaliyyət

göstərən obyektlərin iş rejimi xidmət göstərilən müəssisələrin müdiriyyəti

ilə razılaşdırılmaqla;

3.6.3. hüquqi və fiziki şəxslərə məxsus olan ticarət (xidmət) obyektinin

iş rejimi qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada onun mülkiyyətçisi

(rəhbəri) və ya fərdi sahibkar tərəfindən.

3.7. Ticarət (xidmət) obyekti istehlakçılara müəyyən edilmiş iş

saatlarında xidmət göstərməlidir. Nahar fasiləsində və obyektin iş vaxtı

bitdikdə, istehlakçıların ticarət və xidmət zalına daxil olmasına icazə

verilmir. İş vaxtının sonunda obyektin işçiləri istehlakçılara iş vaxtının

bitməsi barədə məlumat verirlər.

3.8. Ticarət (xidmət) obyekti nahar fasiləsinə bağlandıqda, yaxud iş

günü bitdikdə, nəzarət-kassa aparatı da öz işini bitirir, lakin nəzarət-kassa

çeki və ya əmtəə çeki olan istehlakçılara müvafiq qaydada xidmət göstərilir.

3.9. Sanitar günü, təmir və digər işlər aparılan zaman ticarət (xidmət)

obyektində müvəqqəti olaraq iş dayandırıldıqda, satıcı bu barədə

istehlakçıları məlumatlandırmalıdır.

3.10. Ticarət (xidmət) obyekti istehlakçılara düzgün seçim imkanını

verən şəraitə, ticarət zalına (xidmət zalına), malların keyfiyyətini və

təhlükəsizliyini təmin edən yardımçı binalara malik olmalı, eləcə də əməyin,

sağlamlığın və ətraf mühitin qorunması, yanğından mühafizə, malların

(xidmətlərin) saxlanılması, istehsalı və satışı üzrə normativ hüquqi aktlarda

nəzərdə tutulmuş digər tələblərə cavab verməlidir.

3.11. Ticarət (xidmət) obyektləri qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş

qaydada müqayisəli yoxlamadan keçmiş və standartlara uyğun olan müvafiq

ölçmə vasitələri ilə təmin olunmalıdır.

3.12. İstehlakçının müstəqil surətdə və ya obyektin işçisinin köməkliyi

ilə aldığı malın çəkisinin və ölçüsünün düzgüm olduğunu müəyyən etməsi

üçün obyektin ticarət zalında görünən yerdə nəzarət ölçü vasitələri

yerləşdirilməlidir.

3.13. Ticarət (xidmət) obyektinin yerləşdiyi sahə və otaqlar, su və

kanalizasiya təchizatı sistemi, istilik və havalandırma, istifadə edilən

avadanlıqlar, cihazlar, qablar və digər təchizat vasitələri sanitariya normaları

və qaydalarının, gigiyena normativlərinin tələblərinə uyğun olmalıdır.

3.14. Satıcılar və digər xidmət işçiləri fəaliyyət sahəsindən və işin

xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, təmiz iş paltarları (önlük, papaq, əlcək və s.)

ilə təmin olunmalıdırlar.

3.15. Ticarət (xidmət) obyektlərində işə qəbul edilən işçilər

qanunvericiliyə uyğun olaraq və Azərbaycan Respublikasının Səhİ3^ə

Nazirliyi tərəfindən müə}^ən olunmuş qaydada və vaxtaşırı olaraq tibbi

müayinədən (baxışdan) keçməlidirlər.

3.16. Ticarət (xidmət) obyektləri müəyyən olunmuş qaydada nəzarət

kitabçaları ilə təmin edilməlidirlər.

3.17. Ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət (iş görülməsi)

fəaliyyətinə sanitar-epidemioloji orqanlar tərəfindən rəsmi razılıq olan

hallarda yol verilir.

3.18. Ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət (iş görülməsi)

fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühitin çirkləndirilməsinə və insanların

narahatlığına səbəb olan hallara yol verilməməlidir.

3.19. Ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ xidmət (iş görülməsi)

fəalij^əti nəticəsində yaranan tullantıların iş günü ərzində sanitariya

qaydalarına uyğun yığılıb saxlanılması, daşınması və aparılması, zəruri

hallarda ixtisaslaşdırılmış idarələrlə müqavilə əsasında həşəratlara və

gəmiricilərə qarşı mübarizə tədbirləri təşkil edilməlidir.

4. Malların qəbulu, saxlanılması

və satışa hazırlanması

4.1. Hüquqi və fiziki şəxslər malların qəbulunu müvafiq sənədlərə və

qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq həyata keçirirlər.

4.2. Hüquqi və fiziki şəxslərin ticarət obyektlərinin anbarında və

satışda olan mallar üzrə təchizatçının (malgöndərənin] rekvizitləri, daxil

olmuş malın miqdarı, qiyməti və ümumi məbləği əks etdirilmiş müvafiq

təsdiqedici sənədlər olmalıdır.

4.3. Malların mənşəyini və qiymətini təsdiq edən qaimə, uyğunluq

sertifikatı (məcburi sertifikatlaşdırılmalı mallar üçün) olmadıqda, həmçinin

pirat və ya kontrafakt malların ticarət şəbəkələrinə daxil edilməsi,

saxlanılması və satışı qadağandır.

4.4. Tez xarab olan ərzaq malları üzrə müşayiətedici sənədlərdə mal

və ya məhsulun istehsal edildiyi saat və tarix, ən son istehlak tarixi və saatı,

saxlanma şərtləri mütləq göstərilməlidir.

4.5. Malların keyfi3^əti, markalanması, saxlanma rejimi və forması

(temperaturu, nəmliyi, saxlanma müddətləri) normativ-texniki sənədlər,

standartlar və təchizat müqavilələri ilə müə3/yən edilmiş tələblərə cavab

verməlidir.

4.6. Saxlanma müddəti göstərilməmiş, yararlılıq müddəti ötmüş,

habelə markalanması, qablaşdırılması, etiketlənməsi, əmtəə görünüşü

pozulmuş, keyfiyyətini və təhlükəsizliyini təsdiq edən sənədləri olmayan və

müvafiq normativ-texniki sənədlərin tələblərinə cavab verməyən malların

satışı qadağandır.

4.7. Malların anbarlarda saxlanılması, onların ticarət zallarında və

xırda pərakəndə ticarət şəbəkələrində yerləşdirilməsi tələblərinə və satışı

zamanı mal qonşuluğu prinsiplərinə, sanitariya və yanğından mühafizə

qaydalarına ciddi riayət edilməlidir.

4.8. Yararlılıq müddəti ötmüş, qablaşdırılması və markalanması

normativ sənədlərin tələblərinə cavab verməyən mallar satışda olan mallarla

bir yerdə saxlanılmamalıdır. Belə mallar mal sahibi (satıcı) tərəfindən satış

dövriyyəsindən çıxarılaraq, ticarət zalında və ya anbar sahəsində xüsusi

ayrılmış yerdə saxlanılmalıdır. Yararlılıq müddəti ötmüş mallar mal sahibi

(satıcı) tərəfindən xüsusi vasitələrin köməyi ilə istifadə üçün tam yararsız

vəziyyətə gətirilməlidir.

4.9. Ticarət obyektinin qarşısında, ətrafında malların (işlərin,

xidmətlərin) nümunələrinin nümayiş etdirilməsinə (qoyulmasına), satışına,

xidmətlərin göstərilməsinə yol verilmir.

4.10. Ticarət obyektində işə başlamazdan əwəl istehlakçılara lazımi

qaydada xidmətin göstərilməsini təmin etmək üçün bütün hazırlıq işləri

görülür. İstehlakçılara tez xidmət göstərmək üçün yardımçı sahədə olan

mallar vitrinə tam çeşiddə və lazımi miqdarda düzülür.

4.11. Ticarət obyektində satılan sertifikatlaşdırılmalı olan mallar

onların keyfiyyətini və təhlükəsizliyini təsdiq edən sertifikatlarla müşayiət

olunmalıdır.

4.12. Ticarət obyekti məhsulu müvafiq qaydada hazırlayır, texniki

cəhətdən mürəkkəb məhsulların saxlanılması və xırda təmiri, qablaşdırma

materiallarından çıxarılması, təmizlənməsi, səliqəyə salınması, satışa

hazırlanması, kəsilməsi və əvvəlcədən qablaşdıniması və s. işlərini aparır.

4.13. Qablaşdırılmamış şəkildə daxil olmuş mallar, əgər

qanunvericilikdə digər hal nəzərdə tutulmayıbsa, satıcı tərəfindən malın

xüsusiyyətinə uyğun olaraq qabaqcadan qablaşdırılaraq və etiketlənərək

istehlakçıya təqdim edilməlidir. Qanunvericilikdə digər hal nəzərdə

tutulmamışdırsa, etiketdə məhsulun adı, növü və tərkibi, istifadə sahəsi və

qaydaları, istehsal tarixi və yararlılıq müddəti, saxlanma şərtləri, istehsalçının

adı, ünvanı və normativ sənədlərdə tələb olunan digər məlumatlar olmalıdır.

4.14. Ticarət zalında olan mallar istehlakçıların sərbəst seçə bilmələri

üçün şüşəli şkaflara, asılqanlara, taralara, səbətlərə, soyuducu avadanlıqlara,

kasetlərə və digər vasitələrə yığılır.

4.15. Ticarət obyektlərinin vitrinlərində pərakəndə satış qiymətləri

göstərilməklə ancaq satışda olan malların nümunələri qoyulur. Vitrinə

qoyulmuş mallar istehlakçının tələbi ilə onların keyfi}^əti yoxlanıldıqdan

sonra satılır.

4.16. Vitrinlərin müvafiq tərtibatı üçün istifadə olunan bəzək

elementləri, mallar və ya mağazanın avadanlıqları satılmır.

4.17. Ölçmək, çəkmək, dozalara bölmək üçün standartlara uyğun

olmayan qüsurlu cihazlar istifadədən götürülməli, standartlara uyğun hala

gətirilməli və müqayisəli yoxlamadan keçirilməlidir.

4.18. Ticarət obyektinin işçilərinə həmin obyektə məxsus olmayan

malları ticarət zalında saxlamaq qadağan edilir.

4.19. Ticarət obyektinin işçilərinin üst geyimləri və şəxsi əşyaları bu

məqsəd üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi yerlərdə saxlanılır.

4.20. Qeyri-ərzaq mallarının (paltar, ayaqqabı, trikotaj məmulatı və s.)

satışı zamanı ticarət obyektində onların geyilib baxılması, texniki cəhətdən

mürəkkəb olan malların isə yoxlanılması üçün müvafiq şərait yaradılmalıdır.

5. Malların satışına olan ümumi tələblər

5.1. Topdansatış ticarət obyektlərindən mallar hüquqi şəxslərə və

hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslərə

müqavilələr əsasında satılır. Topdansatış ticarəti ilə məşğul olan ticarət

obyektlərində malların pərakəndə satışı qadağandır. Pərakəndə ticarət

sahəsində fəaliyyət göstərən təsərrüfat obyektlərindən, hüquqi və fiziki

şəxslər tərəfindən pərakəndə qaydada alınmış ərzaq mallarının, 0 cümlədən

spirtli və spirtsiz içkilərin, tütün və tütün məmulatlarının sonradan

pərakəndə satışı qadağandır.

5.2. Satışda yalnız buraxılması və ya satışı qadağan olunmamış

məhsullar ola bilər. Dövriyyədən çıxarılmış malların alqı-satqısı qadağandır.

5.3. Dövri}^əsi məhdudlaşdırılmış mallar (mülki silah, zəhərli

preparatlar və s.} onların özgəninkiləşdirilməsinə xüsusi icazə olduğu halda

satıla bilər. Belə malları isə yalnız onları əldə etməyə xüsusi icazəsi

(lisenziyası] olan istehlakçılar əldə edə bilərlər.

5.4. Dövri3^əsi məhdudlaşdırılmış malların satışı müvafiq qanunlarla

yanaşı, bu Qaydalara ciddi riayət edilməklə həyata keçirilir.

5.5. Xarici valyutanın və qiymətli kağızların (səhmlər, istiqrazlar,

dövlət özəlləşdirmə çekləri və s.] alqı-satqısı Azərbaycan Respublikası

Mərkəzi Bankının müəyyən etdiyi qaydada və müvafiq qanunlarla

tənzimlənir.

5.6. Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla,

üzərində Azərbaycan Respublikasının dövlət əyar damğası olmayan və ya

saxta əyar damğası həkk olunan qiymətli metallardan və qiymətli daşlardan

hazırlanmış zərgərlik və digər məişət məmulatlarının satışı qadağandır.

5.7. Satıcı istehlakçıların düzgün seçim etməsini təmin etmək üçün

mallar, onların istehsalçıları haqqında zəruri və düzgün məlumat verməyə

borcludur.

5.8. Azərbaycan Respublikasının ərazisində istehsal edilən, habelə

ixrac edilən malların üzərindəki etiketlər və digər yazılar müvafiq xarici

dillərlə yanaşı, dövlət dilində də olmalıdır. Azərbaycan Respublikasına idxal

edilən mal və məhsulların üzərindəki etiketlər və adlar, onlardan istifadə

qaydaları barədə izahat vərəqələri başqa dillərlə yanaşı, Azərbaycan dilinə

edilmiş tərcümə ilə də müşayiət olunmalıdır.

5.9. İstehlakçının tələbinə görə satıcı mal haqqında məlumatı ona

şifahi də verə bilər. Mal haqqında məlumat hər bir halda istehlakçını

çaşdırmayan, malın XI susiyyətləri barədə birmənalı və anlaşıqlı formada

verilməlidir.

5.1). Satıjda olan mallar haqqında aşağıdakı məlumatlar müvafiq

qavdada istehlakçıların nəzərinə çatdırılmalıdır:

5.10.1. malın adı, onun qiyməti;

5.10.2. istehsalçının yerləşdiyi yer (hüquqi ünvanı], firma adı,

tələblərin (iradların) verildiyi, təmir və ya texniki xidmət göstərən təşkilatın

adı, yerləşdiyi ünvan;

5.10.3. malın məcburi tələblərə uyğunluğunu təsdiq edən sertifikatın

və ya digər texniki normativ sənədin işarəsi;

5.10.4. malın əsas xüsusiyyətləri və istehlak xassələri (tərkibi, ka-

loriliyi, sağlamlıq üçün zərərli maddələrin normativ sənədlərin tələbləri ilə

müqayisəli miqdarı);

5.10.5. malın səmərəli və təhlükəsiz istifadəsi qaydaları və şərtləri;

5.10.6. zəmanət müddəti (əgər konkret mal üçün nəzərdə

tutulmuşdursa);

5.10.7. xidmət və yararlılıq müddəti (əgər konkret mala dair belə

müddətlər müəyyən edilmişdirsə və ya müə3/yən olunmalıdırsa), həmçinin

xidmət və yararlılıq müddəti keçmişdirsə ehtimal olunan təhlükələr, tə3dnatı

üzrə istifadənin mümkünsüzlü3m (insan həyatı, sağlamlığı, əmlakı və ətraf

mühit üçün);

5.10.8. təminat öhdəlikləri və iddiaların irəli sürülməsi qaydaları.

5.11. Əgər satılan mal istifadədə olmuşdursa, istehlakçıya bu barədə

düzgün məlumat verilməlidir.

5.12. Malın qüsurları haqqında satıcı istehlakçını həm şifahi, həm də

yazılı formada (malın yararlılığı, əmtəə çeki, etiketi və ya sair üsulla)

məlumatlandırmalıdır.

5.13. Standartlarla və ya qanunvericiliklə ayrı-ayrı mal qrupları üzrə

istehlakçıların nəzərinə aşağıdakı məlumatların da mütləq surətdə

çatdırılması nəzərdə tutula bilər:

5.13.1. malın əsas və funksional təyinatı və ya tətbiqi dairəsi;

5.13.2. malın təhlükəsiz istifadə qaydası və şərtləri, saxlanılması,

daşınması, təmiri, bərpası, malın utilləşdirilməsi, basdırılması və məhv

edilməsi qaydası və şərtləri;

5.13.3. malın komplekdiyi (komplektin tərkibi), kütləsi (çəkisi), əsas

ölçüləri, həcmi və miqdarı;

5.13.4. saxlanma və yararlılıq müddəti;

5.13.5. tezalışan, partlayan, zəhərləyici və sair xüsusiyyətlərə malik

mallar üzərində müvafiq qaydada göstərilən xəbərdaredici yazılar;

5.13.6. malın ekoloji cəhətdən, enerjiyə qənaət baxımından

xüsusiyyətləri.

5.14. Satıcı satılan malların qanunvericiliklə (standartlarla) müəyyən

edilmiş tələblərə uyğunluğunu təsdiq edən məlumatların istehlakçı^

lara çatdırılmasını (markalanma yolu ilə uyğunluq nişanının

mövcudluğunu) təmin etməlidir.

5.15. İstehlakçının tələbilə satıcı aşağıdakı sənədlərdən birini tanış

olması üçün ona təqdim etməyə borcludur:

5.15.1. sertifikat və ya onun surəti (müvafiq olaraq uyğunluq,

gigiyenik, baytarlıq, fitosanitar, mənşə sertifikatı, o cümlədən toksikoloji rəy,

karantin ekspertizası şəhadətnaməsi);

5.15.2. qaimə - faktura.

5.16. Mülki dövriyyəsi məhdudlaşdırılmış malların satışı zamanı satıcı

istehlakçıya onun xahişi ilə səlahiyyətli orqanın xüsusi icazəsini təqdim

etməlidir.

5.17. Malların insanların həyatına, sağlamlığına və əmlakına,

həmçinin ətraf mühitə təsirinə dair tələblər müvafiq normativ sənədlərlə

müəyyən olunur.

5.18. Standartların və digər normativ sənədlərin məcburi tələblərinə

cavab verməyən malların satılması (xidmətlərin göstərilməsi, işlərin yerinə

yetirilməsi) qadağandır.

5.19. Nəzarət markası ilə markalanmalı olan malların, məmulatların

və məlumat materiallarının belə nəzarət markası olmadan ticarət

obyektlərində satış məqsədi ilə saxlanılması və ya satılması qanunvericiliklə

müə5^ən edilmiş qaydada məsuliyyətə səbəb olur.

5.20. Satıcı (istehsalçı, icraçı) istehlakçıya keyfiyyəti və təhlükəsizliyi

normativ sənədlərə, müqavilə şərtlərinə və həmçinin mal (iş, xidmət)

haqqında istehsalçının (icraçının) təqdim etdiyi məlumata uyğun olan mal

verməlidir.

5.21. Azərbaycan Respublikasının ərazisinə idxal olunmuş mallar

onların lazımi keyfi30^ətini təsdiq edən sənədlə, milli sertifikatlaşdırma

orqanı tərəfindən tanınan sertifikatla müşayiət olunmalıdır.

5.22. Standartların tələblərinə uyğunluğu könüllü bəyan edildikdə,

əgər həmin standartların tələbləri ilə malların daşınması, saxlanması,

buraxılışı zamanı təhlükəli xüsusiyyətlərlə (zərərli nəticələrlə) müşayiət

olunarsa, satıcıya istinad edilən standartın mətni və ya ondan çıxarış təqdim

olunmalıdır.

5.23. Qanunvericiliyə uyğun olaraq sertifikatlaşdırılmalı olan, lakin

sertifikatlaşdırılmamış»fnalların satılması (işlərin yerinə yetirilməsi,

xidmətlərin göstərilməsi) qadağandır.

5.24. Bu Qaydaların 5.15-ci və 5.16-cı bəndlərində göstərilən sənədlər

olmadan malların qəbulunun (satışının) həyata keçirilməsi nəticəsində insan

həyatına, onun sağlamlığına, ətraf mühitə, fiziki və ya hüquqi

şəxslərin, dövlət və ya bələdi3^ələrin əmlakına dəyən ziyana (zərərə) görə

satıcı standartların tələblərini bilmədiyini əsas gətirə bilməz.

5.25. Satıcıdan malların təhlükəsizliyini təsdiq edən digər sənədlər

tələb oluna bilməz.

5.26. Satılan mala (onun istehsalçısına) dair zəruri (lazımi) məlumatın

həcmi (malın üzərində, istehlak tarasında, qabında, yarlığında, etiketində,

texniki sənədlərində göstərilən məlumatlar) normativ hüquqi aktların,

müvafiq standartların məcburi tələblərinə uyğun olmaqla tam əhatə

olunmalıdır.

5.27. İstehlakçıya göstərilən xidmətlər, onların qiymətləri, şərtləri,

eləcə də malların satışı ilə əlaqədar tətbiq edilən xidmətlərin formaları

(əvvəlcədən sifariş, malların evə və digər təyinat yerinə çatdırılması və s.)

haqqında da düzgün məlumat verilməlidir.

5.28. Ticarət obyektlərində istehlakçıya müstəqil surətdə və ya

satıcının kömə)^ ilə lazım olan mallara baxış keçirmək, pərakəndə satış

qaydalarına zidd olmamaqla, malların xüsusiyyəti ilə tanış olmaq və ya işlək

xüsusiyyətini nümayiş etdirmək imkanı verilməlidir.

5.29. Satıcı qanunvericiliklə, standartların məcburi tələbləri ilə və ya

müqavilə şərtləri ilə nəzərdə tutulduğu hallarda satışa təqdim olunan

malların keyfiyyətini və təhlükəsizliyini (baxış, sınaq, təhlil, ekspertiza yolu

ilə) yoxlamağa borcludur.

5.30. Satılan malların qiyməti, həmçinin müqavilə şərtlən qanunla

güzəşt və imtiyaz tətbiq edilən istehlakçılar istisna olmaqla, bütün

istehlakçılar üçün eyni olmalıdır.

5.31. Satışda olan bütün malların üzərində malın adı, növü və qiyməti

göstərilməklə, dəqiq tərtib edilmiş qiymət kağızı, qiymət kağızının arxa

tərəfində isə maddi məsul şəxsin imzası (və ya təşkilatın möhürü) və onun

doldurulma tarixi olmalıdır.

5.32. Malın adı, çəkisi və növü qablaşdırma materialında (qutusunda)

göstərilərsə, qiymət yarlığında ancaq mal vahidinin dəyəri (ədədin qiyməti)

göstərilməlidir.

5.33. Daimi ticarət yerindən kənarda və ya səyyar formada mal satan

satıcının nümayəndəsi malın adı və qiyməti göstərilməklə, məsul şəxsin

imzası və satıcının möhürü ilə təsdiq edilmiş preyskuranta malik olmalıdır.

5.34. Pərakəndə alqı-satqı müqaviləsində, o cümlədən istehlakçının

qoşulduğu standart formaların şərtlərində ayrı qayda nəzərdə tutulmayıbsa,

alqı-satqı müqaviləsi satıcının istehlakçıya kassa və ya əmtəə çe- kini və ya

malın dəyərinin ödənildiyini təsdiq edən digər sənədi verdiyi andan lazımi

formada bağlanmış hesab edilir..

19

5.35. Sə}0^ar formada və ya daimi ticarət yerindən kənarda - evdə, iş,

təhsil yerində, nəqliyyatda, küçə və s. yerlərdə dondurma, alkoqolsuz

içkilər, istehsalçı tərəfindən qablaşdırılmış çörək-bulka və qənnadı

məmulatları istisna olmaqla, ərzaq mallarının, dərman vasitələrinin,

qiymətli metal və daşların, onlardan hazırlanan məmulatların,

silah-sursatın, audiovizual əsər və fonoqramların, elektron hesablama

maşınları üçün proqramların satılmasına yol verilmir.

5.36. Bu Qaydaların 5.35-ci bəndində göstərilən ticarət yerlərində

satışına icazə verilən mallara dair istehlakçıya malın adı, satıcı haqqında

məlumat, malın qiyməti, miqdarı, eləcə də satıcının nümayəndəsinin imzası

olan əmtəə çeki verilməlidir.

5.37. Satılan malın pulu ödənilərkən, istehlakçıya malın satıldığını

təsdiq edən qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş qəbz, kassa çeki və ya digər

yazılı sənəd verilməlidir.

5.38. Mal zəmanət müddəti ilə satılarkən, satıcı məmulatın

pasportunda malın bu obyektdən alındığını və malın satıldığı tarixi təsdiq

edən ştamp vurur və imzası ilə təsdiq edir.

5.39. Ticarət, məişət və digər xidmətlərin göstərilməsi zamanı

istehlakçılarla hesablaşmalar qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada

aparılır.

5.40. İstehlakçının seçdiyi mal obyektdə satıcının mala yazdığı çek- də

göstərilmiş ödəniş vaxtından 3 (üç] saat müddətində saxlanıla bilər.

5.41. Nağdsız hesablaşma yolu ilə alınmış mallar ödəniş sənədləri

təqdim olunduğu ana qədər obyektdə saxlanıla bilər.

5.42. Kreditə alınan mallar sənədləşdirildikdən sonra, istehlakçının

istəyi ilə ticarət şəbəkəsində bir gün saxlanıla bilər. Müqavilədə başqa qayda

müəyyən edilmədikdə, göstərilən müddət başa çatdıqdan sonra alınmamış

mallar satışa verilir.

5.43. Alınmış böyükhəcmli malları (mebel, tikinti materialları, piano,

soyuducu, paltaryuyan maşın və s.] istehlakçı ticarət obyektində bir gün

müddətində saxlaya bilər. Bu müddət ticarət obyektinin rəhbərinin razılığı

ilə haqqı ödənilməklə artırıla bilər.

5.44. Alınmış və saxlanılmağa qo3mlmuş mallara kassa çekinin və

saxlanma müddəti göstərilməklə verilmiş qəbzin surəti əlavə edilir, malın

üzərində "satılıb" sözü əks olunan lövhə qoyulur. Saxlanılmağa verilmiş

müddətdə satıcı malın saxlanılmasına və keyfiyyətinə görə məsuliyyət

daşi3nr.

5.45. Malların satışı ilə əlaqədar təklif edilən xidmətlər yalnız

istehlakçının razılığı ilə həyata keçirilə bilər. İstehlakçı mal satışı ilə əlaqədar

təklif edilən xidmətdən imtina edə, eləcə də onun razılığı olmadan belə

xidmətə görə ödənilmiş haqqı geri tələb edə bilər.

5.46. Satıcı konkret malın mütləq qaydada bu və ya digər malla

birlikdə satılmasım və ya malların satışının bu və ya digər xidmətlə

əlaqələndirilməsini (texniki tələblərə və xüsusiyyətlərinə görə malın

yığılması və (və ya) quraşdırılması müvafiq mütəxəssis olmadan mümkün

olmadığı hallar istisna olmaqla) şərtləndirə bilməz.

5.47. İrihəcmli mallar istehlakçının nəqli3o^at vasitəsində daşındıqda,

satıcı belə malların nəqlİ37yat vasitəsinə yüklənilməsini öz hesabına həyata

keçirməyə borcludur.

5.48. Satıcı istehlakçıya malı lazımi keyfi30^ətdə, tarada və (və ya)

qabda (xarakterinə görə taralaşdırılması və (və ya) qablaşdırılması tələb

olunmayan mallar istisna olmaqla), müəyyən komplektdə, yardımçı

əşyalarla və mala aid sənədlərlə birlikdə verməlidir. Malın keyfiyyətinə, tara

və (və ya) qabına, komplekdiyinə, yardımçı əşyalara, mala dair sənədlərə,

həmçinin malların çatdırılması şərtlərinə olan tələblər qanunvericiliklə

müə}^ən edilir.

5.49. Satıcı yararlılıq müddəti müəyyən olunmuş malları istehlakçıya

ondan təyinatı üzrə istifadə edə biləcəyi müddəti (ağlabatan) nəzərə alaraq

verməyə borcludur. İstifadəyə yararsız yeyinti məhsullarının götürülməsi,

zərərsizləşdirilməsi və ya məhv edilməsi qanunvericiliklə müəyyən olunmuş

qaydada həyata keçirilir.

5.50. İstehlakçı satıcı tərəfindən daha uzun müddət müəyyən edil-

məyibsə, qeyri-ərzaq malını ona verildiyi andan 14 gün ərzində alış yerində

və satıcının elan etdiyi digər yerlərdə başqa ölçülü, formalı, qaba- ritli, rəngli

və ya quruluşlu oxşar mala dəyişdirə bilər. Bu zaman qiymət fərqi olduqda,

satıcı ilə lazımi hesablaşma aparılır.

5.51. Satıcıda dəyişdirilmək üçün uyğun mal olmadıqda, istehlakçı

əldə etdiyi malı satıcıya qaytara, mal üçün ödədiyi pulu geri ala və ya analoji

mal ticarət obyektinə daxil olan kimi dəyişdirə bilər. Satıcı dəyişdirilməsi

tələb olunan qeyri-ərzaq malının satışa daxil olması haqqında istehlakçını

məlumatlandırmalıdır. Mal işlədilməmişdirsə, onun istehlak xassələri, əmtəə

görünüşü, plombu, yarlığı qorunub saxlanılmışdırsa və həmin satıcıdan

alındığına dair sübutlar vardırsa, istehlakçının malın dəyişdirilməsi və ya

qaytarılması tələbi ödənilir.

5.52. İstehlakçıya keyfiyyətsiz mal satıldıqda, malın qüsurları satıcı

tərəfindən qabaqcadan bildirilmədikdə, istehlakçı öz seçimi ilə aşağıdakı

tələblərdən birini irəli sürə bilər:

5.52.1. keyfiyyətsiz malın lazımi keyfiyyətli malla əvəz edilməsini;

5.52.2. satış qiymətinin uyğun məbləğdə azaldılmasını;

5.52.3. malın qüsurlarının icraçının (satıcının, istehlakçının) hesabına

aradan qaldırılmasını və ya qüsurların aradan qaldırılması üçün

istehlakçının və ya üçüncü şəxslərin çəkdiyi xərclərin əvəzinin ödənilməsini;

5.52.4. malın həmin mala uyğun digər modelli (markalı, tipli və s.)

malla, dəyəri yenidən hesablanma şərtilə əvəz edilməsini;

5.52.5. müqavilənin ləğv edilməsini və çəkdiyi zərərin ödənilməsini.

5.53. İstehlakçı texniki mürəkkəb və ya bahalı malların keyfiyyətində

mühüm qüsurlar (məqsədlitəyinatı üzrə istifadə olunmasını qeyri-mümkün

və ya yolverilməz edən, istehlakçı üçün aradan qaldırıla bilinməyən, aradan

qaldırılması üçün çoxlu əmək və vaxt məsrəfi tələb edən, yaxud aradan

qaldırıldıqdan sonra qüsurları yenidən üzə çıxan mal (iş, xidmət) aşkar

edərsə, onun lazımi keyfiyyətli malla əvəz edilməsi tələbini irəli sürə bilər.

5.54. Ərzaq mallarında, ətriyyat-kosmetika məmulatlarında, məişət

kimyası və digər bu kimi xassəli mallarda aşkar edilən qüsurlara görə

istehlakçı öz seçimilə belə malı lazımi keyfiyyətli malla əvəz etmək, yaxud

alış qiymətini mütənasib surətdə azaltmaq tələbini irəli sürə bilər. İstehlakçı

öz istəyilə göstərilən tələbləri irəli sürmədən maldan imtina edə və

ödənilmiş məbləği geri ala bilər. Bu halda satıcının tələbi ilə istehlakçı lazımi

keyfiyyətdə olmayan malı öz hesabına geri qaytarmalıdır.

5.55. Lazımi keyfiyyətdə olmayan malı geri qaytararkən, malın əmtəə

görünüşünün itirildiyinə, tam və ya qismən istifadə edilməsi ilə əlaqədar

dəyəri azaldığına və digər bu kimi əsaslara görə satıcı ilkin ödənilmiş

məbləğdən hər hansı məbləğin çıxılmasmı tələb edə bilməz.

5.56. İstehlakçı uzunmüddətli istifadə üçün nəzərdə tutulmuş malın

qüsurlarının aradan qaldırılması və ya belə malın dəyişdirilməsi tələbini irəli

sürdükdə, satıcı, eyni zamanda lazımi keyfiyyətdə olmayan malın təmiri və

ya dəyişdirilməsi müddətində lazımi keyfiyyətdə olan analoji mah

istehlakçıya verməlidir.

5.57. Satıcı lazımi keyfiyyətdə olmayan mah istehlakçıdan almağa,

zəruri hallarda isə malın keyfiyyətini yoxlamağa borcludur. Malın keyfiyyəti

yoxlanılarkən, istehlakçının şəxsən və ya nümayəndəsinin iştirak etmək

hüququ vardır.

5.58. Malda aşkar edilən qüsurların səbəbləri ilə əlaqədar satıcı və

istehlakçı arasında mübahisə yarandıqda, satıcı əmtəənin ekspertizasını öz

hesabına həyata keçirməlidir. İstehlakçı ekspertizanın nəticələrini məhkəmə

qaydasında mübahisələndirə bilər.

5.59. İstehlakçıda malın alınmasını və şərtlərini təsdiq edən kassa və

ya əmtəə çekinin, yaxud digər sənədin olmaması istehlakçının tələb

lərindən imtina üçün əsas ola bilməz və bu onu müqavilənin bağlanması

şərtlərini təsdiq edə biləcək şahid ifadələrinə istinad etmək imkanından

məhrum etmir.

5.60. İstehlakçının tələblərinin satıcı tərəfindən təmin edilməsi

müddətləri, həmçinin müddətlərin pozulması ilə əlaqədar təqsirli şəxslərin

məsuliyyəti qanunvericiliklə müəyyən olunur.

5.61. İstehlakçının malı dəyişmək tələbi mal olduqda dərhal yerinə

yetirilməli, zərurət olduqda onun keyfiyyəti müvafiq tələb verilən andan 14

gün müddətində yoxlanılmalı və ya tərəflər arasında razılaşdırılmış

müddətdə dəyişdirilməlidir. ^

5.62. İstehlakçının malı dəyişdirmək tələbi mal olmadıqda, müvafiq

ərizənin verildiyi andan iki ay müddətində ödənilməlidir. Göstərilən

müddətdə malı dəyişdirmək mümkün olmadıqda, istehlakçı satıcı

(istehsalçı] qarşısında bu Qaydaların 5.52.1-ci - 5.52.5-ci yarımbəndlərində

nəzərdə tutulmuş digər tələblərin yerinə yetirilməsini tələb edə bilər.

5.63. Qüsurlu mal lazımi keyfiyyətli, eyni modelli (markalı, tipli və s.]

malla dəyişdirilərkən qiymət dəyişərsə, istehlakçı qiymət fərqini ödəmir.

Qüsurlu mal lazımi keyfiyyətli, eyni əlamətli, lakin başqa modelli (markalı,

tipli və s.] malla dəyişdirilərkən qiymətlər dəyişdikdə, malın dəyəri

göstərilən malın alındığı vaxt qüvvədə olmuş qiymətlər əsas götürülməklə

yenidən hesablanır.

5.64. Müqavilə ləğv edildikdə, istehlakçı ilə hesablaşmalar qiymətlər

artan hallarda eyni dərəcəli malların qiymətlərinin artması nəzərə alınmaqla,

qiymətlər aşağı düşdükdə isə malın alındığı vaxt dəyəri əsas götürülməklə

aparılır.

5.65. İstehlakçıya keyfiyyətsiz ərzaq malı satılan halda, keyfiyyətsiz-

lik malın yararlılıq müddətində aşkar olunubsa, satıcı həmin malı keyfiyyətli

malla dəyişdirməli və ya malın dəyərinin məbləğini qaytarmalıdır. Belə

hallarda istehlakçı ilə hesablaşma bu Qaydaların 5.63-cü bəndində göstərilən

qaydada aparılır.

5.66. İstehlakçı malın qüsurunun əvəzsiz olaraq aradan qaldırılmasım

tələb edərsə, qüsur 14 gün ərzində və ya tərəflərin razılığı ilə başqa

müddətdə aradan qaldırılmalıdır.

5.67. İstehlakçı bu Qaydaların 5.52-ci bəndində nəzərdə tutulmuş

tələbləri yalnız həmin qüsurların malın zəmanət və ya yararlılıq müddətində

aşkar edildiyi halda irəli sürə bilər.

5.68. Zəmanət müddəti, eləcə də xidmət müddəti istehlakçıya malın

satıldığı andan hesablanır. Əgər malın satış tarixini müəyyən etmək

mümkün deyildirsə, bu müddət malın istehsal edildiyi tarixdən hesab-

lanır. Malın yararlılıq müddəti onun hazırlandığı gündən hesablanan,

istifadəyə yararlılığını göstərən vaxt dövrü ilə və ya onun yararlılığının

bitdiyi tarixlə müəyyənləşdirilir.

5.69. Alqı-satqı müqaviləsində ayrı müddət nəzərdə tutulmayıbsa,

zəmanət müddəti əşyanın istehlakçıya verildiyi məqamdan başlanır. Əgər

istehlakçı zəmanət müddəti müqavilə ilə müəyyənləşdirilmiş əşyadan

istifadə etmək imkanından satıcıdan asılı səbəblərə görə məhrum olarsa,

zəmanət müddəti satıcı müvafiq səbəbləri aradan qaldırdıqdan sonra

başlanır.

5.70. Müqavilədə digər qayda nəzərdə tutulma3nbsa, zəmanət

müddəti malda aşkar edilmiş qüsurlara görə ondan istifadənin mümkün

olmadığı müddət qədər artırılır, bu şərtlə ki, malın qüsurlarının aradan

qaldırılmasına dair satıcıya ağlabatan müddətdə bildiriş verilsin.

5.71. Əgər alqı-satqı müqaviləsində digər qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, komplektləşdirici məmulat üçün zəmanət müddəti əsas

məmulat üçün zəmanət müddətinə bərabər olur və əsas məmulat üçün

zəmanət müddəti ilə eyni vaxtda başlanır.

5.72. Satıcının zəmanət müddətində qüsurları aşkar edilmiş malın

[komplektləşdirici məmulatın) əvəzinə verdiyi mal [komplektləşdirici

məmulat) üçün, əgər alqı-satqı müqaviləsində ayrı müddət nəzərdə

tutulmayıbsa, əvəz edilmiş əşya [komplektləşdirici məmulat) ilə eyni

zəmanət müddəti müəyyənləşdirilir.

5.73. Mövsümi mallar [paltar, xəz məmulatı, ayaqqabı və s.) üçün

zəmanət müddəti müvafiq mövsümün başlandığı vaxtdan hesablanır.

5.74. Əgər mal üçün zəmanət və ya yararlılıq müddəti müəyyənləş-

dirilməyibsə, istehlakçı əşyanın qüsurları ilə bağlı tələbləri həmin əşyanın

istehlakçıya verildiyi gündən 2 il ərzində və ya alqı-satqı müqaviləsi ilə

nəzərdə tutulmuş daha uzun müddətdə irəli sürə bilər.

5.75. Daşınmalı və ya poçtla göndərilməli malın qüsurlarının aşkar

edilməsi müddəti malın təyinat yerinə çatdırıldığı gündən hesablanır.

5.76. Əgər əşya üçün zəmanət müddəti müəyyənləşdirilibsə,

istehlakçı əşyanın qüsurları ilə bağlı tələbləri həmin qüsurları zəmanət

müddətində aşkara çıxardığı halda irəli sürə bilər.

5.77. Müqavilədə nəzərdə tutulan zəmanət müddəti 2 ildən az

olduqda və istehlakçı malın qüsurlarım zəmanət müddəti bitəndən sonra,

lakin malın ona verildiyi gündən 2 il ərzində aşkar etdikdə, istehlakçı malın

qüsurlarının mal istehlakçıya verilənədək əmələ gəldiyini və ya həmin

məqamadək yaranmış səbəblərdən əmələ gəldiyini sübuta yetirdiyi halda

satıcı məsuliyyət daşıyır.

24

6. Ərzaq mallarının satış xüsusiyyətləri

6.1. Bu Qaydaların 5.10-cu bəndində nəzərdə tutulmuş

məlumatlardan başqa, ərzaq (yeyinti) malları haqqında istehlakçılara

aşağıdakı məlumatlar da verilməlidir:

6.1.1. qida məhsullarının tərkibinə daxil olan inqrediyentlər, qida

əlavələri;

6.1.2. qida dəyərliliyi (kaloriliyi, zülalın, yağın, karbohidratların,

vitaminlərin, makro və mikro elementlərin miqdarı) çəkisi, yaxud həcmi;

6.1.3. təyinatı və tətbiqi sahəsi (uşaq yeməkləri, diyetik yeməklər və

bioloji aktiv maddələr);

6.1.4. hazırlanma üsulu (konsentratlar və yarımfabrikatlar üçün) və

təyinatı (uşaq qidaları və diyetik qida);

6.1.5. saxlanma şərtləri (saxlanma şəraitinə məcburi tələblər müəyyən

edilən mallar üçün);

6.1.6. istehsal tarixi və qablaşdırılma tarixi;

6.1.7. əks göstərişlər (müxtəlif növ xəstəliklərlə əlaqədar qidanın

qəbulu mənfi təsirlərlə nəticələnə bilərsə, bu haqda məlumat);

6.1.8. dövlət qeydiyyatı.

6.2. İstehlakçının tələbi ilə satıcı onu satışda olan yeyinti məhsulları

(qida) partiyasının ke}d^iyyəti ilə və təhlükəsizliyinə dair müvafiq sənədlə

(sertifikat, şəhadətnamə və s.) və ya onun surəti ilə tanış etməyə borcludur.

6.3. Ərzaq bazarlarında qeyri-sənaye üsulu ilə hazırlanmış yeyinti

məhsulları müəyyən olunmuş qaydada və nümunədə baytarlıq-sanitari- ya

ekspertizasından keçirilməsi haqqında şəhadətnamə, uyğunluq sertifikatı,

həmçinin topdan və pərakəndə satış ticarət şəbəkələrində bitki və bitkiçilik

məhsullarının müəyyən olunmuş qaydada və nümunədə ka- rantin

ekspertizasından və toksikoloji müayinədən keçirilməsi haqqında

şəhadətnamə və rəy alındıqdan sonra satıla bilər.

6.4. İstehlakçının tələbilə satıcı müvafiq şəhadətnaməni ona təqdim

etməyə borcludur.

6.5. Çəki ilə satılan yeyinti (qida) məhsulları satıcı tərəfindən sa-

tışqabağı qablaşdırılarkən, yararlılıq müddəti qısa olan qablaşdırılan

malların həcmi onların birgünlük satış həcmindən çox olmamalıdır.

6.6. Qablaşdırılmış malın üzərində malın adı, çəkisi, bir kiloqramın

(litrin) qiyməti, çəkilmiş (qablaşdırılmış, bükülmüş) malın bütünlükdə

qiyməti, qablaşdırılmanın tarixi, yararlılıq müddəti, çəkicinin soyadı, adı və

ya nömrəsi göstərilməlidir.

6.7. Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş mallar istisna olmaqla, qab-

laşdırılmamış (bükülməmiş) ərzaq mallarının satışına yol verilmir.

6.8. Çəki ilə satılan ərzaq mallarının qablaşdırılması (bükülməsi)

bunun üçün heç bir əlavə məbləğ ödənilmədən həyata keçirilməlidir.

6.9. Yeyinti məhsullarının qablaşdırılmasında (bükülməsində)

istifadə olunan materiallar uyğunluq sertifikatına malik olmalıdır.

6.10. Çəki ilə satılan yeyinti məhsullarının qiyməti xalis (netto) çəki ilə

müəyyən edilir.

6.11. İstehlakçının xahişi ilə satıcı baqqaliyyə mallarını kəsilmiş

(doğranmış) şəkildə verməyə borcludur. Çörək-bulka məmulatları

müvəqqəti (səyyar), həmçinin xüsusi saxlanma şərtləri tələb olunmayan

ticarət obyektlərində (köşk, avtodükan və ədədi malların satışını həyata

keçirən digər ticarət-texnoloji avadanlıqlar) yalnız qablaşdırılmış vəziyyətdə

satılır.

6.12. Ərzaq mallarının satışı yerlərində qeyri-ərzaq mallarının

satılmasına və ictimai iaşə xidmətlərinin göstərilməsinə ərzaq mallarının

müvafiq standartların məcburi tələbləri ilə müəyyənləşdirilmiş keyfiyyətinə

və təhlükəsizliyinə xələl gəlmədiyi halda yol verilir.

6.13. Aşağıdakı hallarda ərzaq mallarının satışı qadağandır:

6.13.1. sanitariya cəhətdən zay ərzaq mallarının (təsadüfən yerə

düşmüş və ya sair yolla çirklənmiş);

6.13.2. istehlakçının tarasında verilən maye halında olan ərzaq

mallannin;

6.13.3. identifikasiya etmək mümkün olmayan ərzaq mallarının;

6.13.4. aşkar keyfiyyətsiz (istehlak xüsusiyyətlərini itirmiş və

təhlükəli xassələrə malik) ərzaq mallarının;

6.13.5. barəsində zəruri məlumat olmayan ərzaq mallarının;

6.13.6. yararlılıq müddəti ötmüş ərzaq mallarının;

6.13.7. yararlılıq müddəti məcburi müəyyən edilməli olan, lakin

müəyyən edilməmiş ərzaq mallarının;

6.13.8. təkrarən dondurulmuş yeyinti mallarının; i

6.13.9. sağlamlığını təsdiq edən baytarlıq sənədi və üzərində

baytarlıq nəzarətindən keçməsini təsdiq edən nişanı (damğası) olmayan

iribuynuzlu və xırdabuynuzlu heyvan cəmdəyinin;

6.13.10. uyğunluq sertifikatı olmayan ərzaq mallarının.

6.14. iribuynuzlu və xırdabuynuzlu heyvan cəmdəyi ictimai iaşə

obyektinə müvafiq baytarlıq şəhadətnamələri ilə müəyyən edilən hallar

istisna olmaqla, cəmdək, yanmcəmdək və cəmdəyin dörddə bir hissəsi

(şaqqaları) formasında qəbul edilir. Kəsilmiş heyvan cəmdəklərinin

sümükdən ayrılmış formada ətinin qəbul edilməsi qadağandır.

6.15. Qüsurlu (qismən keyfiyyətsiz) və qiyməti ucuzlaşdırılmış ərzaq

malları haqqında satıcı onların təhlükəsizliyinə təsir etməyən, lakin 26 ------

əmtəə görünüşünün dəyişilməsinə səbəb olan hallar və s. xüsusiyyətləri

barədə istehlakçılara məlumat verməyə borcludur.

7. Çörək-bulka məmulatlarının satışının

xüsusiyyətləri

7.1. Çörək-bulka məmulatlarının (bundan sonra - məmulatlar) ticarət

obyektlərinə daşınması istehsalçı ilə bağlanmış müqavilə əsasında və

razılaşdırılmış qrafik üzrə həyata keçirilməlidir. İstehsalçı qrafikdə nəzərdə

tutulan müddətdə və çeşiddə məmulatların ünvanlara çatdırılmasını təmin

etməlidir.

7.2. Ticarət obyektində məmulatların qəbulu zamanı normativ-tex-

niki sənədlərin tələblərinə uyğun olaraq, onların bişirilib sobadan

çıxarıldıqdan sonra müəssisədə maksimum saxlanma müddətinə riayət

edilməsinə xüsusi nəzarət olmalıdır.

7.3. Məmulatların ticarət obyektlərində qəbulu zamanı keyfiyyətinə

görə yararsız olanlar geri qa3^arılmahdır.

7.4. Məmulatlar bu Qaydalara riayət edilməklə, ixtisaslaşmış çörək-

qənnadı mağazalarında, universal və ərzaq mağazalarının çörək satışı

şöbələrində, kənd yerlərində gündəlik tələbat malları satışı mağazalarında,

çörək və ərzaq çadırlarında, köşklərdə, avtodükanlarda satıla bilər.

İxtisaslaşmış çörək-qənnadı mağazalarında, habelə universal və ərzaq

mağazalarının çörək satışı şöbələrində bu məmulatlardan başqa, şəkər,

mürəbbə, cem, bal, çay, qəhvə, kakao və s. analoji qablaşdırılmış ərzaq

mallarının satışına da icazə verilir.

7.5. Satıcı ticarət zalında (vitrinlərdə) istehlakçı üçün görünən yerdə

təchizatçı (istehsalçı təsərrüfat subyekti) haqqında məlumatları (adı, ünvanı,

telefon nömrəsi) əks etdirən xüsusi lövhə yerləşdirməlidir.

7.6. Ticarət obyektləri ayda 1 dəfədən az olmayaraq, istehsalçı

müəssisədən daxil olan məmulatların nümunələrinin keyfiyyətini və

təhlükəsizliyini təsdiq edən akkreditasiya olunmuş laboratoriyalarda

keçirilmiş sınaqların nəticələrini tələb etməlidir.

7.7. Məmulatlar otaqda bağlı şkaflarda və ya hərəkət edən stellajlar-

da, yeşiklərdə saxlanılmalıdır. Məmulatların yaxşı və təzə qalması üçün

onlar istifadəsinə səlahiyyətli orqanlar tərəfindən icazə verilmiş polimer

plyonka və digər örtüklərlə örtülməlidir.

7.8. Suxarı və baranka məhsulları çörək-bulka məmulatlarından ayrı,

xüsusi yeşiklərdə, və ya kisələrdə, şkaflarda və ya stellajlarda, həmçinin

bükülmüş vəziyyətdə yeşiklərdə saxlanılmalıdır.

7.9. Məmulatların qalaq halda, otağın divarlarına və döşəməyə təmas

edəcək şəkildə yığılmasına yol verilmir. Məmulatlar köməkçi otaqlarda

döşəmədən 35 sm, ticarət zalında isə 60 sm yuxan məsafədə yerləşdirilmiş

xüsusi rəflərdə və ya stellajlarda saxlanılmalıdır.

7.10. Məmulatlar ticarət obyektində onların əmtəə görünüşünün

pozulmaması şərtilə və normativ-texniki sənədlərin tələblərinə uyğun

olaraq yığılmalıdır.

7.11. Məmulatlann spesifik qoxulu mallarla (balıq və balıq məhsullan,

tütün məmulatlan, təsərrüfat mallan və s.) birlikdə saxlanılması qəti

qadağandır.

7.12. Məmulatların arabalara, yeşiklərə açıq şəkildə və əlcəksiz

boşaldılması yolverilməzdir.

7.13. Polimer materiallardan olan örtüklər hər gün havaya verilməli

və qurudulmalıdır. Onların təmiz şəkildə saxlanılmasına riayət olunmalıdır.

7.14. Məmulatlar sobadan çıxdıqdan sonra ticarət şəbəkələrində

yalnız normativ-texniki sənədlərdə göstərilən müddətdə satılmalıdır. Bu

müddət başa çatdıqdan sonra məmulatlar dərhal satışdan götürülməlidir.

7.15. Yararlılıq (saxlama) müddəti ötmüş, eləcə də mövcud

standartların və texniki şərtlərin tələblərinə uyğun olmayan, habelə

qaydaların pozulması nəticəsində xarab olmuş məmulatların obyektə

qəbuluna və satışına yol verilmir. Məmulatların ticarət şəbəkələrinə

daşınması, qəbulu və satışı sanitariya qaydalarına və normalarına, gigiyena

normativlərinə əməl edilməklə həyata keçirilməlidir. Sanitariya nəzarət

orqanları tərəfindən verilmiş sanitariya pasportu olmayan avtonəqliyyat

vasitələrində məmulatların daşınmasına yol verilmir.

7.16. Özünəxidmət ticarət obyektlərində istehlakçılar tərəfindən

məmulatlann seçilməsi üçün (əllə təmas olmadan) xüsusi köməkçi alətlər

(metal maqqaşlar, xüsusi qablarda yerləşdirilmiş ağ kağızlar və s.) olmalıdır.

7.17. İstehlakçıların istəyi ilə çəkisi 0,5 kq və ya ondan yuxarı olan

ədədi məmulatların (qablaşdırılmış məmulatlar istisna olmaqla) 2-4 hissəyə

bölməklə, çəkmədən satışına icazə verilir.

7.18. Məmulatların kəsilməsi üçün itilənmiş və bərabər kəsən xüsusi

mətbəx bıçaqlarından istifadə olunmalıdır.

8. Parça, xəz, trikotaj, tikiş mallarının və ayaqqabıların

satışının xüsusiyyətləri

8.1. İstehlakçının seçim imkanlarını genişləndirmək məqsədi ilə satışa

təqdim olunan parça, xəz, trikotaj, tikiş malları və ayaqqabılar növlər,

modellər, ölçülər üzrə qruplaşdırılmalı və ticarət zalında ayrı-ayrı yerləş

dirilməlidir. Satış xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, satışa çıxarılan malların

nümunələri ticarət zalında yerləşdirilə bilər.

8.2. Parçalar hazırlandığı liflərin növ və cinsləri, xəz malları isə xəz

növləri üzrə qruplaşdırılmalıdır.

8.3. Satışda olan mallar haqqında istehlakçılara bu Qaydaların 5.10-

cu bəndində nəzərdə tutulan məlumatlar verilməklə yanaşı, hər bir parçanın

və xəz məmulatlarının tərkibi (istifadə olunan liflərin xarakteristikası, faizi,

növü, ölçüsü] barədə məlumatlar malların üzərindəki etiketlərdə aydın

şəkildə göstərilməlidir. »

8.4. Kişi, qadın və uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş trikotaj, xəz, tikiş

malları və ayaqqabılar ticarət zalında ayrıca yerləşdirilməlidir.

8.5. Satıcı istehlakçılara tikiş, üst trikotaj məmulatları, baş geyimi,

xəzdən olan mallar və ayaqqabıların alınması zamanı onların geyilib

baxılması üçün müvafiq şərait yaratmalıdır. Bu məqsədlə ticarət zalında

güzgü, oturacaq və paltarların asılması üçün xüsusi ləvazimatlarla təmin

olunmuş geyinib soyunma yerləri (kabinələr] quraşdırılmalıdır.

8.6. Yun, vatin və digər parçaların satışı zamanı kalibrləmə haqqında

sertifikat almış standart metrlərdən (taxta və s. bərk materialdan olan]

istifadə edilməlidir. Ölçünü aparmaq üçün parçanı stolun (piştaxtanın]

üzərinə sərbəst sərmək lazımdır. Alınmış parçaya qırıq (kəsik] parçanın əlavə

edilməsi, eyni zamanda, qüsuru olan qırıq (kəsik] parçalann satışı

qadağandır.

8.7. Satıcı parçanı, paltarı, xəz mallarını və ayaqqabıları satarkən,

istehlakçının iştirakı ilə onların keyfiyyətini (vizual müşahidə], ölçünün

dəqiqliyini (miqdarını] və alış dəyərinin düzgün hesablanmasını

yoxlamalıdır.

8.8. Satıcı istehlakçıya satdığı malla birlikdə malın və satıcının adını,

satış tarixini, artikulunu, qi5mıətini, həmçinin satışı bilavasitə həyata keçirən

satıcının imzası olan əmtəə çekini verməlidir.

8.9. Satılmış parça, paltar, xəz malları və ayaqqabılar istehlakçılara

qablaşdırılmış şəkildə verilməlidir. Qablaşdırılmaya görə əlavə haqq

alınmamalıdır.

9. Ətrİ3ryat-kosmetika mallarının

satış xüsusiyyətləri 9.1. Ətriyyat-kosmetika mallarının satışı zamanı istehlakçılara tez

xidmət göstərmək məqsədi ilə satışda olan bütün mallar tam çeşiddə və

lazımi miqdarda vitrinlərə düzülməlidir. İstehlakçıya bu Qaydaların 5.10- cu

bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı, malların təyinatı, tərkibinə daxil

olan inqrediyentlər, təsiri və səmərəliliyi, tətbiqi üçün məhdudiy

yətlər, mənfi təsir xüsusij^ətləri, tətbiqi üsulları və şərtləri, saxlama şəraiti

(saxlama şərtlərinə dair məcburi tələblər nəzərdə tutulmuşsa), həmçinin

dövlət qeydiyyatı (dövlət qeydiyyatının zəruri olduğu hallarda) barədə

məlumatlar verilməlidir.

9.2. Satıcı, həmçinin istehlakçının tələbi ilə onu satışda olan ətriyyat -

kosmetika malları partiyasının ke}^iyyətini və təhlükəsizliyini təsdiq edən

müvafiq sənədlə tanış etməyə borcludur.

9.3. Mallar ticarət zalına buraxılmazdan əvvəl açılmalı, baxışdan

keçirilməli və hər bir malın keyfiyyəti (zahiri əlamətlərinə görə), digər zəruri

məlumatların mövcud olması yoxlanılmalıdır.

9.4. İstehlakçıya lakmus kağızlarından, ətirli məhlul hopdurulmuş

kağızdan, istehsalçı tərəfindən təqdim edilən və iyləmək üçün istifadə

olunan nümunədən, eyni zamanda, satışa təqdim edilən malların başqa

xarakterik tərkibindən istifadə etməklə, ətriyyatın, odekolonun, ətirli suların

qoxusu ilə tanış olmaq üçün şərait yaradılmalıdır.

9.5. Malın qablaşdırılmış və ya xüsusi lentlə bağlı vəziyyətdə

buraxıldığı hallarda istehlakçıya bağlamanın və ya lentin açılması yolu ilə

mövcud malın yoxlanılması təklif edilməlidir.

9.6. Təhlükəsizliyi barədə dövlət sanitariya nəzarəti orqanları

tərəfindən verilmiş xüsusi rəyi (sertifikatı) olmayan ətriyyat-kosmetika

mallarının satışı qadağandır.

10. Məişət kimyası mallarının satışının

xüsusiyyətləri

10.1. Məişət kimyası mallarının (otaq, mebel, qab-qacaq, məişət

avadanlıqları, ev əşyaları, yataq ləvazimadarı, paltar, ayaqqabı və

avtomobillərə xidmət üzrə yu3mcu, təmizləyici və digər vasitələr,

3^pışqanlar, laklar, boyalar, lak məhsulları, dezinfeksi}^ vasitələri və ev

həşəratları, gəmiricilər ilə mübarizə üçün məişətdə istifadə edilən vasitələr,

məişət şəraitində xırda təmir işlərində istifadə olunan kimyəvi vasitələr,

onların birləşmələri və digər mallar) satışı zamanı istehlakçıya bu

Qaydaların 5.10-cu bəndində qeyd olunanlarla yanaşı aşağıdakılar haqqında

da məlumat verilməlidir:

10.1.1. məişət kimyası mallarının tərkibinə daxil olan elementlər

(inqrediyentlər);

10.1.2. dezinfeksiyaedici vasitələr, ev həşəratları və gəmiricilərə qarşı

istifadə olunan vasitələrin dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin

tarixi və nömrəsi;

10.1.3. tikintidə istifadə üçün nəzərdə tutulmuş malların məcburi

tələb

lərə uyğunluğunu təsdiq edən texniki şəhadətnamənin tarixi və nömrəsi; 10.1.4. saxlanma şərtləri [saxlanma şəraitinə dair məcburi tələblər

olduqda).

10.2. Məişət kimyası malları ticarət zalına verilməzdən əvvəl tara- dan

azad edilməli, çeşidlənməli, dəstin [sarğının) bütövlüyü [o cümlədən,

aerozollu dəstlərin işlək vəziyyəti), malların keyfiyyəti və istehsalçısı barədə

zəruri məlumatların və istifadə qaydalarının olub-olmaması yoxlanılmalıdır.

10.3. Satışa çıxarılan məişət kimyası malları əlverişli seçim imkanını

təmin etmək üçün təyinatına və növlərinə görə qruplaşdırılmalıdır.

10.4. Aerozollu qabda yerləşdirilmiş məişət kimyası malları

istehlakçılara verilərkən, onların işlək vəziyyətinin yoxlanılması ticarət

zalından kənarda aparılmalıdır.

10.5. Təhlükəsizliyi barədə dövlət sanitariya nəzarəti orqanları

tərəfindən verilmiş xüsusi rəyi [sertifikatı) olmayan məişət kimyası

mallarının satışı qadağandır.

11. Pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi

maddələrin satışının təşkili

11.1. Pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi maddələrin

satışı mövcud qanunvericiliyə və bu Qaydalara uyğun olaraq həyata

keçirilməlidir.

11.2. Pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi maddələrin

satışı zamanı istehlakçıya bu Qaydaların 5.10-cu bəndində nəzərdə

tutulanlardan əlavə aşağıdakı məlumatlar da çatdırılmalıdır:

11.2.1. pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi maddələrin

dövlət qeydiyyatından keçməsi, qeydi\o^at şəhadətnaməsinin və toksikoloji

rəyin verilməsi tarixi;

11.2.2. onların təhlükəlilik dərəcəsi;

11.2.3. tərkibi;

11.2.4. çəki vahidi, yaxud həcmi;

11.2.5. hazırlanma tarixi;

11.2.6. tətbiqi qaydaları;

11.2.7. zəhərlənmə zamanı ilkin yardımın göstərilməsi haqqında;

11.2.8. istehsalçının adı;

11.2.9. preparatın satış adı;

11.2.10. təsiredici maddənin adı.

11.3. Pestisidlərin, bioloji preparatlann və aqrokimyəvi maddələrin

saüşı

yalnız istehsalçının qablaşdırdığı vəziyyətdə [tarada) həyata keçirilməlidir.

11.4. Pestisidlər, bioloji preparatlar və aqrokimyəvi maddələr

qablaşdırılmış şəkildə satışa çıxarılmalıdır. Pestisidlərin, bioloji

preparatların və aqrokimyəvi maddələrin qablaşdırılmasında müvafiq icra

hakimiyyəti orqanlarının icazə verdiyi qablaşdırma materiallarından istifadə

olunmalıdır.

11.5. Pestisidlər, bioloji preparatlar və aqrokimyəvi maddələr ticarət

zalında tə3dnatı üzrə (bitki, heyvan mühafizəsi, mineral və üzvi gübrələr və

s.) qruplaşdırılmalı və ətraf mühitin çirklənməsinə yol verilməməlidir. Satıcı

onların saxlanılması, ticarət zalında yerləşdirilməsi və satışı zamanı

təhlükəsizli3dn təmin edilməsi qaydalarına riayət etməlidir.

11.6. Dövlət sınağından keçməmiş, dövlət qeydiyyatına alınmamış,

standartlara və texniki şərtlərin tələblərinə cavab verməyən, mənşəyi məlum

olmayan saxta və keyfiyyətsiz pestisidlərin və aqrokimyəvi vasitələrin

satılması qadağandır.

11.7. Satıcı istehlakçının tələbi ilə onu pestisidlərin, bioloji

preparatların və aqrokimyəvi maddələrin dövlət qeydiyyatından keçməsi

haqqında şəhadətnamənin surəti ilə tanış etməyə borcludur.

11.8. Dövlət sanitariya və fitosanitar nəzarəti orqanlarının icazə

verdiyi yerlərdən kənarda pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi

maddələrin satışı qadağandır.

11.9. Pestisidlər və aqrokimyəvi vasitələr sanitariya-gigiyena və

təhlükəsizlik tələblərinə cavab verən satış zallarında və anbarlarda

saxlanılmalıdır.

12. Audiovizual əsərlərin, fonoqramların nüsxələrinin və

elektron-hesablayıcı maşınları üçün proqramların satışının

xüsusiyyətləri

12.1. Kasetlərə, disklərə və digər videodaşıyıcılara köçürülmüş

əsərlərin, fonoqramların nüsxələrinin və elektron-hesablayıcı maşınları üçün

proqramların satışı zamanı satıcı istehlakçıya bu Qaydaların 5.10- cu

bəndində nəzərdə tutulan məlumatlardan əlavə satışa təqdim olunan belə

malların hər biri üzrə aşağıdakı məlumatları da çatdırmalıdır:

12.1.1. audiovizual əsərlərin, fonoqramların, elektron-hesablayıcı

maşınları üçün proqramların (onların nüsxələrinin) istehsalçısının adı,

ünvanı, həmçinin belə malların nüsxələrinin hazırlanması, çoxaldılması

üçün lisenziyası və onun nömrəsi;

12.1.2. videodaşıyıcıların texniki xarakteristikası (videokasetin, dis

kin növü, videosiqnal sistemi, səsin yazılma sistemi);

12.1.3. müəlliflik hüququ və (və ya) əlaqəli hüquqlar əldə edən

haqqında məlumatlar;

12.1.4. elektron-hesablayıcı maşınları üçün proqramların qeydə

alınma nömrəsi (əgər qeydə alınmışdırsa).

12.2. Bu Qaydaların 12.1-ci bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı

film nüsxələrinin satışı zamanı satıcı istehlakçıya aşağıdakı məlumatları da

çatdırmağa borcludur:

12.2.1. filmin, çəkildiyi ölkənin və studiyanın adı;

12.2.2. filmin buraxıldığı il;

12.2.3. film haqqında əsas məlumatlar (hansı janrda olması, müəllifi,

rejissoru, bəstəkan, baş rolların ifaçıları və başqaları haqqında qeydlər);

12.2.4. filmin həcmi (dəqiqə ilə);

12.2.5. filmin nüsxələrini hazırlayanların, videodaşıyıcılara

köçürənlərin (filmin tirajını həyata keçirən təşkilatın) adı və hüquqi ünvanı;

12.2.6. prokat şəhadətnaməsinin verilməsi tarixi və nömrəsi;

12.2.7. yaşa görə tamaşaçı auditoriyasına olan məhdudiyyət haqqında

tövsiyə (əgər varsa).

12.3. Videodaşıyıcılara köçürülmüş filmlərin nüsxələri ticarət zalına

verilməzdən əvvəl yoxlanılmalıdır (qablaşdırma tamlığı və üzərində onu

hazırlayan haqqında məlumatların olması).

12.4. Haqqı ödənilmiş malın istehlakçıya verilməsi zamanı satışı

həyata keçirən şəxs onun üzlüyünün (qabının) bütövlüyünü yoxlamalı, lazım

gəldikdə isə istehlakçının tələbi ilə filmdən fraqmentlərə baxmağa şərait

yaratmalıdır.

12.5. Videodaşıyıcılara köçürülmüş filmlərin nüsxələrinin satışı onun

istehsalçısı tərəfindən hazırlanmış üzlükdə (qabda) həyata keçirilməlidir.

13. Məişət təyinatlı

mürəkkəb texniki malların satışı

13.1. Məişət radioelektron cihazları, rabitə vasitələri, hesablama və

çoxaltma texnikası, foto və kino aparatları, saatlar, musiqi alətləri,

məişət-elektrik cihazları, maşın və alətlər, məişət qaz avadanlığı və

qurğuları, digər məişət təyinatlı mürəkkəb texniki mallar ticarət zalına və ya

istehlakçıya buraxılma yerinə verilənədək satışqabağı yoxlanılmalıdır.

Satışqabağı hazırlıq hərəkətləri malı taradan çıxarmaqdan, zavod

yağlamasını, tozunu, yonqarını təmizləməkdən, mala baxış keçirməkdən,

komplekdiyini, keyfiyyətini, mal və istehsalçı haqqında məlumatın

mövcudluğunu yox

lamaqdan, lazım gələrsə məmulatı yığıb quraşdırmaqdan ibarətdir.

13.2. Bu Qaydaların 5.10-cu bəndində göstərilən tələblərdən əlavə,

satış üçün təqdim olunan malların nümunələri ticarət zalında yerləşdi-

rilərkən, onların üzərində malın adı, markası, modeli, artikulu, qiyməti olan

yarlığı, habelə malların texniki xüsusiyyətlərini əks etdirən qısa annotasiyası

olmalıdır.

13.3. Satıcı istehlakçının tələbi və iştirakı ilə məişət təyinatlı mürəkkəb

texniki malların quruluşunu, iş prinsipini, standartlara uyğunluğunu əyani

nümayiş etdirməyə, malın ke5^iyyəti, komplektliyi haqqında zəruri məlumat

verməyə, mala aid sənədləri təqdim etməyə borcludur.

13.4. Məişət təyinatlı mürəkkəb texniki mallarla bərabər, istehsalçı

tərəfindən hazırlanmış ehtiyat hissələri və sənədlər də (texniki pasport və 3^

onu əvəz edən sənədlər, satış yeri və tarix göstərilməklə, istismar üzrə

təlimatlar və s. sənədlər) istehlakçı}^ verilməlidir.

13.5. Satıa məişət təyinatlı mürəkkəb texniki malla birlikdə

istehlakçıya malın və satianm adı, satış tarixi, artikulu, qi3mıətini əks etdirən

və bilavasitə satışı həyata keçirən şəxsin imzası olan əmtəə çekini də

verməlidir.

13.6. Satıcı, yaxud satıcı ilə bağladığı müqaviləyə əsasən bu funksiyanı

icra edən təşkilat standartların tələblərinə və mala aid texniki sənədlərə

(texniki pasporta, istismar təlimatına) əsasən, istehlakçının müstəqil olaraq

jnğmasına və quraşdırmasına yol verilməyən texniki mürəkkəb mali onun

evində yığmağa və (və ya) quraşdırmağa borcludur.

13.7. Satıcı qeyd olunan xidmətləri göstərən təşkilatlar barədə

məlumatı malların satışı zamanı istehlakçının nəzərinə çatdırmalıdır.

13.8. Əgər malın yığılması və quraşdırılması xərcləri malın dəyərinə

daxil edilmişdirsə, bu halda qeyd olunan işlər satıcı, yaxud müvafiq təşkilat

tərəfindən pulsuz yerinə yetirilməlidir.

14. Tikinti materialları

və məmulatlarının satışı

14.1. Meşə materialları və taxta-şalban (dəyirmi meşə materialları, tir,

taxta, emal üçün yararlı şalban yanı və s.), ağacdan hazırlanan məmulatlar və

ya ağac materialları (taxta hissələr, qapı və pəncərə blokları, bağ evlərinin,

təsərrüfat tikililərində istifadə olunan dəstlər və s.), tikinti materialları

(kərpic, sement, çınqıl, qum, özül və səki blokları, dəmir-beton sütunları,

dam örtüyü materialları, su və istilik keçirməyən materiallar, şüşə və s.),

metal məmulatları (borular, bərkidici məmulatlar, ya5nna profil materialları,

məftil, metal tor və s.), alətlər (metal və ağac emalı üçün

əl alətləri, ölçü alətləri, rəngsazlıq işləri üçün alətlər və s.}, tikinti məmulatları

(sanitar-texniki avadanlıqlar, qıfıl-pərçim (dəmirbənd) məmulatları, divar

kağızları, linoleum, süni bəzək materialları və s.] satışqabağı hazırlıq

əməliyyatlarından (komplektliyinin, malın keyfiyyəti və onun istehsalçısı

barədə zəruri məlumatların mövcudluğunun yoxlanılması, çeşidlərə

ayrılması və s.) keçirilməlidir.

14.2. Tikinti materialları və məmulatları ölçülərinə, markasına,

növlərinə, istifadə təyinatına, istehlak xüsusİ30^ətlərinə və s. əlamətlərinə

görə qruplaşdırılaraq yığılmalıdır.

14.3. Tikinti materiallarının və məmulatlarının istehlakçı tərəfindən

seçilməsi və götürülməsi ticarət zalında və ya anbar məntəqələrində həyata

keçirilə bilər.

14.4. Təbəqəli şüşə bütöv şəkildə, yaxud istehlakçının göstərdiyi

ölçülərdə kəsilib satılır. Eni 20 sm-ə qədər olan şüşə qalıqları dəyəri

ödənilmək şərtilə, istehlakçıya əsas malla birlikdə verilir.

14.5. Çəkisinə görə satılan qablaşdırılmamış bərkidici məmulatlar

xüsusi avadanlıqlarla və ölçü cihazları ilə təchiz edilmiş yerlərdə satılmalıdır.

14.6. Satıcı tikinti materialları və məmulatlarının satışı zamanı bu

Qaydaların 5.10-cu bəndində göstərilən məlumatlardan əlavə, istehlakçıya

hər bir malın xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq onun materialı, markası, tipi,

ölçüsü və digər əsas göstəriciləri haqqında məlumat verməlidir.

14.7. Satıcı istehlakçıya aldığı malın çəkisini, ölçüsünü və növünü

yoxlamaq üçün hər cür şərait yaratmalıdır. Bu məqsədlə dəyirmi ağac

materiallarının və taxta-şalbanın sıx kub kütləsinə çevrilməsi əmsallarını,

taxta-şalbanların kubaturalarını və onların ölçmə qaydalarını əks etdirən

məlumat istehlakçının görə biləcəyi yerdə yerləşdirilməlidir.

14.8. İstehlakçının tələbinə əsasən satıcı onu standartlarla müəyyən

edilən tikinti materiallarının və məmulatlarının ölçülməsi qaydası ilə tanış

etməlidir.

14.9. Müə>yən komplektdə olan tikinti materialları və məmulatları

istehlakçıya təhvil verilərkən, tərəflərin iştirakı ilə komplektə daxil olan

məmulatların, həmçinin bu mala aid olan sənədlərin, o cümlədən komplektə

daxil olan tikinti materiallarının siyahısının, quraşdırma təlimatının mövcud

olması yoxlanılmalıdır.

14.10. Tikinti materiallarının satışı zamanı ətrafdakı obyektlərə,

insanların və nəqliyyat vasitələrinin sərbəst hərəkətinə maneçilik

yaradılmamalı, ətraf mühitin çirklənməsinə və əhalinin narahatlığına səbəb

olan (səs-küy, toz və s.] hallara yol verilməməlidir.

35

15. Mebel satışı

15.1. Bu Qaydaların 5.10-cu bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı,

təqdim edilən mebel haqqında istehlakçıya aşağıdakı məlumatlar da

verilməlidir:

15.1.1. mebelin funksional təjnnatı;

15.1.2. mebelin hazırlandığı və quraşdırılmasmda istifadə olunan

materiallar; 15.1.3. mebelin daşınma üsulu, şərtləri və istehlakçıya təhvil

verilməsi. 15.2. Satışa çıxarılan mebel nümunələri ticarət zalında elə

yerləşdirilməlidir ki, istehlakçılar onlarla sərbəst tanış olmaqla əlverişli

seçim imkanlarından yararlana bilsinlər.

15.3. Satıcı satışa çıxarmazdan əvvəl mebelin komplekdiyini, yığılma

(quraşdırılma) sxeminin və mebel qarnituruna daxil olan bütün pred-

metlərin mövcudluğunu yoxlamalıdır.

15.4. Alqı-satqı zamanı satıcı mebellə yanaşı malın və satıcının adı,

satılan mebelin artikulu, qarnitura daxil olan predmetin, lazımi furnitu- run

miqdarı, üzlük materialın növü, hər bir predmetin və mebel dəstinin qiyməti

yazılmış əmtəə çekini istehlakçıya verməyə borcludur.

15.5. Alqı-satqı müqaviləsində digər qayda nəzərdə tutulmayıbsa,

mebelin çatdırılması və yığılmasının dəyəri istehlakçı tərəfindən ödənilir.

16. Qənnadı məmulatlarının satışının

xüsusiyyətləri

16.1. Qənnadı məmulatlarının pərakəndə ticarətinə ixtisaslaşdırılmış

xüsusi mağazalarda, şöbələrdə, seksiyalarda və kofeteriyalarda, ərzaq və

çörək-bulka məmulatlarının satışı mağazalarında, gündəlik tələbat

mallarının satışı mağazalarında, kiçik pərakəndə ticarət şəbəkələrində

(çadırlar, pavilyonlar və s.), ictimai iaşə obyektlərində icazə verilir.

İxtisaslaşmış qən- nadı və çörək-bulka məmulatlarının ticarəti ilə məşğul

olan obyektlərin xüsusi şöbələrində (seksiyalarında) qəhvə, çay, qəhvədən

hazırlanmış içkilər, bal, mürəbbə, cem, qənd və digər məhsullar da satıla

bilər.

16.2. Qənnadı məmulatlarının satışı zamanı satıcı malın

xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, istehlakçılara bu Qaydaların 5.10-cu

bəndində göstərilən məlumatları verməyə borcludur.

16.3. Ticarət obyektlərinə həmin obyektin həcmindən asılı olaraq,

yalnız müvafiq normativ-texniki sənədlərin tələblərinə uyğun məhsullar

qəbul edilməlidir. Bütün qablaşdırılmış qənnadı məhsullarının qabları

nın üzərində müvafiq standartların və ya texniki şərtlərin işarəsi, hazırlanma

tarixi (saatı), ən son istehlak tarixi, tez xarab olan məhsullar üçün saatı

mütləq qeyd olunmalıdır.

16.4. Qənnadı məmulatları yükləmə-boşaltma, daşınma zamanı

atmosfer yağıntılarından qorunmalıdır.

16.5. Ədədi qənnadı məmulatlarının faktiki çəkiləri yoxlanılaraq

qəbul edilməlidir.

16.6. Aşağıdakı hallarda qənnadı məmulatlarının satışı qadağandır:

16.6.1. uyğunluq və gigiyenik sertifikatları olmadıqda;

16.6.2. saxlanma müddəti bitdikdə;

16.6.3. tez xarab olan məmulatlar üçün xüsusi soyuducu avadanlıqları

olmadıqda;

16.6.4. üzərində istehsal tarixi və vaxtı, son istifadə müddəti və

qanunvericiliklə müə3o^ən edilmiş digər məlumatlar olmadıqda.

16.7. Qənnadı məmulatları normativ-texniki sənədlərin tələblərinə

uyğun şəraitdə və temperatur rejimində saxlanılmalıdır.

16.8. Qənnadı məmulatlarının saxlanıldığı yerlərdə nəmliyi özünə

hopduran (qənd, duz və s.) və spesifik iyli məhsulların saxlanılması qəti

qadağandır.

16.9. Qənnadı məmulatları ticarət obyektlərində, şöbələrdə

(seksiyalarda), özünəxidmət mağazalarında polietilen və ya başqa bükmə

materiallarına qabaqcadan bükülmüş vəziyyətdə satışa təqdim oluna bilər.

16.10. Ticarət zalına qənnadı məmulatları növlərə və çeşidlərə

ayrıldıqdan və sortlaşdırıldıqdan sonra yerləşdirilməlidir. Bu halda

aşağıdakılara əməl olunmalıdır:

16.10.1. çəki ilə satılan konfet, karamel, peçenye, vafli, meyvəli, gilə-

meyvəli və şokoladlı məmulatlar piştaxtalardakı yeşiklərdə yerləşdirilməli;

16.10.2. pirojnalar, bükmələr, kekslər Üstlərdə və ya istehsalçı

tərəfindən xüsusi qablaşdırılmış formada satışa verilməli;

16.10.3. tort və pirojnalar soyuducu vitrinlərdə və ya soyuducu

sistemli şkaflarda yerləşdirilməli;

16.10.4. bağlamalardan açılmış qənnadı məmulatları piştaxtalarda,

rəflərdə yerləşdirilməlidir.

16.11. Satış vitrinlərində satışda olan qənnadı məhsullarının bütün

çeşidləri və sortlarının nümunələri xüsusi səbətlərdə, vazalarda, polietilen

torbalarda və digər münasib qablarda yerləşdirilməlidir.

16.12. Çeşidlənmiş ədədi və ya çəki ilə satılan qənnadı məmulatları

istehlakçının görə bildiyi şəkildə çəkilməli və satılmalıdır.

16.13. Ədədi konfetlər bükülmüş vəziyyətdə satılmalıdır. Ədədi satı-

lan konfetin qiyməti qiymət preyskurantmda göstərilməlidir. 16.14. Qənnadı məmulatlarının kəsilməsi, qablaşdırılması üçün

xüsusi kəsici alətlərdən, belçələrdən, birdəfəlik qablardan istifadə olünma-

lıdır. Bu belçələrdən digər ərzaq mallarının (duz, qarabaşaq yarması və s.)

satışı zamanı istifadə etmək qadağandır.

17. Malların nümunələr üzrə satışının

xüsusiyyətləri

17.1. Pərakəndə alqı-satqı müqaviləsi istehlakçının satıcı tərəfindən

təklif edilmiş mal nümunəsi (onun təsviri, bukleti, malların kataloqu və s.)

ilə tanış olması əsasında bağlanıla bilər.

17.2. Müqavilədə digər qayda nəzərdə tutulmadıqda, satıcı malın

daşınması, çatdırılması, mürəkkəb texniki malların quraşdırılması, istismara

hazırlanması və saxlanılması xidmətlərini də həyata keçirməlidir.

17.3. Nümunələr üzrə satılan malların və göstərilən xidmətlərin

siyahısını satıcı müə}^ən edir.

17.4. Müqavilə bağlanılarkən, istehlakçı təklif edilən xidmətlərdən

imtina edə bilər.

17.5. Satıcı qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq, müə}^ən

edilmiş iş rejimi, satılan mallar və göstərilən xidmətlər haqqında bu

Qaydaların 5.10-cu bəndində nəzərdə tutulan məlumatları istehlakçılara

çatdırmağa borcludur.

17.6. Satılan mal aşkar edilən qüsura görə əv\^əllər təmir (bərpa]

olunmuşdursa, satıcı bu barədə istehlakçını məlumatlandırmalıdır.

17.7. İstehlakçıların tanışlığı üçün nümunə üzrə malların satışında

onların nümunələri, kataloqları, markaları, artikulları, müxtəlif görünüşlü

komplektləri, cihazları və s. təklif olunmalıdır.

17.8. Nümunə üzrə malların satışı zamanı istehlakçıların təqdim

olunan mallarla yaxşı tanış olması və seçimi üçün vitrinlər, piştaxtalar,

stendlər, avadanlıqlar kifayət sayda olmalı və uyğun yerlərdə

yerləşdirilməlidir.

17.9. Nümunə üzrə mal satışının nümunələrinin yerləşdirilməsi və

yayımı “Reklam haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun

tələblərinə uyğun həyata keçirilməlidir.

17.10. Mebellərin satışı nəzərdə tutulan yerlərdə (ticarət zallarında]

komplektlərin nümayişi, yaşayış ərazisi kimi interyer forması, məişət

otaqları, mətbəx və mətbəx ləvazimatları, avadanlıqlar stend şəklində

sərgilənməlidir.

17.11. Nümayiş olunan malların quraşdırılması və istismarı prosesi 38 ------

satıcı tərəfindən nümayiş etdirilməlidir.

17.12. Satışa təqdim olunan audio-video texnikası, musiqi alətləri,

kinomatoqrafiya avadanlıqları, saatlar, məişət texnikası və xüsusi qoşulması

tələb olunmayan digər malların nümunələri yığılmış halda, texniki cəhətdən

standartlara uyğun və xarici görünüşü qüsursuz vəziyyətdə nümayiş

etdirilməlidir.

17.13. Malların poçt rabitəsi, nəqliyyat və digər vasitələrlə müvafiq

ünvanlara çatdırılması satıcı ilə bu qurumlar arasında bağlanmış müqavilə

əsasında həyata keçirilməlidir.

17.14. Malın qeyri-müə30^ən şəxslər dairəsinə ünvanlanmış reklamda,

kataloqlarda və malların təsvirlərində təklif edilməsi, əgər bu, pə- rakəndə

alqı-satqı müqaviləsinin bütün mühüm şərtlərini əhatə edirsə, ümumi oferta

sayılır.

17.15. Satış yerində (piştaxtalarda, vitrinlərdə və s.) malların

qoyulması, onların nümunələrinin nümayiş etdirilməsi və ya satılan mallara

dair məlumatların (malların təsvirlərinin, kataloqlarının, fotoşəkillərinin və

s.) təqdim edilməsi qiymətin və pərakəndə alqı-satqı müqaviləsinin digər

mühüm şərtlərinin göstərilib-göstərilməməsindən asılı olmayaraq ümumi

oferta sayılır, lakin satıcının müəyyən malların satış üçün nəzərdə

tutulmadığını aşkar müəyyənləşdirdiyi hal istisna təşkil edir.

17.16. Malların nümunələr üzrə alqı-satqı müqaviləsi hər iki tərəfin

qarşılıqlı razılığı ilə tərtib edilmiş sənədlə (müqavilə) rəsmiləşdirilə və ya

mal almaq haqqında poçt, teleqraf, teletayp, telefon, elektron və s. üsullarla

bilavasitə tərəflərin iradəsilə bağlanıla bilər.

17.17. Malların nümunələr üzrə alqı-satqı müqaviləsində (hansı

formada bağlanılmasından asılı olmayaraq) aşağıdakılar göstərilməlidir:

17.17.1. satıcının adı və hüquqi ünvanı;

17.17.2. istehlakçının və ya onu təmsil edənin soyadı, adı, atasının adı,

ünvanı;

17.17.3. malın çatdırılma ünvanı və tarixi;

17.17.4. malın adı, artikulu, komplektə daxil olan predmetiər, malın

qi3məti;

17.17.5. göstərilən xidmətin növü, yerinə yetirilmə müddəti və

qiyməti;

17.17.6. satıcı və istehlakçının öhdəlikləri.

17.18. Malların nümunələr üzrə alqı-satqı müqaviləsi bilavasitə satış

yerində malın dəyərinin ödənilməsi barədə istehlakçıya kassa, əmtəə çeki

(digər sənəd) verildiyi andan və ya satıcının təklif etdiyi şərtlərlə

istehlakçının mal almaq niyyətini bu və ya digər rabitə vasitəsilə çatdırdığı

vaxtdan bağlanılmış hesab edilir.

17.19. Satıcı malların texniki xidməti haqqında istehlakçı ilə xüsusi

müqavilə bağlamalı və mürəkkəb texniki malların quraşdırılması,

standartlara uyğunlaşdırılması, istismara qoşulması barədə texniki

sənədlərdə qeyd olunmuş xüsusi təlimatı ona təqdim etməlidir.

17.20. İstehlakçının təqsiri üzündən mallar təyinat yerinə

çatdırılmadan geri qaytarıldıqda, istehlakçı tərəfindən əlavə haqq

Ödənilməklə, mallar təkrar müvafiq yerə çatdırıla bilər.

17.21. Əgər istehlakçıya müqavilə şərtlərinə uyğun olmayan qüsurlu

mal göndərilərsə, istehlakçı 14 gündən gec olmayaraq, satıcıya malda

aşkarlanmış qüsurlar barədə məlumat verməlidir. Bu halda satıa qüsurlu

malı yenisi ilə əvəz etməlidir. Əgər qeydə alınan qüsur istehlakçı tərəfindən

aradan qaldırılarsa, çəkilmiş xərc satıcı tərəfindən istehlakçıya

ödənilməlidir.

17.22. Əvvəlcədən haqqı ödənilmiş malın çatdırılması müqavilədə

göstərilən müddətdə yerinə yetirilmədikdə, istehlakçı malın çatdırılmasını

və ya əvvəlcədən ödənilmiş məbləğin geri qaytarılmasını satıcıdan tələb edə

bilər.

17.23. Müqavilədə malın verilməsi (çatdırılması] istehlakçının

bilavasitə satış yerində malın dəyərinin ödənilməsi ilə şərtləndirilə bilər.

17.24. Əgər müqavilədə malın çatdırılması müddəti nəzərdə

tutulmayıbsa, istehlakçı malı ağlabatan müddətdə təyinat yerinə çatdırmağa

borcludur.

17.25. Nümunələr üzrə alqı-satqı müqaviləsi əgər müqavilədə başqa

qayda nəzərdə tutulma3nbsa, malın müqavilədə göstərilən tə5dnat yerinə

çatdınidığı andan, təyinat yeri göstərilmədikdə isə istehlakçının və ya onu

təmsil edənin yaşayış yerinə çatdınidığı vaxtdan icra edilmiş hesab olunur.

17.26. Müqavilədə həmçinin bu və ya digər xidmət göstərilməsi ilə

əlaqədar şərtlər olduqda, belə müqavilə şərtləşdirilmiş xidmətin yerinə

yetirildiyi vaxtdan icra edilmiş hesab olunur.

17.27. Qanunla və digər normativ aktlarla malların keyfiyyətinə dair

məcburi şərtlər müəyyən edildikdə, satıcı keyfiyyəti məcburi tələblərə

uyğun gələn malı istehlakçıya verməyə borcludur.

17.28. Müqavilədə keyfiyyətlə bağlı şərtlər olmadıqda, satıcı malın

məqsədli təyinatına uyğun və adətən istifadə edilən malı istehlakçıya

verməyə borcludur.

17.29. Satıcı malla birlikdə istehlakçıya mala aid sənədləri də (texniki

pasport, istifadə təlimatı və s.) verməlidir.

17.30. Lazımi keyfiyyətdə olmayan malı əldə edən istehlakçı bu

Qaydaların 5.52-ci - 5.59-cu bəndlərində göstərilən tələblərdən birini irəli

sürə bilər.

17.31. Müqavilə ləğv edildikdə, satıcının tələbilə və onun hesabına

istehlakçı qüsurlu malı geri qaj^armağa borcludur.

17.32. Satıcıya (istehsalçıya) qarşı bu Qaydaların 5.52-ci -5.59-cu

bəndlərindəki tələblər istehlakçı tərəfindən müvafiq sənədlər əlavə

edilməklə yazılı şəkildə irəli sürülməlidir.

18. İstifadədə olmuş qeyri-ərzaq mallarının

satışının xüsusiyyətləri

18.1. Bu Qaydaların 5.10-cu bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı,

istifadədə olmuş qeyri-ərzaq mallarına dair istehlakçılara aşağıdakılar

barədə də məlumat verilməlidir:

18.1.1 malın vəziyyəti və qüsurları (çatışmazlıqları);

18.1.2. mala dair görülmüş sanitariya-epidemioloji tədbirlər;

18.1.3. texniki xüsusiyyətləri (mürəkkəb texniki mallar üçün);

18.1.4. malın təyinatı və onun təyinatı üzrə və ya digər məqsədlər

üçün istifadə imkanları.

18.2. İstifadədə olmuş qeyri-ərzaq mallarının vəzij^^əti, xüsusiyyətləri,

0 cümlədən qüsurları (çatışmazlıqları) haqqında məlumatlar əmtəənin

yarlığında göstərilməlidir.

18.3. Müəyyən olunmuş tələblərə uyğunluğun təsdiq edilməsi, ya-

rarhlıq və ya xidmət müddəti haqqında məlumat verilməsi tələb olunan

istifadədə olmuş qeyri-ərzaq malları satışa təqdim edildikdə, lakin belə

məlumatların verilməsi mümkün olmadıqda, satıcı bu haqda istehlakçını

xəbərdar etməlidir.

18.4. İstifadədə olmuş tibbi təyinatlı mallar, dərman preparatları, şəxsi

gigiyena əşyaları, ətriyyat-kosmetika malları, məişət kimyası malları,

corablar, alt paltarları, körpə uşaqlar üçün paltarlar və müvafiq sani- tariya

işlənməsindən keçməyən və bu barədə müvafiq təsdiqedici sənədləri

(sertifikatı) olmayan paltarların, birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulmuş

qabların satışı qadağandır.

18.5. İstifadədə olmuş mallara satışqabağı baxış keçirilməli, növlərinə

və istehlak xüsusiyyətlərinin itirilməsi əlamətlərinə görə ayrılmalı, xarici

əlamətlərinə görə keyfiyyəti, malın işə yararlılığı, komplektliyi və lazımi

sənədlərin mövcudluğu yoxlanılmalıdır.

18.6. Əgər istifadədə olmuş malın üzərində təmizləmə, 5mma,

dezinfeksiya, dezinseksiya aparılmayıbsa və ya bu barədə müvafiq

təsdiqedici sənədlər mövcud de3dldirsə, satıcı malı satışqabağı bu

əməliyyatlardan keçirməlidir.

18.7. İstifadədə olmuş texniki mürəkkəb məişət əşyaları satılan zaman

istehlakçıya əmtəə çeki ilə yanaşı (satıcıda mövcud olduğu zaman), müvafiq

texniki sənədlər (texniki pasport və ya onu əvəz edən sənədlər.

istifadə qaydaları barədə təlimat), həmçinin zəmanət talonu verilməlidir.

18.8. İstifadədə olmuş lazımi ke3^iyyətdə olmayan qe5n*i“ərzaq malı

satıldıqda, malda mövcud olan qüsurlar, çatışmazlıqlar barədə istehlakçıya

məlumat verilmədikdə, istehlakçı öz seçimi ilə bu Qaydaların 5.52- 5.59-cu

bəndlərində nəzərdə tutulan tələbləri irəli sürə bilər.

18.9. Bu Qaydaların 5.52.3-cü və 5.52.4-cü yarımbəndlərində

göstərilən tələblər əmtəənin xarakterindən və ya öhdəliyin mahiyyətindən

başqa digər hal yaratmadığı halda irəli sürülə bilər.

19. Meyvə-tərəvəz məhsullarının satışı

19.1. Meyvə-tərəvəzlərin, meyvə-tərəvəz yarımfabrikatlarının,

yabanı meyvələrin və giləmeyvələrin təzə, qurudulmuş, emal edilmiş, kon-

servləşdirilmiş şəkildə pərakəndə satışı meyvə-tərəvəz mağazalarında,

pavilyonlarda və digər ticarət obyektlərində həyata keçirilir.

19.2. Ticarət obyektlərində, eləcə də mövsümi və səyyar ticarət

obyektlərində, arabalarda, açıq tərəvəz bazarlarında təzə meyvə-tərəvəz

məhsullarının qəbuluna və satışına həmin məhsullar fitosanitar nəzarəti

orqanları tərəfindən yoxlanıldıqdan sonra icazə verilir.

19.3. Meyvə-tərəvəz satışını həyata keçirən obyektlər texniki

normalara uyğun lazımi mexaniki vasitələrlə və inventarlarla təmin

edilməlidir.

19.4. Dövlət sanitariya nəzarəti orqanlarının rəsmi icazəsi olmayan

yerlərdə, həmçinin qanunvericiliklə müə}^ən edilmiş hallarda fitosanitar

tələblərə uyğunluğu sertifikatlaşdırılmamış meyvə-tərəvəz məhsullarının

satışı qadağandır.

19.5. Qablaşdırılmış meyvə-tərəvəz məhsulları haqqında

istehlakçılara onların xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, bu Qaydaların

5.10-cu bəndində göstərilən məlumatlarla yanaşı, məhsulun emalının xüsusi

üsulları, reklam xarakterli məlumatlar, yığım (tədarük) tarixi, qablaşdırma

tarixi, saxlanma şərtləri, malların normativ tələblərin məcburi şərtlərinə

uyğunluğunu təsdiq edən sənəd barədə də məlumat verilməlidir.

19.6. Meyvə-tərəvəz məhsulları ticarət zalında xüsusi ayrılmış

yerlərdə çıxdaş olanlar ayrıldıqdan sonra satışa çıxarılmalıdır.

19.7. Meyvə-tərəvəz məhsulları rəflərdə, piştaxtalarda, kasetlərdə,

zənbillərdə, yeşiklərdə yerləşdirilməlidir.

19.8. Piştaxtada, şüşə rəflərdə və vitrində malın adı, növü, ədədlə və

ya çəki ilə satış qiyməti göstərilməlidir.

19.9. Satış prosesində keyfiyyəti aşağı düşən me)^ə-tərəvəz

məhsulları müə)^ən edilmiş qaydada yenidən qiymətləndirilərək satışa

təqdim oluna bilər.

20. Malların səyyar (mövsümi) satışının xüsusiyyətləri və

xidmətlərin göstərilməsi

20.1. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət küçələrin, səkilərin hərəkət

hissəsində, dövlət müəssisə və təşkilatların binalarına, tarixi və mədəni)o^ət

abidələrinə, təhsil müəssisələrinə bitişik ərazilərdə həyata keçirilə bilməz.

20.2. Müəyyən edilmiş sahələrdən kənarda sə)^ar (mövsümi) ticarət

və xidmət fəaliyyəti qadağandır.

20.3. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət zamanı icazə verilməyən

yerlərdə aşağıdakı mallann satılması (xidmətin göstərilməsi) qadağandır:

20.3.1. qiymətli metallardan və qiymətli daşlardan olan məmulatların;

20.3.2. ancaq elektrik şəbəkəsindən qidalanan mürəkkəb texniki

malların (radio, televizor, elektrik məişət cihazları və digər elektrik

mallarının);

20.3.3. səsgücləndirici cihazlardan istifadə etməklə audiokasetlər və

audiovizual əsər və fonoqramlarm, elektron-hesablayıcı maşınlar üçün

proqramların (onların nüsxələrinin);

20.3.4. dondurma, alkoqolsuz içkilər, istehsalçı tərəfindən

qablaşdırılmış çörək-bulka və qənnadı məmulatları istisna olmaqla, bütün

növ qida məhsullarının;

20.3.5. insanların sağlamlığına və ətraf mühitə mənfi təsir göstərə

bilən digər məhsulların.

20.4. Malların və məhsulların bilavasitə səkilərə, torpağın,

yaşıllıqların, ağacların, yeşiklərin və s üzərinə qoyularaq satışı qadağandır.

20.5. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət fəaliyyətinin həyata

keçirildiyi yerdə verilmiş icazənin surəti asılmalıdır.

20.6. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət fəaliyyətini həyata keçirən

hüquqi və fiziki şəxslər aşağıdakıları yerinə yetirməyə borcludurlar:

20.6.1. fəalİ3^ət növünün aparılması üçün müəyyən edilmiş tələblərə

və qaydalara əməl etməyə;

20.6.2. ayrılmış ərazidən kənarda fəaliyyətə yol verməməyə;

20.6.3. icazə verilmiş fəaliyyət növündən başqa digər fəaliyyəti həyata

keçirməməyə;

20.6.4. ətrafda yaşayan və istirahət edən əhalinin narahatçılığına

səbəb olan hərəkətlərə yol verməməyə;

20.6.5. ictimai asayişi pozmamağa;

20.6.6. sanitariya normalarına əməl etməyə;

20.6.7. səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət fəaliyyəti başa çatdıqdan

sonra ayrılmış ərazinin əvvəlki vəzi}^ətini bərpa etməyə;

20.6.8. səlahiyyətli dövlət orqanlarının mütəxəssisləri tərəfindən icazə

verilmiş sahələrdə müvafiq fəali3^ət növünün həyata keçirilməsi

qaydalarına, istismar şərtlərinə və əhaliyə xidmətin təşkilinə nəzarət

edilməsinə şərait yaratmağa.

20.7. Səyyar (mövsümi) ticarət və xidmət zamanı sanitariya norma və

qaydalarının tələblərinə riayət olunmalıdır.

20.8. Dövlət sanitariya nəzarət orqanları tərəfindən rəsmi icazə

verilməyən yerlərdə və satışına icazə verilmiş çeşiddən kənara çıxmaqla

ərzaq məhsullarının səyyar satışı qadağandır.

21. Kredit müqaviləsi üzrə malların

satışının xüsusiyyətləri

21.1. Malların kredit müqaviləsi üzrə satışı mülkiyyət və təşkila-

ti-hüquqi formasından asılı olmayaraq, pərakəndə ticarət obyektləri

tərəfindən həyata keçirilir. Bu zaman ödəniş mal istehlakçıya verildikdən

sonra hissə-hissə ödənilir.

21.2. Malların kreditlə satışında ödənişin müddəti alqı-satqı

müqaviləsi ilə müəyyən edilir. Müqavilədə müddət müəyyən edilmədikdə,

istehlakçı mülki qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş müddətdə öhdəliyi

yerinə yetirməlidir.

21.3. Malı təhvil almış istehlakçı müqavilədə nəzərdə tutulan

müddətdə ödənişi həyata keçirmədikdə, satıcı malın qiymətinin

ödənilməsini və ya malın qaytarılmasını tələb edə bilər.

21.4. Satıcı müqavilədə göstərilmiş malı verməkdən imtina edərsə,

istehlakçı öhdəliyin icrasını dayandırmaqla və ya icrasından imtina etməklə,

zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb etmək hüququna malikdir.

22. Bazarlarda ticarətin təşkili

22.1. Mülkiyyətçinin razılığı ilə bazarın ərazisində qanunvericiliyə

uyğun olaraq, aidiyyəti dövlət orqanları ilə razılaşdırılmaqla, pərakəndə

ticarət (xidmət) obyektləri yerləşdirilə bilər.

22.2. Bazarların ərazisində satışı qadağan edilən malların siyahısı,

göstərilən xidmətlərin növü və dəyəri, bazarın idarəetmə, dövlət baytarlıq,

fitosanitar xidmətlərinin yerləşdikləri məntəqə, mal qrupları üzrə

ixtisaslaşmış ticarət zonaları haqqında məlumatlar görünən yerdə (giriş

də) yerləşdirilməlidir.

22.3. Bazarın fəaliyyətinin tənzimlənməsi məqsədi ilə bazarın rəhbəri

[mülki30^ətçisi) və onun ərazisində daimi fəalİ3o^ət göstərən pə- rakəndə

ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər xidmət obyektləri arasındakı

münasibətlər müqavilələr əsasında tənzimlənir.

22.4. Bazarın fəaliyyətinin tənzimlənməsi məqsədi ilə bazarın rəhbəri

(mülkİ3^ətçisi) tərəfindən aşağıdakılar təşkil edilməlidir:

22.4.1. sanitariya-gigiyena və yanğından mühafizə qaydalarına, mal

qonşuluğu prinsiplərinə ciddi riayət etməklə masaların, arabaların və digər

ləvazimatların ticarət cərgələrində (zonalarında) yerləşdirilməsi, həmçinin

istehlakçıların və satıcıların müstəqil hərəkəti üfün şəraitin yaradılması;

22.4.2. qeyri-ərzaq mallarının satışı üçün xüsusi yerlərin ayrılması;

22.4.3. müxtəlif mal qruplarının satışı üçün xüsusi şərait yaradılmış

yerlərin ayrılması;

22.4.4. ticarət obyektlərinin və digər tikililərin qüvvədə olan sani-

tariya, əməyin mühafizəsi, əhalinin sağlamlığının və ətraf mühitin

qorunması, yanğından mühafizəsi, habelə malların istehsalı, saxlanılması və

satışı üzrə tələblərə uyğun olaraq müvafiq avadanlıqlarla (tərəzilərin, sanitar

geyimlərinin və digər ticarət inventarlarının kirayəyə verilməsi şərtilə) təmin

edilməsi;

22.4.5. lokal rabitə vasitəsilə elan və reklamların verilməsi;

22.4.6. satıcılara qiymət kağızlarının verilməsi;

22.4.7. ət və ət məhsullarının doğranması üçün satıcıların xüsusi

avadanlıqlarla, cihazlarla, alətlərlə təmin edilməsi;

22.4.8. satıcıların malların saxlanılması üçün xüsusi şəraitli

soyuducularla, digər kamera və anbarlarla təmin edilməsi;

22.4.9. bazarın rəhbəri (mülki)^ətçisi) ilə mal satan arasında

bağlanılan müqaviləyə uyğun olaraq, bazarlarda piştaxtadan, masadan,

arabadan, maşından və digər vasitələrdən istifadə üçün ödənilmiş pula görə

ödəmə qəbzinin (və ya kassa mədaxil orderinin) verilməsi;

22.4.10. qida üçün yararsız olan ərzaq məhsullarının zərərsizləşdi-

rilərək məhv edilməsi üçün util peçinin təşkil edilməsi;

22.4.11. qanunvericiliyə uyğun olaraq, aidiyyəti dövlət nəzarəti

orqanlarının müvafiq göstərişlərinin icra edilməsi.

22.5. Bazarda aşağıdakılara yol verilmir:

22.5.1. qanunvericiliklə müəyyən edilmiş keyfi}^ət və təhlükəsizlik

tələblərinə cavab verməyən malların və məhsulların satışına;

22.5.2. satış üçün xüsusi şəraiti olmayan yerlərdə (obyektlərdə) tez

xarab olan ərzaq məhsullarının satışına;

22.5.3. Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və

Patent üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən damğalanmamış tərəzidən və digər

ölçü cihazlarından istifadəyə.

23. İctimai iaşə xidmətlərinin göstərilməsi

23.1. İcraçı istehlakçılar üçün qanunvericiliyə zidd olmayan davranış

qaydalarını müəyyən etmək (siqaret çəkilməsinin məhdudlaşdırılması,

salona daxil olarkən üst geyiminin girişdə qarderoba təhvil verilməsi və s.)

hüququna malikdir.

23.2. İctimai iaşə obyektlərində göstərilən xidmətlərin siyahısı icraçı

tərəfindən sərbəst olaraq müəyyən edilir.

23.3. İctimai iaşə obyektlərində kənardan alınmış məhsulların satışı

və əlavə xidmətlərin göstərilməsi zamanı yaranmış münasibətlər müvafiq

satış və ya xidmət qaydaları ilə tənzimlənir.

23.4. ictimai iaşə obyektlərində hazırlanan məhsulların hər birinin

kalkulyasiyası olmalıdır. Menyu və çeşid siyahısı hər bir yemək və məhsul

üzrə tərtib edilmiş kalkulyasiya vərəqlərinə əsaslanmalıdır. İctimai iaşə

obyektlərində istehlakçılarla hesablaşmalar zamanı nəzarət-kassa aparatının

çeki ilə yanaşı, göstərilmiş ictimai iaşə xidmətinin dəyərini (çekdəki məbləği]

təsdiq edən və xidmətin tərkibinə daxil olan yemək və məhsulların adları

göstərilmiş hesab təqdim edilməlidir.

23.5. İcraçı öz təşkilatının adı, yerləşdiyi ünvanı, tipi (növü), dərəcəsi

(kateqoriyası), iş rejimi, təklif olunan kulinariya məhsulları və göstərilən

xidmətlər barədə zəruri informasiyanı istehlakçılara çatdırmalıdır.

23.6. Göstərilən xidmətləri düzgün seçə bilməsi üçün istehlakçının

tələbi ilə icraçı ona aşağıdakılar barədə məlumatları verməlidir:

23.6.1. xidmətlərin siyahısı və icra şərtləri;

23.6.2. xidmətlərin qiymətləri və ödəniş şərtləri;

23.6.3. təklif olunan iaşə məhsullarının firma adı və tərkibi;

23.6.4. təklif olunan xörəklərin, alkoqollu və sərinləşdirici içkilərin

pay həcmləri və qiymətləri;

23.6.5. istehsal olunan iaşə məhsullarının və göstərilən xidmətlərin

istinad edildiyi normativ sənədlər.

23.7. İstehlakçılara məhsul və xidmətlər barədə məlumatlar

mülkiyyətçi və ya obyektin rəhbəri tərəfindən təsdiq edilmiş menyu, çeşid

siyahısı və yaxud digər üsullarla çatdırılmalıdır.

23.8. İstehlakçıya məlumatlar Azərbaycan dilində, zəruri hallarda

isə digər dillərdə də verilməlidir. İstehlakçı ona təklif olunan iaşə

məhsullarının əsas istehlak xassələri, keyfiyyəti, həmçinin xörəklərin

hazırlanma texnologiyası barədə əlavə məlumatlar (kommersi}^ sirri təşkil

edən məlumatlardan başqa) almaq hüququna malikdir.

23.9. İcraçı qarşılıqlı razılıq və şərtlər əsasında hər bir istehlakçıya

xidmət göstərməyə borcludur. Xidmət şərtləri, o cümlədən qiymətlər

[qanunvericiliklə müə37yən edilmiş ayrı-ayrı istehlakçı kateqoriyalarına

güzəştli xidmətlərin göstərilməsi halları istisna olmaqla) bütün istehlakçılar

üçün e5mi (bərabər) müəyyən edilməlidir.

23.10. Əvvəlcədən sifariş əsasında göstəriləcək xidmətlər

müqavilələrin, sifariş qəbzlərinin və ya digər sənədlərin tərtib edilməsi ilə

rəsmiləşdirilir. Həmin sənədlərdə icraçı və istehlakçıların adı, sayadı, xidmət

növü və onun qi5mıəti, ödəniş şərtləri, sifarişin qəbulu və icra tarixi, sifarişi

qəbul edən şəxsin imzası və digər məlumatlar öz əksini tapmalıdır.

Rəsmiləşdirilmiş sənədin bir nüsxəsi sifarişçiyə (istehlakçıya) təqdim

olunmalıdır.

23.11. Sifarişlər telefon və digər rabitə vasitələri ilə qəbul edilə bilər.

23.12. İcraçı istehlakçıya onunla razılaşdırılmış müddətdə xidmət

göstərməyə borcludur.

23.13. İcraçı istehlakçıya normativ sənədlərin məcburi tələblərinə və

sifariş şərtlərinə uyğun olan kej^iyyətli xidmət göstərməlidir. Təqdim edilən

malların (məhsulların) keyfiyyəti və təhlükəsizli5n müvafiq nor-

mativ-texniki sənədlərin tələblərinə cavab verməlidir.

23.14. İstehlakçı ona təklif olunan iaşə məhsullarının həcmini

(çəkisini) yoxlamaq hüququna malikdir. İcraçı istehlakçı}^ iaşə məhsulunun

həcminin (çəkisinin) yoxlanılması üçün müvafiq şərait yaratmalıdır.

23.15. İcraçı göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinə və təhlükəsizliyinə

görə qanunvericiliklə müə}^ən olunmuş qaydada məsuliyyət daşi}nn

23.16. İctimai iaşə məhsullarının istehsalı və istehlakının təşkili

(xidmət göstərilməsi) normativ sənədlərin məcburi tələblərinə uyğun olaraq,

xüsusi hazırlıq və profilaktiki tibbi müayinədən keçmiş işçilər tərəfindən

həyata keçirilməlidir.

23.17. İctimai iaşə obyektləri əsas feali}^ti ilə yanaşı, növündən və

dərəcəsindən asılı olaraq, istehlakçılara əlavə (ödənişli) xidmətlərdə göstərə

bilərlər. Əlavə xidmətlərin dəyəri men}m və ya preyskurantda əks

etdirilməlidir. İstehlakçı}^ məcburi əlavə xidmətlərin göstərilməsinə yol

verilmir.

23.18. İcraçı əvvəlcədən sifarişin qarşılıqlı öhdəliklərlə müə}^ən

edilmiş müddətdə yerinə yetirilməsinə təminat verməlidir.

23.19. Əvvəlcədən sifariş üzrə göstəriləcək xidmətin icra müddə-

tinin pozulduğu və ya keyfi3^ətsiz yerinə yetirildijn hallarda istehlakçı

aşağıdakıları tələb edə bilər:

23.19.1. sifarişin icrası üçün yeni müddətin müəyyən edilməsini;

23.19.2. göstərilən xidmətin qiymətinin aşağı salınmasını;

23.19.3. icraçının hesabına (istehlakçını qane edən müddətdə)

nöqsanların aradan qaldırılmasını və ya müvafiq keyfiyyətdə oxşar iaşə

məhsulunun hazırlanmasını, yaxud onun digər məhsulla əvəz olunmasını;

23.19.4. xidmətdən imtina edilməsini.

23.20. Sifariş üzrə göstəriləcək xidmətin icra müddətinin pozulmasına

görə istehlakçı ona dəymiş ziyanın tam həcmdə ödənilməsini tələb edə bilər.

Zərərin ödənilməsi qanunvericiliklə müəyyən olunmuş müddətlərdə həyata

keçirilir. Əgər icraçı xidmət müddətinin pozulmasının ondan asılı olmayan

səbəblərdən və ya sifarişçinin təqsiri üzündən baş verməsini sübuta

yetirərsə, istehlakçının tələbi ödənilmir.

23.21. İctimai iaşə obyektlərində məhsulun hazırlanması zamanı

istifadə olunan suyun keyfiyyəti normativ-texniki sənədlərin tələblərinə

uyğun olaraq aşağıdakı şərtlərə cavab verməlidir:

23.21.1. ictimai iaşə obyektində içməli, təmizləmə və digər məqsədlər

üçün kifayət qədər və uyğun təzyiqdə isti və soyuq su olmalıdır;

23.21.2. su anbarları, qablar üstüörtülü, təmiz olmalı və asanlıqla

yoxlanıla biləcək yerdə yerləşdirilməlidir;

23.21.3. istifadə olunan su qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş

tələblərə və gigiyena normalarına cavab verməlidir.

23.22. İctimai iaşə xidmətinin təşkili zamanı qanunvericiliklə

müəyyən edilmiş sanitariya qaydalarının və gigiyenik normativlərin

tələblərinə ciddi riayət olunmalıdır.

24. Məişət və digər növ xidmət obyektlərində xidmətlərin

göstərilməsi

24.1. İcraçı istehlakçıya göstərilən xidmətlərin (yerinə yetirilən

işlərin) icra yerini (səyyar qəbul məntəqələri və digər yerlər) və şəraitini

nəzərə almaqla, onların dəyərinin ödəniş forması və qaydası haqqında

məlumat verməlidir.

24.2. Sifarişlərin qəbul edildiyi xidmət obyektlərində bu məlumatlar

istehlakçı üçün rahat və görünən yerdə yerləşdirilməklə, aşağıdakıları əhatə

etməlidir:

24.2.1. istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi ilə məşğul olan dövlət

və ictimai qurumlar haqqında məlumatları;

48

24.2.2. göstərilən əsas və əlavə xidmətlərin [işlərin] siyahısını;

24.2.3. təklif olunan xidmətlərin [işlərin] və onların icrası zamanı

istifadə olunan materialların, ehtiyat hissələrinin qiymətlərini;

24.2.4. istehlakçıya təklif olunan hazırlanacaq məmulatların [yerinə

yetirilən işlərin] nümunələrini [modelini] nümayiş etdirən vitrinləri [moda

jurnallarını, albomları və s.];

24.2.5. xidmət göstərilməsində [işin yerinə yetirilməsində] istifadə

edilən əsas və köməkçi materialların istehlakçıya təklif olunan nümunələrini;

24.2.6. icraçının iş rejimi, hüquqi ünvanı və telefon nömrəsi haqqında

məlumatları.

24.3. Göstərilən xidmət və icraçı haqqında istehlakçıya düzgün

olmayan məlumatların verilməsi onun [istehlakçının] həyatına, sağlamlığına

və ya əmlakına ziyan vurulması ilə nəticələnərsə, sonuncu müqaviləni

pozmaqla [Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə daha yüksək

məsuliyyət nəzərdə tutulmamışdırsa], ona dəymiş ziyanın tam həcmdə

ödənilməsini tələb edə bilər.

24.4. İcraçı öz fəaliyyət növünə uyğun olan xidmətlər [işlər] üzrə

sifarişləri qəbul edir. Xidmət göstərilməsi [işlərin yerinə yetirilməsi] üçün

sifarişlər bilavasitə xidmət obyektlərində, onların filiallarında, iş, təhsil,

yaşayış və istirahət yerlərində qəbul edilə bilər. Xidmət göstərilməsi [işin

yerinə yetirilməsi] üçün sifariş aşağıdakı məlumatları əks etdirən müqavilə

ilə, habelə nağd pul hesablaşmaları aparılan zaman çek, qəbz və digər ciddi

hesabat blankları tərtib edilməklə rəsmiləşdirilir:

24.4.1. icraçının hüquqi ünvanı, sifarişçinin adı və soyadı, ünvanı və

telefonu;

24.4.2. sifarişin qəbul olunması tarixi, yerinə yetirilməsi müddəti və

avans məbləği;

24.4.3. xidmətin [işin] növü, onun yerinə yetirilməsi üçün icraçı və

istehlakçı tərəfindən təqdim olunan materialların [əşyaların] tam adı;

24.4.4. xidmətin qarşılıqlı razılaşdırılmış dəyəri və miqdarı;

24.4.5. təmirə verilən məmulatın zavod nömrəsi;

24.4.6. tərəflərin məsuliyyəti;

24.4.7. sifarişçinin və qəbul edənin imzaları;

24.4.8. tərəflərin razılığı ilə digər məlumatlar.

24.5. Məmulatların hazırlanması üçün sifarişlər nümunələr, moda

jurnalları və ya sifarişçinin təqdim etdiyi eskizlər üzrə qəbul edilir. İcraçı

istehlakçının razılığı əsasında məmulatın nümunə və hazırlanma

texnologiyasından kənarlaşmalara [əgər kənarlaşma istehlakçının həyatı, sağ

lamlığı, mülkiyyəti və ətraf mühit üçün təhlükə yaratmırsa) yol verə bilər.

24.6. İcraçı normativ sənəddə nəzərdə tutulmuş və ya istehlakçı ilə

müqavilədə müə}^ən edilmiş müddətdə malın (göstərilən xidmətin

nəticələrinin) tə3dnatı üzrə istifadə edilməsinə təminat verməlidir.

24.7. Müəyyən edilmiş vaxtdan artıq istifadə edilməsi istehlakçıların

həyatına, sağlamlığına, onların əmlakına və ya ətraf mühitə təhlükə yarada

və ya zərər vura bilən mallara (işlərə, xidmətlərə) xidmət müddəti (yararlılıq

müddəti) müə3^ən edilməlidir.

24.8. İstehlakçı müqavilə üzrə nəzərdə tutulmuş iş (xidmət) üçün

çəkilmiş xərclərin dəyərini ödəməklə, istənilən vaxt xidmət göstərilməsi (iş

görülməsi) haqqında müqaviləni poza bilər.

24.9. Sifariş yerinə yetirildikdən sonra, icraçı dəyəri istehlakçı

tərəfindən ödənilmiş ehtiyat hissələri və onların qalıqları barədə ona

(istehlakçıya) məlumat verməli, dəyişdirilmiş hissələri və detalları sifarişçiyə

qa3^armalıdır.

24.10. İcraçı xidmət göstərilməsində (işin yerinə yetirilməsində)

istifadə məqsədi ilə istehlakçı tərəfindən təqdim edilən materialların, ehtiyat

hissələrinin və digər əşyaların düzgün istifadəsi üçün məsuliyyət daşıyır.

İstehlakçıdan qəbul edilmiş materiallar, ehtiyat hissələri və digər əşyalar

yararsız hala salındıqda və ya itirildikdə, icraçı 1 ay müddətində onu

istehlakçının razılığı ilə eynitipli və keyfiyyətli malla (əşya ilə) əvəz

etməlidir. Müəyyən səbəblərə görə əvəz edilməsi mümkün olmadıqda,

istehlakçıya həmin materialın (əşyanın) dəyəri və vurulmuş ziyanın məbləği

icraçı tərəfindən ödənilməlidir.

24.11. İcraçı istehlakçıya aşağıdakılar barədə məlumat verməlidir:

24.11.1. istehlakçının təqdim etdiyi materialların və ehtiyat

hissələrinin keyfiyyəti və yararlılığı;

24.11.2. hazırlanmış məhsullardan və yerinə yetirilmiş işlərin

(göstərilən xidmətlərin) nəticələrindən təhlükəsiz və səmərəli istifadə;

24.11.3. icraçıdan asılı olmadan yerinə yetirilən işin (göstərilən

xidmətin) keyfiyyətinə xələl gətirə biləcək amillər;

24.11.4. qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər məlumatlar.

24.12. İcraçı aşağıdakıları təmin etməlidir:

24.12.1. təyin edilmiş iş rejiminə riayət edilməsini;

24.12.2. göstərilən xidmətlər (yerinə yetirilən işlər) haqqında

məlumatlar verilməsini;

24.12.3. göstərilən xidmətin (yerinə yetirilən işin) lazımi keyfiyyətə,

standartların tələblərinə və müqavilənin şərtlərinə uyğun olmasını;

24.12.4. hazırlanmış (təmir edilmiş) məhsulların təyin edilmiş müd

dətlərdə təhvil verilməsini;

24.12.5. göstərilən xidmətin (yerinə yetirilən işin) təhlükəsizliyini;

24.12.6. hazırlanmış [təmir edilmiş) məhsullar üzrə müəyyən edilmiş

müddətlərdə zəmanət öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini.

24.13. İcraçı sifarişi müqavilə ilə və ya digər sənədlərlə müə3^ən

edilmiş müddətlərdə yerinə yetirməlidir. Sifarişin icra müddəti, başlanğıc və

son müddəti qeyri-iş gününə təsadüf etdikdə, icra müddəti növbəti iş

günündən hesablanır.

24.14. Qarşılıqlı razılıq əsasında xidmətin (işin) istehlakçının evində

və ya digər yerdə (məsələn, bağ sahəsində) icrası zamanı, icraçı müəyyən

edilmiş müddətdə (vaxtda) işçilərin xidmət obyektinə gətirilməsini təmin

etməli, istehlakçı isə öz növbəsində xidmət göstərilməsi (işin yerinə

yetirilməsi) üçün lazımi şərait yaratmalıdır.

24.15. Qəbul edilmiş sifarişin icrasına başlanılmadığı və ya xidmətin

(işin) gedişatı zamanı sifarişin müəyyən edilmiş müddətdə yerinə

yetirilmədiyi, habelə sifarişin icra müddəti pozulduğu hallarda istehlakçı

icraçıdan aşağıdakıları tələb edə bilər:

24.15.1. sifarişin icrasına başlanılması və ya onun tam yerinə

yetirilməsi üçün yeni müddətin müəyyən edilməsini;

24.15.2. sifarişin yerinə yetirilməsinin digər şəxsə tapşırılmasını

(icraçının hesabına);

24.15.3. xidmətə (işə) görə haqqın müvafiq məbləğdə azaldılmasını;

24.15.4. müqaviləni pozmağı və vurulmuş ziyanın ödənilməsini.

24.16. Sifarişin icrasına başlamaq (və ya onu tam yerinə yetirmək)

üçün müə5^ən edilmiş yeni müddət müqavilədə və ya digər sənəddə öz

əksini tapmalıdır.

24.17. Yeni müəyyən edilmiş müddətlərin pozulduğu hallarda,

istehlakçı müqavilənin pozulmasını və vurulmuş ziyanın ödənilməsini tələb

edə bilər.

24.18. Sifarişin icrasına vaxtında başlanılmaması və ya xidmətin (işin)

ləng gedişatı sifarişin müəyyən edilmiş müddətə icrasının

qeyri-mümkünlüyünə səbəb olarsa, bu zaman icraçı istehlakçıya dəyən

zərəri ödəməyə borcludur.

24.19. Yerinə yetirilmiş sifarişin müqavilə və ya digər sənəd üzrə

müəyyən edilmiş qəbul müddətinin pozulması halları üçün müqavilə

sənədlərində müxtəlif cərimə şərtləri nəzərdə tutula bilər.

24.20. Qanunda və ya müqavilədə digər hal müəyyən edilməmişdirsə,

icraçı müqavilə üzrə şərtləşdirilmiş işi öz materialı və vəsaitləri ilə yerinə

yetirməyə borcludur və materialın keyfiyyəti üçün məsuliyyət daşi3nr.

24.21. Əgər icraçı zərərin qarşısıalınmaz qüvvənin təsiri və ya isteh-

lakçınm maldan, işin, xidmətin nəticələrindən istifadə və onları saxlama

qaydalarını pozması nəticəsində əmələ gəldiyini sübuta yetirərsə, məsu-

Ii3/yətdən azad edilir.

24.22. Sifariş üzrə icra olunmuş işlər və ya göstərilmiş xidmətlər tam

şəkildə istehlakçılara çatdırılmalıdır.

24.23. İcra olunmuş işlərdə və ya göstərilmiş xidmətlərdə

çatışmazlıqlar aşkar edildikdə, istehlakçı aşağıdakılardan birini tələb edə

bilər:

24.23.1. göstərilmiş xidmətdə (yerinə yetirilmiş işdə} mövcud olan

çatışmazlıqların əvəzsiz olaraq aradan qaldırılmasım;

24.23.2. göstərilmiş xidmətin (yerinə yetirilmiş işin) dəyərinin

müvafiq məbləğdə azaldılmasını;

24.23.3. əvəzi ödənilməməklə, eyni növlü materialdan müvafiq key-

fİ3^ətdə digər məmulatın hazırlanmasını və ya işin təkrar yerinə

yetirilməsini (paltarların yuyulması və ya kimyəvi təmizlənməsi, təmir işləri

və s.}, yaxud öz vəsaitləri və ya üçüncü şəxsin hesabına çatışmazlıqların

aradan qaldırılmasına çəkilmiş xərclərin ödənilməsini.

24.24. Göstərilən xidmətdə (yerinə yetirilən işdə) mövcud olan

çatışmazlıqlar müəyyən olunmuş müddətdə aradan qaldırılmazsa, istehlakçı

müqaviləni ləğv etməklə, vurulmuş ziyanın ödənilməsini tələb edə bilər.

İstehlakçı həmçinin göstərilən xidmətdə (yerinə yetirilən işdə) çatışmazlıqlar

və yaxud müqavilə şərtlərindən kənarlaşmalar aşkar etdikdə, həmin

müqaviləni ləğv edə bilər. Müqavilənin ləğvi istehlakçının yazılı ərizəsinə

(ləğv edilmə səbəbləri göstərilməklə) əsasən həyata keçirilir. Ərizəyə

müqavilə əlavə olunur. Pulun, həmçinin xammal və materialların

istehlakçıya qaytarılması ilə bağlı xərclər icraçının hesabına ödənilir.

24.25. Bu Qaydaların 24.15-ci bəndində nəzərdə tutulan tələblər

aşağıdakı hallarda istehlakçı tərəfindən irəli sürülə bilər:

24.25.1. yerinə yetirilmiş sifarişin qəbulu zamanı və ya zəmanət

müddətində;

24.25.2. icra olunmuş sifarişin qəbul edildiyi tarixdən qanunvericiliklə

müəyyən edilmiş müddətdə (sifariş üzrə zəmanət müddəti müəyyən

edilmədikdə);

24.25.3. sifarişin icrası zamanı çatışmazlıqlar aşkar edildikdə.

24.26. Xidmət göstərilməsi (işin yerinə yetirilməsi) zamanı aşkar

edilmiş çatışmazlıqlar istehlakçının təyin etdiyi müvafiq müddətdə icrc.çı

tərəfindən aradan qaldırılmalıdır.

24.27. Yerinə yetirilmiş sifarişin qəbulu zamanı istehlakçı tərəfindən

aşkar edilmiş çatışmazlıqlar tərəflər arasında razılaşdırılmış müddətdə (əgər

müqavilə üzrə daha az müddət müəyyən edilməmişdirsə) aradan

qaldırılmalıdır. Çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün istehlakçı tərə 52

findən müəyyən edilmiş (və ya tərəflərlə razılaşdırılmış] müddət, tərəflərin

imzaladıqları müqavilədə və ya digər sənəddə öz əksini tapmalıdır.

Çatışmazlıqların aradan qaldırılması ilə bağlı müəyyən edilmiş müddətlərin

pozulmasına görə icraçı qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada

məsuliyyət daşıyır.

24.28. Xidmətin (işin) və onun }^erinə yetirilməsi üçün istifadə edilən

materialların, ehtiyat hissələrinin dəyəri və ödəniş forması tərəflər arasında

qarşılıqlı razılıq əsasında müəyyənləşdirilir.

24.29. İstehlakçı öz istəyindən asılı olaraq, müqavilə ba|lanılan

(sifariş qəbul edilən} zaman ona göstəriləcək hər hansı xidmətin (işin] tam

və ya qismən dəyərini əvvəlcədən ödəyə bilər.

•i ..

-.'•L-

o

53

Xidmət iqtisadi)^atında təşkilat müştərinin şəxsi, əsasən xüsusi

tələbatını daha tam ödəməklə onun yararlığını yüksəltməyə çalışır. Bu

səbəbdən istehlakçının konkret tələbinə uyğun hazırlanmış və elmi

dövriyyəyə daxil edilmiş məhsulu tam və hərtərəfli ifadə etməklə tələb

edilən fikri özündə formalaşdıran "Kastomlaşma" termini meydana

gəlmişdir. “Kastomlaşma" ingilis (castomication} sözündən götürülmüş

castomer - istehlakçı mənasını ifadə edir*. Kastomalaşma, mal, iş və

xidmətin istehsalı və hərəkəti ilə bağlı proseslərə modul yanaşmanı ifadə

edir ki, bu da onların konkret tələbata müvafiq istifadə edilməsini ifadə edir.

Bununla əlaqədar olaraq məhsul və xidmətlərin layihələşdirilməsi və

istehsalında istehlakçıların iştrakma tələbat artır. Bu cür şəraitdə

kastomlaşma baxışı "teylorizasiya (ingilis to tailor) sözündən götürülmüş -

"kim üçünsə tikmək, xidmət göstərmək" mənasını ifadə edir. Beləliklə,

teylarizasiya, konkret sifarişçiyə fərdi paltar tikilişini xatırladan istehsal

təşkilatını ifadə edir. Göstərilən proseslərlə bağlı olan misallardan ancaq bir

neçəsinin onlara aid olmasını göstərə bilərik. Avtomobil sənayesində,

avtomobil, müştəriyə zəruri sayılan dəstləşdirmə əməlij^atını aparmaq üçün

satılır. Sifarişlə, mebel hazırlana, pərdə tikilə, idmançı fitnes - klubda məşq

edə və s. işləri yerinə yetirə bilər. Turizm sənayesində müştərinin istəyinə

müvafiq turist işləri formalaşdırılır və onun mərhələ - mərhələ inkişafı

həyata keçirilib təkmilləşdirilir.

Xidmət iqtisadiyyatının ən mühüm vəzifəsi, ətraf mühit üçün insana

sərfəli istirahət şəraiti yaratmaqdan, onun səhhətini möhkəmləndirməkdən,

əqli və elmi biliyi yüksəltməkdən ibarətdir.

Sənaye və xidmət sənayesinin ayrı-ayrı xarakterik xüsusiyyətinin

müqayisəsi cədvəl 1.1-də verilmişdir.

Cədvəl 1.1-dən göründüyü kimi, xidmət iqtisadiyyatının ən mühüm

əlaməti - xidmət istehlakını müsabiqə yolu ilə yerinə yetirməkdən ibarətdir.

Beynəlxalq statistikanın məlumatına görə əhalinin həyat səviy>^əsinin

artması və maddi vəziyyətin yaxşılaşdırılması, onların istehlak xərclərinin

strukturunun, 0 cümlədən xidmət üzrə məsrəflərin də3nşdirilməsinə gətirib

çıxarır. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə iaşə xərclərinin əhalinin ailə

büdcəsində payı 18-20 %, xidmətin ödənilməsi isə 35-40 % təşkil edir.

Əhalinin, iaşə xidmətinə çəkdiyi xərcin daha yüksək olması hər hansı bir

ölkənin zəif inkişaf etmiş kateqoriyalı ölkəyə aid edilməsi üçün əsas hesab

edilir.

Xidmət iqtisadiyyatında göstərilən xidmətin (qulluğun) rolunun

yüksəldilməsi - obyektiv prosesdir. Azərbaycan Respublikasının

iqtisadiyyatın- da göstərilən xidmət müsbət inkişaf kimi qiymətləndirilir

(cədvəl 1.2).

* Забродин А.Ю. Интеллектуальные услуги в бизнесе, М.:Экономика, 2008.

-С.49

Göstərilən məlumatlardan göründüyü kimi, 2012-ci ildə ailənin orta

gündəlik istehlakı 28764,9 manat təşkil etmişdir ki, bu da həmin

göstəricinin 2006-cı ilin səviyyəsinə nisbətən 3,8 dəfə artdığını göstərir.

Sözügedən göstəricinin daha çox artım səviyyəsi, bədən tərbiyəsi və idman

(600%], rabitə (509,5%) turizm (490%), təhsil üzrə (400,9%) xidmət

göstərilməsində özünü büruzə verir. Artım meylinin obyektiv c iy-

mətləndirilməsi üçün göstərilən dinamikada ölkəmizdə gedən inflyasiya

prosesi nəzərə alınmamışdır. Bundan başqa, adambaşına bədən tərbiyəsi və

idman, turizm, eləcə də mədəni xidmətin manatla qiymətləndirilməsi

göstərilən həcmin hələ də aşağı səviyyədə olduğu qeyd edilmişdir.

Həyat səviyyəsinin yüksəlməsi, əhalinin qocalması, səhiyyə, sosial

təminat, bədən tərbiyəsi üzrə xidmətin rolunun artmasında əsas amillərdən

biri hesab edilir. Qadınların cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatında

daha aktiv iştirakı məişət xidməti sahələrində: camaşırxana, paltarın

təmiri üzrə emalatxana, kimyəvi təmizləmə, yaşayış evlərinin təmizlən-

məsi, məktəbəqədər şəbəkələrdə xidmətin inkişafına önəmli yollar açır.

Xidmət iqtisadiyyatında qarşıya qoyulan tələblər səviyyəsində bütün iş-

lər demək olar ki, avtomatik yerinə yetirilir. Əl əməyinin tozsoran, paltar

və qabyuyan maşının, kompyuter, faks, nəqliyyat vasitələri və s. ilə əvəz

edilməsi, məişət xidməti göstərilməsinə imkan yaradan vasitələrin tət-

biqinə əhəmiyyətli şərait yaratmışdır. Məlumdur ki, bütün qeyd edilən

məişət texnikası öz növbəsində, onların quraşdırılmasını, zəruri tələb

olunan xidmətin göstərilməsini, təmir işinin aparılmasını tələb edir ki,

bu da xidmət sahəsinin inkişaf etdirilməsini bir vəzifə kimi qarşıya qo-

yur. Əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi bilavasitə insanı əhatə

edən mühitdə (tibbi, təhsil, turizm və s.) şəxsi xarakterli xidmətin artma-

sı ilə müşayiət olunmalıdır.

Cədvəl 1.3-dən göründüyü kimi, 2006-2012-ci illərdə Azərbaycan

iqtisadiyyatında sözügedən xidmət sahəsində müəyyən konkret işlər gö-

rülmüşdür.

Cədvəl 1.3 2006-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının əhalisinə

göstərilən ödənişli xidmətin strukturu

Xidmət növləri

2006- cı il

2009- cu il

2010- cu il

2011- ci il

2012-ciil

% min man.

1 2 3 4 5 6 7

Məişət 11,7 10,1 9,9 9,7 9,9 406107

Nəqliyyat 24.2 21.5 21.2 20.9 21.6 875104

Rabitə 14.8 18.5 18.6 19.9 19.8 806671

Mənzil 4.3 5.3 5.6 5.4 5.2 212500 Kommunal 18.1 18.3 18.0 17.6 17.5 715939

Mehmanxana və digər analoji yerləşdirmə vasitələri

3.0 2.6

2.7 2.7 2.6

107524

Mədəniyyət 2.0 2.3 2.2 1.7 1.6 66623

Turizm 1.4 1.5 1.6 1.6 1.8 72975

Bədən tərbiyəsi və idman 0.4 0.7 0.6 0.6 0.6 25576

Tibbi 4.9 4.8 4.9 4.7 4.8 195600

Sanatoriya-sağlamlıq 2.1 1.6 1.5 1.4 1.4 58125 Baytarlıq 0.3 0.2 0.2 0.2 0.2 7168

Hüquqi 3.9 2.3 2.5 2.6 2.5 102160

57

1 2 3 4 5 6 7

Təhsil 6.7 6.7 6.9 7.1 7.0 287594

Digər xidmətlər 4.2 3.6 3.6 3.9 3.5 143880 Yekun: 100 100 100 100 100 4083355

Mənbə: Azərbaycanın illik statistik məlumatları B., 2012

Göstərilən məlumatlardan göründüyü kimi, əhaliyə təqdim edilən

ödənişli xidmətin ümumi məbləği 4083355 min manat təşkil etmişdir. Təhlil

aparılan dövrdə göstərilən xidmətin strukturu dəyişməmişdir. Bu

göstəricilər içərisində nəqliyyat, kommunal xidməti və rabitə xidmətinin

rolu daha çoxluq təşkil edir. Ən az xüsusi çəki isə baytarlıq xidmətinin [0,2

%}, bədən tərbiyəsi xidmətinin və idmanın [0,4 ~ 0,6 %), turist xidmətinin

[1,4 - 1,8%] və mədəni xidmətin payına düşür.

1.2. XİDMƏTİN İQTİSADİ XARAKTERİ

VƏ ONLARIN TƏSNİFATI

Xidmət [ingiliscə - Service) - insanın hər - hansı tələbatını ödəyən əmək

fəaliyyətinin səmərəli nəticəsi hesab edilir. Xidmət - maddi formada deyil,

fəaliyyət formasında təqdim edilən nemətdir.

Fəaliyyət sahəsi kimi göstərilən xidmət uzun tarixə malikdir. Daha

qədim xidmətlər sırasına nəqliyyat, maliyyə, mühafizə, təbii, eləcə də

ayrı-ayrı məişət [paltar, ayaqqabı, baş geyimi tikilişi), rabitə, iaşə, ticarət

xidmətlərini daxil etmək olar. Qədim xidmətlər sırasına yeni xidmət növləri

də daxil edilmişdir. Onların meydana gəlməsi bir sıra hallarda elmi - texniki

tərəqqinin [informasiya, telekommunikasiya xidmətinin) inkişafı, digər

hallarda isə əsas xidməti əsaslandırmaq üçün [məsələn, yükdaşı- manın

inkişafı, müxtəlif yükləmə - boşaltma və daşıma xidmətinin yerinə

yetirilməsi tələb olunduğundan) yeni xidmətlər təcrübəyə tətbiq edilir.

Xidmət sahəsinin aktiv inkişaf etməsinə baxmayaraq, onlara və yerinə

yetirilən xidmətin ümumi mal bazarından ayrılmasına gələcəkdə də diqqət

yetirilməsi nəzərdə tutulur. Bütün bu iqtisadi və sosial əhəmiyyətli işlərin

günün tələbləri səviy>^əsində yerinə yetirilməsi, mallar üzrə yeni [texniki

sahədən mürəkkəb olan) ticarət xidmətinin və malların daşınması anında

yarana bilən əlavə, maliyyə, nəqliyyat, informasiya və istehsalın inkişafı ilə

əlaqədar olan zəruri məlumatların artması ilə əlaqədardır. Statistik

məlumatlara nəzər yetirdikdə görmək olar ki, son iki onilliklər ərzində

xidmət sahəsi, iqtisadiyyatın dinamik inkişaf edən

58 ------

bölmələrdən biri hesab edilir.

Xidmət sahəsi mürəkkəb və çoxplanh prosesi özündə formalaşdırır.

Restoran və otellər, idman klublan və tədris müəssisələri, təbbi kliniklalar,

bərbərxanalar və təmir emalatxanaları, turfirmalar və məsləhətxana

şirkətləri, müzeylər, teatrlar, vəkil kontorları - xidmət sahəsinə aid edilir.

Təcrü- bəvi olaraq bütün şirkətlər, təşkilatlar bu və ya digər formada

istehlakçılara öz xidmətini təqdim edir, onların özü isə həmin xidmətlərin

istehlakçısı kimi çıxış edir. Bundan başqa, hal - hazırda xidmətin istehsalı və

təqdim edilməsi istiqamətində ixtisaslaşan xüsusi şirkətlər yaradılır,

genişləndirilir və beynəlxalq standartlara cavab verən formada təşkil edilir.

Müasir təsərrüfatçılıq sistemində xidmət sahəsinin iqtisadi xarakteri

prinsip etibarilə əsasən inzibati - amirlik sistemi şəraitində həmin

xidmətlərin qeyri - istehsal xarakterli əmək fəaliyyətinə aid edilən sahələrin

iqtisadi xarakterindən fərqlənir. İnzibati - planlaşdırma iqtisadİ3^atı

şəraitində xidmətlər, milli gəlir yaratmayan və bu sahədən də ümumilikdə

məişət xidməti sahəsi istisna olunmaqla Azərbaycanın milli gəlirində payı

olmayan, ancaq qeyri - istehsal sahələrinə daxil edilən qeyri -maddi əmək

forması kimi təsnifləşdirilir.

Azərbaycanın Milli uçot sisteminə (uçot və statistika sisteminin

beynəlxalq təcrübəyə keçməsinə qəbul edilməsinə dair Dövlət Proqramı

dairəsində) keçməsi ilə xidmət sahəsi istehsal sahəsinə aid edildi. Əməyin

məhsuldar xarakteri tanındıqdan sonra ölkəmizdə hər iki sahədən (məhsul

istehsalı və xidmət göstərilməsi) xidmət sahəsinin rolu daha da artmışdır. Bu

artım nəinki məhsuldar sahənin formalaşması həm də məişət xidməti sahəsi

əvəzinə əhaliyə ödənişli xidmətin artımı 5 dəfədən də çox olan bir sahənin

yaranması və göstərilməsi ilə bağlıdır. Bunu Azərbaycan təşkilatlarında

göstərilən xidməti əks etdirən 1.4. cədvəlinin məlumatlarından daha aydın

görmək olar.

Cədvəl 1.4-dən göründüyü kimi, Azərbaycan bazarında xidmət

göstərmək fəalİ30^ətini həyata keçirən topdan və pərakəndə ticarət,

avtomobil vasitələri, məişət məmulatları və şəxsi istifadə olunan əşyaların

təmiri ilə məşğul olan təşkilatlar üstünlük təşkil edir. 2012-ci ildə onların

məbləği 1797,6 min manat olmuşdur ki, bu da 2008-ci ilə nisbətən 106,8 %

təşkil etmişdir. Ölkəmizdə mehmanxana və restoranlar nisbətən az-85,9 min

manat olmuşdur. Elmi tədqiqat və elmi araşdırmaları həyata keçirən

təşkilatlar da azlıq təşkil etmiş və onlar 2008-ci ildəki 72,1 min manatdan

2012-ci ildə 45,3 min manata, yəni 62,8 %-ə qədər azalmışdır. Bundan başqa,

təhsil müəssisələrinin, həmçinin kommunal, sosial və şəxsi xidmət göstərən

müəssisələrin sayının da azalması müşahidə edilmişdir. Ölkədə bu cür

hallann əmələ gəl-

məsinin əsas səbəbi təhsil və mənzil - kommunal təsərrüfatında islahatın

aparılması olmuşdur.

Cədvəl 1.4

Azərbaycanda xidmət göstərən müəssisələrin

sayının dəyişməsi

Fəaliyyətin istiqaməti

İ L L Ə R

2008- ci il 2011- ci il 2012- ci il

2008-ci ilə nisbətən 2012-ci

ildə o/o Topdan və pərakəndə ticarət, avtomobil, motosklet, məişət məmulatlan və şəxsi istifadə üçün lazım olan əşyaların təmiri

1682,6 1807,9 1797,6 106,8

Mehmanxana və restoranlar 74,0 84,7 85,9 116,1

Nəqliyyat V'ə rabitə 162,2 214,9 238,0 146,9

Maliyyə fəaliyyəti 95,4 98,9 101,2 106,1

Daşınmaz əmlakla bağlı olan əməliyyatlar, icarə və təqdim edilən xidmətlər

614,2 709,5 775,4 126,2

0 cümlədən Elmi tədqiqat v'ə elmi işləmələr

72,1 49,3 45,3 62,8

Hərbi təhlükəsizliyin Döviət idarəedilməsi və təminatı, zəruri sosial təminat

83,4 99,8 100,3 120,3

Təhsil 170,9 166,2 165,2 96,7

Səhiyyə və sosial xidmətin göstərilməsi

72,6 75,3 75,0 103,3

Sair kommunal v^ə şəxsi xidmətin göstərilməsi

333,9 322,3 315,7 94,6

Mənbə: Azərbaycanın illik statistik məcmuəsi. B., 2012

Yuxanda, xidmət iqtisadiy>^atı dairəsində sözügedən iş sisteminin aktiv

inkişafı xüsusi olaraq qeyd edilmiş və onların səbəbləri hərtərəfli əhatə

edilmişdir. Bütün bunlar cəmiy>-ətin həyat səviyyəsinin yüksəlməsini göstərir və

sözügedən sahənin inkişaf etdirilməsini bir vəzifə kimi qarşıya qoymn

Xidmət bazarı, bazar iqtisadiyy'atının ümumi qanunları dairəsində inkişaf

edən vahid mal bazarının prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərir. Hal-hazırda

Azərbaycanda xidmət sahəsinin iqtisadiy^^atın hakim inkişaf amili kimi çıxış

etməsini və bu cür inkişafın xüsusilə təqdirəlayiq olm.asmı qeyd etsək,

60

bu, tamamilə yerinə düşən Belə bir şəraitdə xidmət bazarının inkişafı həmin

sahənin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində mühüm rol oynamağa qadirdir.

Heç də təsadüfi deyil ki, qabaqcıl şirkətlərdə ümumi daxili məhsulun

(ÜDM) tərkibində xidmətin payı 2012-ci ildə 80 %-ə çatmışdır. XXI əsrin

birinci on ilində .xidmət sahələrində buraxılan ÜDM-in payı ABŞ-da 74

%-dən 81 %-ə, Yaponiyada 64 %-dən 71 %-ə, Böyük Britaniyada 62 %-dən 80

%-ə qədər artmışdır.

Bu gün ABŞ-da bütün iş fəalİ3^əti ilə məşğul olanların 75 %-i xidmət

sahəsində çalışır. Belə bir şəraitdə bu ölkədə 80 %-dən çox işçi və ali ixtisas

kadrlarının 87 %-i zehni əməklə məşğuldur. Əhalinin istehlak xərclərinin

məbləğində xidmətə çəkilən məsrəflərin payı ABŞ-da 51 %-dən 59 %-ə,

Fransada - 38 %-dən 40 %-ə. Böyük Britaniyada 30 %-dən 48 %-ə,

Yaponiyada 51 %-dən 58 %-ə qədər artmışdır.

Dünyada xidmət ticarəti daha aktiv iştirak edir. Burada həmin sahəyə

qoylan xarici investisiyanın 40 %-dən çoxu birbaşa xidmət sahəsinə

qoyulmuş (əsasən ticarətə, bank .xidmətinə və sığortalanmaya); yeni iş

yerlərinin artması sözügedən xidmət sahəsinin payına düşmüşdür.

Ümumticarət təşkilatının (ÜTT) məlumatına görə son 25 ildə xidmət

ticarəti 3 dəfə artmışdır ki, bu da dünya daxili məhsulunun artım səviyyəsini

üstələyir. Dünyanın xidmət ticarətində sənayenin inkişafı baxımından

maliyyə, telekommunikasiya, informasiya, təhsil və tibbi xidmət sahəsində

üstünlüyə malik olan Şimali Amerika, Avropa eləcə də Yaponiya, Cənubi

Koreyanın təcrübəsi nümunə kimi götürülməlidir. Dünya xidmət ticarətinin

50 %-dən çoxu bu ölkələrin pa>ına düşür*’.

Dünya xidmət bazarında Azərbaycanı möhkəm tərəf kimi xarakterizə

etmək çətindir. Azərbaycanın aparıcı ölkələr - beiməlxalq ticarət xidməti işt-

rakçılarının sırasına daxil olmasına baxmayaraq o, ən başlıca olaraq netto -

idxalçı kimi çıxış edir. Telekommunikasiya, maliyyə-kredit xidməti,

mütəxəssislərin qiymətləndirilməsi üzrə Azərbaycan aparıcı ölkələrdən 1

ildən 20 ilə kimi geri qalır. Hal-hazırda Azərbaycan dünya bazarında

nəqliyyat xidməti sahəsində netto-ixracatçı funksiyasını yerinə yetirir.

Xidmət bazarı, ümumi bazar iqtisadiyyatı qanunları dairəsində inkişaf

edən bir sistem kimi inkişaf edir. Tamamilə aydındır ki, hal-hazırda xidmət

sahəsi Azərbaycan iqtisadi5^atının inkişafının əsasını təşkil edir. Bu cür

şəraitdə inkişaf edən xidmət bazarı durmadan artır**.

Xidmət sahəsində baş verən hadisələrin gedişatının yaxşılaşdırılma-

■ Azərbaycanda xidmə: bazarının inkişafı. Bakı: Elm. 2012. - S. 28

"Yenə orada, s.45

*" H.Rəcəbli. Turizmin inkişafı. Bakı: Elm. 2012

sı, hər şeydən əwəl, xarici investorların qoyduğu qoyuluşlardan asılıdır.

Xarici investorlar üçün işgüzar xidmətlər, vasitəçilik və konsaltinq, reklam

və təhsil üzrə xidmətlər, istehlakçılara xidmət sahəsində isə - ictimai iaşə,

ticarət, mehmanxana sənayesi kimi işgüzar xidmətlər ən çox maraq doğurur.

Bunlardan reklam və təhsil xidməti daha geniş nəzərə çarpır.

Elmi-texniki tərəqqi xidmət sahəsinin dinamik inkişafına şərait

yaradır. Kompyuterləşmə, müasir informasiya texnologiyası, yeni

kommunikasiya vasitələri də burada xeyli yeni xidmətlərin yaranmasını

təsdiq edir. ETT, çox xidmətlərin məsafədən verilməsinin

məhdudlaşdırılması- na və texniki maneələrin aradan götürülməsinə

imkanlar yaradır.

Dövlət - ES üzvləri tərəfindən qəbul edilmiş və 2012-ci ildən

Azərbaycanda tətbiq edilən təsnifata əsasən istehsal təyinatına aid edilən

xidmət sahələri fəaliyyət növləri üzrə 10 qrupa bölünür. Onları

ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək:

Bölmə G.Topdan və pərakəndə ticarət: avtonəqli)^at vasitələrinin,

'motosikllərin, məişət mallarının və şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulan

ləvazimatlar;

Bölmə N. Mehmanxana və restoranlar;

Bölmə 1. Nəqliyyat, anbar təsərrüfatı, rabitə;

Bölmə İ. Maliyyə fəaliyyəti;

Bölmə K. Daşınmaz əmlakla bağlı olan əməliyyatlar, icarə və xidmət

göstərmək;

Bölmə L. Dövlət idarəetməsi və hərbi təhlükəsizliyin təmin edilməsi,

sosial sığorta təminatı;

Bölmə M. Təhsil;

Bölmə N. Səhiyyə, sosial xidmət göstərmək;

Bölmə 0. Sair kommunal, şəxsi və kommunal xidmətlər;

Bölmə R Ev təsərrüfatının aparılması üzrə təqdim edilən xidmət.

Göründüyü kimi, təqdim edilən təsnifatda xidmətin əsas

xüsusiyyətləri göstərilmişdir.

Əhaliyə xidmətin ümumazərbaycan təsnifatı (OKUN) aşağıdakı üç

əsas qrup nişanələri üzrə 2 mindən çox xidmət növünü nəzərdə tutur:

1. Yeni istehlak dəyəri yaratmaqla bağlı olan (paltar, ayaqqabı tikmək,

mebel hazırlamaq, fərdi sifarişlə yaşayış evinin tikintisi] xidmətlər;

2. Əwəl yaradılan istehlak dəyərinin bərpa edilməsi ilə bağlı olan

(avtonəqliyyat vasitələrinin, məişət texnikasının, paltarların kimyəvi

təmizlənməsi) xidmətlər;

3. Əhalinin xarici aləmini bilavasitə əhatə edən şəxsi xarakterli (tibbi,

turizm və s.) xidmətlər.

Xüsusi və elmi ədəbiyyatlarda xidmətin təsnifatına digər çoxsaylı

yanaşmalar da təqdim edilir;

1) İstehsalat - lizinq, xidmət, avadanlıqların təmiri və s. xidmətləri.

2) Zehni - injinirinq (mühəndislik], konsaltinq, peşəkar idarəetmə,

maliyyə, hüquqi xidmət, mülkiyyətin qiymətləndirilməsi, infrakommuni-

kasiyon və s. xidmətlər;

3) Bölüşdürücü - ticarət, nəqliyyat, rabitə xidmətləri;

4) Peşəkar - bank, sığorta, reklam və s. xidmətlər;

5) Mənzil təsərrüfatı ilə bağlı olan - camaşırxana, kimyəvi təmizləmə,

turist və s. xidmətlər;

6) İctimai - televiziya, radio, təhsil, idman, mədəniyyət və i.a.

xidmətlər.

Dünyada əqli bazar xidmətləri, digər milli iqtisadiyyatla müqayisədə

çox sürətlə inkişaf edir. Dünya bazarında sözügedən xidmət hələ yeni

formalaşır. Dünya bazarında əqli xidmətin həcmi hər il 50 milyard ABŞ

dolları təşkil edir. Əqli əməyin dünya bazarında satışının artım səviyyəsi ildə

20-24 % arasında tərəddüd edir.

Onun daha yüksək inkişafı. Şərqi Avropada, Çində və MDB

ölkələrində gözlənilir. Əqli xidmət bazarında rəqabətin yüksəlməsi, texnoloji

şirkətlər arasında strateji ittifaqlar yaradılmasına gətirib çıxardır. Proqnoza

görə Azərbaycanda əqli xidmət bazarı ildə 15-25 % artması göstərilir. 2013-cü

ildə onun artımı ÜDM -in 1%- ə qədər ola bilər. Azərbaycanda sahibkarlığın

hərəkətsiz olması hallarında sözügedən bazarın beynəlxalq şirkətlər

tərəfindən sıxışdırılaraq sıradan çıxarması ölkəmizdə orta və kiçik

sahibkarlığın inkişafı üçün çox dərin mənfi hallara gətirib çıxara bilər.

Cədvəl 1.5-də 2010-2012-ci illər ərzində əhaliyə xidmət göstərməklə

məşğul olan sahələrin bölüşdürülməsi haqda məlumatlar təqdim edilmişdir.

Xidmət göstərən sahələr üzrə işləyənlərin sayının təhlili, topdan və

pərakəndə ticarətdə məşğul olanların sabit artmasını təsdiq etməyə şərait

yaradır. Bu fəalİ3^ətin istiqaməti, onun strukturunda məşğul olanların xüsusi

çəkisinin 17,6 % təşkil etməsi ilə əlaqədardır. Təhlil edilən göstəricinin

əhəmiyyətinə görə sonuncu mövqedə mehmanxana və restoran xidməti (1,7 -

1,9 %), maliyyə fəaliyyəti üzrə xidmət (1,3 - 1,7 %] təşkil edir. Buna

baxmayaraq həmin istiqamətli heyətin sayı artmağa me- yil etmişdir.

Cədvəl 1.5

63

2010 - 2012-ci illərdə xidmət göstərən sahələrdə

məşğul olan əhali sayının bölüşdürülməsi

Fəaliyyət istiqamətləri

İ L L Ə R

2010 2012

əhali sayı, min nəfər

yekuna görə % əhali sayı,

min nəfər

yekuna görə %

İqtisadiyyatda - Cəmi 66792 100,0 68474 100.0

Topdan və pərakəndə ticarət, avtonəq- liyyat vasitələri, motosikl, məişət məmulatları və şəxsi istifadə əşyalarının təmiri

11088 16,6 12020 17.6

Mehmanxana və restoran 1163 1.7 1274 1.9 Nəqliyyat və rabitə 5369 8.0 5451 8.0

Maliyyə fəaliyyəti 858 1.3 1132 1.2

Daşınmaz əmlak, icarə və göstərilən xidmət əməliyyatları

4879 7.3 5146 7.5

Dövlət idarəetməsi və hərbi təhlükəsizliyin, məcburi sığortanın təminatı

3458 5.2 3727 5.4

Təhsil 6039 9.0 5980 8.7 Sağlamlıq və sosial xidmət göstərilməsi 4548 6.8 4666 6.8

Sair kommunal, sosial və şəxsi xidmətlərin təqdim edilməsi

2460 3.7 2621

3.8

Mənbə: Azərbaycanın illik statistik məcmuəsi. B., 2012

Bununla birlikdə tədqiq edilən dövrdə təhsil sistemində həmin

göstərici azalmağa me}^! göstərilmişdir. Ümumi iş yerinin miqdarında

sözügedən sahənin payı 9 % -dən 8,7 % - ə qədər aşağı düşmüşdür.

Yerinə yetirilmiş təhlil nəticəsində biz aşağıdakı: ölkədə xidmət

sahəsində çalışan işçilərin payının hələ iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş

ölkələrdən geri qalır- fikirini söyləyə bilərik. Ona görə də qeyd edə bilərik ki,

xidmət sahəsinin ölkədə inkişafı üçün, istifadə olunmayan ehtiyatları, 0

cümlədən əlavə əmək resurslarının hər bir təsərrüfata cəlb edilməsinə

çalışılmalıdır.

64

1.3. XİDMƏTİN GÖSTƏRİLMƏSİ VƏ ONUN İSTEHLAKININ

UÇOTUNUN TƏŞKİLİNƏ TƏSİR GÖSTƏRƏN

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Fəlsəfi lüğətdə idrak predmeti, məlum şəraitdə və vəziyyətdə

müəyyən məqsəd üçün tədqiq edilən obyektin xüsusiyyəti və münasibəti

nəzərə alınmaqla təcrübədə qeydi}o^ata alınan və insanın kənardan

fəaliyyətinə daxil edilən bir proses kimi müəyyən edilir. Mühasibat

uçotunun predmeti - təşkilatın fərdi, yaxud ictimai kapitalının hərəkətinə

əsaslanan təsərrüfat fəaliyyətinin bir hissəsi hesab edilir. Bu cür tələbata şərti

olaraq xidmət göstərməklə məşğul olan təşkilatın fəaliyyəti tam cavab verir.

Beləliklə, xidmət göstərilməsinə mühasibat uçotunun predmeti kimi baxıb

ona aid edilən bütün prosesləri nəzərdən keçirmək olar.

Xidmət, məhsul istehsal etmək kimi aşağıdakı altı əsas xarakteri

özündə birləşdirir:

1) duyulmazlıq (yaxud qeyri-maddilik);

2) bölünməzlik (yaxud istehsal və istehlak prosesinin eyni vaxtda baş

verməsi);

3) dəyişməzlik (yaxud təqdim edilən xidmətdə qeyri-sabitlik);

4) mühafizəsizlik (yaxud sonradan satmaq və istehlak etmək üçün

anbarda mövcud olan qeyri-mümkünsüzlük);

5) xidmətin göstərilməsi (yaradılması) prosesində istehlakçının

bilavasitə iştirakı;

6) göstərilən xidmətin 3mksək səviyyədə diversifikasiyası (bax cədvəl

1.6-ya).

Cədvəl 1.6 vasitəsilə göstərilən xidmət sahələrində təşkil edilən

mühasibat uçotunun xüsusiyyətini ilk iki nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirək.

Duyıılmazlıq (qeyri-maddilik). Xidməti aparmaq, sınamaq, his-

setmək, eşitmək, yaxud işləmək qeyri-mümkündür. Xidmətin baş verməsinə

qədər onun istehlakını, hətta xidməti hər hansı bir tərəfə həmin anda

göstərdikdən sonra da qiymətləndirmək olmur. Xidmətin duyulması,

istehlak üçün ən problemli bir məsələ hesab edilir. Burada xidmət alanın

hansı xidməti almasını müəyyən etmək olduqca çətindir. Xidmət,

mülkiyyətə keçmir. Göstərilən xidməti anbarda yerləşdirmək də qeyri -

mümkündür. Bununla əlaqədar olaraq xidmət sahələrində, onların,

mühasibat uçotunda 204 "Hazır məhsul" hesabı tətbiq olunmur.

‘ Философский словарь/под- ред. М.М.Розенталя - 3-е изд.-М.: издательство

политической литературы, 1999. - С. 326

65 ------

Cədvəl 1.6 Sənaye məhsul və xidmətlərinin müqayisəli

xarakteristikası

Sənaye məhsulunun xüsusiyyətləri

Xidmətin

xüsusiyyətləri

Hissedilmə qabiliyyətli məhsul Du3mmlu (qeyri-maddi) xidmətlər

Məhsulun istehsalı, mühafizəsi və istehlakı, müstəqil prosesi özündə əks etdirir.

Bölünməzlik (xidmətin istehsal və istehlakı prosesinin eyni vaxtda apaniması)

İstehlak riski aşağı olan yüksək sabit ke3dıyyətli məhsul

Xidmət keyfiyyəti çoxlu subyektiv amillərdən asılı olduğundan ona olan risk yüksək olur.

Hazır məhsulun anbarda mühafizəsi mümkündün

Xidmətin anbarda mühafizəsi qeyri-mümkündür.

Məhsulun istehlakçısı, onun hazırlanması prosesində iştrak etmir.

Xidmətin istehlakçısı, onun bilavasitə göstərilməsi prosesində iştirak edir.

Hazırlanan məhsul çeşidini qeyri-in- tensiv səviyyədə yeniləşdirmə

Göstərilən xidmətin yüksək səviyyədə diver- sifikasiyası.

Bölünməzlik (istehsal və istehlak prosesinin eyni vaxtda baş

verməsi). Burada ilk dəfə məhsul istehsal olunur, sonra, bir qayda olaraq,

anbara yığılır və onun ardınca həmin məhsullar satılır və istehlak edilir,

xidmət isə hər şeydən əvvəl, ilk anda satılır və ancaq bundan sonra həmin

satış, xidmətin göstərilməsini təsdiq edir (şəkil 1.1). Bu səbəbdən xidmət

sahəsinin mühasibat uçotunda 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin

uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesablarından aktiv istifadə edilir.

Adətən, xidmətin özü onun təqdim edildiyi günədək mövcud olmur.

Buna görə xidmətin ke}^iyyətini, göstərilməyənə qədər qiymətləndirmək

qeyri-mümkündür. Müqa3nsə üçün qeyd edək ki, göstərilən xidmətdən

alınan qazanc, göstərilən və alınan nəticə kimi aparıla bilər. Məsələn, təhsil

xidməti almaq məqsədilə ali məktəbə daxil olmaq istəyən tələbə həmin

prosesi qurtardıqdan sonra öz sənətini (karyerasını) 3^axşılaşdırmağı ümid

edir. Burada qeyd etmək lazımdır ki, abituriyentin bu gözləməsini, ancaq,

seçilən və səmərəli təşkil olunan vaxt, doğrulda bilər. İnsan teatra bilet

alarkən ondan əqli, yaxud estetik zövq almağı nəzərdə tutur. Bu cür zövqün

alınıb alınmaması (yəni göstərilən xidmət) qurtardıqdan sonra məlum ola

bilər.

Xidmətin çoxlu miqdarda göstərilməsi, ancaq sifarişçinin (bərbərin,

təhsilin, konsaltinqin, idmanın və i.a.) iştrak etməsi hallarında mümkündür.

Digər xidmətlərdə (avtomobilin, məişət, kimyəvi təmizləmə, camaşırxana və

s. texnikanın göstərilməsində) müştərinin iştirakı tələb olunmur. Lakin

bütün hallarda istehsal və xidmətin istehlakı ayrılmaz şərt hesab edilir.

Şəkil 1.1. Məhsul və xidmətlərin həyati silsilə mərhələlərinin

müqayisəsi

Çox hallarda göstərilən xidmət prosesi, istehlakçısının (məsələn, tibbi,

vəkil və i.a. xidmətin göstərilməsi) iştirakı ilə yerinə yetirilir. Bu cür halda

xidməti, istehlak edənlərlə bilavasitə əlaqədə olan heyətin diqqətlə

seçilməsinə, hazırlanmasına və öyrədilməsinə xüsusi diqqət yetirmək

lazımdır.

Xidmətin göstərilməsi prosesi prinsip etibarı ilə məhsul istehsalı

prosesindən fərqlənməyən istehsal prosesidir. Xidmətin göstərilməsi: işçilər

tərəfindən zəruri xidmətin göstərilməsində, material, (xammal, əsas və

köməkçi material, dəstləşdirici məmulat) xərcinin istehlak edilməsinin, əmək

vasitələrindən (istehsal və ofis ləvazimatlarından, xüsusi texnoloji

avadanlıqlardan, texniki vasitələrdən) istifadənin, göstərilən xidmətin

müştəriyə çatdırılmasının yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Bundan başqa,

xidmət göstərilməsi prosesi öz növbəsində digər xidmətlərin xüsusilə

kommunal xidmətlərin göstərilməsini də tələb edir. Bu isə məhsul

istehsalında olduğu kimi xidmətin, mühasibat uçotunu təşkil etmək üçün

istehsalat hesablarından: 201 "Material ehtiyatları", 431, 531 "Malsatan və

podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor borcları", 177, 538 "Digər

uzun/qısamüddətli debitor/kreditor borcları", 112 "Torpaq, tikili və

avadanlıqların (əsas vəsaitlərin) köhnəlməsi", 202 "İstehsalat məsrəfləri" və s.

hesablardan istifadə etmək zəruriyyəti yaranır.

Müxtəlif növlü xidmətin göstərilməsi, istehsalat məsrəflərinin

özünəməxsus struktura malik olmasını deməyə bizə əsas verir. Buna görə

həm istehsalat məsrəflərinin həm də xidmətin maya dəyərinin

hesablanmasında uçot və kalkulyasiyanın metodlarının seçilməsinə diqqət

yetirmək lazımdır (bax cədvəl 1.7).

67

Cədvəl 1.7

2012-ci ildə göstərilən a5a*ı-ayn xidmət növlərinin maya dəyərinin strukturu

Xidmət növləri

u « c: o

o C M •m* 03

0 cümlədən

1 0m 0* n >

^ m S n ̂ "r"

X Si

onlardan

'ws B

:0 B C ■ r o ^ SM R M B o *■ — R B

R ‘S5 R N S u C s R

R SM (A R S im R Vi

n

«.s S 3 s« X B

cr R U R B R

’İT o> B V

Topdan və pərakəndə ticarət, avtomobil maşınlarının, motosikletlərin, məişət məmulatlarının və şəxsi istifadə ləvazimatlarının təmiri

100 49,4 16,0 0.7 0.7 12,9 9.7 25,6

Mehmanxana və restoran 100 38,0 31,9 0.5 2.0 26,1 2,9 27,8

Nəqli3^at və rabitə 100 39,6 8.9 9.3 3.4 20,5 9,1 26,5

Daşınmaz əmlakla bağlı əməliyyatlar, icarə və təqdim edilən xidmət

100 31,9 17,9 1,0 2.5 31,4 4.3 26,4

Dövlət tənzimlənməsi, hərbi təhlükəsizliyin təminatı, sosial təminat öhdəlikləri

100 22,8 18,7 2.1 1,8 44,4 2,2 21,5

Təhsil 100 13,4 6.2 1,4 2,3 47.0 2,2 28,4

Səhİ3yə və təbii xidmətin təqdim edilməsi

100 33,7 22,7 2,2 3,4 35,0 4.4 19,4

Sair kommunal, sosial və digər şəxsi xidmətlər

100 21,6 8,6 2,9 2,3 29,8 4,5 38,5

Mənbə. Azərbaycanın illik rəsmi statistik məcmuəsi. Bakı, 2012

Cədvəldə verilən məlumatların təhlili bir sıra material tutumlu

istiqamətləri özündə formalaşdırıb konkret nəticəyə gəlməyə şərait yaradır.

Hər şeydən əvvəl, bu istiqamətlər - topdan və pərakəndə ticarət,

avtonəqliyyat, motosiklet, məişət məmulatları və şəxsi istifadə üçün

istifadədə olan əşyaların təmirinə aparılan xidmətdən ibarətdir. Material

məsrəflərinin ümumi məbləğdə payı 49,4 % təşkil edir. Mehmanxana və

restoran biznesində göstərilən xidmətin material tutumu (38,0 %}, nəqliyyat

və rabitə xidməti (3.9,6 %}, səhiyyə xidməti (33,7 %] təşkil edir.

Xidmətin digər hissəsi daha əməktutumludur. Məsələn, ayırmaya

68

aparılan hesablama ilə birlikdə əməyin ödənilməsi məsrəfləri: təhsil fəa-

li)7^əti üzrə - 56 %; dövlət idarəedilməsi və sosial təminata öhdəliklər üzrə -

53,5 %; səhiyyə və sosial xidmətlərin göstərilməsi üzrə - 42,5 % təşkil edir. Bu

cür vəzi3^əti, qeyri-müstəqim məsrəflərin kalkulyasiya obyektləri arasında

bölüşdürülməsi zamanı kalkulyasiya hesablaması prosesində nəzərə almaq

zəruridir.

"Yerinə yetirilən iş" xidmət göstərmənin əsas və aparıcı prosesi

olduğundan həmin sahənin mühasibat uçotunda 533 "Əməyin ödənişi üzrə

işçi heyətinə olan borclar", 522 "Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər"

hesablarından istifadə etmək zəruriyyəti meydana çıxır. Hər hansı bir şəxs,

həqiqətən xidmət təqdim etmişdirsə o, göstərilən xidmətin bir hissəsi hesab

edilir. Bu cür xidmətə - muzeyə səyahət xidmətini misal göstərmək də olar.

Bu zaman burada səyahətçi xidmət göstərmək üçün muzey barədə hekayə

söyləməklə öz işini yerinə yetirir. Lakin səyahətçi (xidmətin istehlakçısı]

olmadığı hallarda sözügedən xidməti göstərməmək olar.

Müə3^ən nüanslar (incəliklər], təqdim edilən xidmətin keyfi3/yətinə

təsir edən amillərin təhlilinin nəticəsini öyrənən zaman da baş verir. Çıxış

materiallarının keyfiyyət göstəriciləri ilə yanaşı, onların işlənməsinin texniki

reqlamentinə riayət edilməsi, xidmət göstərən icraçının ixtisas səvi30^əsi, bir

sıra hallarda isə xidmətin keyfiyyəti onun satıcısına və istehlakçısına təsir

göstərir. Məsələn, təcrübə göstərir ki, tibbi yoxlama müayinə xidmətindən

keçmək üçün hazırlıq prosesini ciddi qəbul edən istehlakçının müayinə

nəticəsi daha etibarlı və dəqiq olur. Göründüyü kimi, oxşar vəziyyət ənənəvi

mühasibat uçotu sistemində qəbul edilə bilməz, lakin onlar tibb

müəssisəsinin daxili idarəetmə hesabatında qeydiyyata alınmalıdır.

Alıcı, müəyyən şəraiti nəzərə almaqla müvafiq qanunvericiliyə uyğun

olaraq məhsul alıb, onu mağazaya qaytara, yaxud digər məmulata dəyişdirə

bilər. Xidməti qaytarmaq qeyri-mümkündür, ancaq onu qəbil edilən

xidmətdən imtina etmək olar.

Xidmət göstərməyi üzərinə götürən sahə, özünəməxsus ərazi

seqmentinə malikdir. Xidmətin təqdim edilmə formaları, məzmunu, ona

olan tələbat, həmin prosesi göstərən təşkilatın iş şəraiti, konkret bazarı əhatə

edən ərazinin xarakterindən birbaşa asılıdır. Xidmətin bu xüsusiyyəti

təşkilatın mühasibat uçotu və hesabatının seqment informasiyalarını,

bölmələrdə hazırlanmış əməliyyatlar və coğrafi seqmentlər üzrə məmulatları

formalaşdırmağı nəzərdə tutur.

Xidmət göstərməklə əlaqədar olaraq çəkilən məsrəflər, məhsul

istehsalında olduğu kimi istehsal prosesində formalaşan analoji

əməliyyatlardan, əsasən fərqlənməyən normalaşdırma və planlaşdırma

prinsipinə uyğun qə

bul edilir. Məhz bu səbəbdən xidmət göstərən təşkilat, büdcənin

hazırlanması və sonradan onların istifadəsinə nəzarətin aparılması

probleminə çox ciddi yanaşır. Belə bir səmərəli işi təşkil etmək üçün, plan və

həqiqi təhlil aparılmalı və müəyyən edilən kənarlaşmaların səbəbləri

araşdırılmalıdır. Hal-hazırda 3hiksək bazar rəqabətini nəzərə alan xidmət

göstərən təşkilat, qəbul edilən bu və ya digər idarəetmə qərarının iqtisadi

nəticəsini proqnozlaşdıraraq idarəetmə təhlili aparıb qarşısına qoyduğu

məqsədə nail olur. Bir sıra hallarda təhlildə tələb olunan plan

informasiyaları, təşkilatın idarəetmə uçotunun hesablarında əks etdirilir.

Bunun üçün xüsusi büdcə hesabları idarəetmə uçotunun işçi hesablar

planına daxil edilir.

Texniki cəhətdən mürəkkəb olan istehsalatda, xidmətin satış anı

təqdim edilən (alınan) xidmətin qəbuluna dair ikitərəfli imza edilmiş aktla

rəsmiyyətə salınır. Mühasibat uçotu nöqteyi - nəzərindən göstərilən

əməliyyat 601 "Satış" hesabının tətbiq edilməsini zəruri edir. Adətən xidmət

göstərən təşkilat, əksəriyyət hallarda vergi ödəyicisi hesab edildiyindən

onların mühasibat uçotu sistemində 521 "Vergi öhdəlikləri" və 522 "Sosial

sığorta və təminat üzrə öhdəliklər" hesablarından istifadə edilməlidir.

Bir sıra hallarda xidmət göstərmək prosesi bir neçə hesabat dövrünü

əhatə edərək uzunmüddətli ola bilər. Sözügedən proses əsasən ali məktəb

tərəfindən təqdim edilən təhsil xidməti, stomatoloji klinikanın göstərdiyi

protezləmə xidməti və i.a. üçün xarakterikdir. Bu cür halda xidmət göstərən

təşkilatın balansında uçotun aparılması üçün 202 "İstehsalat məsrəfləri"

hesabından istifadə edilməsi nəzərdə tutulan "Bitməmiş istehsalat" maddəsi

meydana gələ bilər.

Xidmət sahəsi, istehlak riskinin yüksək səviyyəli olmasını fərqləndirir.

Xidmətin əsas xarakteri: keyfİ3^ətə duyulmazlıq, dəyişməzlik olmasından və

buna görə də onların sənaye mallarına nisbətən baş verən riskin istehlak

riski ilə müqayisə edilməsinə şərait yaratmasından ibarətdir. Duyulmazlıq,

potensial istehlakın, məsələn, alınmasına və istifadə edilməsinə qədər nəyin

alınmasım görməyən, yaxud ona toxunmayan bir ifadəni əhatə edir.

"Dəyişməzlik" kateqoriyası ilk növbədə insan fəaliyyətindən asılı

olduğundan, standartlaşdırılması aparıla bilən məhsul istehsalından fərqli

xidmətin göstərilməsindən əmələ gələn risk, bir çox səbəblərdən asılı olaraq

dəyişir.

Risk, xidmətin istehlakı prosesində etibarlı zəmanətin olmaması ilə

əlaqədar ola bilər. Malı tələbata cavab vermədikdə qaytarmaq olur.

Keyfiyyətsiz tibbi xidmət, yaxud təhsil xidməti göstərildikdə isə həmin

xidməti qaytarmaq olmur. Göstərilən vəziyyət, xidmət sahəsində işləyən

təşkilatların fəali3^ətini qeyri-maliyyə meyarı çərçivəsində aktiv istifadə

etməyə şərait yaradın Bu zaman idarəetmə uçotu sistemi dairəsində toplanan

"göstərilən xidmətdən müştərinin razılaşması", "müştərinin firmaya olan

sədaqətliliyi" göstəriciləri ön plana çəkilir.

Xidmət sahəsinin digər xüsusiyyəti onların fərqləndirilməsinin, yəni

xidmətə olan tələbatın şəxsləndirilməsi və fərqləndirilməsinin yüksək

səviyyədə olmasından ibarətdir. Tələbatın strukturunun mürəkkəb- li)d,

fəaliyyət göstərən təşkilat dairəsində yeni, qeyri-standart xidmətin meydana

gəlməsinə şərait yaradır. Yeni xidmətin axtarılıb tapılması, onları göstərən

təşkilat üçün davamlı proses hesab edilir. Bu cür şəraitdə idarəetmə

uçotunda, kalkulyasiya metodundan istifadə etmək üçün məsrəflərin və

nəticələrin analitik uçotunun rolu artır.

Xidmət göstərən təşkilatın fəaliyyətində sifariş metodu daha gen^ş

yayılmışdır. Sözügedən xidmətin aiqoritmini tətbiq etməklə alınan nəticəni

şərti olaraq üç mərhələyə bölmək olar (şəkil 1.2].

Şəkil 1,2. Məsrəflərin uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiyasının

sifariş metodunun tətbiqi mərhələsi

Hazırlıq mərhələsində təşkilatın ümumilikdə və fəalİ30^ətin növləri

dairəsində inkişafı planlaşdırılır. Burada hər bir bölmə tərəfindən yerinə

yetirilən və bir qayda olaraq, ondan istifadə etməyə imkan yaradan bir neçə -

planlı həm də sifarişlərin formalaşmasına hərtərəfli köməklik göstərən

əməliyyatları əks etdirən istehsalat qrafiki tərtib edilir. Bu mərhələdə büdcə

tarifləri də hesablanıb müə5^ən edilir.

Sifarişin ye rinə yetirilmə mərhələsi sifarişin yerinə yetirilməsinə dair

müştərinin [sifarişçinin] tələbinin qəbulundan başlayır. Bu zaman sifariş

edilən obyektin adı, onun keyfiyyət və miqdar xarakteristikası, işin yerinə

yetirilmə müddəti, qiyməti və digər zəruri şərtlər və rekvizitlər göstərilən

müqavilə bağlanılır. Bu müqaviləyə əsasən fərdi nömrə (kod, yaxud sifarişin

şifri] sifariş haqda məlumat, yerinə yetirilən işin həcmi göstərilən sifariş

açılır, onların qısa xarakteristikası verilir, hansı struk

71

tur bölmə tərəfindən və hansı müddətə yerinə yetirilməsi göstərilir. Bundan

başqa, həmin müqavilədə işin plan maya dəyəri, satış qiyməti və digər

informasiyalar əks etdirilir. Sifariş, məlum sifarişin yerinə yetirilmə

prosesində iştrak edən bölmələrin sayına müvafiq olaraq xüsusi blankda

tərtib edilir. Avtomatlaşdırılmış uçot sisteminin təşkili şəraitində xidmət

göstərən təşkilatlarda, nəinki kağıza qənaət həm də baş verən proseslərdə

səhvin və itkinin əmələ gəlməsinə imkan verməyən elektron sənədlərdən

istifadə edilə bilər. Bu zaman rəsmiyyətə salınası sənədlərin surəti birbaşa

(müstəqim) məsrəflər haqda məlumatları özündə əks etdirən analitik uçot

kartı açmaq üçün mühasibatlığa daxil olur. Sözügedən kartdakı müstəqim

məsrəflərin göstəricilərini özündə əks etdirən məmulatların sifariş şifrəsi

göstərilməli və onun vasitəsilə iş prosesi üzərində nəzarət təşkil olunmalıdır.

Sifariş kartı məlum sifarişə çəkilən məsrəflər haqda məlumatları özündə əks

etdirən uçot registrlərinin açılmasına xidmət edir. Hər bir sifarişə ayrı 202

"İstehsalat məsrəfləri" zəruri hallarda isə 202/10 "Köməkçi istehsalat" analitik

hesabı açılır və onlar əsasında sifarişin hərəkətinə nəzarət təşkil olunur.

Beləliklə, sifarişin yerinə yetirilmə prosesində bütün məsələlər 202 və 202/10

nömrəli analitik hesablarda toplanır və onlar sifariş bağlanana qədər

bitməmiş istehsal kimi əks etdirilir.

Sifariş yerinə yetirildikdən və ona dair müstəqim məsrəflər təyin

edildikdən sonra sifariş üzrə qəbul edilmiş bölüşdürmə bazasına əsasən

çəkilmiş məsrəflər öz aidiyyatma uyğun bölüşdürülür. Bundan sonra sifariş

metodunun tətbiqinin - sifarişin maya dəyərinin qiymətləndirilməsinin son

mərhələsi başlayır. Bu mərhələ dairəsində bütün müstəqim və qeyri -

müstəqim məsrəfləri toplamaqla çəkilmiş məsrəflərin məcmuu (sifarişə dair

bütün məsrəflər - 202, 202/10 hesabların debet dövriyyəsi) müəyyən olunur

və nəticədə operativ idarəetmə qərarı qəbul etmək üçün şərti - həqiqi maya

dəyəri formalaşır. Beləliklə, kalkulyasiyanın sifariş metodu dairəsində

məsrəflərin dolayı yolla bölüşdürülməsi bir neçə mərhələdən: məsrəflərin

bölüşdürülməsi üçün obyekt və bölüşdürmə bazası seçilir, büdcə tarifi və

ona uyğun qeyri-müstəqim məsrəflərə aid edilən məbləğ müəyyən edilərək

hər bir sifarişin maya dəyəri təyin olunur. Buradan göründüyü kimi,

məsrəflərin sifariş metodu ilə müəyyən edilməsi zamanı, ilk növbədə,

hesablama mərhələsi, sonra isə məsrəflərin sifarişlərə silinməsi mərhələsinə

riayət olunmalıdır.

72

BOLMƏ 2

TURİZM XİDMƏTİNDƏ

MÜHASİBAT UÇOTU

2.1. TURİZM XİDMƏTİNİN MƏZMUNU,

İQTİSADİYYATIN İNKİŞAFINDA ONLARIN

ROLU Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Baş Assambleyasının 1975- ci il

tövsiyəsinə əsaslanmaqla ümumdünya turist təşkilatının müəyyən edilməsinə əsasən turizm (fransız tour sözündən gətürülmüş) bu və ya digər aktiv istirahətin - səyahətin bir növünü özündə əks etdirir. Turist xidmətinin məzmunu müxtəlif xidmət yığımından ibarət olan, turun satışı və istehlakının formalaşmasını təşkil etməkdən ibarətdir.

Turun gedişatı aşağıdakı kimi planlaşdırıla bilər: • müalicə; • təhsil; • ekskursiya, idman və digər tədbirlərin aparılması. Turizm növlərinin təsnifatını cədvəl 2.1-də görmək olar.

Cədvəl 2.1 Turizmin təsnifatı

Təsnifat nişanələri Turizmin növləri Turun-turist səyahətinin əsas məqsədi

İşgüzar İdman Səyahət Tədris Ekoloji

Turda iştirakçıların sayı Fərdi Ailəvi Qrup

Səyahətin coğrafiyası

Çıxış (Azərbaycan Respublikasında daimi yaşayan şəxsin digər ölkəyə səyahət etməsi) Daxili (Azərbaycanda daimi yaşayan şəxsin ölkənin daxilində səyahət etməsi) Giriş (Rezident olmayan şəxsin Azərbaycan üzrə səyahət edilməsi)

Hərəkət üsulu

Dəniz kruizi (istiqaməti) Çay kruizi (istiqaməti) Avtoturizm (istiqaməti) Qarışıq turizm (istiqaməti)

Aktivlik səviyyəsi Aktiv (dağ və qayalara dırmaşma, dağ velosipedi ilə gəzinti, digər fiziki yükün yerinə yetirilməsi) Passiv

74

Məlum nişanələr üzrə turizm (səyahət) növünün seçilməsi həyat

tərzindən asılıdır. Təsdiq olunmuş ümumi qayda və prinsipə görə gündəlik

işin aktivliyi sakit istirahətin seçilməsindən birbaşa asılıdır. Məhz bu

səbəbdən əqli əməklə məşğul olan və mürəkkəb - passiv işi yerinə yetirən

insan fiziki yükü yerinə yetirir, "ruhi sarsıntı" keçirir və bu cür hallan bərpa

etmək üçün sözügedən turizm (səyahət) növündən istifadə edir.

Cədvəl 2.1-dən göründüyü kimi, turizm bazarı müxtəlif tələbatdan,

istəkdən, maraqdan, turistin dünyagörüşündən asılı olaraq inkişaf edir.

Bu xidmət sahəsində müştərinin bəhanələrini müəyyən edən halları

təyin etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bəhanələrdən (hərəkətlərdən) asılı

olaraq Amerika alimləri hərəkətdə olan turistləri altı kateqoriyaya bölürlər:

• adi həyatdan qurtarmağa çalışanlar;

• ailə və dostlarla ünsiyyət qurmağa çalışanlar;

• ekoloq-təbiətçilər;

• sadəcə olaraq həvəskarların yerini dəyişdirənlər;

• vəziyyətin gərgin olmasını hiss edən həvəskarlar.

Turist xidmətinin həyata keçirilməsinin müəyyən edilməsinə maliyyə

nəzarəti, müştərinin səhhətinin vəziyyəti və digər amillər də təsir göstərə

bilər.

Turizm xidmətinin xarici və daxili əhəmiyyətini nəzərə alan

Azərbaycan Respublikası onun Respublikada təşkilini və inkişafını təmin

etmək üçün ölkə prezidenti Ulu Öndər Heydər Əliyevin 04 iyun 1999-cu ildə

imzalandığı Qanun qəbul edilmişdir. (Qanun dərs vəsaitinə tamlıqla əlavə

edilir).

75

«TURİZM HAQQINDA»

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU

Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında turizm bazarının hüquqi

əsaslarının bərqərar edilməsinə yönəldilmiş dövlət siyasətinin prinsiplərini,

turizm fəaliyyətinin əsaslarını müəyyən edir və turizm sahəsində meydana

çıxan münasibətləri tənzimləyir, sosial-iqtisadi inkişafı təmin edən

vasitələrdən biri kimi turizm ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması

qaydasını müəyyənləşdirir.

Maddə 1. Əsas anlayışlar

Bu Qanunda istifadə edilən anlayışlar aşağıdakı mənaları ifadə edir:

turizm - Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının, əcnəbilərin və

vətəndaşlığı olmayan şəxslərin müvəqqəti olacağı ölkədə (yerdə) ödənişli

fəaliyyətlə məşğul olmamaq şərtilə istirahət, sağlamlaşdırma, tanış olma,

idraki (tarix və mədəniyyət sərvətlərindən bəhrələnmə və sair), iş-peşə

(vəzifə borclarının icra edilməsi istisna olmaqla), idman və dini məqsədlərlə

daimi yaşayış yerlərindən müvəqqəti getmələri (səyahətləri);

• turist - istirahət, sağlamlaşdırma, tanış olma, idrakı (tarix və mə-

dənİ3^ət sərvətlərindən bəhrələnmə və sair), iş-peşə (vəzifə borclarının icra

edilməsi istisna olmaqla), idman və dini məqsədlərlə getdiyi ölkədə (yerdə)

ödənişli fəali3^ətlə məşğul olmamaq şərtilə, 24 saatdan 12 ayadək müddətdə

müvəqqəti olan şəxs;

• tur - konkret müddətdə konkret marşrut üzrə fərdi və ya qrup

halında səfərdən ibarət olan, turizm məhsulunun vauçer şəklində satılan

forması;

• turizm yollayışı - ciddi hesabatlı blank olub, proqramla nəzərdə

tutulmuş xidmətlərin ödənildiyini təsdiq edən sənəd;

• turizm vauçeri - xarici turistlərə xidmət göstərilməsi və firma ilə

qarşılıqlı ödəmələr aparılması üçün əsas olmaqla, turun tərkibinə daxil olan

xidmətlər üzərində turistin hüququnu müəyyənləşdirən və xidmətlərin

göstəriləcəyi faktını təsdiq edən sənəd;

• turagent - turoperator tərəfindən turların satışı, turizm məhsulunun

hərəkətə gətirilməsi və satışı üzrə vasitəçilik fəaliyyəti göstərən fiziki və ya

hüquqi şəxs;

• turagentlik - turizm və ekskursiya yollayışlarının satışı, habelə

turizm - ekskursiya fəaliyyətinin təşkili üzrə (informasiya, reklam,

marketinq və s) digər xidmətlər göstərilməsi ilə məşğul olan vasitəçi təşkilat;

• turizm məhsulu - turistlərə göstərilən xidmətlər kompleksi

(turistlərin yerləşdirilməsi, daşınması, yeməyi üzrə xidmətlər kompleksi,

ekskursiya, həmçinin bələdçi (bələdçi-tərcüməçi) xidmətləri və səfərin

məqsədlərindən asılı olaraq göstərilən digər xidmətlər); • turizm fəalİ3^əti - turoperator və turagent fəaliyyəti, habelə

səyahətlərin təşkili üzrə digər fəaliyyət; • ekskursiya fəali3^əti - turoperatorun müddəti 24 saatdan çox

olmayan və turistlərin yerləşdirilməsi (gecələməsi) xidmətini nəzərdə tutmayan turizm məhsulunun formalaşdırılması, hərəkətə gətirilməsi və satışı üzrə fəaliyyəti;

• daxili turizm - Azərbaycan Respublikasında yaşayan vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasının hüdudları daxilində səyahətləri;

• xarici turizm - Azərbaycan Respublikasında yaşayan vətər^aşla- rın və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin başqa ölkəyə səyahətləri;

• gəlmə turizm - Azərbaycan Respublikasında yaşamayan vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin Azərbaycan Respublikasının hüdudları daxilində səyahətləri;

•sosial turizm - sosial ehtiyaclar üçün dövlətin ayırdığı vəsaitdən yardımlanan səyahət;

• özfəaliyyət turizmi - yerdəyişmənin aktiv üsullarından istifadə olunmaqla, turistlər tərəfindən sərbəst təşkil edilən səyahətlər;

• turizm ehtiyatları - səfər edilən ölkənin (yerin) təbii, mədəni, tarixi, sağlamlaşdırma obyektləri və turistlərin ayrı-ayrılıqda və ya kompleks halında tələb və ehtiyaclarını təmin edə bilən, onların fiziki və mənəvi qüvvələrinin bərpası və inkişafına kömək edə bilən digər obyektlər məcmusu;

•turizm infrastrukturu - turizm məhsulu istehsalı təşkilinin kompleksli sistemi və yaxud mehmanxana və digər yerləşdirmə-yerdəyişmə, nəqliyyat vasitələrinin, ictimai iaşə, əyləncə obyektləri və vasitələrinin, tanış olma, idraki, iş-peşə, sağlamlaşdırma, idman və digər təyinatlı obyektlərin, turoperator və turagent fəalİ3^ətini həyata keçirən ixtisaslaşdırılmış müəssisə və təşkilatların, həmçinin ekskursiya və bələdçi) bələdçi-tərcüməçi) xidmətləri göstərən təşkilatların məcmusu;

• turizm məhsulunun hərəkətə gətirilməsi - turizm məhsulunun satışına yönəldilmiş tədbirlər kompleksi (reklam, ixtisaslaşdırılmış sərgilər, yarmarkalarda iştirak, turizm məhsulunun satışı üzrə turizm informasiya mərkəzlərinin təşkili, kataloqların, bukletlərin və s. nəşri).

Maddə 2. Turizm haqqında qanunvericilik

Turizm haqqında qanunvericilik Azərbaycan Respublikası

Konstitusiyasına əsaslanır və bu Qanundan, Azərbaycan Respublikasının

digər normativ hüquqi aktlarından və tərəfdar çıxdığı beynəlxalq

müqavilələrdən ibarətdir.

77

Maddə 3. Turizm fəali3^ətinin dövlət tənzimlənməsi

1. Dövlət turizm sahəsində:

1.1 turizm fəaliyyətinə kömək edir və onun inkişafı üçün əlverişli

şərait yaradır;

1.2 turizm fəaliyyətinin üstün istiqamətlərini müə}o^ən edir və onun

həyata keçirilməsinə kömək edir;

1.3 Azərbaycan Respublikası haqqında turizm üçün əhəmiyyətli bir

ölkə kimi təsəvvür formalaşdırır.

2. Turizm fəaliyyətinin tənzimlənməsinin əsas məqsədləri

aşağıdakılardır:

2.1. turistlərin səyahətləri zamanı istirahət, yerdə3hşmə azadlığı və

digər hüquqlarını təmin etmək;

2.2. ətraf mühiti (təbiəti) qorumaq;

2.3. turistlərin səyahətləri zamanı onların tələbatlarını təmin edən

turizmin infrastrukturunu inkişaf etdirmək, yeni iş yerləri yaratmaq,

dövlətin və onun vətəndaşlarının gəlirlərini artırmaq;

2.4. beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdirmək, turizm baxış obyektlərini

qoruyub saxlamaq, təbii, tarixi və mədəni irsdən səmərəli surətdə istifadə

etmək.

3. Turizm fəalİ30^ətinin dövlət tənzimlənməsinin üsulları

aşağıdakılardır:

3.1. turizm infrastrukturu sahəsində münasibətlərin təkmilləşməsinə

yönəldilmiş normativ hüquqi aktların qəbul edilməsi;

3.2 daxili və dünya turizm bazarlarında turizm məhsulunun hərəkətə

gətirilməsinə kömək göstərilməsi;

3.3 turistlərin hüquq və maraqlarını müdafiə etmək, onların

təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;

3.4. turizm infrastrukturu sahəsində xüsusi razılığın verilməsi,

standartlaşdırma və turizm məhsulunun sertifikatlaşdırılması;

3.5. turizmin inkişaf etdirilməsi üzrə məqsədli dövlət proqramlarının

işlənib hazırlanması;

3.6. turizm infrastrukturuna investisiya qo3mluşu, o cümlədən xarici

investorların cəlb olunması üçün əlverişli şərait yaradılması;

3.7. turizm fəaliyyəti sahəsinin kadr təminatına kömək edilməsi;

3.8. turizm infrastrukturu sahəsində elmi tədqiqatların inkişaf

etdirilməsi;

3.9. Azərbaycan turistlərinin, turoperatorlarınm, turagentlərinin və

onların birliklərinin beynəlxalq turizm proqramında iştirakına şərait

yaradılması;

3.10. Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən

olunmuş digər üsullar.

Maddə 4. Turizm sahəsində dövlətin vəzifələri

1. Turizm sahəsində dövlətin vəzifələri aşağıdakılardır:

1.1. turizm sahəsində dövlət siyasətinin əsaslarını və bu sahənin əsas

istiqamətlərini müəyyənləşdirmək;

1.2. turizmin inkişafına dair dövlət proqramını işləyib hazırlamaq;

1.3. turizmin normativ bazasını işləyib hazırlamaq;

1.4. turizmdə sahələrarası və regionlararası fəaliyyəti

əlaqələndirmək;

1.5. Azərbaycan Respublikasını xaricdə əhəmiyyətli turizm ölkəsi

kimi tanıtmaq məqsədilə informasiya şəbəkəsi yaratmaq;

1.6. beynəlxalq turizm təşkilatlarında Azərbaycan Respublikasının

nümayəndəliyini təşkil etmək, turizmin inkişafına dair beynəlxalq

proqramın işlənib hazırlanmasında iştirak etmək, turizm sahəsində

əməkdaşlıq üzrə müqavilələr bağlamaq və onların həyata keçirilməsi

mexanizmini işləyib hazırlamaq;

1.7. ərazi-turizm ehtiyatları kimi qəbul edilmiş obyektlərin

qorunmasını və fəaliyyətini təşkil etmək;

1.8. turizm sahəsində peşə-ixtisas təhsili üzrə istiqamətləri və

ixtisasların siyahısını müəyyən etmək;

1.9. turizm qanunvericiliyinin icrasına nəzarət etmək;

1.10. turizm sahəsində standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma

qaydalarını hazırlamaq;

1.11. turizm təşkilatlarının reyestrini aparmaq;

1.12. mülkİ3/yət formasından və tabeli3dndən asılı olmayaraq, turizm

fəaliyyəti ilə məşğul olan və turistlərə xidmət göstərən bütün müəssisələrdə

xidmətlərin dövlət standartlarına riayət olunmasına nəzarət etmək.

Maddə 5. Turizm sahəsində xüsusi razılığın verilməsi,

standartlaşdırma və turizm məhsulunun sertifikatlaşdırılması

1. Turizm fəaliyyəti sahəsində standartlaşdırmaya aşağıdakılar

aiddir:

1.1. turizm müəssisələrinin və turizm məhsullarının təsnifatı;

1.2. turizm məhsullarının təhlükəsizliyinin və keyfiyyətinin təmin

edilməsi;

1.3. turizm məhsullarının turist tələbatına uyğunluq parametrlərinin

müəyyənləşdirilməsi;

1.4. turizm müəssisələrinin işçilərinə verilən ixtisas tələbləri;

1.5. turizm müəssisələrinin ofislərinə verilən tələblər.

2. Turizm fəaliyyəti sahəsində standartlaşdırma obyektləri müvafiq

icra hakimiyyəti orqanı ilə razılaşdırılmaqla müvafiq icra hakimiyyəti

orqanı tərəfindən müəyyən edilir.

3. Turizm fəaliyyəti sahəsində sertifikatlaşdırma turizm məhsulunun

turistlərin tələbatını təmin edən, onların əmlakını qoruyan, ətraf mühiti

mühafizə edən qanunlara və digər normativ aktlara uyğunluğunu müəyyən

etməkdir.

4. Turoperatorun və ya turagentin turizm məhsulunun məcburi

sertifikatlaşdırılmasından imtina etməsi, turizm məhsulunun sertifikat-

laşdılırmasının mənfi nəticəsi, habelə sertifikatın ləğv olunması turizm

fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün verilmiş xüsusi razılığın qüvvəsinin

dayandırılması və ya ləğvi ilə nəticələnir.

5. Turizm sahəsində xüsusi razılığın verilməsi, standartlaşdırma və

turizm məhsulunun sertifikatlaşdırılması qanunvericiliyə uyğun olaraq

həyata keçirilir.

Maddə 6. Turistin hüquqları

1. Turist səyahətə hazırlaşarkən, habelə, tranzit də daxil olmaqla,

bütün səyahət müddətində aşağıdakı hüquqlara malikdir:

1.1. nəzərdə tutulan proqrama müvafiq getdiyi ölkəyə [yerə] daxil

olma, orada qalma qaydaları, yerli əhalinin adətləri, dini mərasimlər,

müqəddəs yerlər, xüsusi mühafizədə olan təbiət, tarix, mədəniyyət abidələri

və digər turizm obyektləri, ətraf mühitin vəziyyəti barədə zəruri və dürüst

informasiya almaq;

1.2. getdiyi ölkədə (yerdə) mövcud olan məhdudiyyət tələbləri nəzərə

alınmaqla, hərəkət-yerdəyişmə hüququndan, turizm ehtiyatlarından sərbəst

istifadə etmək;

1.3. həyatının və sağlamlığının qorunması ücün təxirəsalınmaz tibbi

yardım alınması hüququna malik olmaq;

1.4. turizm məhsulunun pərakəndə alqı-satqı müqaviləsi şərtlərinin

turoperator və ya turagent tərəfindən yerinə yetirilmədiyi hallarda ona

dəymiş maddi və mənəvi ziyanın qanunvericilikdə müəyyən olunmuş

qaydada ödənilməsini tələb etmək;

1.5 getdiyi ölkənin (yerin) hakimiyyət və yerli özünüidarə

orqanlarından hüquqi və digər təxirəsalınmaz yardım növləri

göstərilməsində kömək almaq;

Maddə 7. Turistin vəzifələri

1. Azərbaycan Respublikasından xarici ölkəyə gedən turistin tranzit

də daxil olmaqla, səyahət vaxtı aşağıdakı vəzifələri var:

1.1. getdiyi ölkənin (yerin) qanunlarına riayət etmək, onun sosial

quruluşuna, adətlərinə, ənənələrinə, dini etiqadlarına hörmət etmək;

1.2. müvəqqəti olduğu ölkədə (yerdə) ətraf mühiti mühafizə

qaydaları

na riayət etmək, təbiət, tarix və mədənİ3^ət abidələrinə qayğı ilə yanaşmaq;

1.3. müvəqqəti getdiyi ölkədə (yerdə), habelə yolboyu keçdiyi

ölkələrdə gəlmə, getmə qaydalarına riayət etmək;

1.4 səyahət zamanı şəxsi təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək.

2. Azərbaycan Respublikasına gəlmiş turist yuxarıdakı müddəalara

əməl etməklə bərabər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə

müəyyən edilmiş ölkəyə (müvəqqəti olduğu yerə) gəlmə və ölkədən

(müvəqqəti olduğu yerdən) getmə, habelə orada qalma qaydaların riayət

etməlidir.

Maddə 8. Turizm məhsulunun formalaşdırılması və hərəkətə

gətirilməsi

Turizm məhsulu turizm bazarının vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq və

yaxud da turistin konkret sifarişi üzrə formalaşdırılır.

Turoperator ayrı-a3n"i xidmətlər göstərən və yaxud tura daxil olan

bütün xidmət növlərini təmin edən turist qəbulu üzrə turoperatorla

müqavilələr əsasında tura daxil olan xidmətlər üzərində hüquqlara malik

olur.

Turoperator turizm məhsulunu formalaşdırır (hazırlayır), göndərir və

onun satışını birbaşa və ya turagent vasitəsilə həyata keçirir.

Turizm məhsulu haqqında yazılı informasiyada müqavilənin

Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsində, həmçinin bu Qanunda

nəzərdə tutulmuş bütün vacib şərtləri varsa və turoperatorun və ya tu-

ragentin təklifdə göstərilmiş şərtlərlə müqavilə bağlamaq iradəsi ifadə

olunarsa, belə təklif müqavilə təklifi kimi qəbul olunur.

Maddə 9. Turizm məhsulu satışının təşkili qaydaları

1. Turizm məhsulunun satışı müqavilə əsasında həyata keçirilir.

Müqavilə yazılı formada bağlanır və o, Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyinə, 0 cümlədən istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi

sahəsində qanunvericiliyə uyğun olmalıdır.

2. Müqavilənin vacib şərtləri aşağıdakılardır:

2.1. turizm fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün verilmiş lisenziya

barədə məlumatlar göstərilməklə turoperator haqqında informasiya, onun

hüquqi ünvanı və bank rekvizitləri;

2.2. turist (alıcı) haqqında turizm məhsulunun satışı üçün zəruri olan

həcmdə məlumat;

2.3. turizm fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün verilmiş xüsusi

razılıq barədə məlumatlar göstərilməklə turagent (satıcı) haqqında

informasiya, onun hüquqi ünvanı və bank rekvizitləri;

2.4. səyahətin proqramı və marşrutu barədə məlumat göstərilməklə

turizm məhsulunun istehlak xassələri, tursitlərin təhlükəsizlik şərtləri,

turizm məhsulunun sertifikatlaşdırılmasmın nəticələri haqqında düzgün

məlumat;

2.5. səyahətin başlanmasının və qurtarmasının tarixi və vaxtı, onun

müddəti;

2.6. turistlərin qarşılanması, yola salınması və müşayiət olunması

qaydası;

2.7. tərəflərin hüquqları, vəzifələri və məsuliyyəti;

2.8. turizm məhsulunun pərakəndə qiyməti və onun ödəniş qaydası;

2.9 qrupda turistlərin minimal sayı, qrup üzvlərinin çatışmamazlı-

ğı üzündən səyahətin olmayacağı barədə turistin məlumatlandırılması

müddəti;

2.10. müqavilənin dəyişdirilməsi və pozulması şərtləri, bununla

əlaqədar əmələ gəlmiş mübahisələrin tənzimlənməsi və tərəflərə dəymiş

ziyanların ödənilməsi qaydası.

3. Müqavilənin digər şərtləri tərəflərin razılığı ilə müəyyən edilir.

Turistin turoperatordan və ya turagentdən tura daxil olan bütün xidmətlərin

göstərilməsini tələb etmək hüququ var.

4. Tərəflərin hər birinin, səyahət vaxtı şəraitin əsaslı dəyişikliyi ilə

əlaqədar olaraq, müqaviləni dəyişdirməyi və ya onu pozmağı tələb etmək

hüququ var.

5. Şəraitin əsaslı dəyişikliyinə aşağıdakılar aiddir:

5.1. səyahətin şərtlərinin pisləşməsi, səyahətin müddətində dəjişiklik;

5.2. səyahətin baş tutması üçün müqavilədə göstərilmiş qrupda

turistlərin minimal sayının natamamlığı;

5.3. nəqliyyat tariflərinin gözlənilmədən artması;

5.4. turoperatorun və ya turagentin maliyyə vəziyyətini kəskin

pisləşdirən yeni vergi və vergitutma qaydalarının tətbiqi və ya mövcud

olanların artırılması;

5.5. milli valyuta kursunun kəskin dəyişilməsi.

6. Müqavilə pozulduqda, zərərin ödənilməsi tərəflərin çəkdikləri

faktiki xərclərə uyğun surətdə həyata keçirilir. Zərərin əvəzi kimi ödənilən

məbləğ turizm məhsulunun dəyərinin iki mislindən artıq ola bilməz.

7. Səyahətin konkret şərtləri, turizm məhsulunun pərakəndə qiyməti

turistə turoperator və ya turagent tərəfindən verilən turizm yolla- yışmda

göstərilir.

8. Turizm yollayışı müqavilənin ayrılmaz hissəsi olmaqla,

turoperatorun və ya turagentin turizm məhsulunun satışına yazılı razılıq və

onun satıldığı faktını təsdiqləyən ilkin hesabat sənədidir.

9. Turist göndərən turoperatorla və ya turagentlə turist qəbul edən

turoperator və ya tura daxil olan konkret xidmətləri təklif edən şəxslər

82

arasında qarşılıqlı ödəmələr turizm vauçeri əsasında həyata keçirilir.

Maddə 10. Turoperatorların, turagentlərin və turistlərin birlikləri

1. Turoperatorlar və turagentlər özlərinin sahibkarlıq fəaliyyətinin

əlaqələndirilməsi, həmçinin ümumi əmlak maraqlarının təmsili və müdafiəsi

məqsədilə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən

olunmuş qaydada birliklər yarada bilərlər.

2. Turizm birliklərinə turizm sahəsinə aid olan təşkilatlar və

müəssisələr daxil ola bilərlər.

3. Turistlər, səyahət vaxtı istirahət, hərəkət-yerdə3dşmə azadlığı

hüquqlarım və başqa hüquqlarını həyata keçirmək məqsədilə maraq birliyi

əsasında Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuş

qaydada ictimai birliklər yarada bilərlər.

4. Turistlərin birliyinin fəali}^əti turizmin və özfəaliyyət turizminin

təşkilinə və inkişafına, əhalinin turizm sahəsində maarifləndirilməsi,

turistlərin hüquq və marağının müdafiəsi, turizmin infrastrukturu sahəsində

təşkilatların fəaliyyəti barədə ictimai rəyin formalaşdırılması və digər

vəzifələrin həllinə kömək etməyə yönəldilə bilər.

Maddə 11. Azərbaycan Respublikasının turizm ehtiyatlan

Azərbaycan Respublikasının turizm ehtiyatlarının təsnifatı və

qiymətləndirilməsi, onların mühafizəsi rejimi, Azərbaycan Respublikasının

turizm ehtiyatlarının bütövlüyünün saxlanılması və onların bərpası üzrə

tədbirlər, ətraf mühitə yol verilə bilən təsirin həddi nəzərə alınmaqla, turizm

ehtiyatlarından istifadə qaydaları Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyinə müvafiq olaraq müə3^ənləşdirilir.

Maddə 12. Turistlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi

Turistlərin təhlükəsizliyi - səyahət müddətində turistlərin şəxsi

təhlükəsizliyi və onların əmlakının qorunmasıdır.

Turistlərin sığortalanması Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyinə uyğun olaraq həyata keçirilir.

Turizm sahəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanı turistlərin

getdikləri ölkədə (müvəqqəti olacaqları yerdə} onların həyatını təhlükə

altında qoya biləcək hər bir amil haqqında turoperatorlara, turagentlərə və

turistlərə məlumat və təlimat verir.

Təsisçiləri dövlət orqanları olan kütləvi informasiya vasitələri turizm

sahəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanına turistlərin həyatı ücün təhlükə

qorxusu barədə təcili məlumat verməyə imkan yaradırlar.

Turoperatorlar, turagentlər turistlərə səyahətlərin xüsusiyyətləri,

habelə səyahət zamanı onların rast gələ biləcəkləri təhlükələr barədə

müfəssəl məlumat verməyə, qabaqcadan turistlərin təhlükəsizliyinin tə-

83 ------

min edilməsinə yönəldilmiş tədbirlər görməyə borcludurlar.

Turoperatorlar, turagentlər səyahət zamanı turistlərin qatlaşdığı

(üzləşdiyi) fövqəladə hadisələr, həmçinin səyahətdən qayıtmamış turistlər

barədə müvafiq icra hakimi}^əti orqanına və turizm fəaliyyəti ilə bilavasitə

bağlı olan şəxslərə təxirəsalmadan məlumat verməlidirlər.

Yoluxucu xəstəliklər təhlükəsi olan ölkəyə (yerə) göndərilən turistlər

beynəlxalq tibbi tələbatlara müvafiq surətdə lazımi tibbi yoxlamadan

keçməli və təhlükəli yoluxucu xəstəliklərə qarşı peyvənd olunmalıdırlar.

Turist qruplarını müşayiət edən şəxslərin proqram əsasında minimum

tibbi hazırlığı, tibbi ləvazimatı və ilkin yardım üçün tibb çantası olmalıdır.

Sayı 100 nəfərdən artıq olan turist qrupları ixtisaslaşdırılmış həkim

tərəfindən müşayiət olunmalıdır.

Maddə 13. Turistlərin sığortalanması

Turistlərin getdiyi, müvəqqəti olacağı ölkənin (yerin) qanunvericiliyi

ilə həmin ölkədə müvəqqəti olan şəxslərə göstərilən tibbi yardım üçün

xərcin ödənilməsinə zəmanət verilməsi tələbi müəyyən edilmişdirsə,

turoperator (turagent) belə zəmanətləri verməlidir. Turistlərin qəflətən

xəstələnməkdən və bədbəxt hadisələrdən sığortalanması belə zəmanətlərin

əsas formasıdır.

Sığorta şəhadətnaməsində turistlərin getdiyi, müvəqqəti olacağı

ölkədə (yerdə) sığorta hadisəsi olduqda, onlara tibbi yardım xərclərinin və

bu hadisə ilə bağlı digər xərclərin ödənilməsi nəzərdə tutulmalıdır.

Sığorta şəhadətnaməsi Azərbaycan dilində və turistlərin getdiyi

ölkənin və ya ölkələrin dövlət dilində tərtib olunur.

Turistlərin tələbi ilə turoperator (turagent) səyahətin keçirilməsi ilə

bağlı digər hallar (nəqliyyatın ləngiməsi, şəxsi əmlakın itirilməsi, izafi

xərclər və s) üzrə sığorta xidmətləri göstərilməsinə kömək edir.

Maddə 14. Turistlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə

ixtisaslaşdırılmış xidmətlər Azərbaycan Respublikasının ərazisində bədbəxt

hadisələrə uğramış turistlərə axtarış-xilasetmə xidməti lazımi yardım

göstərir və onların təhlükəsizliyini təmin edir. Axtarış-xilasetmə xidməti

yerli icra hakimiyyəti, səhiyyə, rabitə, daxili işlər orqanları və s. xidmət

idarələri ilə müvafiq qaydada qarşılıqlı əlaqə şəraitində fəalİ3^ət göstərir.

Maddə 15. Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda

fövqəladə vəziyyət yarandığı hallarda Azərbaycan turistlərinin

maraqlarının müdafiəsi

Fövqəladə vəzi}^ət yarandığı hallarda dövlət Azərbaycan

Respublikasının hüdudlarından kənarda Azərbaycan turistlərinin

maraqlarının müdafiəsi üzrə, o cümlədən onların müvəqqəti olduqları

ölkədən köçü

84

rülməsi üzrə tədbirlər görür.

Maddə 16. Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda

turizm nümayəndəliyi Azərbaycan Respublikasının turizm sahəsində

müvafiq icra hakimİ30^əti orqanı dünya bazarında turizm məhsulunun

hərəkətə gətirilməsi, yayılması, satışı məqsədilə Azərbaycan

Respublikasının hüdudlarından kənarda qanunvericilikdə müəyyən edilmiş

qaydada turizm nümayəndəlikləri yaradır.

Maddə 17. Turizm haqqında Azərbaycan Respublikası

qanunvericiliyinin pozulmasın görə məsuliyyət

Turizm haqqında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin

pozulması Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq qaydada

məsuliyyətlə nəticələnir.

Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı şəhəri, 04

iyun 1999-cu il.

85

Hazırda Azərbaycan Respublikasında təsərrüfat fəaliyyətinin əsas

dairəsi kimi turizm böyük əhəmiyyət kəsb edir və bir sıra xarakterik

cəhətlərə malikdir. Turizm insanların, bütövlükdə cəmiyyətin maraqlarının

ifadəçisi, mikro və makro səvijyələrdə gəlirlərin mənbəyi kimi çıxış edir. Bu

sahə əməktutumlu fəaliyyət növü olduğundan, ölkədə əlavə iş yerlərinin

açılmasında mühüm rol oynayır, infrastrukturun, yerli sənayenin və xalq

yaradıcılıq nümunələrinin inkişaf etdirilməsinə şərait yaradır, hotellərin

tikintisini sürətləndirir. Ümumdünya Turizm Təşkilatının 2020-ci ilə olan

proqnozlarına əsasən turistlərin sayı 1,6 milyard nəfərə çatacaq, gəlirlər isə 2

trilyon dollar təşkil edəcəkdir.

Ölkənin ÜDM-nin formalaşmasında, xarici ticarət balansının

aktivləşməsində turizm mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin turizm ölkə

iqtisadiyyatının hakim mövqelərində nəqliyyat və rabitə, tikinti, kənd

təsərrüfatı, əhaliyə istehlak mallarının istehsalı və s. sahələrə güclü təsir

göstərir, sosial-iqtisadi inkişafin özünəməxsus katalizatoru kimi çıxış edir.

Eyni zamanda, bu sahənin özünə də demoqrafik, təbii-coğrafi,

sosial-iqtisadi, tarixi, dini, siyasi-hüquqi və s. müxtəlif amillər təsir göstərir.

Ümumdünya iqtisadi bazarının məlumatlarına əsasən turizmin iqtisadi

inkişaf göstəriciləri əksər ölkələrdə ən dinamik inkişaf edən sahə kimi daim

artım tempinə malikdir.

Dünyada turizmin inkişafına elmi-texniki tərəqqi, əhalinin yaşayış

səviyyəsinin və onun səmərəli asudə vaxtının, məzuniyyətinin artması,

iqtisadi və siyasi sabitlik kimi amillər təsir göstərir.

Daxili turizmlə yanaşı, xarici turizmin inkişafı hər bir ölkənin

iqtisadiyyatının fundamental əsası hesab edilə bilər. Son dövrlərdə turizmdə

işgüzar səfərlərin, təqaüdçülərin və yaşlı nəslin səyahətlərinin rolu

artmışdır. Bununla əlaqədar beynəlxalq turizmin inkişafı bir çox amillərlə

izah edilə bilər:

1. İqtisadi inkişaf və sosial tərəqqi nəticəsində həm işgüzar, həm də

maraq dairələrinin artması ilə bağlı səfərlərin sayının çoxalması;

2. Nəqliyyatın bütün növlərinin təkmilləşdirilməsi sayəsində

gediş-gəlişin ucuzlaşdırılması, əhalinin bütün təbəqələrinin bunlardan

istifadəsinə münbit şəraitin yaradılması;

3. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə fəhlə və qulluqçuların

sayının, maddi və mədəni səvİ3^ələrinin yüksəlməsi, onların dünyagörüşü

və mənəvi dəyərlərinin artmasına səbəb olması. Bundan başqa, əməyin

intensivləşdirilməsi və işçilər tərəfindən uzunmüddətli məzuniyyətlərin

əldə edilməsi onların daha məzmunlu istirahəti üçün əsas olmuşdur.

Dövlətlərarası əlaqələrin və mədəni mübadilələrin genişlənməsi

86 ------

turizmin inkişafına təkan vermişdir. Xidmətin inkişafı telekommunikasiya

sahəsində texnoloji tərəqqini stimullaşdırmış, turizm mübadilələrinin

coğrafiyasını və miqyasını genişləndirmişdir. Nəhayət, valyutanın ölkədən

çıxarılmasına olan məhdudi5^ətlərin yumşaldılması və sərhəddə onların

rəsmiləşdirilməsinin sadələşdirilməsi turizmin inkişafinı stimullaşdırmışdır.

Beynəlxalq miqyasda turizmin inkişafının iqtisadi imkanları ayrı-ayrı

ölkələrdə təşkilati-iqtisadi proseslərin inkişafı üçün münbit şərait

yaratmışdır.

Onların bir çoxu üçün beynəlxalq turizm aşağıdakıları nəzərdə tutur:

1. Valyuta daxilolmalarının mühüm mənbəyi;

2. Tədiyə balansının artmasında stimullaşdırıcı amil;

3. Bir çox sahələrin inkişafinda və diversifikasiyasında güclü təkan

(turizm sahəsinə xidmət edən yeni müəəssisələr və sahələrin yaranması].

İqtisadi münasibətlərdə turizmə istehsal, mübadilə və məhsul bölgüsü

sahəsində ictimai münasibətlərin müəyyən məcmusu; istehsalın müəyyən

sahə və iqtisadi fəaliyyət növlərini daxil edən ölkənin xalq təsərrüfatı

kompleksinin bir hissəsi; turizmi regionun və ya ölkənin təsərrüfat fəaliyyəti

kontekstində öyrənilən iqtisadi elm (turizmin iqti- sadİ3^atı); turist

məhsulunun istehsalı, istehlakı, bölgüsü və mübadiləsi sahəsində davranışı

öyrənən ictimai elm kimi baxılır. İqtisadçılar bu sahədə baş verən prosesləri

təhlil edir, onların nəticələrini fiziki şəxslər, təşkilatlar və bütövlükdə

cəmiyyət üçün proqnozlaşdırırlar. Turist iqtisadi sistemi bütün səviyyələrdə

ailənin, firmanın və bütövlükdə cəmiyyətin məhdud resursları çərçivəsində

insanların tələbatını ödəmək məqsədilə turist xidmətlərinin istehsalı,

bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı proseslərində təsərrüfat subyektləri kimi

insanların davranışını öyrənən müasir iqtisadi nəzəriyyədir.

Fundamental iqtisadiyyat nöqteyi-nəzərindən turizm iqtisadi

kompleksdən ibarətdir. Onun inkişaf etməsi isə daha çox dünya təsərrüfatı

prosesləri və münasibətləri ilə izah edilir. Turizm bir çox hallarda

iqtisadyyatı sürətlə inkişaf edən ölkələrin iqtisadi artımında mühüm

katalizatordur. Bu halda turizm ümummilli məhsulun ölkələr arasında

yenidən bölgüsündə vasitəçi rolunu oynayır. Turistlər səfərdə olduqları

ölkələrdə yerli malları almaqla və xidmətlərdən istifadə etməklə həm yerli

istehsalı artırır, həm də o ölkələrdə yeni iş yerləri yaradırlar.

Müasir turizm iqtisadi təzahür kimi ilk növbədə, sahə şəklindədir;

yığımı və nəql edilməsi mümkün olmayan turist məhsulları və xidmətləri

kimi çıxış edir; yeni iş yerləri, milli iqtisadiyyatın sürətlə inkişaf etdiril-

məsinə münbit şərait yaradır; milli gəlirin turizm sahəsində ixtisaslaşan

ölkələrin xeyrinə yenidən bölgüsü mexanizmi şəklində təzahür edir; milli

gəlirin, məşğulluğun artması, yerli infrastrukturun inkişafı və yerli əhalinin

həyat səviyyəsinin artması multiplikatorunun qismində çıxış edir;

investisiyaların yüksək səmərəliliyi və qısa müddətdə investisiyaların

ödənilməsi ilə xarakterizə edilir; təbiətin mühafizəsində və mədəni irsin

qorunub saxlanmasında səmərəli vasitə kimi üzə çıxır, xalq təsərrüfatının

bütün sahələri və insan fəali3^ətinin bütün növləri ilə uyğunlaşır.

Azərbaycan Respublikası yüksək turist potensialının olmasına

baxmayaraq, dünya turist bazarında böyük yer tutmur. Belə ki, 2011-ci ildə

ölkəmizə gələn əcnəbi turistlərin sayı 1561.9 min nəfər olmuşdur və ÜTT-nin

2011-ci ilə olan məlumatına əsasən Azərbaycana gələn xarici ölkə

vətəndaşlarının sayı 1562.0 min nəfərə çatmışdır, bu isə dünya dövlətləri

arasında 83-cü yer deməkdir.

2011-ci ildə xarici ölkələrdən Azərbaycana gələn xarici vətəndaşların

sayı 2239,2 min nəfər, onlardan isə 1561,9 min nəfəri [69,8 faiz) turizm

məqsədilə gəlmişdir. Gələnlərin qalan hissəsi müxtəlif məqsədlərlə

Azərbaycana səfər etmişdir: işgüzar turizm - 591,9 min nəfər [26,4 faiz), fərdi

ziyarətlər - 374,7 min nəfər [16,7 faiz), digər məqsədlər - 677,3 min nəfər [30,2

faiz) təşkil etmişdir.

Xarici ölkələrə gedən Azərbaycan vətəndaşlarının sayı isə 3550,2 min

nəfər olmuşdur. Statistikadan göründüyü kimi, Azərbaycandan gedən

turistlərin sayı gəlmə turistlərin sayından 1.59 dəfə çoxdur.

Beləliklə, turizm ölkənin [regionun) iqtisadiyyatına, onun təsərrüfat,

sosial və humanitar əsaslarına aktiv təsir göstərməsinə kömək edir. Turizm

sahəsinin inkişafında, ümumi iqtisadi, texniki və sosial nailiyyətlərin birbaşa

təsiri mövcuddur, inkişaf etmiş sənaye ölkələrində artan həyat səviyyəsi

işçilərin məzuniyyət müddətinin uzadılmasına, yüksək səviyyəli pensiya

təminatına gətirib çıxarır. Bu isə turizmin inkişafına əhəmİ3^ətli dərəcədə

təsir göstərir.

Eyni zamanda, səyahətlərə və turizmə tələbat bazar mexanizmləri

[turist, ekskursiya və digər xidmətlərə tələbatla, bu xidmətlərin təklifi və

bölgüsü ilə) və ekzogen dəyişikliklərlə, yəni, turizm vasitəsilə təklifə

əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən turizmlə və səyahətlə bilavasitə əlaqəsi

olmayan amillərlə müəyyən edilir. Ekzogen amillərə demoqrafik və sosial

dəyişikliklər, iqtisadi hüquqi nailiy^/ətlər, ticarətin, nəqliyyat

infrastrukturunun, informasiya texnologiyalarının inkişafı və səyahətlərin

təhlükəsizliyinin yüksəldilməsi aiddir.

Demoqrafik və sosial dəyişikliklərə əhalinin qocalması, kifayət edən

88

pensiya təminatı ilə təqaüdə çıxma, tənha və kimsəsizlərin sayının artması,

işləyən qadınların, uşaqsız ailələrin sayının çoxalması və s. aiddir. Beləliklə,

demoqrafik strukturda və cəmiyyətin sosial modellərində baş verən

dəyişikliklər çoxlu sayda olan insanların səyahət etməçi üçün vaxtın, istəyin

və maliyyə imkanlarının olması ilə əlaqədardır.

Turist fəali3^əti təcrübəsində turistləri göndərən (donor] ölkələr və

turistləri qəbul edən (resipiyent) ölkələr kimi fərqləndirilirlər. Birincisinə,

ABŞ, Almaniya, İngiltərə, Belçika, Danimarka və s. kimi ölkələri aid etmək

olar. İkincisinə isə Fransa, ABŞ, İspaniya, İtaliya, Macarıstan və s. aiddir.

Ümumdünya Turizm Təşkilatının ekspertləri müəyyən etmişlər ki,

ölkədə turizmin inkişaf tendensiyası ilə onun ümumi iqtisadi vəzİ50^əti

arasında sıx əlaqə mövcuddur. Səyahətlərin dinamikası isə ölkədə olan

iqtisadi vəziyyətə çox həssasdır. ÜTT-nin statistikası göstərir ki, son bir neçə

il ərzində beynəlxalq səyahətlər və onlardan əldə edilən gəlirlər dünyanın

bütün regionlarında artmışdır.

Dünyanın hər bir turist regionunda turist bazarının təhlili onun

yaranma tarixini, cari vəziyyətini və ümumdünya turist sektorunun

gələcəyini işıqlandıraraq bir çox məqsədlər güdür:

1. Beynəlxalq turizmin artdığı və azaldığı regionları eyniləşdirmək;

2. Turistlərin sayının coğrafi paylanmasında böyük fərqlərin

mövcudluğunun səbəblərini, onlardan əldə edilən gəlirləri və bu dinamikada

olan fərqləri təhlil etmək;

3. İqtisadiyyatın daha da genişləndirilməsi məqsədilə beynəlxalq

turizm üçün böyük potensialı olan ölkələri araşdırmaq.

Beynəlxalq turist mübadilələrinin coğrafi cəmlənməsi ticarətin coğrafi

təmərküzünə uyğundur, lakin iki mühüm fərqli cəhətə malikdir.

Birincisi, turizmdən daxilolmalardan müsbət saldoya malik olan

ölkələr, məsələn, ABŞ, İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstan ticarətdə tez-tez

mənfi balansa malik olurlar. Turist mübadilələri sahəsində mənfi saldosu

olan ölkələr isə müsbət ticarət balansına malik olurlar, məsələn, Almaniya,

Yaponiya və s.

İkincisi, analoji tələb nümunələrinə uyğun olaraq sənaye ölkələri

arasında turist məhsulları ilə mübadilə ticarətdə olduğu kimi deyil, fərqli tip

məhsulların mübadiləsi də ola bilər.

Həqiqətən, sənaye ölkələri arasında əmtəə mübadiləsi bir qayda olaraq

eyni kateqoriyalı məhsulların mübadiləsidir, məsələn, ABŞ-la Yaponiya

arasında avtomobil və ya Avropa ölkələri arasında ərzaq məhsullarının

ticarəti. Bu, sahədaxili ticarət adlanır. Turizmdə də məhsulların belə

mübadiləsi mövcuddur, məsələn, mədəni servis sahəsində, lakin daha kiçik

ölçülərdə. Bir qayda olaraq, Avropanın şimal ölkələrinin əha

89 ------

lisi, əsasən Aralıq dənizi hövzəsində olan ölkələrin kurortlarında öz

məzuniyyətlərini keçirirlər, isti cənub ölkələrin əhalisi isə dağ-xizək

kurortlarında istirahətə üstünlük verirlər.

Turizmin və sosial-mədəni sferanın iqtisadi məkanı dünya

iqtisadiyyatının əksər hissəsini əhatə edir. Bir çox inkişaf etmiş ölkələr

turizmi və xidmət sferasını özlərinin iqtisadi inkişafının prioritet istiqaməti

kimi təqdim edirlər, çünki bu sahə investisiya baxımından çox cəlbedicidir,

ölkənin və regionların infrastrukturunun inkişaf etdirilməsinə, ölkəyə

valyuta vəsaitlərinin axınına gətirə bilir.

Beynəlxalq təcrübədən göründüyü kimi dövlət tərəfindən turizmə

qoyulan irimiqyaslı investisiyalar özəl sektorda xüsusi maraq yaradır və

onlar bu investisiya proqramlarında dövlətlə bərabərhüquqlu iştirakçı

olurlar. Bu faktı Türkiyənin timsalında göstərmək olar. İlk əvvəl, türk

dövləti turizm sektoruna külli miqdarda investisiya qoymuş, sonradan

turizm obyektlərini kontrakt idarəetmə müqavilələri əsasında yerli və xarici

menecerlərin idarəçiliyinə vermiş, onlara vergi və bank kreditlərinə dair

güzəştlər etmişdir. Bu addımları görən özəl kapital dərhal dövlətin ardınca

bu prosesə aktiv qoşulmuş, dövlət isə sonradan öz iştirakını

məhdudlaşdıraraq kənara çəkilmiş və turizm infrastrukturunun sosial

komponentlərinə diqqət yetirmişdir.

İtaliyada turizmdə keyfiyyəti yüksəltmək məqsədilə dövlət

standartlarının uyğunluğu yoxlamalarından keçən müəssisələr dövlət

tərəfindən yardım edilən müəssisələr kateqoriyasına aid edilirlər. Bu

müəssisələrə dövlət maddi (vergi ödəmələrinə və kreditlərə güzəştlər,

dotasiya) və qeyri-maddi (sərgilərdə pulsuz iştirak, müvafiq keyfi3^ət

nişanlarının verilməsi və s.) şəklində yardım edir.

"Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafina

dair Dövlət Proqramı"nın həyata keçirilməsi birbaşa səmərəni əyani sübut

etmişdir: hotellərin və restoranların, Qəbələ və Qusar qış-yay turizm

komplekslərinin istifadəyə verilməsi, infrastrukturların yaradılması,

yolların tikintisi və s. Lakin bu proqramın realizə edilməsi xalq

təsərrüfatının başqa sahələrinə investisiya qoyuluşları tələb edir: tikinti,

rabitə və informasiya texnologiyaları, emal sənayesi, kənd təsərrüfatı və s.

Bu proqramın həyata keçirilməsindən multiplikativ (artma) səmərə bu

işə sahibkarlığın müxtəlif subyektlərinin cəlb edilməsini nəzərdə tutur

(reklam agentliklərini, ticarət və ictimai iaşə müəssisələrini, əyləncə

təşkilatlarını, nəqliyyat müəssisələrini) və onların fəali)o^əti nəticəsində əldə

edilən vəsaitlər yerli büdcələrə və dövlət büdcəsinə mədaxil olacaqdır.

Beynəlxalq turizm iqtisadiyyatın enmə riskinə baxmayaraq özü

90 ------

nün inkişafını davam edəcək, turist tələbatı özünün determinantlarına

malikdir. Digər bir fakt onu təsdiqləyir ki, turizm sektorunda beynəlxalq

qeyri-bərabərlik əhəmiyyətli dərəcədədir. Turizmin inkişaf etdirilməsi

məqsədilə qeyri-bərabərliyin aradan qaldırılması üçün beynəlxalq

kooperasiya yeni yanaşmalara əsaslanmalıdır. Beləliklə, beynəlxalq

kooperasiya və turizmin əsas komponentləri (hotellər, nəqliyyat, turist

firmaları] arasında olan razılaşmalar turizm sahəsinin gələcək inkişafına

zəmanət verməlidir.

Turizm sosial-mədəni fəaliyyət növü olmaqla yanaşı, həm də səyahət

zamanı insanların zəruri tələbatını təmin edən iqtisadiyyatın mühüm

sahəsidir və onun gələcək inkişafı, təkmilləşdirilməsi ölkənin gəlirlərinin

artmasına imkan yarada bilər.

Turust xidməti göstərən sahə Azərbaycan iqtisadiyyatının daha

dinamik inkişafını özündə əks etdirir. 2008-2012-ci illərdə Azərbaycanın

turist firmalarının sayı 1,6 dəfə - 910-təşkilatdan 1456-təşkilata qədər və

iqtisadİ3^atın bu sahəsində çalışan işçilərin sayı 2008-ci ildəki 25 min

nəfərdən 2012-ci ildə 31 min nəfərə qədər artmışdır. 2012-ci ilin məlumatına

əsasən Azərbaycan əhalisi istirahət etmək üçün 117811 mln manatlıq 4305

göndəriş vərəqi almış və onlardan səmərəli istifadə etmişlər.

Sahənin bu cür inkişafı hər il turagentlərin xidmətindən istifadə

edənlərin sayının artmasına şərait yaratmışdır. Bu cür göstəricilərin

dinamikası, eləcə də əhali üçün daha önəmli olan istiqamətlər cədvəl 2.2- də

göstərilmişdir.

Cədvəl 2.2-nin məlumatlarında turist xidmətinə tələbatın artması əyani

surətdə geniş əhatə edilmişdir. 2009-cu ildə onlar 5075 min nəfər istehlak

edilmiş 2012-ci ildə isə turagentlərə müraciət edənlərin sayı 7668,6 min nəfər

olmuşdur ki, bu da onun 2009-cu illə müqayisədə artım səviyyəsinin 51.1 %

-ni təşkil edir.

Xarici və yerli turizm, iqtisadi3^ata, daha potensial pozitiv təsir

göstərərək fəaliyyətin aktivləşməsinə əhəmiyyətli şərait yaradır. O, əhalinin

məşğulluğunun (həm turist sənayesində həm də onunla əlaqədə olan digər

sahələrdə] yüksəlməsini, milli gəlirin artmasını, qalan regionların (kənd

təsərrüfatı və- ekoturizmin] iqtisadiyyatının artmasına, ölkənin ümumilikdə

inkişaf etməsinə, qarışıq sahələri (mehmanxana, restoran, əyləndirmə biznesi

və s.] inkişaf etdirməklə, iqtisadiyyatın diversifikasi- yasma nail olmaqla

sözügedən sahənin fəaliyyətini günün tələbləri səviyyəsində qurmağı öz

qarşısında əsas məqsəd kimi qoyur.

91

Qarşıya qo3mlan sözügedən məqsəd 2014-cü il aprelin 4-də

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Bakı Ekspo

Mərkəzində "AITF-2014" XIII Azərbaycan Beynəlxalq turizm və səyahətlər

və "HO- REX Caucasus 2014" VIII Qafqaz Beynəlxalq mehmanxana, restoran

və supermarketlər üçün avadanlıq və ləvazimatlar sərgiləri ilə tanış

olmasında özünü əyani surətdə göstərmişdir.

Sərgidən məlum olmuşdur ki, bu gün Azərbaycan sürətli iqtisadi və

sosial inkişafı ilə dünyanın diqqət mərkəzindədir. Əlverişli coğrafi mövqeyi,

zəngin iqlimi, flora və faunası, qədim tarixi və mədəniyyəti ölkəmizin turizm

mərkəzi kimi də bütün dünyada tanınmasında mühüm rol oynayır.

Azərbaycana gələn turistlərin sayının ildən-ilə artmasına bu sahəyə

göstərilən yüksək dövlət qayğısı, Bakı ilə yanaşı, regionlarda da müasir

turizm infrastrukturunun yaradılması müsbət təsir göstərir. Azərbaycanda

turizm sektorunun inkişafına göstərilən diqqət və qayğının nəticəsidir ki,

ölkədə dünya səviyyəli turizm brendlərinin tətbiqi geniş vüsət almışdır.

Bakıda və bölgələrdə beşulduzlu mehmanxana komplekslərinin tikilməsi və

istifadəyə verilməsi məhz bu amilə əsaslanır. Bütün bunlar da ölkədə geniş

şəbəkəyə malik turizm infrastrukturunun yaradılmasına və inkişafına

xidmət edir.

Son illər Azərbaycanın turizm potensialını nümayiş etdirmək

məqsədilə keçirilən bir sıra mühüm tədbirlər də bu sahəyə marağı

artırmışdır. Bu baxımdan Bakıda hər il keçirilən beynəlxalq turizm və

səyahətlər, o cümlədən mehmanxana, restoran və supermarketlər üçün

avadanlıq və ləvazimatlar sərgilərinin xüsusi rolu vardır. Azərbaycan

beynəlxalq turizm və səyahətlər sərgisi ölkəmizin, ümumilikdə Cənubi

Qafqaz regionunun turizm sənayesinin ən böyük ixtisaslaşdırılmış tədbiri

hesab edilir. Məhz buna görə də ildən-ilə marağın artdığı bu sərgi böyük

nüfuz qazanmışdır. Builki sərgidə əvvəlki illərlə müqayisədə milli stendlərin

sayı da xeyli çoxdur. Sərgidə Azərbaycan ilə yanaşı, Argentina, Bolqarıstan,

Macarıstan, Yunanıstan, Dominikan Respublikası, Xorvatiya, Hindistan,

İndoneziya, İtaliya, Çin, Malayziya, Mərakeş, Tailand, Türkiyə, Fransa,

Monteneqro, Çex Respublikası və digər ölkələrdən 24 milli və regional qrup

iştirak edir. Bundan əlavə, bu il sərgiyə Litva, Xorvatiya, Rusiya və

Monteneqrodan turizm sənayesi üzrə beynəlxalq ekspertlər və Rusiyanın

Stavropol diyarından, eləcə də digər ölkələrdən nümayəndə heyətləri

qatılmışlar. Tədbirin daha bir mühüm xüsusiyyəti turizm xidmətlərinin

geniş çeşidini nümayiş etdirmək, turagentlik və turopera- torları, milli

qrupları, beynəlxalq nümayəndəlikləri, avtomobil, hava və dəniz daşımaları

üzrə şirkətləri, müxtəlif ölkələrin mehmanxana biznesi

üzrə nümayəndələrini, turizm və ticarət assosiasiyalarını, eləcə də fəal və

ekstremal istirahət turlarının təşkilatçılarını bir yerə toplamaqdır.

Mədəniyyət və turizm naziri Əbülfəs Qarayev bildirmişdir ki, sərgidə

bu il də iştirakçıların sayında xeyli artım müşahidə olunur. 2002-ci ildə

sərgiyə 14 ölkə qatılmışdısa, indi onların sayı 38-ə çatmışdır. Ümumilikdə,

bu ölkələrdən 351 şirkət və təşkilat sərgidə xidmətlərini təqdim edir. Sərgi

iştirakçılarının 60 faizdən çoxunu xarici, 40 faizini isə yerli şirkətlər təşkil

edir. Ölkəmizin turizm sənayesinin inkişafında böyük əhəmiyyət kəsb edən

bu sərgiyə maraq son illər Azərbaycanda turizm sahəsində həyata keçirilən

mühüm infrastruktur layihələrinin dünya turizm aləmində böyük rəğbət və

maraqla qarşılandığını göstərir. Bu tədbirlər həm də ölkəyə gələn turistlərin

sayının xeyli artmasına səbəb olur.

Azərbaycan regionlarının milli pavilyonları sərgini daha da maraqlı və

koloritli edir. Regional ekspozisiyada Azərbaycanın müxtəlif rayonlarının

turizm imkanları nümayiş etdirilir. Burada turizm fəaliyyətinin müxtəlif

növləri, o cümlədən kənd və ekoloji turizm, dağ-xizək və dəniz kurortları

nümayiş etdirilir.

Prezident İlham Əliyev sərginin pavilyonları ilə tanış olmuşdur.

Litvanın stendi ilə tanışlıq zamanı məlumat verildi ki, bu ölkə

turizmin müxtəlif istiqamətlərini, o cümlədən sanatoriya, tibbi klinikalar

üzrə xidmətlərini nümayiş etdirir. Bir neçə dəfə sərgidə iştirak edən Litva bu

dəfə 18 şirkətlə təmsil olunur.

Prezident İlham Əliyev ikinci dəfə sərgiyə qatılan Monteneqronun

stendinə də baxdı. Ötənilki sərgidən sonra yay mövsümündə

Azərbaycandan Monteneqroya birbaşa çarter reysləri həyata keçirilmişdir.

Builki turizm mövsümündə də çarter reysləri bərpa ediləcəkdir.

İndoneziya da ardıcıl olaraq bu sərgidə təmsil olunur. Bu ölkənin

stendində İndoneziyanın turizm imkanları və turizm marşrutları təqdim

edilir.

Dövlətimizin başçısı Rusiyanın Stavropol vilayətinin stendinə də

baxdı. Sərgidə çoxlu şirkətlərlə təmsil olunan bu vilayət əsasən tibbi turizm

istiqamətində xidmətlərini nümayiş etdirir. Ümumilikdə, sərgidə Stavropol

diyarının Mineralnıye Vodı, Pyatiqorsk, Yessentuki və Kislovo- dskda olan

turizm-sağlamlıq obyektlərinin xidmətləri təqdim edilir.

Şamaxıda yerləşən və Naftalan nefti ilə müalicə imkanlarını təqdim

edən sanatoriya da sərgidə iştirak edir. Naftalan neftinin şöhrəti bütün

dünyada məşhurdur. Naftalan şəhərindəki mənbələrdən çıxarılan neft

nadirliyi ilə seçilir və bununla bağlı xidmətlər indi ölkəmizin müxtəlif

regionlarında da təqdim olunur.

Prezident İlham Əliyev "Horex Caucasus-2014» VIII Qafqaz Bey

nəlxalq mehmanxana, restoran və supermarketlər üçün avadanlıq və

ləvazimatlar sərgisi ilə də tanış oldu. Burada Azərbaycan, Almaniya,

Gürcüstan, Niderland Krallığı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Rusiya, Türkiyə

və İsveçrədən olan aparıcı şirkətlər məhsullarını nümayiş etdirir. Sərginin

daimi iştirakçıları arasında bir sıra aparıcı şirkətlərin olması onun beynəlxalq

nüfuzundan xəbər verir.

Dominikan Respublikası da ilk dəfə bu sərgidə iştirak edir. Bu ölkəyə

məxsus stenddə əsasən ekzotik turizm növləri təqdim olunurf

Dövlətimizin başçısı Mərakeş və Yunanıstan stendlərinə də baxdı. Hər

iki ölkə ikinci dəfədir ki, sərgiyə qatılır. Mərakeşə məxsus pavilyonda

ölkənin kurort zonaları, mədəni və ekskursiya turizmi, bir neçə şirkətlə

təmsil olunan Yunanıstan stendində isə əsasən yay turizmi, xüsusilə də

ekskursiyalar, dəniz səyahəti təqdim edilir.

Sloveniya isə sərgidə 11 şirkətlə təmsil olunur.

Əvvəlki sərgilərdə olduğu kimi, bu il də Türkiyə sərgiyə geniş

tərkibdə - 30 turizm şirkəti ilə qatılmışdır. Bu ölkəyə məxsus stenddə

alternativ turizm də daxil olmaqla bütün istiqamətlər nümayiş etdirilir.

Türkiyəni təmsil edən şirkətlərin müxtəlif stendlərində ölkənin turizm

marşrutları, yaradılan infrastruktur barədə geniş məlumatlar əksini

tapmışdır.

Bolqarıstan da bu sərgiyə olduqca böyük maraq göstərir. Bu ölkə də

turizm potensialını qonaqlara yüksək səviyyədə təqdim edir.

Diqqətə çatdırıldı ki, "Bütün dünya - Bir sərgi" devizini tam doğruldan

"AITF-2014"də 80-dən çox turizm marşrutu nümayiş olunur. E3mi zamanda,

bu sərgi turizm bazarında həm maraqlı istiqamətlərin, həm də yeniliklərin

nümayişi ilə seçilir. Sərginin debütantları arasında Şri-Lanka, Keniya və

Cənubi Afrika Respublikasının turizm şirkətləri də yer almışdır.

Bildirildi ki, "AlTF-2014" sərgisində tibbi turizm istiqamətini nümayiş

etdirən iştirakçıların sayı xeyli artmışdır.

Sonra "City Sightseeing Baku" şirkətinin təqdimatı oldu.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin təşkilati dəstəyi ilə bu şirkət

dünya brendi kimi tanınan və 33 ölkənin 100-dən çox şəhərində fəaliyyət

göstərən "City Sightseeing Worldwide" şirkəti arasında bağlanmış

razılaşmaya əsasən yaradılmışdır. "City Sightseeing Baku" ötən il mindən

çox avtobusla 10 milyondan çox insana ekskursiya xidməti göstərmişdir.

Şirkətin fəaliyyəti turistlərə Bakının mədəni irsinin və turizm potensialının

geniş təbliğ olunması sahəsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Avtobuslarda

turistlər üçün bütün şərait yaradılmışdır. Nəqliyyat vasitələrində xüsusi

sistemlə yaradılan avadanlıq turistlərə paytaxtın görməli və tarixi yerləri

barədə məlumat əldə etməyə imkan verir.

Prezident İlham Əliyev sərginin işinə uğurlar arzuladı.

Cədvəl 2.2-dən göründüyü kimi, ölkəmizdə təşkil edilən daxili turizm,

xarici turizmi xeyli qabaqlayır. Qəbul edilmiş turistlərin sayı 71 % (2009-cu

ildəki 678 min nəfərə qədər} azalmışdır. Xarici turizmin qeyri

- normal inkişafı digər məlumatlarla da təsdiq olunur. Məsələn, 2012-ci ildə

turist səfəri məqsədilə xaricə 10822 min səyahət (ən məşur ölkələrə

- Türkiyəyə, Çinə, Yunanıstana} təşkil edilmişdir. Azərbaycana bu dövrdə

ancaq 2168 min (onların da ən çoxu Almaniyanın, ABŞ, İtaliya, Böyük

Britaniyanın payına düşür} turist gəlmişdir.

Beynəlxalq turizm neftçıxarma və avtomobil sənayesi şıxılmaqla üç ən

iri ixrac sənayesinin tərkibinə daxil edilir. O, ən rentabelli sahələrdən birini

əks etdirir, turizm sahəsinə xidmət edən iqtisadİ5^atın diversifika- siyasına:

tikintiyə, ticarətə, nəqliyyata, rabitəyə, mehmanxana biznesinə və s. kömək

edir. Beləliklə, turizm animasiya səmərəsinə: yeni regionda nəinki turistlərin

həm də ölkənin bütün əhalisinin istifadə edə biləcəyi infrastrukturların

inkişafına təsir göstərir.

Turist xidmətinin ölkənin iqtisadiyyatına təsiri, turistlərin tələb və

istehlakı vasitəsilə: turistə nə mal, nə də xidmət gətirilir, ancaq turistin

bilavasitə özünün xidmətin baş verdi}^ yerə gəlməsi və onu istehlak etməsi

vasitəsilə baş verir. Bu turistlərə xidmət edən obyektlərin:

mehmanxanaların, motellərin, iaşə müəssisələrinin, nəqliyyatın, idman və

mədəni xidmət göstərən təşkilatların gəlirlərinin artmasına zəruri maraq

yaradır. Bu zaman sözügedən istehsal vasitələri bütün imkanları və

sonradan turistlərin həmin imkanlardan istifadə edilməsini özündə

saxlamaqla turizmi təşkil edən ölkədə qalır. Bundan başqa, giriş turizminin

təşkili zamanı hər bir xarici-səyahətçi satılması qeyri-mümkün olan və hər

gün istehlaka tələbatı olan malları da adi xarici kanal üzrə əldə edə bilər.

Turist fəaliyyəti ilə məşğul olan ölkə və regionlar arasındakı

münasibət, tənzimlənməklə beynəlxalq əlaqə möhkəmləndirilir.

İqtisadiyyatın çoxlu müxtəlif sahələrini əhatə etməklə turizm bilavasitə

regionun və ümumilikdə ölkənin tədiyyə balansına, əhalinin məşğulluğuna

təsir göstərir.

Turist fəaliyyəti ilə bağlı olan biznes, məhdud start kapitala qoyulmuş

vəsaiti az bir müddət ərzində qaytarmağa, tələb olunan xidmət göstərməyə,

istehsala məsrəflərin yüksək rentabellik səviyyəsinə malik olan sahibkarları

öz fəaliyyətinə dəvət edir. Qeyd edilənlərlə yanaşı hal-hazıra kimi

Azərbaycanda sözügedən sahənin fəaliyyəti olduqca aşağı səvi}^ədə inkişaf

edir və buna görə də onun ölkənin iqtisadiyyatına təsiri hələlik bir 0 qədər

də sevindirici deyil. Azərbaycanın turist sənayesi üzrə inkişaf göstəriciləri

əhəmiyyətli dərəcədə ümumdünya göstəricilə

rindən geri qalır.

Qeyd edildiyi kimi, ən xoşagəlməz vəziyyət giriş turizmi sahəsində baş

verir. Daha mühüm problem həmin sahənin inkişafının: turist

infrastrukturunun inkişafdan qalması (müasir otelin olmaması, müasir

cəlbedici obyektlərin çatışmaması və s.), nəqliyyat bazasının köhnəlməsi,

yolların aşağı keyfiyyətdə olması, ölkə haqda lazımi və zəruri

informasiyaların olmaması ilə əlaqədardır. Bu baxımdan sözügedən sahənin

inkişafına dair Beynəlxalq və turizm sahəsində inkişaf etmiş digər qabaqcıl

ölkələrin standartlarına uyğun turist obyektlərinin tikilməsi və

genişləndirilməsi ölkə qarşısında qoyulan əsas vəzifələrdən biri olmalıdır.

2.2. TURİST XİDMƏTLƏRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ

ONLARIN GÖSTƏRİLMƏSİNİN TƏŞKİLİ ƏSASLARI

Turist xidməti göstərən sahələrdə fəaliyyətin, o cümlədən mühasibat

uçotunun təşkilinə yanaşma, onların ən çox xüsusiyyətindən asılıdır. Qeyd

edilən xüsusiyyətlə birlikdə dərs vəsaitinin 1-ci bölməsində nəzərdən

keçirilən xidmət növlərinin [xidmətin saxlama mümkünlüyünün olmaması,

onun xidmət keyfiyyətinin və s. olmaması] özünəməxsus xassələri vardır.

Turizm sahəsinin əsas xüsusiyyəti, onun ölkənin iqtisadiyyatına təsiri,

tələb və istehlakm turistlər vasitəsilə formalaşmasından ibarətdir.

Göründüyü kimi, nə mal nə də xidmət turistə çatdırılmır. Onların özü

istehsal və xidmət kimi istehlak olunduğu istehlakçıya-turistə təqdim edilir.

Turist, xidmətə görə ödəniş aparmaqla hər hansı mötəbər, yəni tarixi,

mədəni, arxitekturalı, etnoqrafiyalı, yaxud digər görməli yerlərə baş çəkməyi

(seyr etməyi] və həmin yerlərdən özünəməxsus təəssüratlar almağı nəzərdə

tutur.

Turist xidmətinin digər fərqləndirici xüsusiyyəti - turməhsullarınm

strukturunun və onun tərkibinə daxil olan kompleks xidmətin ərazi

bütövlüyündən ibarətdir. Formalaşan turməhsullar mahi}^ət etibarı ilə

müxtəlif turist xidmətlərini əks etdirməklə, onlar arasındakı əlaqənin

məcmuunu özündə əks etdirir. Məhz bu səbəbdən onların müxtəlif vaxtlarda

baş verməsinə baxmayaraq xidmət göstərən təşkilatın fəaliyyətində

bitməmiş istehsal ola bilər. Bundan başqa, həmişə bir yerdə yerləşməyən

turistin gəldiyi yerdə təşkilatlar bir-birinə uzaq məsafədən xidmət

göstərilməsini də yerinə yetirirlər. Bu cür xüsusİ3^ət rabitə təminatı və

göstərilən xidmətin ayrı-ayrı sahələr arasında texnoloji prosesə dair

razılaşdırılmış tələbatın

97

daha da yüksəldilməsinə eləcə də rabitə vasitələrinə (telefon, mobil, teleqraf,

poçt və s.) çəkilən xərclərin artmasına səbəb olur.

Mövsümlə əlaqədar tələbin turist xidməti sahəsinə zəruri təsiri möv-

sümlərarası hesabat ilində gəlir və xərclərin uçotuna dair xüsusi uçot

siyasətinin işlənməsi və tətbiqini, vergi planlaşması sahəsində qarşıya

qo3mlan tədbirlərin işlənməsini tələb edin İşin ən gərgin anında satışın

təşkili onun müştəriyə: turizm yay fəslində baş verdikdə çimərlik turizm

kimi, qış fəslində baş verdikdə isə - dağ xizək idmanı kimi, müvafiq ba)ram

günü və i.a. da baş verdikdə dini xurafatlar kimi təşkilindən xeyli dərəcədə

asılıdır.

Ölkədə turist xidməti göstərilməsinin effektliyi siyasi, sosial-iqtisadi,

sanitar-epidemioloji vəziyyət, pasport-qeydiyyatı, turistlərin ayrı-ayrı

əraziyə getməsi və digər hallara dair verilmiş normaya uyğun milli

siyasətdən xeyli dərəcədə asılıdır.

Adətən xidmət göstərən təşkilatlarda xərclərin içərisində əməyin

ödənilməsi fondunun xüsusi çəkisi olduqca böyükdür, yəni o xidmət

göstərmək prosesi əmək tutumlu olduğundan 30 %-dən çox təşkil edir.

Xüsusilə turist firmalarının fəaliyyəti daha çox əmək tutumludur.

Turist xidmətlərinin müştəri yönəltmə istiqaməti eyni vaxtda çoxlu

müştəri formalaşdırmağa imkan yaradır ki, bu da onların istifadəsi

üzərində, eləcə də uçot prosesinin özündə, nəzarətin avtomatlaş- dırılmasını

tələb edir.

Turlar bir qayda olaraq, istirahət başlanana qədər bir neçə ay əvvəl

satılın Buna görə mühasibat uçotunun təşkili, marketinqin və turfirmada

qiymət siyasətinin formalaşmasında qeyd edilən hallar nəzərə alınmalıdır.

Bir qayda olaraq turist xidməti bir neçə istiqamətdə yerinə yetirilir:

• xüsusi turların formalaşmasını nəzərdə tutan istehsal istiqaməti

üzrə;

• alqı-satqı müqaviləsi ilə alınmış göndərişlərin satılmasını ifadə edən

ticarət istiqaməti üzrə;

• komitentlərdən komissiya müqaviləsi ilə alınmış satılan

göndərişlərin komisyon ticarəti istiqaməti üzrə.

Adı çəkilən hər bir istiqamət, özünün mühasibat uçotu metodikasına

malik olmalıdır.

Siyahısı məhdudlaşdırılan, proqnozlaşdırma zamanı maya dəyəri

düzəldilə bilən xidmətlər toplusu, satılan tur vahidləri hesab edilir. Konkret

səyahət şərti və turist məhsulunun pərakəndə qiyməti hər bir müştəri,

yaxud müştərilər qrupu üzrə fərdi müəyyən edilir. Məsrəflərin siyahısının

məhdudlaşdırılması və onların müştəridən sifariş qəbul edən zaman yüksək

dəqiqliklə qiymətləndirilməsi məsrəflərin uçotu və kal- kulyasiyaetmənin

sifariş metodundan istifadə etməyə şərait yaradır.

Turist xidmətinin göstərilməsi qanun, fərman, əsasnamə və digər

sənədlərə əsaslandırılır.

Sadalanan sənədlər aşağıdakı əsas anlayışları əhatə edir.

• turist məhsulu - turist məhsulunun satışı haqda müqaviləyə əsasən

turun təşkilində kompleks xidmətin daşınması, satışı və göstərilməsinin

ümumi qiymətlə yerinə yetirilmə hüququdur;

• turist xidməti - müvafiq qanunvericiliklə hüquqi formaya malik olan

turistin məqsədinə və istehlakına müvafiq səyahət aparılmasına imkan

yaradan və tura daxil olan kompleks xidmətin göstərilməsini əhatə edən

fərdi xidmətdir;

• turist fəaliyyəti - turoperator və turagent fəaliyyəti, eləcə də

səyahətin təşkili üzrə digər fəaliyyətdir;

• turoperator fəaliyyəti - hüquqi şəxs (turagent] kimi turist məl/-

sullarının satışını və hərəkətini formalaşdıran fəaliyyətdir;

• turagent fəaliyyəti - hüquqi şəxs, yaxud fərdi sahibkar (turagent]

kimi turməhsulların satışı və hərəkətini təşkil edən fəaliyyətdir;

• turist məhsulunun sifarişçisi - turist, o cümlədən qanunla həddi -

büluğa çatmayan turistin adından turist məhsullarını sifariş edən turist,

yaxud başqa şəxsdir;

• turist məhsullarının formalaşması - turist məhsulunun

(mehmanxana, yükdaşıyan, ekskursya rəhbərləri (gidlər] və s.] tərkibinə

daxil edilən və müqavilə ilə üçüncü şəxsə ayrı-ayrı xidmət növlərinin

göstərilməsinə dair turoperatorun bağladığı və icra etdiyi fəali}^ətdir;

• turist göndərişi -turist məhsullarının turist təşkilatı tərəfindən

istehsalı və satışmə dair yazılı ofertidir (müqavilədir] və müqavilənin

ayrılmaz hissəsi, eləcə də turist təşkilatının ilk uçot sənədidir.

Turoperatorun fəali3^əti, beynəlxalq və daxili turizm sahəsində həyata

keçirilir. Bu fəaliyyətlə məşğul olan hər hansı bir təşkilat qanuna müvafiq

olaraq vahid turoperator reyestrinə daxil edilməli və özünün reyestr

nömrəsinə malik olmalıdır.

Turoperator təşkilatının istehsalat vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:

1) turist məhsulunu formalaşdırmaq;

2) onun turist agentliyi vasitəsilə istehlakçılara satışını təşkil etmək.

Birinci vəzifəni yerinə yetirmək üçün turoperator aşağıdakı təşkila-

ti işləri yerinə yetirməlidir:

• yaşamaq üçün seçilən ölkədə yaşayış, nəqliyyat, səyahət

(ekskursiya] xidməti və xidmət göstərilməsinə dair zəruri sayılan əlavə

xidmətin təşkili üzrə xarici tərəf - müqabilindən (partnyordan] hüququn

əldə edilməsini təmin etmək;

99

• aviabiletlərin satışını həyata keçirmək üçün xarici və Azərbaycan

aviadaşıyıcılarından həmin işin yerinə yetirilməsinə dair hüququn əldə

edilməsini izləmək:

• təyinat haqda sənədə əsasən, müvafiq dövlətin konsul

orqanlarından vizanın verilməsinə dair müəyyən xidmətlərin göstərilməsini

həyata keçirmək;

• sığorta şirkətinin müvəkkili olmaqla, turistlərin sığortalanmasının

həyata keçirilməsinə nəzarəti təmin etmək.

Agent şəbəkəsi vasitəsilə ikinci vəzifə aşağıdakı hərəkəti yerinə

yetirməyi nəzərdə tutur:

1) turagent [turmüvəkkil) şirkəti ilə agent (müvəkkil) müqaviləsi

bağlamaq;

2) turist xidmətinin bronlaşdırılmasına dair turagentdən sifariş qəbul

etmək (onda turist, ölkə, gəlmə-getmə tarixi haqda informasiyalar,

bronlaşdırılan xidmətin siyahısı göstərilir);

3) təsdiq olunmuş formanı və bronlaşdırılmış xidmətin ödənişinə dair

hesabnaməni sonradan turagentə verməklə alınmış sifarişin işlənməsi

(yaxud brondan imtinanın ləğv edilməsi);

4) tur üzrə sənədlər zərfinin turagentə təqdim edilməsi. Həmin

sənədə: yaşayışa, səyahətin və digər xidmətlərin aparılmasına dair sənəd,

gediş-gəliş biletləri, xarici pasport (viza (icarənamə) rəsmiyyətə salınan

hallarda), sığorta sənədi, gedilən - gəlinən ölkə haqda əsas məlumatların

məzmunu yaddaşa daxil edilir. Turagentə veriləsi sənədlərin siyahısı

bronlaşdırılmış xidmətin yığılmasına əsasən müəyyən edilir;

5) agentin hesabatının təqdim edilməsi (hesabatın təqdim edilməsi hər

hesabat a5nnm 10 - tarixindən gec olmayaraq yerinə yetirilir).

6) turoperator və turagent arasında baş verən əməliyyatların və tur-

məhsulların satışa verilməsinin ardıcıllığı şəkil 2.1-də verilmişdir.

Turoperator fəaliyyətindən başqa turist təşkilatı, bazarda agent

(müvəkkil) fəaliyyətini də apara bilər. Bu istiqamət Azərbaycanda daha da

inkişaf etmişdir. Məsələn, turist xidməti göstərən 6477 təşkilatın ən çoxu

(4787) turagent fəalij^ətini yerinə yetirmişdir. Turməhsullarm satışının

ümumi həcmində müştərilərə birbaşa xidmət göstərən turoperator

fəaliyyətinin nəticələrində turist xidmətinin payı bir o qədərdə yüksək deyil.

Turist fəaliyyəti göstərən sahələrə nisbətən sözügedən kateqoriyalı

sahələrdə müştəri ilə aparılan iş, qanunvericiliyin tələblərinə əsaslanmaqla

özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyət əsasən turist

xidmətinin göstərilməsi üçün turfirma və sifarişçi (turist) arasında

imzalanmış müqavilədə turist məhsulunun: turist haqda zəruri informa

100

siyalar, bronlaşdırılmış xidmətin siyahısı, göstərilmiş xidmətin tarixi və

qiyməti, ödənişin aparılma qaydası göstərilən müddəalardan ibarətdir.

Şəkil 2.1. Turməhsullann satışı üzrə əməliyyatların ardıcıl təqdimatı

Firma ilə müqavilə münasibətinə girən turist, son hesabda onun

alacağı zəruri xidmət toplusunu əldə edir. Firma isə ona, bir qayda olaraq,

xidmətin özünü deyil, müəyyən vaxt ərzində xidmət yerində xidmət

göstərəcəyi hüququ (təminatı) əldə edir.

Müştəri tərəfindən alınan qeyd edilən hüquq, məcmuu turfirma

tərəfindən, göndəriş şəklində rəsmi3^ətə salınır.

2.3. TƏSƏRRÜFAT ƏMƏLİYYATLARININ

SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ

Əvvəlki mövzularda qeyd edildiyi kimi Azərbaycan bazarında turist

xidmətinin turagent fəaliyyəti dairəsində göstərilməsi əsas yerlərdən birini

tutur. Bununla əlaqədar olaraq turagent fəaliyyətini tətbiq etməklə turun

formalaşması və satışı ilə bağlı olan əməliyyatların sənədlə rəsmiləşdirilməsi

qaydasını nəzərdən keçirək. Turist məhsulunun formalaşması üçün turist,

yaxud turist qrupunu təmsil edən müvəkkil şəxs, qəbul edilmiş sifarişi

müqavilə xarakterli razılıq kimi yazılı surətdə turo- peratora (turfirmaya)

təqdim edir. Müştəri öz sifarişini faksla göndərə, yaxud turfirmanın ofisinə

gələrək əvvəlcədən sifariş blankmı (sənədini) rəsmiyyətə sala bilər. Bu

sənəddə: sifariş verənin soyadı, adı və atasının adı və əlaqə telefon nömrəsi;

yaşamaq üçün seçilmiş ölkə və şəhərin adı; mehmanxanada, yaşamağa

başlamanın müddəti və tarixi; nəqlij^at va

101

sitəsinə olan tələbat; ekskursiya (səyahət) xidmətinin həcmi və keyfiyyəti;

sair xidmətlər göstərilir. Blanka (sənədə) təsadüfi müraciətlər də (məsələn,

nömrədə xüsusi gül-çiçəyin qoyulması, seminar və işgüzar danışıqların

aparılması üçün şəraitin yaradılması) daxil edilə bilər.

Turist öz istəyinə nail olduqdan sonra agent (müvəkkil) razılaşması və

sifariş - blankı rəsmi)^ətə salınır.

Sonra sifarişin məlumatları, turist xidmətinin maya dəyəri və satış

qiymətinin əvvəlcədən hesablanmasına kömək göstərən proqrama daxil

edilir. Müştəri, göstərilən xidmət üçün zəruri sayılan tələbləri və satış

qiymətini göstərməklə sifariş blankmda imza edir. Sifariş blankı, imza

edildikdən sonra, sifarişlə məşğul olan menencerin soyadı, adı və atasının

adı və sifarişin nömrəsi (sifariş jurnalında olan nömrəyə müvafiq olan

nömrəni sifariş jurnalına yazmaqla) göstərilməklə sifarişin qeydiyyatı

jurnalında qeydiyyata alınır. Sifariş blankı iki surətdən - biri müştəriyə,

digəri isə sözügedən sifarişin rəsmiləşdirilməsi üzrə bütün sənədlər

toplanan sifarişlər qovluğuna yerləşdirilir.

Agent (müvəkkil) razılaşmasında, müştəri sifariş blankından imza

etdikdən sonra satış qiymətilə ödənişin elə həmin anda, )^ud bütün hallarda

üç iş günü - ancaq təyin olunmuş müddətdən gec olmayaraq əvvəlcədən

ödənişi nəzərdə tutulur. Turfirma əvvəlcədən ödənişi almaqla, sifariş üzrə

əsas işin yerinə yetirilməsinə: mehmanxanada nömrənin bronlaşdırılma-

sına, biletin alınmasına, vizanın (razılığın) alınmasına dair sənədlərin

hazırlanmasına və s. başlayır. Turfirmada saxlanılan sifariş blankınm

müvafiq surətində hazırlıq xidməti haqda qeydiyyat aparılır. "Sifariş"

qovluğunda, sifariş üzrə sənədlər: açıq vizalı (razılıqlı) xarici pasport,

yaşajnş üçün vau- çer*, ekskursiya (səyahət) xidməti, nəqliyyat və s.

məlumatlar toplanır. Gediş - gəliş üçün zəruri sayılan bütün sənədlər

hazırlandıqdan sonra, bu barədə müştəriyə məlumat verilir, elə burada da

hesablaşmanın vəziyyəti yoxlanılır, zəruri hallarda gediş-gəliş qiymətlərində

düzəlişlər aparılır. Müştəri, təqdim edilmiş sənədləri yoxlayır və bundan

sonra sifarişlərin qeydiyyatı jurnalında imza edir. Bütün qarşılıqlı

hesablaşmalardan sonra qeydiyyata alınan sifariş "hazır" olur, sifariş

qovluğu, blankla birlikdə mühasibatlığa verilir və o, təsərrüfat

əməliyyatlarının qeydiyyatı jurnalında yazılış aparmaq üçün istifadə edilir.

Turun özünün vaxtı (tarbd) qurtardıqdan sonra qəbul edilən sifariş

"qurtarmış" hesab edilir.

Göstərildiyi kimi, bir sıra hallarda təsərrüfat əməliyyatlarının

qeydiyyatı jurnalında aparılan yazılışların korrektə edilməsi zəruriyyəti

meydana çıxır. Bu cür halda sifarişlərin jurnaldakı nömrələnmiş yazılışla- ' Vauçer - göndərən tərəfindən müştərilərin mehmanxanada yerləşdirilməsi üçün

tələb olunan ödənişin mehmanxanaya aparılmasını təsdiq edən sənəd

102

n qaldırılaraq tələb olunan yenidən hesablamalar yerinə yetirilir. Müha- sibatlıq, yenidən hesablamanın nəticəsinə dair əməliyyatlar jurnalında tələb olunan düzəlişlər aparır.

Turist xidməti göstərilməsinin ən mühüm xüsusiyyət prosesi aşağıdakılardan ibarətdir. Turist xidmətinin təqdim edilmə prosesinin ən mühüm xüsusiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir. 601 "Satış" hesabının bağlanması müştəri ilə münasibətin dayandərilmasını ifadə etmir. Verilmiş sifariş və həqiqi təqdim edilən xidmət arasında uyğunsuzluq müəyyən edilən hallarda müştəri, baş verən nöqsana dair pul kompensasiyası haqda məsələ qaldıra bilər. Bu cür hal formal olaraq artıq göstərilən xidmətin maya dəyərində də3dşiklik aparılmasına səbəb ola bilər.

Təqdim edilmiş xidmətin xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla turist xidmətinin göstərilməsinə dair Biznes mərhələsi şəkil 2.2-də verilmişdir.

1. Müştərinin müraciəti.

2. Agentliyin (müvəkkilin) müqavilə (saziş) bağlaması və sifariş

blankmın rəsmiyyətə salınması.

3. Zəruri turməhsullar dəstinin axtaniması və bronlaşdırılması.

4. Sifarişin təsdiqi və layihələşdirilməsi.

5. Vizanın (icazənin) rəsmiləşdirilməsi.

6. Sifarişin müştəriyə verilməsi və ona görə ödənişin apanlması.

103

7. Turməhsullann müştəri tərəfindən alınması və istifadə edilməsi.

8. İddia təqdim etmək üçün gözləmə müddəti.

9. Sifariş üzrə maliyyə nəticəsinin təsbit edilməsi.

Şəkil 2.2. Turist xidməti göstərmək üçün nəzərdə tutulan

biznes - mərhələ

Ayrılan hər mərhələdə sənəd dövriyyəsinin təşkilini nəzərdən keçirək.

1. Müştərinin turist təşkilatına müraciəti, aşağıda göstərilən üç

informasiya daşıyıcılarının birindən: internetin məlumatından,

ixtisaslaşdırılmış turist təşkilatının təklifindən, məlum turagentin

xidmətindən istifadə edən müştərinin təklifi nəticəsində baş verir. Bu

mərhələnin sənəd dövriyyəsi, turist təşkilatının informasiya mənbələri

haqda aparılan yazılışla məhdudlaşdırılır (bu informasiya marketinq

xidmətinin planlaşdırılması üçün istifadə edilir).

2. Turist təşkilatı və müştəri arasındakı qarşılıqlı əlaqə agent

(müvəkkil) razılaşması ilə rəsmiləşdirilir. Agent (müvəkkil) razılaşması

menencerlə birlikdə doldurulmuş sifariş blankı kimi çıxış edir. Məhz

bununla əlaqədar olaraq həmin sənəddə müştərinin turxidmətə olan tələbatı

əks etdirilir. Sonradan sifarişin yerinə yetirilməsini və müştəri ilə qarşılıqlı

münasibəti əks etdirən bütün sənədlər aşağıdakı ardıcıllıqla fayi kitabında

yerləşdirilir:

a) sifariş - blankı (dəqiqləşdirilmiş sifariş);

b) agent(müvəkkil) razılaşması;

c) xidmətin göstərilməsinə dair akt;

ç) vauçerin surətinin təsdiqi;

d) müştəri və partnyor (tərəf-müqabili) ilə yazışma.

3. Müştəri tur qrupunu seçən hallarda turməhsulun ayrı-ayrı

komponentlərinin (tərkib hissələrinin) axtarılması və bronlaşdırılması tələb

olunmur. Bu cür halda turist təşkilatı, əvvəlcədən formalaşmış bütün

komponentləri (tərkib hissələri) özündə birləşdirən komponentlərdən

(gediş-gəliş, sığorta, yaşayış üçün vauçer, standart ekskursiya (səyahət)

xidməti, yaxud müalicə üsulundan) birini ona verir.

104

Müştəri, fərdi tur siferişi verdikdə ondan gediş-gəlişdən imtina

etməsinə dair cərimə sanksiyasını ödəyə bilən miqdarda qabaqcadan ödəniş

(kassaya, yaxud nağdsız köçürmə hesabı üzrə] tələb olunmalıdır.

Qabaqcadan ödənişdən sonra menecer bu və ya digər xidmətin göstərilməsi

haqda sorğunu, bağlanmış müvafiq müqaviləni tərəf- müqabil [partnyor]

şirkətinə göndərir. Bütün qeyd edilən proseslərin yerinə yetirilməsi üçün

tələb olunan sənədlər (əlavələr), turməhsulların xarakterindən asılı olaraq

turtəşkilatı- nın təşəbbüsü və respublika qanunvericiliyinin tələblərinə

müvafiq olaraq Respublika Statistika Komitəsi tərəfindən hazırlanır.

Formalaşan turist xidmətinin tərkibinə daxil olan xidmətə görə

malsatanlarla hesablaşmaların sənəd dövriyyəsi, xidmətin xarakteri və

malsatanın yerləşdiyi yerdən asılı olaraq hər malsatan üzrə fərdi hazırlanır.

Onun ümumi şəkildə məzmunu cədvəl 2.3-də verilmişdir.

Cədvəl 2.3 Formalaşan turist məhsulunun tərkibinə daxil olan malsatan- ların

göstərdiyi xidmətə görə malsatanlarla hesablaşmaların sənəd

dövrİ5^əsinin məzmunu

Sənədin növü Tərtib edən Sürətin miqdarı

Mühafizəyə məsulİ3^ət

Müqavilə Hüquq şöbəsi, yaxud malsatan

2 1-surət-hüquq şöbəsinə Surət- mühasibatlığa 1- surət-malsatana

Xidmətə görə sifariş Menecer 1 1-surət malsatana Surət- mühasibatlığa Surət- menecerə

Xidmətə görə sifarişin təsdiqi

Malsatan 1 1-surət mühasibatlığa Surət-

menecerə

Hesabnamə Malsatan 1 1-surət mühasibatlığa

Hesab-faktura Mühasibatlıq 2 1-surət mühasibatlığa 1-surət malsatana

Ödəmə sənədi Mühasibatlıq 1 1-surət mühasibatlığa Agentin (müvəkkilin) hesabatı

Mühasibatlıq 2 1-surət mühasibatlığa 1-surət malsatana

4. Nadir hallarda xidməti, verilmiş sifarişə uyğun dəqiq təqdim etmək qeyri-mümkün olur. Bu cür halda bunun əsasında menecer müştəri ilə birlikdə digər alternativ variant seçir. Müştərinin turist təşkilatına gəlmək imkanı olmadıqda, menecerin imza etməsi üçün doldurulmuş dəqiqləşdirilmiş sifariş, kuryer (kağız paylayan işçi) vasitəsilə ona göndərilir.

105

5. Müştərinin müvafiq imza edilmiş sifarişi (yaxud dəqiqləşdirilmiş

sifarişi) ilə təsdiq olunmuş xidmətin göstərilməsini təsdiq edən sənəd əldə

edildikdən sonra menecer, müştəridən aldığı zəruri sənədləri əlavə etməklə

viza (icazənamə) alınmasına dair mütəxəssisə, xidməti məktub rəsmiyyətə

salır. Mütəxəssis alınmış xidməti məktuba əsasən viza (icazənamə) üzrə

nəzərdə tutulan anketi rəsmİ5^ətə salır, sənədlər dəstini formalaşdırır və

onu qəbul edən ölkənin konsulluğuna verir. Vizanın (icazənamənin) alınma

müddəti bir gündən iki, yaxyd üç həftəyə qədər nəzərdə tutulmuşdur.

6. Turistin gedişini, yaşayış və əlavə xidmətin (ekskursiyanın,

transferin) göstərilməsini, eləcə də sifarişə müvafiq olaraq qalınan (gedilən)

ölkədə vizanı (icazənaməni) təmin edən sənədlər dəsti menecer tərəfindən

müştəriyə verilir və bu əməliyyatlar xidmətin göstərilməsi aktı yazmaqla

rəsmiyyətə salınır. Bu akta əsasən müştəri turagent tərəfindən ona təqdim

olunan xidmətin dəyərini tamlıqla ödəyir.

Adətən müştərinin əlinə "Ciddi hesabat blanklarımn təsdiq edilməsi

haqda" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 09.07.2007-ci il qərarı

ilə təsdiq edilmiş turist göndərişi verilir. Ciddi hesabat blankı - "Turist

göndərişi" Respublika Prezidentinin 14.02.2007-ci il 948 №-li qanunu,

Nazirlər Kabinetinin yuxarıda göstərilən qərarı ilə təsdiq edilmiş

əsasnaməyə əsasən işlənib hazırlanmışdır.

Turist göndərişi - məzmunu, səyahətin şərtini, turist məhsulunun

dəyərinin ödənilməsini və ciddi hesabat blankı olmasını təsdiq edən

sənəddir. Turist göndərişi turməhsulunun satışı haqda müqavilənin

ayrılmaz hissəsini özündə əks etdirir və o, turoperator yaxud turagent və

turist məhsulunu sifariş verən arasında imza edildikdən sonra rəsmiyyətə

salınır.

Ciddi hesabat blankı olan "Turist göndərici" iki vərəqdən ibarət olur

və onun birinci vərəqi, şəxsi üzünüçixarma vərəqini özündə əks etdirir.

Blankın birinci vərəqi turist məhsulunun sifarişçisinə (turistə) verilir, ikinci

vərəq isə hüquqi şəxsdə yaxud turgöndərişi rəsmi}^ətə salan fərdi

sahibkarda qalır.

Ciddi hesabat blankı, təhtəl olaraq maddi məsul şəxsə (kassirə, sifarişi

qəbul edənə və s.) verilir. Bu zaman hər bir ciddi hesabat blank növünə iki

surətdən ibarət zabor - nəzarət vərəqi tərtib edilir. Bu vərəqin biri imza

edilməklə maddi məsul şəxsə verilir, ikinci isə mühasibatlıqda saxlanılır.

Zabor - nəzarət vərəqi, onun yuxarı küncündə yerləşdirilən təşkilatın

möhürünə malik olmalıdır. Yuxarı sağ küncdə, vərəqin verilmə tarixi,

106

baş mühasibin imzası yerləşdirilir və orada təşkilatın möhürü vurulur.

1. Müştəri, turdan getdikdən sonra onun əvvəlcədən planlaşdırdığı

proqramı dəyişdirməklə bağlı olan vəzi}^ət yarana bilər. Bu cür halda o

sərbəst formada tərtib edilməklə turagentə proqramın dəyişmə səbəbini və

ona qarşı öz fikirini göstərməklə tələbnamə göndərir. Bu cür tələb- namə

faktiki olaraq hər bir sifariş üzrə ayrı hazırlanır və müştərinin ilk

müqaviləsinə tikilir [əlavə edilir]. Bu zaman baş verən əlavə xərclər, ancaq

ödənilməsi müştərinin nümayəndəsi tərəfindən aparıldıqdan sonra yerinə

yetirilir. Bununla birlikdə müştəri, öz sifarişini təsdiq etməyən xidmətin

həqiqətə uyğun olmamasına dair turagentə iddia ərizəsi də göndərə bilər. Bu

cür halda sözügedən müştərinin sifarişini qəbul edən menecer, qaldırılan

məsələnin nizamlanmasına dair zəruri tədbirlər görür, bəzi hallarda isə

təşkilat rəhbərinin dərkənarmı almaqla baş verən problemin həlli ilə bağlı

olan əlavə xərclər apara bilər. Təqdim edilən iddia nəticəsində

rəsmiləşdirilən ərizə, xidməti məktub və yazışmalar, xidmətin

göstərilməsinə dair ilk müqavilənin fayima tikilir. Bütün əlavə xərclər haqda

məlumatlar, sadəcə, olaraq onların müştərinin nümayəndəsi tərəfindən

ödənilməsi məlum sifarişin maya dəyərinin uçotu sisteminə daxil edilir.

2. Xidmətin göstərilməsinə dair müqavilə və ona edilən əlavələr üzrə

məlumatları özündə əks etdirən fayi müştərinin turdan qayıtması

dövründən hesablanmaqla iki həftə ərzində menecerdə saxlanılır. Bu cür

müddət, müştəri turdan qayıtdıqdan sonra iddia ərizəsi, verildikdə təyin

edilir.

3. Göstərilən müddət keçdikdən sonra menecer idarəetmə uçotu

sistemində sifarişin bağlanması haqda sifariş blankmda (dəqiqləşdirilmiş

sifarişdə] qeydiyyat aparır: həmin blanka "bağlanmışdır" ştampı vurur və

onun özünün şnurlanmış fayimı arxivə verir.

Hər bir sifarişin nəticəsinə görə çəkilmiş və sənədləşdirilmiş məsrəflər

haqda məlumatlar, özündə konkret işi formalaşdırır. Məhz bu cür ilk

informasiya turist biznesində təqdim edilən xidmətin maya dəyərinin sifariş

metodu ilə kalkulyasiyasını tətbiq etməyə şərait yaradır.

Aviabiletlərin satışı dairəsində istehlakçılardan turoperator təşkilatları

tərəfindən alman əlavə rüsum əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi məsələsi

xüsusi diqqət tələb edir.

Sözügedən satış, bağlanmış agent [müvəkkil] müqaviləsinə əsasən

yerinə yetirilir. Onun tənzimlənməsi qaydası Mülki Məcəllənin 17-ci

bölməsində geniş əhatə edilmişdir.

107

2.4. TURIST XIDMƏTININ GÖSTƏRİLMƏSİ İLƏ BAĞLI

OLAN GƏLİRLƏRİN, XƏRCLƏRİN VƏ

MALIYYƏ NƏTICƏLƏRININ MÜHASIBAT UÇOTUNDA ƏKS

ETDIRILMƏSI QAYDASI

Turist xidmətinin göstərilməsi ilə əlaqədar olan məsrəflərin mühasibat

uçotunun aparılması zamanı Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və

Turizm Nazirliyinin 08.06.1998-ci il 310 №-li "Turist fəaliyyəti ilə məşğul

olan təşkilatların turməhsullanmn maya dəyərinə daxil edilən məsrəflərin

tərkibinin xüsusiyyətləri haqda" əmri əldə rəhbər tutulur.

Əvvəlki mövzularda qeyd edildiyi kimi turist təşkilatları turoperator

kimi çıxış edə, turagent, eləcə də komisyoner kimi fəaliyyət göstərə bilər.

Mühasibat uçotunun aparılma qaydası, təşkilatın götürdüyü istiqamətdən

asılı olaraq seçilir.

Turoperator fəaliyyətinin təşkili hallarında, təşkilat, gediş-gəliş

sənədlərini (aviabiletləri, dəmir yolu biletlərini, turistlərə avtobus

biletlərini), mehmanxana vauçerlərini, ekskursiya (səyahət) xidməti üçün

vauçerləri, vizaları (icazənamələri) əldə edərək turpaketləri (turdəstini)

sərbəst formalaşdırır. Formalaşdırılan turpaketlər (turdəstləri) istehlakçılara

müstəqil yaxud agent (müvəkkil) vasitəsilə satılır.

Uçotu təşkil etmək üçün məsrəflər istehsal (turist xidməti göstərmək

məqsədilə çəkilən məsrəflər) və kommersiya (turist xidmətinin hərəkəti və

satışı ilə bağlı olan məsrəflər) məsrəflərinə bölünür.

İstehsal məsrəflərinə aşağıdakılar daxil edilir:

1) Turist xidmətinin göstərilməsi zamanı xarici təşkilatların

xidmətindən istifadə hüququnun alınmasına çəkilən (yerləşmə və yaşayış

üzrə xidmətə dair hüququn alınmasına çəkilən: nəqliyyat xidməti (daşıma),

iaşə, ekskursiya (səyahət), tibbi xcidmət və s.) çəkilən məsrəflər.

2) İstehsalat heyətinin fəaliyyəti ilə bağlı olan (istehsalat heyətinin

əməyinin ödənilməsinə çəkilən məsrəflər; sosial tələbata ayırmalar;

istehsalat heyətinə xidmət göstərilməsi ilə bağlı olan və i.a. məsrəflər)

məsrəflər. Qeyd edilən iki qrup məsrəflər 202 "İstehsalat məsrəfləri"

hesabında uçota alınır.

3) Turist xidmətinin göstərilməsində iştirak edən turfirma

bölmələrinin (istirahət evləri, mehmanxana, motel və i.a.) məsrəfləri.

Bu məsrəflər 202/10 "Köməkçi istehsalat" subhesabında əks etdirilir.

Qeyd edək ki, 202/11 "Ümumistehsalat xərcləri" subhesabında və 721

"İnzibati xərclər" hesabında uçota alman qeyri-müstəqim xərclər.

108

seçilmiş bölüşdürmə variantına əsasən 202/10 "Köməkçi istehsalat" su-

bhesabına aid edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

Qeyri-müstəqim [qaimə) xərclərin siyahısı çox genişdir. Onlardan bir

neçəsinin adını qeyd etmək yaxşı olar:

• turist xidmətinin göstərilməsi prosesinin təşkili ilə bağlı olan

məsrəflər (idarəetmə işçilərinin sosial tələbatına ayırmalarla birlikdə əməyin

ödənilməsi; turfirma işçilərinin xarici pasport və digər gediş - gəliş

sənədlərinin rəmiləşdirilməsi xərclərini də daxil etməklə ezami5^ə xərcləri;

inzibati təyinatlı bina və avadanlıqların icazəsi, saxlanması və istismarı, 0

cümlədən kommunal xidməti, təmir və texniki xidmət xərcləri):

• heyətin öyrədilməsi (təhsil verilməsi) ilə bağlı olan məsrəflər (xarici

dilin öyrədilməsi üzrə işçilərin staj keçməsinə ödənişlər; seminar və digər

tədbirlərdə iştiraka görə ödənişlər və i.a.);

• istifadə olunan material məsrəfləri (xüsusi blanklarm - turgön-

dərişlərin, vauçerlərin, uçot və hesabat blanklannm), dəftərxana

ləvazimatlarının alınması və i.a. çəkilən məsrəflər;

• sair idarəetmə xərcləri (bank xidmətinə, kredit üzrə faizlərə,

informasiya, audit və məsləhət, kommunal xidmətlərinə və i.a. ödənişlər).

Turist fəaliyyətində qeyri-müstəqim (qaimə) xərcləri 202/10 "Köməkçi

istehsalat" subhesabmda və 721 "İnzibati xərclər" hesabında qeydi}^ata alınır.

Təşkilatda gələcək dövrün xərcləri mövcud olan hallarda, 242 "Gələcək

hesabat dövrünün xərcləri" hesabında uçota alınır və sonradan 202

"İstehsalat məsrəfləri" hesabına silinir.

Turist təşkilatı xidmət göstərmə prosesində sonradan istifadə etmək

məqsədilə kənar təşkilatdan həm hesabat dövrü ərzində həm də gələcək

dövrdə turist xidmətinin həyata keçirilməsi (istehsalı) hüququnu əldə edir.

Bu cür hüququn əldə edilməsi ilə bağlı olan məsrəflər növlər (daşıma,

yerləşdirmə, iaşə və i.a.) üzrə, 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri"

hesabında uçota alınır. Turist xidmətinin göstərilməsinə dair əvvəl alınmış

hüquqdan istifadə etməklə çəkilən məsrəflər müqavilə bağlandıqdan sonra

202 "İstehsalat məsrəfləri” hesabına silinməlidir.

Turtəşkilat, tə3nn olunmuş müddət ərzində əvvəl alınmış

bölüşdürülməmiş kompleksin hərəkəti dövrü ərzində ondan istifadə etmək

hüququna malik olmadıqda, həmin komplekslər turist təşkilatı tərəfindən

turist xidmətinin satışından 2iyr\ satıla bilər. Bu zaman aşağıdakı mühasibat

köçürməsi (yazılışı) tərtib edilir.

Dt 701 "Satışın maya dəyəri" hesabı

Kt 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabı

109

Turist xidməti göstərilən zaman istifadə olunmayan və kənar

təşkilatın xidmətinin onlardan ayrılmayan hüququnun satılmayan dəyəri,

uzun müddət istifadə olunub vaxtı keçdikdən sonra 721 "İnzibati xərclər"

hesabında əks etdirilir və texniki itki kimi satılmış xidmətin maya dəyərinə

daxil edilir.

Kommersiya xərclərinə məntəqənin (obyektin) satış fəalİ3^ətinə daxil

edilən xərclər; kənar təşkilatlara komisyon, müvəkkil və digər mükafatlar;

xidmətin hərəkəti ilə bağlı olan xərclər daxil edilir:

• reklam nəşrinin işlənməsi və elan edilməsi - şəkilli kataloqların,

albomların, prospektlərin, reklam məktublarının, plakatların, açıqcaların,

firmalı orjinal zərflərin hazırlanması və dərc edilməsi;

• elanların mətbuata, verilişlərin radio və televiziyaya verilməsinin

malİ3^ələşdirilməsi;

• reklamın işıqlı və digər formada verilməsi, lövhələrin, reklam

şitlərinin, göstəricilərin hazırlanması, vitrinlərin rəsmiləşdirilməsi,

sərgi-satış tədbirlərinin aparılması;

• reklam kino və filmlərin və s. alınması, surətinin çıxarılması, təkrar

verilməsi, nümayiş etdirilməsi;

• nümayəndəlik xərcləri, sərgi və digər analoji tədbirlərdə iştrak

etməklə bağlı olan xərclər.

Sözügedən xərclər 701/6 "Satış xərcləri" subhesabında əks etdirilir.

Onda məntəqənin (obyektin) satış fəaliyyəti ilə bağlı olan və 721 "İnzibati

xərclər" hesabında uçota alınan reklam xərcləri də əks etdirilir.

13 №-li "Borclara aid edilən xərclər" MMU Standartına əsasən hesabat

ilində kommersiya və idarəetmə xərcləri satılmış məhsulların, malların, iş və

xidmətlərin maya dəyərində adi fəali}^ət növünün xərcləri kimi tam tanına

bilər. Beləliklə, mühasibat uçotunun aparılması üçün uçot siyasətində bu

metodun təsbit edilməsi zamanı 701 "Satışın maya dəyəri" hesabında əks

etdirməklə idarəetmə xərclərini (721 №-li hesab) və satış xərclərini (701/6

№-li subhesab) turist xidmətinin maya dəyərinə aid etmək olar. Sözügedən

qayda turist məhsulunun maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu, kalkulya-

siyası və turist fəalİ3^əti ilə məşğul olan təşkilatların malİ30^ə nəticəsinin

formalaşması üzrə metodik göstərişdə də nəzərdə tutmaq olar.

Turist xidmətinin satışı aşağıdakı köçürmə (yazılış) verilməklə uçotda

əks etdirilir:

- Turist xidmətindən əldə edilən satışın (gəlirin) tanınması üçün

Dt - 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları"

Kt- 601 "Satış" hesabı

Bununla birlikdə xidmət göstərməklə bağlı olan 202 №-li hesabda

formalaşan məsrəflərdə aşağıda qeyd edilən köçürmə (yazılış] verilməklə

silinməlidir:

Turist xidmətinin satılmış maya dəyərinin silinməsi üçün

Dt 701 "Satışın maya dəyəri" hesabı

Kt 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı

Təcrübədə turist xidmətinin maya dəyəri və satışının əks

etdirilməsinin digər - 204 "Hazır məhsul" hesabından istifadə etməklə uçota

alınması variantından istifadə edilməsi də mövcuddur. Bu cür halda turist

göndərişinin maya dəyərinin formalaşması, uçotda aşağıdakı müxabir-

ləşmə ilə əks etdirilir:

- Turist xidməti göstərilməsinin maya dəyərinin silinməsi üçün;

Dt - 204 "Hazır məhsul" hesabı

Kt - 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı

Satış zamanı isə aşağıdakı köçürmənin (yazılışın) aparılması yerinə

yetirilir:

- Turist xidmətinin maya dəyərinin silinməsi üçün;

Dt - 701 "Satışın maya dəyəri" hesabı

Kt - 204 "Hazır məhsul" hesabı

Uçot qaydasından kənara çıxmaq, qüvvədə olan qanunvericiliyə zidd

olması ilə izah olunur. Ölkənin "Turist fəaliyyətinin təşkili haqda" qanunda

"turist məhsulu" anlayışı haqda geniş məlumat verilmişdir. Burada da kal-

kulyasiya obyekti kimi öz mahiyyəti etibarı ilə turistə göstərilən xidmətin

məcmuu olan turist məhsulu çıxış edir. Məhsul dedikdə, hər şeydən əvvəl,

"predmet"*, "istehsalat fəaliyyətinin maddi nəticəsi"*’, "həm də məhsul (bir

qayda olaraq dəyər ölçüsündə]"*** başa düşülür. Bununla birlikdə

qanunvericilikdə turist məhsulu tur, xidmətlər, dəst və s.-ni özündə əks

etdirən hüquq kimi müəyyən edilir. Hüquqşünas, mühasib, iqtisadçı və

digər mütəxəssislərin oxşar baxışlan nəticəsində bu istiqamətdə müxtəlif

nöqteyi - nəzərlər meydana gəlmişdir. Onlardan bəziləri turist məhsulunu

əmlak hüququna, digərləri - mallara, üçüncülər isə xidmətə aid edirlər.

Müəlliflərin fikrincə, 204 "Hazır məhsul" hesabından, turun

formalaşması zamanı konkret müştərinin sifarişi ilə deyil, onların gələcəkdə

alıcılara satışı anından istifadə etmək məqsədəuyğundur. Bu zaman, bir

qayda olaraq, yer bloku və bölünməz dəstlər (komplekslər) alınır, tur-

məhsulu isə tələbatın ödənilməsində daha geniş istifadə olunur.

■ Q.Ə.Abbasov. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, 2009, səh.

92 "Yenə orada, səh. 102 Yenə orada, səh. 177

------ 111

Qeyd edildiyi kimi, turagent, öz fəaliyyətində ciddi hesabat blankı

(CHB) olan "Turist göndərişindən" aktiv istifadə edir. Adətən Azərbaycan

Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 18 aprel 2006-cı il tarixli İ-38 nömrəli əmri

ilə təsdiq edilmiş və tətbiqi 2008-ci il 1 yanvar tarixində tövsiyə edilən

hesablar planında nəzərdə tutulmayan ancaq köhnə hesablar planı və onun

tətbiqinə dair təlimata əsasən təhtəl verilmiş CHB mövcudluğu, hərəkəti və

mühafizədə saxlanması haqda informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 006

"Ciddi hesabat blanklan" balansarxası hesab nəzərdə tutulmuşdur, Qeyd

edək ki, hal-hazırda belə hesabların da ölkənin hesablar planında nəzərdə

tutulması zəruri sayılmalıdır.

CHB bu hesabda şərti qiymətlərlə uçota alınmalıdır. Analitik uçotun

hər bir CHB, onların saxlanma yeri üzrə aparılması zəruri sayılmalıdır. CHB

"Turist göndərişləri"nin həqiqi dəyəri 201 "Material ehtiyatları" hesabında

uçota alınmalıdır,

Turagent, komisyon, yaxud digər vasitəçilik fəalİ3^əti göstərən turist

xidməti sahələrdə mühasibat uçotu, ticarət və ictimai iaşə müəssisələrinin

istehsal və tədavül xərcləri, eləcə də таИз^^э nəticələri daxil edilən,

məsrəflərin mühasibat uçotu üzrə metodiki tövsiyələrini tətbiq etməklə

aparılır.

Turagent fəaliyyətinin təşkil edilməsi hallarında, digər təşkilatlardan

alınıb-satılan göndərişlərin [putyovkaların), alınma və sonradan satışının

mühasibat uçotu, ticarət müəssisələri tərəfindən istifadə edilən sxem üzrə

aparılır.

Alqı-satqı müqaviləsi üzrə göndərişlərin (putyovkaların) alınması;

Dt 205 "Mallar" hesabı

Kt 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

borcları" hesabı

Göndərişlərin (putyovkaların) alış dəyəri ilə satışının silinməsi:

Dt 601 "Satış" hesabının 601/2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir"

subhesabı

Kt 205 "Mallar" hesabı

Ticarət fəaliyyəti üzrə göndərişlərin (putyovkaların) əldə edilməsi və

satışı ilə bağlı olan məsrəflər 701 "Satışın maya dəyəri” hesabının 701/6 "Satış

xərcləri” subhesabında uçota alınmalıdır. Hesabat dövrünün axırında bu

xərclər aşağıdakı köçürmə ilə (yazılışla) uçotda əks etdirilir;

Dt - 601 "Satış" hesabının 601/2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir"

subhesabı

Kt - 701 "Saüşın maya dəyəri" hesabının 701/6 "Satış xərcləri"

subhesabı

Bu zaman göndərişlərin (putyovkaların) göndərilməsi ilə bağlı olan

nəqliyyat xərcləri və bu fəaliyyətin aparılması üçün alınmış kreditlərin 112

istifadəsinə görə faizlər daxil edilən mal qalığına düşən satış xərcləri 10116

№-li subhesabda qalıq kimi göstərilə bilər.

Turist xidməti göstərən sahələrdə aşağıdakı müqavilə növlərindən

istifadə edilməklə vasitəçilik fəaliyyəti də göstərilə bilər:

• agent (müvəkkil) razılaşması üzrə müqavilə;

• komissiya yönümlü müqavilə;

• tapşırıq yönümlü müqavilə.

Vasitəçilik müqaviləsinin əsas fərqləndirici xüsusi)^əti, onun turist

xidmətinin satışının kimin (turagent, yaxud turoperatorun) adından

bağlanması ilə izah olunur (cədvəl 2,4),

Cədvəl 2.4

Vasitəçilik müqaviləsinin bağlanması dairəsində

turist xidmətinin göstərilməsi prosesində iştirak edən

subyektlərin rolu

Vasitəçilik müqaviləsinin növləri Fəaliyyətin həyata keçirilməsi zamanı bağlanmış

müqavilədə subyektlərin rolu Turoperator müqaviləsi | Turagent müqaviləsi

Agent [müvəkkil) razılaşması üzrə müqavilə

Prinsipial Agent [müvəkkil)

Komissiya yönümlü müqavilə Komitent Komisyoner

Tapşırıq yönümlü müqavilə Vəkalət verən Vəkil edilmiş

Tapşırıq yönümlü müqavilə üzrə fəaliyyətin həyata keçirilməsinə dair

Mülki Məcəllənin 43,1 maddəsinə müvafiq olaraq, müvəkkil edilmiş tərəf, öz

adından və vəkalət verənin hesabına müəyyən hərəkətlərin yerinə

yetirilməsini öhdəsinə götürür. Müvəkkil edilmiş tərəf vəkalət verən tərəfin

konkret göstərişlərini yerinə yetirir. Buna görə bu cür razılaşmada,

turoperatorun hüquq və vəzifələrində müəyyən problemlər yaranır.

Sözügedən turizm sahəsində tərtib edilən müqavilə sənədlərin rəsmiləş-

dirilməsindən sonra viza (razılıqın), bron, həmçinin carter reyslərinə

aviabilet almaq üçün konsulluq orqanlarına təqdim ediləcək xidmətin

göstərilməsi ilə əlaqədar olaraq bağlanılır.

Mülki Məcəllənin 71; 2.3 maddəsində komisyon yönümlü müqavilənin

şərtləri müəyyən edilmişdir. Bu şərtlərdə komisyonerin öz adından ancaq

komitentin hesabına bağlaşmanı həyata keçirməsi nəzərdə tutulur. Bu cür

vəziyyətdə, hətta bağlaşmaya (müqaviləyə) görə bağlaşmada turoperatorun

adı göstərilsə də bilavasitə turagent məsuliyyət daşıyır.

Agent (müvəkkil) razılaşması üzrə müqavilə Mülki Məcəllənin 43.2

maddəsində göstərildiyi kimi iki yekun mənanı özündə birləşdirir. Agent

113

(müvəkkil), bağlaşmanı öz adından ancaq əsas komisyon yönümlü

müqavilənin şərtlərinə uyğun rəsmiyyətə salmalıdır.

Komissiya və agent (müvəkkil) yönümlü müqavilələr, bir qayda

olaraq, turistlərin sığortalanması, nizamlı reyslərə aviabiletlərin bronlaş-

dırılması və alınması, gedilən ölkədə yaşayışa görə xidmətin satışı üzrə

əməliyyatların rəsmiləşdirilməsi üçün bağlanır.

Sözügedən müqavilələrin tətbiqi şəraitində turist xidmətinin

göstərilməsi ilə bağlı olan əməliyyatların mühasibat uçotunun aparılması

qaydasını nəzərdən keçirək.

Vasitəçilik fəaliyyətinin aparılması zamanı, agent (müvəkkil)

müqaviləsi üzrə turist xidmətinin satışı, agentliyin mühasibat uçotunda

aşağıdakı mühasibat köçürmələri (yazılışları) verilməklə əks etdirilir;

Dt-177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538

"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Komisyon mallara

görə hesablaşmalar" subhesabı

Kt-177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538

"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Əsasən komissiya

yönümlü müqavilə iştirakçıları" subhesabı.

Komisyon mallarına görə pul vəsaitinin alıcılardan daxil olması,

agentin (müvəkkilin) mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilir:

Dt 223 "Bankdakı hesablaşma hesabı"

Kt 177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538

"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Əsas komissiya

yönümlü müqavilə iştirakçıları" subhesabı.

Komisyon mallarına görə pul vəsaitini köçürən alıcılardan komissiya

yönümlü müqavilə iştirakçılarından daxil olması, agentlərin (müvəkkillərin)

mühasibat uçotunda aşağıdakı kimi əks etdirilir:

Dt -177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538

"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Əsasən komissiya

yönümlü müqavilə iştirakçıları" subhesabı.

Kt-223 "Bankdakı hesablaşma hesabı"

Agentə (müvəkkilə), hesablanmış mükafat, hesablarda aşağıdakı kimi

əks etdirilir:

Dt 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları" hesabı

Kt 601 "Satış" hesabı

Qarşılıqlı öhdəliklər üzrə məqbulu əks etdirən, məsələn, agent

(müvəkkil) pul vəsaitini alıcıdan alıb agentə (müvəkkilə) çatası mükafatı

çıxmaqla "Əsasən komissiya yönümlü müqavilə iştrakçıları"na köçürən

hallarda, həmin əməliyyata bilavasitə aşağıdakı mühasibat köçürməsi

(yazılışı) verilir.

Dt - 177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" və ya 435, 538

"Digər uzun/qısamüddətli kreditor borcları" hesabının "Əsasən komissiya

yönümlü müqavilə iştirakçıları" subhesabı.

Kt 171, 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları"

hesabı.

Alıcıya veriləsi hər hansı material dəyərlisi agentə (müvəkkilə) verilən

hallarda, həmin dəyərlilər balansarxası hesabda uçota alınmalı və 0 bizim

uçot sistemində tətbiq olunması zəruri hesab edilən aşağıdakı yazılışla

balansarxası hesabda əks etdirilməlidir.

Dt - "Komissiyaya qəbul edilmiş mallar" hesabı

Kt- "Ciddi hesabat blankları" hesabı

Bunun üçün aşağıdakı misala müraciət edək.

Misal. Fərz edək ki, şirkət [əsasən komisyon yönümlü müqavilə

iştirakçısı), agent (müvəkkil) müqaviləsinə əsasən özünün turist xidmətini

təyin'olunmuş daxili bazar qiymətindən artıq olmamaqla satılmasını

turoperator təşkilatına (agentə) tapşırır. Müqaviləyə əsasən agent (müvəkkil)

haqqı (mükafatlandırma), komisyon yönümlü müqavilə iştirakçısının təyin

etdiyi satılmış və ödənilmiş dəyərin (ƏDV-də daxil olmaqla) 10 %-ni təşkil edir.

Hesabat dövrü ərzində komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısından satış

üçün agentə (müvəkkilə) 1180 min manat xidmət (o cümlədən 18 % - 180 manat

ƏDV) haqqı verilmişdir.

Hesabat dövrü qurtardıqdan sonra agent müqavilədə nəzərdə tutulmuş

prinsiplərə uyğun olaraq agent (müvəkkil), əhatə edilən dövrə aid edilə bilən

əməliyyatlar üçün qeyd edilən aşağıdakı hesabatı komissiya yönümlü

müqavilə iştirakçısına təqdim edir:

• xidmətin satışına dair komissiya yönümlü müqavilə

iştirakçılarının qiyməti ilə 944 min manat (o cümlədən 18 % ƏDV - 144 min

manat);

• o cümlədən alıcılara ödənilən 826 min manat [o cümlədən 18 %

ƏDV - 126 min manat/;

Bu zaman komissiya yönümlü iştrakçıların müqaviləsində nəzərdə

tutulan məhsulların (mallarının, xidmətlərin, işlərin) satışından alınmış

mükafat məbləğlərinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydasının

aşağıdakı agent müqaviləsindən asılı olmasını nəzərə almaq lazımdır.

• müqavilənin şərtinə görə məhsulun (malın, işin, xidmətin)

satışından olan gəlirin (satış pulunun) agentin hesabına köçürülməsi zamanı,

pulu köçürən tərəf mükafatlandırma kimi həmin köçürülmüş məbləğin

------

bir hissəsini öz xeyrinə tuta bilər.

• gəlirin, (satış pulunun) bilavasitə alıcıdan komissiya yönümlü

müqavilə iştirakçısının bank hesabına (yaxud kassasına) daxil olması

hallarında, agentin (müvəkkilin) mükafatlandırılması birbaşa elə həmin

müqavilə iştirakçısına köçürülür.

Fərz edək ki, bütün hesablaşmalar, agent (müvəkkil) vasitəsilə (yəni

onun hesablaşma hesabı, yaxud kassası vasitəsilə) aparılır, agent də

(müvəkkil də) həmin gəlirin (satış pulunun) bir hissəsini ödənilən mükafat

hesabında saxlayır.

Bu cür halda hesabat dövründəki 721 "İnzibati xərclər" hesabında

uçota alınan sözügedən misalda verilən məbləğ 40 min manat təşkil

edəcəkdir.

Qeyd edilən əməliyyatların hesablarda əks etdirilməsi qaydasını

cədvəl 2.5-də nəzərdən keçirək.

Cədvəl 2.5 Yazılışların mühasibat uçotu hesablarında

əks etdirilmə qaydası

Əməli}^atlann məzmunu Hesabın debeti Hesabın krediti Məbləğ min man

1 2 3 4

Vasitəçilik müqaviləsi dairəsində satılması nəzərdə tutulan xidmət, komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısından qəbul edilmişdir.

“Komissiyaya qəbul edilmiş mallar” ba- lansarxası hesab

1180

Komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısının xidməti, alıcılara satılmışdır

171,211 177, 217 "İddialar üzrə hesablaşmalar” subhesabı "Komissiyaya qəbul edilmiş mallar” ba- lansarxası hesab

944

Satılmış xidmətlər, alıcılar tərəfindən ödənilmişdir.

223 171,211 82,6

Satılmış və ödənilmiş xidmətlər üzrə komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısına hesabat verilmişdir.

177,217 "İddialar üzrə hesablaşmalar" subhesabı

177, 217 "Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabı

82,6

Agent (müvəkkil) tərəfindən agent [müvəkkil) mükafatlandırılması hesablanmışdır (826000x10%)

177, 217 "Deponent- ləşdirilmiş məbləğ üzrə hesablaşmalar” subhesabı

701 82,6

116

1 2 3 4

Komissiya yönümlü müqavilə iştirakçısından çatası mükafatlandırma, agent (müvəkkil) tərəfindən tutulmuşdur.

177,217"Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabı

177,217 "Deponent- ləşdirilmiş məbləğ üzrə hesablaşmalar" subhesabı

82,6

Agent (müvəkkil) mükafatlandırılması üzrə ƏDV hesablanmışdır (826000 x 1,18x0,18)

601/9 521/2 12,6

Agentin (müvəkkilin) hesabat dövrünə aid edilən ƏDV silinir

701 721 40

Vasitəçilik əməliyyatından mənfəət əldə edilmişdir (82600-12600-40000)

701 №-li hesabın "Satışdan olan mənfəət/ zərər" subhesabı

801 20

Mükafatlandırma çıxılmaqla müqavilə iştirakçısına düşən gəlir (satış pulu) agentə köçürülür (826000 - 82600)

177, 217 "Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabı

223 743,4

Turist xidmətinin, komissiya yönümlü müqavilə üzrə satılması

hallarında satılmış göndərişlərə (o cümlədən ƏDV} görə alıcıdan komisyo-

nerə daxil olmuş məbləğ uçotda aşağıdakı kimi əks etdirilir:

Dt - 223 "Bankdakı hesablaşma hesabları"

221 "Kassa" hesabı

Kt - 171/211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları" hesabı

Bundan sonra razılaşma məbləğindən (komitet müqaviləsi üzrə)

müəyyən edilmiş faiz dairəsində komisyon mükafatlandırması hesablanır.

Hesablanmış məbləğə aşağıdakı mühasibat yazılışı tərtib olunur:

Dt - 177, 217 "Digər uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesabı Kt - 601

"Satış" hesabının "Komissiya üzrə satış" subhesabı Bunun ardınca komisyon

mükafatlandırması məbləğindən ƏDV hesablanır.

Komissiya yönümlü müqavilə üzrə vasitəçilik xidməti göstərilməsi ilə

bağlı olan məsrəflər 701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701/6 "Satış xərcləri"

subhesabında (ayrıca "Komisyon ticarəti üzrə xərclər" maddəsində) uçota

alınır və hesabat dövrünün axırında 601 "Satış" hesabının "Komisyon

yönümlü satış" hesabının debetinə silinir.

Turist təşkilatlarında komisyon mükafatlandırılmasından əlavə dəyər

vergisi (ƏDV) ödənildiyindən, satış xərclərinə aid edilən məsrəflərin a}^'!

117

uçotunu [bu xərclərə aid edilən müvafiq ƏDV-ni ayrmaqla) aparmaq, həmin

fəaliyyət növü üzrə ƏDV-ni məqbul etməyə əsaslandırılmış imkan yaradır.

Tapşırıq müqaviləsi, çarter reysi və s.-ni yerinə yetirən təşkilatlar üzrə

xidmət göstərən malsatanlarla, eləcə də viza (icazənamə) açmaq üçün turist

sənədlərinin xarici dövlətin konsul orqanlarının viza (icarəvermə) mərkəzi

ilə razılaşmanın bağlanması zamanı tərtib edilir. Sözügedən tapşırığı yerinə

yetirmək üçün xidmət göstərən tərəf tələb olunan pul məbləğini vasitəçiyə

köçürür. Bu cür əməliyyat turist təşkilatlarının mühasibat uçotunda cədvəl

2.6-da göstərilən qaydada əks etdirilir:

Cədvəl 2.6 Vəkillik edən (Kommersiya yönümlü müqavilə iştrakçısı, ko- mitet)

kimi çıxış edən turoperator təşkilatlarında vasitəçilik müqaviləsi üzrə baş

verən əməliyyatların mühasibat uçotu hesablarında əks etdirilməsinə dair

yazılışlar

Əməlhyatın məzmunu

Yazılışın aparılmasında istifadə

edilən sənəd

Hesabın debeti Hesabın krediti

Komitentə göstərilən xidmət üçün ödəniləsi pul vəsaitinin vasitəçiyə köçürülməsi

Ödəmə tapşırığı, bankın çıxarışı

177,217 №-li hesabın "Vasitəçilərlə hesablaşmalar" subhesabı

223,223/1

Vasitəçilərə mükafatın hesablan- mışı

Vasitəçinin hesabatı 701/6 431,531

Alınmış xidmətin dəyərinə vasitəçinin mükafat məbləğinin daxil edilməsi

Malsatanın yüklən- mə3^ə dair müqaviləsi

201,205 431,531

Qarşılıqlı tələbatın vasitəçilərlə qarşılıqlı məqbul edilməsi

Mühasibat arayışı 431,531 177,217№-li hesabın "Vasitəçilərlə hesablaşmalar" subhesabı

Qeyd edilənləri nəzərdən keçirək:

Fərz edək ki, turoperator [vəkil edən) tapşırıq müqaviləsinə müvafiq

olaraq konkret şəxsin təqdim etdiyi sənədə əsasən xarici dövlətin konsul

orqanında viza [icazə) açılmasını rəsmiyyətə salmaq və təyin olunmuş

qaydaya müvafiq olaraq xarici dövlətin konsul haqqının ödənilməsini,

həmin məqsəd üçün nəzərdə tutulan inanılmış mərkəzə tapşırır. İnanılmış

mükafat bir adam üçün hər paketə [zərfə) 900 manat [o cümlədən 18 %

ƏDV) təşkil edir. Təyin edilmiş mükafatlandırmanın həcmi, konsulluq

haqqının ödənilməsinə çəkilən xərclər çıxılmaqla vəkalət

118

verənin (turoperatorun) tapşırığının icrası sözügedən məqsədə

mükafatlandırma xərclərinin kompensasiyasına daxil edilir.

İnanılmış mükafatlandırılma və konsulluq haqqının ödənilməsinə

verilən vəsaitlər ayrı ödəmə tələbnaməsi ilə köçürülür. Konsulluq haqqının

miqdarı bir adam üçün 1200 manat (ƏDV ödənilmiş) təşkil edir. Sözügedən

əməliyyatın uçotda əks etdirilməsi cədvəl 2.7-də verilmişdir.

Cədvəl 2.7 Əməliyyatların mühasibat uçotunun hesablarında yazılışları

Əməliyyatların məzmunu

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləğ min man

Tapşırığı icra etmək üçün - konsulluq haqqı vasitə- çiyə köçürülmüşdür

217,435,538№-li hesabların "Vasitəçilərlə hesablaşmalar" subhesabları

223 1200

Vasitəçiyə mükafatlandır- ma köçürülmüşdür

217,435,538№-li hesabların "Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabları

223 900

Malsatandan alınmış xidməti - sənədlər baxılmaq üçün konsulluq orqanına verilmişdir

201 №-li hesabın "Material dəyərlilərinin tədarükü və əldə edilməsi" subhesab- ları

431,531 1200

Vasitəçiyə mükafat hesablanmışdır

201 №-li hesabın "Material dəyərlilərinin tədarükü və əldə edilməsi" subhesabı

217,435,538№-li hesabların "Divident və digər alması gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabları

762

Vasitəçiyə hesablanmış mükafatdan hesablanmış ƏDV

521.2 217, 435,538№-li hesabların "Divident və digər alınası gəlirlər üzrə hesablaşmalar" subhesabları

137

Xidmətin müəyyən edilmiş həqiqi maya dəyəri

205 201 №-li hesabın "Material dəyərlilərinin tədarükü və əldə edilməsi" subhesabları

1962

Xidmətin maya dəyərindən ƏDV

521.2 521.2 137

Turoperatorun, agent (müvəkkil-inanılmış komisyoner), kimi çıxış

etməsini təsdiq edən müqaviləyə, əsasən gedilən ölkədə yaşamaq,

ekskursiya xidməti göstərmək, sığorta, çarter reyslərə aviabiletlərin və digər

əlavə xidmətlərin satışını da daxil etmək olar. Sözügedən və onlara

119

analoji olan əməliyyatların mühasibat uçotu sistemində əks etdirilməsi

cədvəl 2.8-də verilmişdir.

Cədvəl 2.8 Turoperatorun (agentin, komisyonerin, inanılmış tərəfin) vasitəçi

kimi çıxış etməsi hallarında baş vermiş əməliyyatların mühasibat uçotu

hesablarında aparılan yazılışları Əməliyj’atın

məzmunu Yazılışın

aparılmasında istifadə edilən

sənəd

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Komisyon mallarına görə mal alanlardan pul vəsaitinin daxil olması

Bank çıxarışı 221,223,223/1 177,217№-li hesabların "Komisyon mallarına görə alıcılarla hesablaşmalar" subhesabları

Komisyon mallarına görə alıcılardan daxil olmuş pul vəsaitinin komitentə köçürülməsi

Vasitəçinin hesabatı

435, 538 №-li hesabların "Komitent- lərlə hesablaşmalar" subhesabı

223,223/1

Verilmiş tapşırığın yerinə yetirilməsinə görə mükafatın hesablanması

Mühasibat arayışı

170,211 601

Vasitəçinin mükafat məbləğindən hesablanmış ƏDV

Mühasibat ara- \aşı, vasitəçinin hesabatı

435, 538 №-li hesabların "Ko- mitentlərlə hesablaşmalar" subhesabları

241

Mükafat məbləği çıxılmaqla alıcıdan alınmış, komitentə köçürülmüş pul vəsaiti

Ödəmə tapşırığı, bankın çıxarışı, vasitəçinin hesabatı

435,538 №-li hesabların "Komitent- lərlə hesablaşmalar" subhesabı

171,211

Satılmaq üçün komi- tentlərdən qəbul edilmiş mallar

Müqavilə, komitentlərdən jmklənmə sənədi

"Komissiyaj'a qəbul edilmiş mallar" ba- lansarxası hesab

Turoperatorların, xidmət göstərdiyi prosesdə a\daşirkətlərə aktiv təsir

göstərir. Bununla əlaqədar olaraq hava daşımaları üzrə göstərilən xidmətə

görə hesablaşmaların uçotunun təşkili xüsusi əhəmi}^ət kəsb edir.

Hesablar planının tətbiqinə dair təlimatı əldə rəhbər tutaraq aviabilet

blanklarmı agent (müvəkkil) müqaviləsi dairəsində "Ciddi hesabat blankla-

rı" balansarxası hesabında, aviabiletlərin satışını isə - hesablaşmaları uçota

alan 171, 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları" və

177,217,435,538 №-li hesabları tətbiq etməklə uçota almaq olar.

120

2.5. İDARƏETMƏ UÇOTU SİSTEMİNDƏ TURİST

XİDMƏTİNƏ ÇƏKİLƏN MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU VƏ

MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYASI

Turist fəali37yəti ilə məşğul olan təşkilatlarda turist məhsullarının

planlaşması, uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiyası, maliyyə nəticələrinin

formalaşması üzrə metodiki göstərişlərdə, idarəetmə sistemində tətbiq edilə

bilən sifariş metodundan istifadə edilməsini nəzərdə tutur. Bu zaman uçot

obyekti kimi, konkret turist xidmətinin 5^erinə yetirilməsinə çəkilən

ayrı-ayrı məsrəflər, nümunəvi turist xidmət qrupları, yaxud turist xidməti

göstərmək üçün sifarişlər məcmuu əsas götürülür.

Bütün sifarişlərin (turist qruplarının) maya dəyəri, qruplar üzrə bütün

məsrəflərin məbləğini toplamaqla müəyyən edilir. Bir turist gedişatmın

maya dəyəri isə qrupun ümumi məsrəflərini, qrupdakı turistlərin sayına

bölməklə hesablanıb təyin olunur. Turist təşkilatı üçün maya dəyərinin kal-

kulyasiya obyekti, ayrı-ayrı tur məhsulları çıxış edir. Onun maya dəyərinə,

hər bir turməhsulunun istehsalı, hərəkəti və satışı ilə bağlı olan məsrəflər

daxil edilir. Tur məhsulunun hər bir vahidinin həqiqi maya dəyəri turdan

qayıtdıqdan sonra tura dair şikayət ərizəsi olduqda, baş verən məsrəflərə

düzəliş verməklə sifariş yerinə yetirildikdən sonra təyin edilir.

İdarəetmə uçotu prosesində 202 "İstehsalat məsrəfləri", 202/10

"Köməkçi istehsalat" və 601 "Satış" sintetik hesablarına, turizmin növləri (su,

dağ, piyada və i.a.), yaxud digər nişanələr üzrə turfəaliyyətini göstərən

turfirmaların turist fəaliyyətinin istiqamətləri üzrə subhesab- lar açılır.

Bundan başqa, birbaşa (müstəqim) məsrəflərin, verilmiş (alınmış) sifarişlərə

düzgün daxil edilməsini təmin etmək üçün sifarişlərin kodu (şifrəsi)

göstərilməklə ilk sənədlərin uçotu təşkil edilməlidir (bax paraqraf 2.3-ə).

Kalkulyasiyanı düzgün aparmaq məqsədilə sifarişlərin tərkibində, onların

növlərini ayırmaq mümkündür. Bu cür işin təşkili, məsrəflərin xidmət

növləri üzrə uçotunun aparılma qaydasını müə}^ən hallarda sadələşdirir.

Turist təşkilatı, vasitəçi kimi fəalij^ət göstərən hallarda onun uçotunda ancaq

komisyon (yaxud agent) mükafatlandırılması əks etdirilir. Bu cür halda

sözügedən fəaliyyəti ayrı uçota almaq lazımdır. Bunlardan başqa,

turoperator, özünün turməhsullarından, eləcə də digər kommersiya xidməti

göstərməkdən başqa xidmətin hərəkəti və satışını aparan zaman turist

təşkilatı ticarət, təchizat, yaxud digər vasitəçilik fəaliyyətini yerinə yetirən

sahə kimi fəaliyyət göstərir. Bu cür halda turoperator və vasitəçilik

(turagent) fəali>yətini ayrı uçota almaq lazımdır.

121

Turist təşkilatı, məsrəflərin maddələr nomenklaturasmı, fəaliyyətin

xüsusiyyətindən asılı olaraq müstəqil təyin edir. Bu zaman aşağıdakı

nümunəvi maddələr ayrılmaqla əvvəllərdə qeyd edilən metodik

göstərişlərin müddəaları nəzərə alınmalıdır:

• turist məhsullarının istehsalında istifadə olunan kənar

təşkilatların xidmət hüququnun əldə edilməsinə çəkilən məsrəflər;

• istehsalat heyətinin fəaliyyəti ilə bağlı olan məsrəflər;

• turist məhsullarının istehsalında iştirak edən və turist

təşkilatına tabe olan bölmələrə çəkilən məsrəflər;

• qaimə [üstəlik) xərclər.

Kalkulyasiya prosesi, bütün cari məsrəflərin müstəqim və qey-

ri-müstəqim məsrəflərə bölünməsini nəzərdə tutur. Göstərilən metodik

göstərişə müvafiq olaraq müstəqim məsrəflər müvafiq kalkulyasiya

obyektinin maya dəyərinə birbaşa və bilavasitə daxil edilməsi mümkün olan

turist məhsullarının istehsalı ilə bağlı olan məsrəflərdən ibarətdir. Müstəqim

məsrəflərə turist xidməti göstərilən zaman kənar təşkilatların xidmətindən

istifadə hüququnun əldə edilməsi [şəkil 2.3) və sosial ayırmalarla birlikdə

müstəqim əmək ödənişi məsrəfləri aid edilir.

Tibbi xidınət-1,4

bələdçi-tərcüməçilərin xidməti-1

icazəvernıə xidməti-1,7

sair məsrəflər -8,6

səyahət xidməti-3,6

iaşə-9,7

sığorta-0,7

mədəni və idman xidməti-1,1

nəqliyyat xidməti-25,7 *

yaşayış -46,5

Şəkil 2.3. Turməhsulun formalaşması zamanı kənar təşkilatlar tərəfindən göstərilən xidmət hüququnun alınması üzrə məsrəflərin strukturu Mənbə: Azərbaycanda turizm: Azərbaycan statistik məcmuəsi, 2009 -s.96.

122

Bütün qeyd edilən məsrəflər 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabının

debetində əks etdirilir. Turist məhsullarının maya dəyərinə kənar

təşkilatların göstərdiyi xidmətlərə dair alınmış hüquq da daxil edilir.

Qeyri-müstəqim (dolayı) məsrəflər dedikdə turist məhsulunun

istehsalının təşkili və onların idarəedilməsi ilə bağlı olan xərclər başa

düşülür və onlara turist təşkilatının fəaliyyətinə ümumilikdə, həm də xüsusi

metodla müvafiq obyektin maya dəyərinə daxil edilən məsrəflər Äaxildir. Bu

məsrəflər, öz növbəsində, ümumistehsalat, ümumtəsərrüfat və kommersiya

xərclərindən ibarətdir.

Ümumistehsalat məsrəflərinə, turməhsullarını bilavasitə

formalaşdıran bölmələrin, eləcə də məsrəflərini sifarişə birbaşa aid etmək

mümkün olmayan, o cümlədən turist xidməti göstərmək üçün istifadə

olunan binaların saxlanması və icarə haqqı üzrə köməkçi bölmələrin

məsrəfləri aid edilir. Ümumtəsərrüfat məsrəflərinə isə inzibati-idarəetmə

məsrəfləri, eləcə də idarəetmə üçün məsləhət, informasiya və sair

xidmətlərlə bağlı olan məsrəflər daxildir.

1- ci fəsildə qeyd edildiyi kimi sifariş metodu, üç mərhələni:

hazırlıq, sifarişin yerinə yetirilməsi və xüsusi kalkulyasiyaetmənin

keçilməsini nəzərdə tutur. Turist fəaliyyətində sifarişin yerinə yetirilməsi

mərhələsi, turu əldə etmək üçün müştərinin (sifarişçinin) müraciətindən

başlanılır.

Sifarişin açılmasına dair, adətən sifarişçi ilə müqavilə bağlanılır. Onda

sifarişçinin fərdi nömrəsi (kodu, yaxud sifarişin şifri), turist xidməti və

onların miqdarı, qısa xarakteristikası, hansı struktur bölmələri tərəfindən və

xidmətin hansı müddətə yerinə yetiriləcəyi, plan maya dəyəri, satış qiyməti

və digər informasiyalar göstərilir. Sifariş, onun yerinə yetirilmə prosesində

iştirak edən struktur bölmələri üçün zəruri olan miqdarda xüsusi blanklarda

tərtib edilir.

Hər bir sifarişin kalkulyasiyası üçün - sifarişə aid qeyri-müstəqim

xərclərin bölüşdürülməsinin bazasını: əsasını (miqdar ifadəsində) düzgün

müəyyən etmək lazımdır.

Turist fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatlarda da turist məhsullarının

və maliyyə nəticəsinin formalaşmasının planlaşdırılması, uçotu və

kalkulyasiya edilməsi üzrə metodiki göstərişdə aşağıdakı bölüşdürmə baza

variantı göstərilir:

• müstəqim (birbaşa) məsrəflər;

• işçilərin əməyinin birbaşa (müstəqim) ödənişi;

• plan maya dəyəri.

Qeyri-müstəqim məsrəflərin sifarişə aid edilməsi üçün

qeyri-müstəqim xərclərin (qrupların), bölüşdürmə bazasına (qrupuna) olan

nisbə 123

ti kimi, büdcə stavkası (norması) hesablanır.

D.-. -.„,1 ____ r ____ (qeyri-müstəqim) xərclər ,

Bölüşdürmə bazası

Qeyd edilənləri əldə rəhbər tutaraq turist xidmətinin maya dəyərinin

kalkulyasiyasmı aşağıdakı misalla ardıcıl olaraq nəzərdən keçirək.

Misal. 2014-cü ilin aprel ayında turist təşkilatı aşağıda göstərilən üç

sifarişi yerinə yetirməyə dair sifariş qəbul etmişdir.

1- ci sifariş. Fərdi turist göndərişi, gənclər tərəfindən verilmişdir.

Onlar, ailə qurulmasına dair yeddi gün ərzində (aprel ayının 6-dan 12-i

tarixinə kimi) ən mühüm hadisəni Krakovda (Polşa) bayram etməyi qərara

almışlar. Xaricə getmək üçün ilk növbədə əvvəlcədən viza (icazə) almaq

zəruridir. Viza (icazə) müxtəlif formalarda olur. Məsələn, gənc ailələr, tura

ancaq "evliliyin ilk ayını" qeyd etmək üçün getdiklərindən onlara birdəfəlik

viza (icazə) alınması daha səmərəli sayılır. Vaxta qənaət etmək məqsədilə

müştərilər səyahəti dəmir yolu ilə deyil, uçuş yolu ilə (təyyarə ilə) yerinə

yetirməyi məqsədəuyğun hesab etmişlər. Şəhəri, daha ətraflı öyrənmək

üçün müştərilər ekskursiya rəhbəri əvəzinə "nümunə-1" sifarişini vermişlər.

Bundan başqa, sifariş tə)^arə limanından mehmanxanaya qədər gəlməyin

tez və etibarlı transfer edilməsini və mehmanxanadan təyyarə limanına

qayıtmasının transfer edilməsini təmin etməyə imkan yaradır.

2- ci sifariş. Konsaltinq şirkəti öz 10 işçisini Varşavada (Polşada) təşkil

edilən biznes - turda iştrak etmək üçün zəruri sənədlərin rəsmiləşdirilmə-

sinə dair turist təşkilatına müraciət etmişdir. Sifarişçi, Polşa bazarında ilk

dəfə təqdim olunduğundan və onun sifariş verənlərin xidməti necə qəbul

edəcə3dni bilmədiyindən viza (icazə) almaq üçün turist təşkilatına bir neçə

dəfə müraciət etmişlər. Reklam və informasiya ədəbiyyatlarında kifayət

qədər zəruri materiallar verildiyindən müştəri üçün dəmir yolu bileti almaq

daha səmərəli sayılır. Bununla əlaqədar olaraq müştərilər üçün fərdi bilet

əvəzinə ən səmərəli variant hesab edilən qrup şəklində biletlər bronlaşdı-

rılmış və alınmışdır. Bu zaman müştərinin yükü ağır olduğundan müştərilər

informasiya ədəbiyyatlarında tərəf - müqabillərinə dair kifayət qədər

məlumat olmasına əsaslanaraq nəinki dəmir yolu vağzalından

mehmanxanaya və geriyə transfer sifarişi vermişlər. Müştərilər, biznes -

proqramının geniş planlaşdırılmasından asılı olaraq səyahət xidmətindən

imtina etmişlər. Sifarişin rəsmiləşdirilməsinin təcililiyi, sənədlərin sifarişçiyə

çatdırılması üçün kuryerin xidmətindən istifadə etmə}^ zəruri hesab

etmişdir.

3- cü sifariş. Bazar günlərində təşkil edilən turlar daha böyük tələbata

malikdir. Onlann xüsusi}o^əti mehmanxana və aviaşirkət şəbəkələri

arasında razılaşmanın mövcudluğundan ibarətdir. Sözügedən razılaşma

müştə-

rinin xərclərinin azalmasına şərait 5^radır. Bu cür vəziy)^t onların seçdiyi

şəhərdə tə3dn edilmiş müddət ərzində müə}^ən mehmanxanada yaşamağı

tələb edir. Bütün sadalanan məhdudiyyətlər bazar günlərində təşkil edilən

tur yaşa}nş, uçuş, bir neçə dəfə viza (icazə) açılışını özündə

birləşdirdİ3dndən

Azərbaycanda dincələnlərdə heç bir problem yaratmır. Bu cür turda yemək

və seçmə yolu ilə iki dəfə səyahətin pulsuz təqdim edilməsi üçün rahatdır.

Cədvəl 2.9-da üç sifarişi icra etməklə bağlı olan müstəqim məsrəflər

haqda informasiya təqdim edilmişdir. Çıxış informasiyaları yazılış və si-

fariş blanklarımn qeydiyyat jurnalında müvafiq yazılışların aparılmasına

şərait yaradır.

Cədvəl 2.9 Sifarişin yerinə yetirilməsi ilə bağlı olan müstəqim məsrəflər Məsrəf maddələri

Maya dəyəri (tura gedənlərin sayından

asılı olan)

Sifarişlər

1 2 3

Tura gedənlərin sayı 2 10 25 Viza ficazəl Bir 50 250 50 Bir dəfə 25 avro + + +

İki dəfə 40 avro

Bir neçə dəfə 100 avro

Yaşayış Bir 768 2560 480

Gəlinən gün 06.04.2014 06.04.2014

Güzəşt Gün, cəmi 7 7 4 % 0 cümlədən işçi günü 5 5 4 30% 0 cümlədən bazar gün 2 2 0 3 40 avro

+

4 50 avro

5 60 avro

Ora və geriyə bilet Bir 880 1800 880 Avio 440 avro + +

Dəmir yolu 180 avro +

Səyahət Yox 60 0 0 1-ci növ 60 avro +

2*ci növ 45 avro

3-cü növ 40 avro

4-cü növ 30 avro

Transfer 0 60 35 60 Dəmiryolu - otel 35 avro

+

Dəmir yolu - otel-dəmir yolu 50 avro

Aeroport - otel 40 avro

Aeroport-otel-Aeroport 60 avro

125

Sənədlərin daşınması Yox 20 10 0 Bakiətrafı 10 avro +

MKAD-ya görə 30 km 20 avro +

Sifarişin yekunu 1838 4655 1470

1 avronun məzənnəsinə görə manatla

30.00 man 55140 139650 44100

Cədvəldə verilən üçüncü tur sifarişi üzrə müstəqim məsrəflərin

məbləğinin

44100x25=1102500 manat olmasına diqqət yetirmək vacibdir. Buna müvafiq

ola-

raq həqiqi müstəqim məsrəflərin ümumi məbləği 1297290 manat təşkil edir.

Turist təşkilatının 2014-cü ilin aprel ajnnda qeyri-müstəqim xərcləri

haqda informasiya cədvəl 2.10-da təqdim edilmişdir.

Cədvəl 2.10 Turist təşkilatının qeyri-müstəqim məsrəfləri

Məsrəf maddələri Məbləğ, manatla

Ümumistehsalat xərcləri 202.11 №-li subhesab

• Kuryerlərə (idarələrdə kağız paylayan işçilərə) ayırmalar

hesablamalarla birlikdə hesablanmış əməkhaqqı 11000

• "Satış ofisi"nin torpaq tikili və avadanlıqlarına [əsas

vəsaitlərə) hesablanmış amortizasiya 1758

• istehlak edilmiş reklam materiallarının (kart, kataloq və

i.a.-nın) dəyəri 1000

• istifadə olunmuş dəftərxana ləvazimatlarının dəyəri 300

Ümumistehsalat xərclərinin yekunu 14058

Ümumtəsərrüfat xərcləri 721 №-li hesab

• ayırmalara hesablamalarla birlikdə direktorlara hesablanmış

əməkhaqqı

29500

• ayırmalara hesablamalarla birlikdə baş mühasibə

hesablanmış əməkhaqqı

17000

• a3nrmalara hesablamalarla birlikdə satış üzrə menecerə

hesablanmış əməkhaqqı

15120

• ayırmalara hesablamalarla birlikdə mü.xtəlif sahə

menecerlərinə hesablanmış əməkhaqqı 12600

• Ofis binalarının icarə haqqı 60000

• "İdarə" binasına amortizasiya ayırması 500

• telekomunikasiya xidmətinin dəyəri 3000

• istehlak edilmiş dəftərxana ləvazimatlarının dəyəri 500

Ümuməsərrüfat xərclərinin yekunu 138220

Qeyri - müstəqim məsrəflərin yekunu 152278

126

Gələcəkdə hesablaşmaları aparmaq üçün bizə - səviyyəsi təşkilatın

rəhbəri tərəfindən təyin edilən "Artırma" göstəricisi haqda məlumat əldə

edilməlidir. Turist təşkilatlarında sözügedən artırma satış qi5onətinin 15 %

səviyyəsində (müstəqim məsrəflərin satış qiymətindəki 85 % payına görə)

təyin edilir.

Təyin edilən artırmadan istifadə edərək hesabat ayındakı sifarişlərin

yerinə yetirilməsinin satış qiymətini hesablayaq:

Yuxarıda verilən misala görə həmin hesablama aşağıdakı kimi

olacaqdır (man):

1- ci sifariş

55140

2- ci sifariş

139650

3- cü sifariş 44100

(1-0,15) =

(1-015) =

(1-15) =

64871

164294

51882

Hər bir sifariş üçün satış qiymətini, sifarişin miqdarına vurub

mühasibin hesabatda göstərdiyi həqiqi satışın həcmini yoxlaya bilərik.

Nəzərdə tutulan dövrdə həmin məlumat aşağıdakı kimi görünə bilər,

manatla;

1- d sifariş 64871 xl = 55140

2- ci sifariş 164294 xl = 139650

3- cü sifariş 51882 x25 = 1102500

Yekun: 1526224

Qeyd edilən məlumatlar mühasibat hesabatının məlumatlarına

müvafiqdir.

Sözügedən artırmanın sifariş edilmiş qeyri-müstəqim məsrəflər

arasında bölüşdürülməsinin ödənilməsini yoxlamaq üçün yerinə yetirilmiş

sifarişin tam maya dəyərini müə3^ən etmək tələb olunur. Bunun üçün

aşağıdakı hesablamaların aparılması zəruri sayılmalıdır.

1. Turist fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatın qeyri-müstəqim

məsrəflərinin bölüşdürmə bazası kimi turist məhsullarının planlaşdırılması,

uçotu, maya dəyərinin kalkulyasiyası və maliyyə nəticələrinin formalaşması

üzrə metodiki göstərişə müvafiq olması, man:

1- cisiiariş 55140

2- ci sifariş 139650

3- cü sifariş 1102500

Yekun: 1297290 2. Bölüşdürmə normasının müə}^ən edilməsi:

Qewi-müstəqim xərclər 152278 . - - - 7 ——--------- I— — — “ 1 manat

Müstəqim xərclər 1297290 müstəqim məsrəflərə düşən bölüşdürmə norması 0,117382 man 3. Hesabat ayında hər bir sifarişə düşən qeyri-müstəqim məsrəflə-

------ 127 ----

rin səvİ3^əsinin müə50'^ən edilməsi, man: Müstəqim norma qeyri müstəqim

1- ci sifariş 55140 x 0.117382 = 6472

2- ci sifariş 139650 x 0,117382= 16392

3- cü sifariş 44100 x 0,117382= 5177

4. Müstəqim və qeyri-müstəqim məsrəflərini toplamaqla sifarişin

tam maya dəyərinin təyin edilməsi, man:

1- ci sifariş 55140 x 6472 = 61612 2- ci sifariş 139650 x 16392 = 156042 3- cü sifariş 44100 x 5577 = 49277

5. Satışın qiymətini, sifarişin həqiqi maya dəyəri ilə müqayisə

etməklə,

saüş qiymətinin maya dəyərindən çox olması - mənfəətin formalaşması:

Satış Maya dəyəri mənfəət

1- ci sifariş 64871 x 61612 = 3258 man. sifariş

2- ci sifariş 164294 x 156042 = 8252 man. sifariş

3- cü sifariş 51882 x 49277 = 2606 man. sifariş

2014-cü ilin may ayında 2-ci sifariş üzrə səyahət qrupunda 1 nəfər

azalmışdır. Bunun nəticəsində həmin sifariş üzrə müstəqim məsrəflərin

məbləği dəyişmiş, buna görə də bölüşdürmə normasının və bütün sifa-

rişlərin tam maya dəyərinin yenidən hesablanması zəruriyyəti meydana

çıxmışdır (cədvəl 2.11].

Cədvəl 2.11 Əvvəlki və sonrakı düzəlişdən sonra 2-ci sifarişin

müstəqim məsrəfləri Məsrəf maddələri Maya dəyəri (tura ge-

dənlərin sayından asılı olaraq)

2-ci sifarişin məsrəfləri düzəlişə

qədər düzəlişdən

sonra

1 2 3 4

Səfərə gedənlərin sayı 10 9

Viza (icazə) Asılı olma 250 225 Birqatlı 25 avro + +

İklqatlı 40 avro

Çoxqatlı 100 avro

Yaşayış Asılı 2560 2304

Getmə günü 06.04.2014 06.04.2014 Güzəşt Cəmi-gün 7 7 0% O cümlədən işçi 5 5 30% O cümlədən bazar 2 2 3* 40 avro + +

4* 50 avro

128

1 2 3 4 5* 60 avro

Bilet ora və geriyə Asılı 1800 1620 Avia 440 avro

Dəmir yolu 180 avro + +

Ekskursiya Asılı olmayan 0 0 1-ci nümunə 60 avro

2-ci nümunə 45 avro

3-cü nümunə 40 avro

4-cü nümunə 30 avro

Transfer Asılı olmayan 35 35 Dəmir yolu-otel 35 avro + +

Dəmir yolu-otel-Dəmir yolu 50 avro

Aeroport-otel 40 avro

Aeroport-otel-Aeroport 60 avro

Sənədlərin daşınması Asılı olmayan 10 10 Bakı dairəsində 10 avro + +

30 km. dairəsində 20 avro

1 avro məzənnəsi ilə manat Sifarişin yekunu 139650 125820

30 manat 139650 125820

Cədvəl 2.11-in məlumatlarının təhlilini aparaq.

Göründüyü kimi, 2-ci sifariş üzrə müstəqim məsrəflər 13830

(125820 - 139650} manat azalmışdır.

Bununla əlaqədar olaraq yerinə yetirilmiş sifarişin həqiqi maya

dəyərinin yenidən hesablanmasını yerinə yetirək.

Sifarişlər arasında bölüşdürüləsi qeyri - müstəqim məsrəflərin məb-

ləği 1283460 manata [1297290 - (139650 - 125820}] qədər azalmışdır.

Qeyri - müstəqim məsrəflərin dəyişməyən məbləğinin olması hal-

larında bölüşdürmə norması 1 manatlıq müstəqim məsrəflərə görə aşa-

ğıdakı kimi artırılır.

Qeyri müstəqim məsrəflər 152278

Müstəqim məsrəflər 1283460

Hər bir sifarişin bölüşdürülməsi, qeyri-müstəqim məsrəflərin sə-

vr/yəsinin düzəlişi aşağıdakılara bərabər olur. müstəqim norma

1- ci sifariş 55140X x 0,118647 =

2- ci sifariş 125820 x 0,118647 =

3- cü sifariş 49277 x 0,118647 =

= 0,118647

qeyn-mustəqım

6542

14928

5847

129

Sifarişin tam maya dəyəri düzəldildikdən sonra aşağıdakı məbləğ

müəyyən edilir, man 1- ci sifariş 61682

2- ci sifariş 140748

3- cü sifariş 55123

Sifarişin əwəl və sonrakı düzəlişinin yerinə yetirilməsinin tam maya

dəyərini müqa)dsə etməklə kənarlaşmanın səviyyəsini qiymətləndiririk.

(man}.

əwəl sonra kənarlaşma

l-d sifariş 61612 .X 61682 = 70

2-ci sifariş 156042 X 140748 = 15294

3-cü sifariş 49277 X 55123 = 5847

Göründüyü kimi, sifarişlərdən birinin müstəqim məsrəflərinin

dəyişməsi hesabat ayında yerinə yetirilmiş bütün sifarişlərin tam maya

dəyərini yerinə yetirir. Sifarişlər üzrə ilk sənədlərdən istifadə edərək

təsərrüfat əməliyyatları jurnalında cədvəl 2.12-də göstərilən müvafiq

yazılışlar aparırıq. Burada eyni zamanda turist xidmətinin göstərilməsi

prosesində aparılan düzəlişlər haqda da məlumatlar əks etdirilir.

Cədvəl 2.12 Təsərrüfat əməliyyatlarının qeydi jurnalı

Sıra №-si

İstifadə olunan sənəd

Əməli30^atın məzmunu

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləğ man

1 2 3 4 5 6

1 ö/t Məlumat materialları üçün

ödənilmişdir

431,531 223 1000

2 Hesabnamə 1 №-li sifariş üçün kassaya alınmışdır

221 171,211 64871

3 Qaimə Məlumat materialı alınmışdır 201.11 431. 531 847 4 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 241 431,531 153 5 Hesablama

arayışı ƏDV-nin məqbulu əks etdirilmişdir

521.2 241 153

6 Hesablama arayışı

İstehsal təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlara [əsas vəsaitlərə) hesablanmış amortizasiya

202.11 112 1758

7 Hesablama arayışı

Ümumtəsərrüfat təyinatlı torpaq, tikili və avadanlıqlara (əsas vəsaitlərə) hesablanmış amortizasiya

721 112 500

8 Haqq-hesab ödəmə cədvəli

Menecerlərə əməkhaqqı ödənilmişdir

202.11 533 22000

130

1 2 3 4 5 6 9 Hesablama Sosial sığortaya ayırma

hesablanmışdır. 202.11

522 5720

10

Haqq-hesab ödəmə cədvəli

Kuryerlərə (kağız daşıyanlara) əmək-haqqı hesablanmışdır

202.11 533 8730

11 Hesablama Sosial sığortaya ayırma

hesablanmışdır. 202.11

522 2270

12 Hesablama 1 №-li sifariş üçün mehman.xa-

naya nömrəsi ödənilmişdir

431,531 223 12600

13 Ödəmə tapşırığı

1 №-li sifariş üzrə səyahət (ekskursiya) xidməti üçün ödənilmişdir

431,531 223 1800

14

Haqq-hesab ödəmə cədvəli

İdarəetmə heyətinə əməkhaqqı ödənilmişdir.

721 533 36905

15 Hesabnamə İdarəetmə heyətinin əməkhaqqından sosial sığortaya ayırma hesablanmışdır

721 522 9595

16 Ödəmə tapşırığı

Göstərilmiş xidmətə görə ödənilmişdir

431,531 223 2300

17 Hesabnamə 2 №-li sifarişə naqdsız ödəniş alınmışdır

223 171,211 164294

18 Akt Telekommunikasiya xidməti

göstərilmişdir

721 431,531 1949

19 Hesab faktura ƏDV 241 431, 531 351

20 Hesablama arayışı

ƏDV məqbul edilməsi əks etdirilir

521.2 241 351

21 Ödəmə tapşırığı

1 №-li sifariş üzrə aviabilet üçün ödənilmişdir.

431,531 223 26400

22 Ödəmə tapşırığı

İnformasiya və məsləhət xidməti üçün ödənilmişdir.

431,531 223 700

23 Akt İnformasiya və məsləhət xidməti yerinə yetirilmişdir

721 431,531 593

24 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 241 431,531 107 25 Alış kitabı ƏDV-nin məqbulu əks etdirilir 521.2 241 107

26 Kassa məxa- ric orderi

Menecerə təhtəl məbləğ verilmişdir

244 221 350

27

Avans hesabatı Avans hesabatı təqdim edilmişdir 202.11

244 350

23 Ödəmə tapşırığı

Dəmiryolu bileti üzrə bron ödənilmişdir

431,531 223 350

29 Ödəmə tapşırığı

Dəmiryolu bileti ödənilmişdir 431,531 223 1450

30 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 244 431,531 275

31 Satış hesabı ƏDV-nin məqbulu əks etdirilir 521.2 244 275

131

1 2 3 4 5 6 32 Qaimə

Dəftərxana ləvazimatı alınmışdır 201

431,531 500

33 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 244 431,531 76 34

Ödəmə tapşırığı

Dəftərxana ləvazimatı üçün ödənilmişdir

431,531 223 500

35 Alış kitabı ƏDV-nin məqbulu əks etdirilir 521.2 244 76 36 Ödəmə

tapşırığı Ofis binasının icarə haqqı ödənilmişdir

721 217. 538 60000

37 Hesab faktura ƏDV hesablanmışdır 244 431,531 9153 38 Ödəmə

tapşırığı 2 №-li sifariş üzrə mehmanxana xidməti ödənilmişdir.

431,531 223 76800

39 Hesablama arayışı

3 №-li sifarişə görə ödəniş aparılmışdır.

223 117,211 51882

40 Hesablama arayışı

Müstəqim məsrəflər, 1 №-li sifarişin maya dəyərinə aid edilmişdir

202.0 431, 531 55140

41 Hesablama arayışı

Müstəqim məsrəflər, 2 №-li sifarişin maya dəyərinə aid edilmişdir

202.0 431,531 139650

42 Hesablama arayışı

Müstəqim məsrəflər, 3 №-li sifarişin maya dəyərinə aid edilmişdir

202.0 431,531 112500

43 Hesablama arayışı

Ümumistehsalat məsrəfləri 1 №-li

sifarişə silinir 202.0 202.11

55738

44 Hesablama arayışı

Ümumtəsərrüfat məsrəfləri 1 №-li sifarişə silinir

202.0 721 5875

45 Hesablama arayışı

Ümumistehsalat məsrəfləri 2 №-li

sifarişə silinir 202.0 202.11

141163

46 Hesablama arayışı

Ümumistehsalat məsrəfləri 2 №-li

sifarişə silinir 202.0

721 14879

47 Hesablama arayışı

Ümumistehsalat məsrəfləri 3 №-li

sifarişə silinir 202.0 202.11 100000

48 Hesablama arayışı

Ümumtəsərrüfat məsrəfləri 3 №-li

sifarişə silinir 202.0

721 28875

49 Hesablama arayışı

1 №-li sifarişin maya dəyəri hesdablanmış və silinmişdir

701 202.0 61612

50 Hesablama arayışı

2 №-li sifarişin maya dəyəri hesdablanmış və silinmişdir

701 202.0

140748

51 Hesablama arayışı

1 №-li sifarişin satışından olan maliyyə nəticəsi silinir

601 801 3258

52 Hesablama arayışı

2 №-li sifarişin satışından olan maliyyə nəticəsi silinir

601 801 8252

53 Hesablama arayışı

3 №-li sifarişin satışından olan maliyyə nəticəsi silinir

601 801 65150

132

2.6. Uçotun avtomatlaşdırılma imkanları

Hal-hazırda turizm sahəsində xidmət göstərən təşkilatlarda fəaliyyət

xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla "Usta-tur" və "Usta-maliyyə" proqramı geniş

yayılmışdır.

"Usta-tur" proqramı aşağıdakı prosesləri avtomatlaşdırmağa şərait

yaradır:

- tur üzrə informasiyanın aparılması və verilməsini;

- turist məhsullarının fərdi və qrup bronlaşdırılması üzrə

formalaşmasını;

- tur üzrə sənədlərin və s.-nin yazılmasını.

Sadalanan proqram, turist xidməti göstərən partnyorlar (əks-müqa-

billər], turistlər üzrə informasiyaları birləşdirməyə şərait yaradır. Onun

köməyi ilə bir sıra statistik məlumatlar, məsələn, müəyyən tarixə turist

obyektinə gələn turistlərin sayı, daxil olmuş dəyər (məbləq) və müə}^ən

istiqamətlər üzrə sifarişlərin təsdiqi haqda göstəricilərin əldə edilməsinə

imkan yaranır. Sözügedən məlumatlar onun kompetensiyası (səriş- təliyi)

nəzərə alınmaqla hər bir işçinin əməliyyatları üzrə məlum proqrama daxil

edilir. Lakin, bu proqram adətən turist təşkilatı "Usta-maliyyə"

proqramından istifadə etdikdə maliyyə uçotunu ümumilikdə təmin etmir.

Bu zaman onu "Usta-tur" adlandıraraq əlavə "Usta-tur": maliyyə (yaxud

"Usta-maliyyə"] bloku yaradılır.

"Usta-tur" proqramının baza məlumatlarından alınan məlumatlar

əsasında həqiqi şəxslər üzrə əməliyyatların maliyyə uçotunun aparılması,

eləcə də turist təşkilatının fəaliyyəti haqqında analitik hesabatın avtomatik

alınması təmin olunur.

Pul vəsaitinin, xüsusilə sənədlər sistemində göstərilən tarixdə mala-

lanlardan daxil olması, eləcə də həmin məbləğin partnyora (tərəf-müqabilə)

ödənilməsi göstərilməklə ayrıca uçotun aparılması təmin olunur. Bu

məlumat əsasında, pul vəsaitinin hərəkətinin planlaşdırılmasını aparmaq

olar. Sözügedən hesabat "Hesabat" menyusunu - "Pul vəsaitinin hərəkətinin

planlaşdırılması"nı seçən zaman əldə edilir.

"Usta-maliyyə" proqramında formalaşan "Hesabat" funksiyasından

istifadə etməklə satılan tur məhsullarına dair göndərişlərin, xidmətlərin,

istiqamətlərin, analitik məlumatlarının köməyi ilə menecerin işi üzrə

rentabellik haqqında informasiyalar əldə etmək olar. Bu zaman bank

xidmətinin və s. məzənnə fərqi daxil edilməklə planlaşdırılan mənfəətin

(aparıcı menecerin göndərişlərindən götürülən məlumatların), partn-

133

yorlara (tərəf-müqabillərə) göstərilən xidmət və tur üzrə real məsrəflər üçün

nəzərdə tutulan hesablarla bağlı əməliyyatların uçotu aparılır.

Maliyyə blokunda əks etdirilən əməliyyatları düzəltmək üçün düzəliş

məlumatından istifadə edilir. Qeyd edildiyi kimi düzəliş məlumatları

"Usta-tur" proqramı ilə, həmçinin mühasibat uçotuna qoyulmuş tələblər

səviyyəsində aparmaq məqsədilə "IC: Mühasibatlıq" proqramı ilə

sinxronlaşdırılır.

Hesablar planında istifadə edilən düzəliş məlumatlarının məzmunu

mühasibat (malİ5o^ə) uçotunun qarşısında qoyulan bütün vəzifələrin yerinə

yetirilməsinə geniş şərait yaradır.

"Usta-maliyyə" proqramında formalaşan mühasibat köçürmələrinə

(yazılışlarına) dair jurnalın tərtibində Azərbaycan Respublikası Maliyyə

Nazirliyinin "Malij^ə hesabatlarının təqdimatı üzrə" kommersiya təşkilatları

üçün 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının 2 №-li əlavəsində 18

aprel 2006-cı il 1-38 nömrəli əmri ilə təsdiq edilmiş və 01 yanvar 2008-ci ildən

tətbiq edilməsi tövsiyə olunmuş hesablar planından istifadə edilməsi

nəzərdə tutulur.

Mühasibat (mali3^ə) uçotunu aparmağa şərait yaradan "Usta-ma-

liyyə" proqramının yaratdığı imkanlar içərisində aşağıda adı çəkilənləri

fərqləndirmək lazımdır:

1) Müəyyən dövr ərzində ayrı-ayrı prosesləri uçota alan hesablarda- kı

əməliyyatların təhlilinin funksiyasının saxlanması;

2) Ayrı-ayrı dövrlərdə valyuta və fəaliyyət növləri üzrə tərtib ediləcək

icmal köçürmələrin (yazılışların) formalaşma funksiyalarının saxlanması.

Bronlaşma üzrə ödənişin, eləcə də həmin bronlaşmadan yaranan borc

məbləğinin və belə borcun ödənmə vaxtının keçməsinin səbəblərini təhlil

etmək üçün "Bronlaşma üzrə ödənişin dinamikası" funksiyasından istifadə

edilir. Bu funksiya istənilən anda alıcının təşəbbüsü ilə ödənişin aparılması

haqda hesabat tərtib etməyə və hesabatda əks etdirilən məlumatların alıcılar

və borclar üzrə konsolidə (birləşdirmə) edilməsinə şərait yaradır. Sözügedən

hesabatın məlumatlarından agent (müvəkkil) mükafatlandırılmasının, tur

reklamında iştrak edən iştrakçıların siyam- smın müəyyən edilməsində

istifadə edilir.

Turist təşkilatları bir sıra hallarda özlərinin fəaliyyətinin xüsusiyyəti

nəzərə alınmaqla konfiqurasiyası transformasiya olunan "İç mühasibat"

proqramından istifadə edirlər. Burada ilk növbədə hesablaşmaların

aviaşirkətlərdə uçotunun avtomatlaşdırılmasından söhbət gedir. Bu

proqramda proqramçı aviabiletlərin agent (müvəkkil) müqaviləsi üzrə

------ 134---—

satışı haqda konsolidə edilmiş bütün zəruri informasiyaların nümunəvi

hesabat formasını işləyib hazırlayır. Bu formanı aviabiletlərin

rəsmiləşdirilməsi ilə məşğul olan menecerlər tərtib edir. Məlum "IC

Mühasibat” forması yüklənən zaman malsatan (avioşirkət] və malalanlar

qarşısında olan borc avtomatik hesablanır. Bu zaman müvafiq köçürmə

(yazılış) tərtib olunur, eləcə də komisyon aviabiletlərin mədaxil və satışına

dair sənədlər toplusu formalaşdırılır. Bununla birlikdə alıcılara ƏDV

göstərilən hesab-faktura yazılır.

Hər bir əməliyyatı fərdiləşdirmək üçün avtomatik olaraq əməlij^at- lar

üzrə müqavilələrə nömrələr verilir və unikal aviabiletlər nomenkla- turaları

formalaşır.

Beləliklə, turbiznesdə uçotun avtomatlaşdırılması internetin imkanları

nəzərə alınmaqla "IC: Mühasibatlıq", ”Usta-tur”, "Usta-maliyyə"

proqramının bazasında yerinə yetirilir.

135

3.1. İCTİMAİ İAŞƏ TƏŞKİLATLARININ

FƏALİYYƏT SAHƏLƏRİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

İctimai iaşənən sahə dairəsi: iki fəaliyyət növünü özündə birləşdirir:

1) İctimai iaşə, məhsulların istehsalım və onların gələcəkdə yerləşdiyi

yerlərdə- restoran, kafe, yeməkxana, bufet zalları, yaxud

kulinariya-mağazalarına və bufetlərə gətirməklə istehlakçılara satışını təşkil

edir;

2) Heç bir emal əməliyyatı aparmadan alkoqollu və alkoqolsuz

içkiləri, desert (çərəz), tütün məmulatları və i.a. kimi mallarla olduğu kimi

ticarət fəaliyyətində satışını həyata keçirir.

İctimai iaşə müəssisələrinin maldövriyyəsinin xüsusiyyəti-məhsulun

istehsalı, satışı və istehlakı proseslərinin öz aralarında bir-birləri ilə sıx

əlaqədə olmasından ibarətdir. Onlar hər gün eyni yerdə - yeməkxana,

restoran, kafe və i.a.- da baş verir.

İctimai iaşə məhsullarının satışı pərakəndə maldövriyyəsinin tərkibinə

daxil edilir. İctimai iaşə müəssisəsinin mühasibat uçotu, bir tərəfdən istehsal

prosesini, digər tərəfdən - ticarət prosesini əks etdirir.

İctimai iaşə müəssisələrində hazır məhsul (birinci, ikinci və üçüncü

xörəklər) ət, tərəvəz və digər yarımfabrikatlar hər gün istehsal olunur.

Yeməkxana, restoran, kafe və digər ictimai iaşə müəssisələri, öz istehsalı

məhsullarını hazırlamaq və onların satışını təşkil etməklə yanaşı,

istehlakçıları heç bir texnoloji emal (isti və soyuq) əməliyyatı aparılmadan

iaşə məhsulları da satır. Bu cür məhsulları alınmış mallar adlandırmaq

qəbul edilmişdir.

Məhsulların xeyli hissəsi bilavasitə istehlakçılara xörək zalı vasitəsilə

istehlak edilir. Buna görə məhsul buraxılışı ilk növbədə ilk sənədlərdə əks

etdirilmir və belə məhsulların satışı kassa çeki, abonement talon- ları və

digər sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. İctimai iaşənin bu xüsusiyyəti, uçotun,

pərakəndə maldövriyyəsi və istehsalın həcmi üzrə aparılmasını zəruri hesab

edir.

Ticarət fəaliyyəti - istehlak təyinatlı malları satmaq və ictimai iaşə

(kütləvi) xidmətləri göstərməklə fəali3^ətin formalaşdırılmasına yönəldilən

sahibkarlıq fəaliyyət növüdür. Ticarətin, istehsaldan əsas fərqləndirici

xüsusiyyəti malın emal olunmadan alındığı kimi satılmasından ibarətdir.

Ticarət fəaliyyəti topdan, yaxud pərakəndə ticarət formasında həyata

keçirilə bilər. Topdan ticarətin əsas növü xırda topdan, pərakəndə ticarətin

isə - xırda ticarət hesab edilir.

138

istənilən növlü və sinifli ictimai iaşə və ticarət müəssisələrinin

müvəffəqiyyətli işini təmin etmək üçün maldövriyyəsi haqda məlumatların

natural və pul ifadəsində əldə edilməsini təmin edən səmərəli mühasibat

uçotu və nəzarətin aparılması tələb olunur.

Ticarətdə təsərrüfat fəaliyyətinin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla

malların tədarükü ilə bağlı topdan qiymət və onların pərakəndə qiymətlə

satışını təmin edən uçot xüsusiyyəti fəaliyyət göstərir.

Malların, maddi məsul şəxslərin imzası ilə daxil olması onlara dair

yazılan müşayiətedici sənədlərlə rəsmiyyətə salınır. Bu sənədlərin

rəsmiyyətə salınmasından sonra mallar alınmış hesab edilir və bu da onların

satışı prosesinə başlanmasını təsdiq edir. Mal tədavülünün ayrı-ayrı

mərhələlərində müxtəlif: topdan, pərakəndə (satış), müqavilə, müstəqil və s.

qiymətlərdən istifadə edilir.

Topdan qiymət - məhsulların hazırlayıcı müəssisə tərəfindən topdan

müəssisələrdə satılan qiymətidir. Topdan qiymət, hazırlayıcı müəssisənin

qiymətindən, təchizat xərclərini ödəmək və mənfəət əldə edilməsini təmin

etmək üçün satıcı təşkilata edilən güzəştdən formalaşır.

Pərakəndə qiymət - malların ədədlə və xırda topdan qaydada əhaliyə

satışını təmin (yerinə yetirən) edən qiymətdir. Pərakəndə qiymət topdan

qiyməti və pərakəndə ticarət müəssisəsinin ticarət xərclərini ödəmək və

mənfəət əldə edilməsi üçün nəzərdə tutulan güzəşti (artırmanı) özündə

birləşdirir.

Təchizat, satış və ticarət müəssisələrində olan mallar alış, yaxud satış

qiymətilə 205 “Mallar" hesabında uçota alınır. Pərakəndə ticarət

müəssisələrində alış və satış qiymətləri arasındakı fərq (güzəşt, artırma)

ayrıca olaraq 603 “Verilmiş güzəştlər" hesabında əks etdirilir, ictimai iaşə

müəssisələrində 603 "Verilmiş güzəştlər" hesabında anbar, bufet, mətbəx və

digər ictimai iaşə obyektlərinin iaşə məhsullarına və mallarına verilən

güzəştlər və artırmalar, eləcə də təyin edilmiş qaydada mətbəx və bufet

məhsullarının dəyərinə əlavə edilən artırma məbləği də uçota alınır.

Sözügedən hesabda həm də mümkün mal itkiləri və əlavə nəqliyyat xərcini

ödəmək üçün malsatanların ticarət təşkilatlarına təqdim etdiyi güzəştlər də

uçota alınır.

Qiymət üzərində dövlət nəzarəti, müvafiq qanunvericiliklə

tənzimlənir. Bu baxımdan, mühasib zəruri normativ sənədləri və onları

açıqlayan bu və ya digər hüquqi aktları öyrənməli və uçotun aparılması

prosesində onlardan istifadə etməlidir.

Maddi məsul şəxslər həqiqi daxil olmuş malların və onların satışı

haqqında məlumatlara əsasən gündəlik mal hesabatı tərtib edir və bu

hesabat,

139 ------

yoxlandıqdan sonra mühasibat yazılışlarının aparılması işinə başlanılır. Mal

hesabatlarına əsasən bu işi ardıcıl və müntəzəm yerinə yetirmək üçün aylıq

qruplaşdırma və cəmləşdirmə cədvəli tərtib edilməlidir. Bu qruplaşdırma və

cəmləşdirmə cədvəli, 221 "Kassa", 431 "Malsatan və podratçılara

uzunmüddətli kreditor borcları", 531 "Malsatan və podratçılara

qısamüddətli kreditor borcları" və s. hesabların müvafiq registrləri

üzləşdirilir.

İctimai iaşə müəssisələrində əksəriyyət hallarda istehsalat

məsrəflərinin uçotu hesabından istifadə etməyə zərurət yaranmır. Bu

baxımdan bütün xərcləri 701/6 "Satış xərcləri" subhesabında əks etdirmək

olar.

Malların uçotunun qeyd edilən hallardan başqa tara, mal itkiləri

(sınma, qırılma, əskikgəlmə, yeyinti və i.a.), eləcə də ticarətin vəziyyəti

(konyunkturası) ilə bağlı olaraq qiymətin ucuzlaşdırılması, yaxud artırılması

əməli30''atlarının əks etdirilmə xüsusi)^əti də mövcuddur. Mühasib, qeyd

edilən əməliyyatların uçotunu, konkret ictimai iaşə müəssisəsinin uçot

siyasətinə müvafiq işlənib hazırlanmış metod və təlimatın köməyi ilə aparır.

Bu cür zəruri və spesifik işin aparılması, müəssisənin uçot siyasətinin tərtibi

və təsdiq edilməsini, bütün illər ərzində istifadə olunan və adi şəraitdə

dəyişməyən uçot üsulunu yaxşı düşünməyi və qiymətləndirməyi tələb edir.

3.2. XAMMAL VƏ MAL EHTİYATLARININ OPERATIV UÇOTUNUN TƏŞKILI

İctimai iaşə müəssisəsinin anbannda olan xammal və mal

ehtiyatlarının operativ uçotunu təşkil etmək üçün hər bir müəssisənin

soyuducu kamerası və digər anbar avadanlığı olmalıdır. Bundan başqa,

ehtiyatların saxlandığı yerdə mühafizə edilməsi, onların tez qəbul edilməsi,

buraxılış və mövcudluğunun yoxlanması, saxlanma yerinin çəki təsərrüfatı,

ölçü cihazları, dövlət standartına uyğun taralarla təchiz edilməsi,

ehtiyatların qəbulu və buraxılışı üzərində məsuliyyət dairəsinin (anbar

müdirinin, anbardann, ekspeditorun və s.) müəyyən edilməsi sadalanan

əməliyyatların düzgün və vaxtlı-vaxtın- da rəsmiyyətə salınması, maddi

məsuliyyət haqqında maddi məsul şəxslərlə müqavilənin bağlanması təmin

edilməlidir.

Xammal və mal ehtiyatlarının ictimai iaşə müəssisələrinə daxil olması

zamanı malsatanlardan (yükgöndərənlərdən) müvafiq hesablaşma və mü-

şayiətedici sənədlər alınır. Bu sənədlər sənəddövriyyəsinin qrafikinə

(cədvəlinə) müvafiq olaraq aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirməlidir:

• material dəyərlilərinin daxil olmasını təsdiq edən sənədlərin qey 140

diyyat jurnalında qeydiyyata alınmasını;

• müqavilə sənədlərin məlumatlarının tədarük şərtlərinə uyğun

olmasının yoxlanmasını;

• hesablaşma sənədlərindəki informasiyaların düzgünlü3dinün

yoxlanmasını;

• hesablaşma sənədlərinin tam, yaxud hissə və ya ödənişdən

əsaslandırılmış imtina etməklə ödənişin aparılmasını; ,

• hər bir sənədin sonradan işlənməsini təmin etməklə müəssisənin

müvafiq şöbəsinə verilməsini.

Xammal və əmtəələri malsatanm anbarından almaq üçün ictimai iaşə

müəssisəsinin ekspeditoruna material dəyərlilərinin alınmasına dair

müvafiq sənəd və vəkalətnamə verilir.

Material dəyərlilərinin qəbul və mədaxil edilməsi üçün daxil olmuş

xammal və əmtəələrin müşayiətedici sənədləri ictimai iaşə müəssisəsinin

anbarına təhvil verilir. Anbarda, material dəyərlilərinin qəbulu, onların

keyfiyyətinin, çeşidinin və miqdarının malsatanm hesablaşma və

müşayiətedici sənədlərə müvafiqliyi yoxlanmaqla yerinə yetirilir.

Yük, avtomobil nəqli3/yatı ilə daşınan zaman daxil olmuş xammal və

əmtəələrin qəbulu, yükgöndərəndən alınmış əmtəə-nəqliyyat qaiməsi ilə

yerinə yetirilir.

Əmtəə və xammalların alınması zamanı anbardar, mədaxil orderi (M-4

№-li forma) rəsmİ5^ətə salır, yaxud malsatanm müşayiətedici sənədində

mədaxil orderinin mütləq rekvizitlərini əks etdirən xüsusi ştamp vurur. Təh-

təlhesab şəxs tərəfindən nağd hesablaşma qaydasında pərakəndə ticarət,

yaxud əhalidən alınan xammal və əmtəənin daxil olması zamanı mədaxil

orderinin rəsmiləşdirilməsi üçün mağazanın mal çeki, kassa mədaxil

orderinin qəbzi, xammal və əmtəənin bazardan, yaxud əhalidən alınması

haqda alış aktı (tədarük aktı) əsas sənəd hesab edilir (bax şəkil 3.1-ə).

Malın malsatanlardan qəbul edilməsi zamanı müşayiətedici sənədlərin

məlumatları, yaxud müqavilənin şərtlərindən kənarlaşma (əskik, yaxud

artıq gəlmə, növ dəyişiklikləri, sınma, əzilmə və digər uyğunsuzluqlar) təyin

edilən hallarda material dəyərlilərinin qəbulu haqda iki surətdən ibarət akt

(M-7 №-li forma) tərtib edilir. Bu zaman qəbul aktı həm də mədaxil orderi və

malsatanlarla hesablaşmanın dəqiqləşdirilməsi üçün əsas hesab

olunduğundan əlavə olaraq mədaxil orderi yazılmır.

İctimai iaşə müəssisələrinin anbarında olan material dəyərlilərinin

mövcudluğu və hərəkətinin miqdar uçotu maddi məsul şəxs (anbardar)

tərəfindən xüsusi formalı (M-7 №-li forma) uçot kartında aparılır.

141

5 lİ .Vj-li uninbşdiriliTiiş forma

Azərbaycan Statistika

Komitəsinin 25,12.2Ö07-ci il 132

Ab-li qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

OKUD üzrə forma

"PəhnV* Məhdud Məsuliyyətli Cəmiwat OKPOüzrə

Təşkilat İNN

"Bənövşə" kafesi

Bölmənin struktunj

OKDP üzrə fəaliyyət

növü əməliyyat

növü

KOD

0330505

51099460

7708510450

Tədarük aktı

Sənədin nömrəsi Tərtib olunma

tarixi

39 10.02.20..

Təsdiq edirəm

Müdiriyyət Baş

direktor vəzifə

Babayev A.B.Babayev

imza imzanın açıqlaması

10 fevral 2014-cü il

Bakı ş. Azadlıq pr. 75 Nəsimi rn. Kolxoz bazarı

Mən Təchizatçı Bilalova Zəkiyyə Məhəmməd qızı

vəzifəsi soyadı, adı, atasının adı

Bakı ş. Nəsimi rayonunun kolxoz bazarından Pənahova Qənirə Alı qızından

soyadı, adı, atasının adı

aşağıdakı məhsulları aldım

Kənd təsərrüfatı məhsulları j Ölçü vahidi 1 Miqdarı 1 Qiyməti

Məbləğ

Adi, xarakteristikası 1 Kod 1 i

Adı OKEİ üzrə

kod

; man,qəp. man qəp

1

Baş soğan Cəfəri

2 ^ 3 ________ ± ........

! . kq. .....

20 20

6

0-30

0-90

7

’ 6-00

18-00

Cəmi: j

24-00

142

Yekun məbləği

Tədarük aktının davamı

iyirmi dörd _____________

______________ man 00 qəp yazı ilə

Şəxsiyyət vəsiqəsi üzrə ev ünvanı Bakı ş. Mərdəkan qəsəbəsi Yesenin küç. 74

yaşayış yen

Hüquqi şəxs yaratmadan öz fəaliyyətini yerinə yetirən sahibkarın dövlət qeydiyyat

JNs-si 77 JN« 003589840 Vorglbr Nazirliyi

Orq^ınadı

tərəfindən 19 dekabr 2012~ci il tarixdə

şəhadətnamənin verildiyi tarix

Bllalova Qənirə Alı qızının adına verilmiş şəhadətnamə. _____________________________

Şəhadətnamə verən şəxsin soyadı, adı, atasının adı

NVİN 771503830606 7715

Şəhadətnamənin nömrəsi

Məhsulu qəbul etdim

identifikasiya verən şöbənin kodu

Bilaioiva

Xammal və məhsulu alan şəxsin imzası

Şəkil 3.1. Tədarük aktı

Bu kart, anbar müdirinə reyestrdə nömrə və miqdar göstəriciləri

qeydiyyata alınmaqla, imza ilə verilir. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək

lazımdır ki, qəbul zamanı anbarda baş verən artıq və əskikgəlmə, növdə-

yişikliyi və təkrarlamada dolaşıqlığa yol verməmək məqsədilə mal və

xammallara anbar uçotu kartı açmaq üçün, anbarın məlumat kitabındakı

iyerarxiya nişanəsini müə5ryən etmək zəruridir.

Əksər hallarda ictimai iaşə müəssisəsinin anbarına xammallar bir ölçü

vahidi (məsələn, çəki) ilə daxil olur. Buraxılışı isə digər vahidlə (məsələn,

ədədlə) yerinə yetirilir. Bu cür halda sözügedən xammalların mədaxili və

məxaricinin ilk sənədlərdəki yazılışı, anbar kartı və müvafiq mühasibat

uçotunun registrində eyni vaxtda iki ölçü vahidi ilə aparılır. Məsələn, anbara

6 kiloqram göyərti daxil olmuşdur. Anbardar isə həmin göyərtini kartda

ədədlə yəni 18 ədəd kimi qeyd etmişdir. Buna görə sözügedən buraxılış

ədəd kimi qeydiyyata alınır.

Xammal, müxtəlif qablaşmada (ölçü vahidində) tədarük edilən

hallarda, bütün qablaşma növlərini həmin xammalın anbar uçotu kartında

göstərib bir qablaşmanın digərinə nisbətinin əmsalını müəyyən etmək

lazımdır. Məsələn, əgər “Tomat pastası” 1000 və 500 qram bankalarda daxil

olub, istifadəsi qramlarla yerinə yetirilirsə (yəni buraxılış (istifadə) ədədlə

deyil, qramlarla yerinə yetirilərək, kalkulyasiya kartında istifadə

143

si qramla göstərilirsə) 'Tomat pastası"nın məhsula istifadəsini aşağıdakı ölçü

vahidi ilə müəyyən etmək lazımdır:

• "1000 qr banka"

• "500qr banka"

• "qr"

Məhsulun ölçü vahidlərindən biri, yəni hesabatda göstərilən xammal,

yaxud malın miqdarı hesabatda əsas kimi götürülür. Bu zaman malın

kalkulyasiya kartına daxil edilməsini, silinməsini, sərf normasının müəyyən

edilməsini istənilən ölçü vahidi ilə müə}^ən etmək olar.

Anbar uçotu kartındakı məlumatların təkrar olmasından kənarlaşmaq

(uzaqlaşmaq) üçün sərf edilən məhsulu xörəklərin texnoloji kartına əsasən

təyin etmək olar. Məsələn, xörəyin hazırlanması üçün məhsulların bir-birini

əvəz etməsinə görə "Bizim tarla" tomat pastası və "SAB" pastası demək olar

ki, oxşardır. Bu cür məhsullar, malsatanlardan, ticarət markasından və

tədarük qiymətindən asılı olmayaraq bir mal, yəni "Tomat pastası" kimi

tanınmalı və ona bir anbar kartı açılmalıdır.

Gələcəkdə saxlamaq və mühafizə etmək üçün müəssisənin hər hansı

bölmələrindən biri məhsulların yenidən emalını yerinə yetirən hallarda,

həmin yenidən emal edilmiş ət-xammal yanmfabrikatları onların İİ-23№-li

formaya uyğun hissələrə bölünməsi aktına (emal aktına) əsasən qəbul edilir

(bax 3.2-ci şəkilə). Bu akt ət-xammalın istehsal sexinə daxil olmasını təsdiq

edən sənədə əsasən tərtib edilir. Bununla əlaqədar olaraq ət-xammal sexin-

dəki gündəlik istehsal prosesini qurtardıqdan sonra alınmış məhsulun

ekspedisiyaya (anbara) təhvil verilməsi nəzərə alınmaqla emaledici bölməyə

verilməlidir. İş günü ərzində xammalın hissələrə bölünməsi, istehsal

prosesində isə texnoloji emalın qurtarması hallarında rəsmiyyətə salınan akt

daha uzun (iki, üç gün) müddətə tərtib edilir. Akta, hazırlanmış

yarımfabrikatların anbara (ekspedisiyaya) verilməsini təsdiq edən sənəd də

əlavə edilir. Ət ya- rımfabrikatı buraxan müəssisələrin əsas sexlərində, kiçik

tikəli 3^rımfabri- katlar da hazırlanır və ət-xammalın hissələrə bölünməsinin,

maddi məhsul şəxsin imzasına qədər təsdiq olunmasını göstərən aktda

aşağıdakı: "Növlər üzrə aktda göstərilən, kulinariya qaydasında hazırlanmış

iritikəli yarımfab- rikatları, kiçiktikəli və ədədi yarımfabrikat hazırlamaq

üçün qəbul etdim" 5^zılışı aparılır

Aktı, mühasibatlıq yoxlayır və müəssisənin rəhbəri tərəfindən təsdiq

olunur. Bu zaman yarımfabrikatın çıxar normasından olan hər cür

kənarlaşma və bu kənarlaşmanın əsaslandırılması diqqətlə nəzərdən

keçirilməlidir.

144

müdiriyyətin nümayəndəsi

inzibatçı

vəzifəsi

Usta (briqadir) İbrahimov

imza

Aktın davamı

Bilalov A.B.Bilalov

imza imzanın

açıqlanması

İbrahimov İ.Z.

imzanın vəzifə

açıqlanması

İstehsalat Əliyev

müdiri imza

Əliyev R.T,

imzanın

açıqlanması

imza imzanın

açıqlanması

Yoxladı mühasib Səlimov

imza

Səlimov M.T. Əlavə

imzanın

açıqlanması

sənəd

Şəkil 3.2. Ət-xammalınyanmfabhkata bölünməsi

[çevrilməsi) haqda akt

3.3. MÜHASIBAT UÇOTUNUN TƏŞKILI və XAMMAL və

MALLARIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ PRINSIPLƏRI

Xammal və materialların qiymətləndirilməsi prinsipləri və onların

uçotu

İctimai iaşə müəssisələrində malların topdan qiymətlə alınması və

onların pərakəndə qİ3mıətlə satışı ilə bağlı baş verən təsərrüfat

əməliyyatlarından asılı olaraq uçotun təşkilində nəzərəçarpacaq

xüsusiyyətlər mövcuddur.

Pərakəndə ticarət funksiyasını həyata keçirən ictimai iaşə

müəssisələrində olan malların uçotu 205 "Mallar" hesabının 2 "Pərakəndə

ticarətdə olan xammal və mallar" və ya 5 "mətbəxdə (istehsalatda] olan

mallar” ta- ralar isə həmin hesabın 3 "Tara və tara materiallan" subhesabında

aparılır.

Alınmış xammal və mallara düşən ƏDV məbləği 241 "Əvəzləşdirilən

əlavə dəyər vergisi" hesabında uçota alınır və malsatanlardan mədaxil

edilmiş və ödənilmiş mallar üzrə həmin hesabdan silinir.

İctimai iaşə müəssisələrindəki malların qiymətləndirilməsi aşağıdakı:

müəssisə tərəfindən satış üçün alınmış malların alış dəyəri ilə

qiymətləndirilməsi prinsipi əsasında yerinə yetirilir. Pərakəndə ticarətlə

məşğul olan ictimai iaşə müəssisələrinə malların ayrı-ayrı artırma (güzəşt]

nəzərə alınmaqla satış (pərakəndə] dəyəri ilə qiymətləndirilməsinə icazə

verilir.

Pərakəndə müəssisələr, malların qiymətləndirilməsinin iki

variantından istifadə edə bilər:

1)ƏDV çıxılmaqla, alınma dəyəri ilə;

------ 146 ----

2)Tətbiq edilən qiyməti müəyyən edən artırmanı və ƏDV məbləğini

daxil etməklə satış qiyməti ilə.

Müəssisədə mallar satış qiymətilə, uçota alınan hallarda alış və satış

qiymətləri arasındakı fərq 603 "Verilmiş güzəştlər" hesabında əks etdirilir.

Malların daşınması ilə əlaqədar olan xərclər, 701 "Satışın maya dəyəri"

hesabının 701-6 "Satış xərcləri" subhesabında əks etdirilir.

Qiymətləndirilmənin iki variantından istifadə etməklə hesabların

müxabirləşməsini nəzərdən keçirək (bax cədvəl 3.1-ə).

Cədvəl 3.1 603 "Verilmiş güzəştlər" hesabından istifadə etmək

və etməməklə malların daxil olmasının uçotu

Əməliyyatın məzmunu

205-2,205-5 №-li subhesabdan istifadə etməklə -1 variant

205-2,205-5 və 603 №-li hesabdan istifadə etməklə-2 variant

Hesabın debeti Hesabın krediti Hesabın debeti Hesabın krediti

Malsatandan mal daxil olmuşdur

205-2"Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar"

431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borcları

205-2"Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar"

431,531"Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddət- li kreditor bordan

Malların dəyərində olan ƏDV nəzərə alınır

241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"

431,531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borclar

241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"

431,531"Malsatan və podratçılara uzun qısamüddətli kreditor bordan

Nəqliyyat xərcləri aparılmışdır

701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701/6 "SaOş xərcləri" subhesabı

431, 531 "Mal- satan və podratçılara uzun/ qısa -müddətli kreditor borclar

701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701-6 "Satış xərcləri" subhesabı

431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borcları

Nəqliyyat xərclərinə 18% ƏDV nəzərə alınır

241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"

431. 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borclar

241 Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"

431,531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddəti! kreditor bordan

ƏDV üzrə vergi tutulmuşdur

521 "Vergi öhdəlikləri" hesabının 521.2 "ƏDV" subhesabı

241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"

521 "Vergi öhdəlikləri" hesabının "ƏDV" subhesabı

241 "Əvəzləşdi- rilən əlavə dəyər vergisi"

H/hesabından malsatanlara o’an borc köçü- nilmüşdür

431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor bordan"

223 "Bankdakı hesablaşma hesabı"

431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun—qısamüddətli kreditor borcları"

223"Bankda- kı hesablaşma hesabı"

Daxil olmuş mala 15 % ticarət artırması aparılmışdır

205-2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar sub- hesabı

603 "Verilmiş güzəştlər"

147

öz istehsalının məhsulları daxil olmuşdur

205-2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "Mətbə.xdə (istehsalatda) olan mallar subhesabı”

204 "Hazır məhsul" 205-2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar sub- hesabı

204 "Hazır məhsul"

Daxil olmuş məhsula 15 % ticarət artırması aparılmışdır

205-2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" 205-5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar sub- hesabı"

603 "Verilmiş güzəştlər”

Qəbul zamanı təbii itki norması daxilində əskikgəlmə əks etdirilmişdir.

701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701-6 "Satış xərcləri" subhesabı

431, 531 "Malsa- tan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor borcları"

701 "Satışın maya dəyəri" hesabının 701-6 "Satış .xərcləri" subhesabı

431,531"Malsatan və podratçılara uzun/qısa- müd- dədi kreditor bordan"

ictimai iaşə müəssisələri kənd təsərrüfeü məhsullannı, xammalları,

ərzaq və mallan fiziki şəxslərdən, ferdi sahibkarlardan, vergi ödənişinin

sadə sisteminə keçmiş kiçik sahibkarlardan da ala bilər. İctimai iaşə

müəssisələri, sadalanan obyektlərdən alınmış mallan, ƏDV məbləği

ödəmədən, təqdim edilmiş bütün dəyər həcmində müvafiq mühasibat uçotu

hesablarına mədaxil edir.

İstehsalatdakı xammalların və satılmış malların silinəsi,

maya dəyərinin qiymətləndirilməsi metodları

Xammal və mallar müəssisənin mərkəzi anbarından, bölmənin (şöbənin) anbarına (məsələn, restoran tərəfindən şöbələrə ayrılmış şəbəkələrin mərkəzi anbarına), belə anbarlar olmadıqda - bilavasitə müəssisənin bölmələrinə (adətən, mətbəx, yaxud birbaşa zala) buraxılır. Bu xammal və malların mühafizəsini təmin etmək məqsədilə müəssisə, material dəyərlilərinin buraxılışı üçün zəruri sa3nlan nəzarət üsulu təyin edir.

İctimai iaşə müəssisələrinin anbar və digər şəbəkələrindən xammalın buraxılış qaydasım baş mühasiblə razılaşdırmaqla onun rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir. Xammalın anbardan istehsalatın mətbəxinə buraxılışı konkret gün üçün tərtib olunmuş menyu - planına müvafiq olaraq yerinə yetirilir (bax şəkil 3.3-ə). *

* - Menyu hazırlanası məhsulları müəyyən etmək üçün gündəlik tətbiq edilir. Bu

menyu müəssisə rəhbəri tərəfindən təsdiq edilməklə xörəyin hazırlandığı gün, bir

surətdən ibarət istehsalatmüdiri tərəfindən tərtib olunur. Menyu planında xörəyin adı

(sütun 2} və reseptu- ra məcmuəsindəki nömrəsi (sütun 4) göstərilir. Menyu planındakı

xörəklər aşağıdakı: qəlyanaltı, birinci, ikinci xörəklər, içkilər, dəst xörəklər ardıcıllığı ilə

göstərilir.

148

2 İİ‘№-ii unifikasiya edilmiş

forma Azərbaycan Respublikası

Statistika Komitəsinin

25.12.2007-ci il tarixli 132 №-li

qərarı ilə təsdiq edilmişdir

'Pəhriz" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət

Təşkilat

____________ "Bənövşə" kafesi ____________

Bölmənin strukturu

OKUD üzrə forma

OKPO üzrə OKPO üzrə fəəlısYƏt

növii əməüvvat !iövü

KOD

0330502

Təsdiq edirəm

müəssisə rəhbəri

Baş direktor vəzifə

"10" fevral 20.. Sənədin Tərtib edilmə Babayev

A.B.Babayev

tarixi üçün nömrəsi tarixi imza

imzanın açıqlaması Menyu planı 214 10.02.20.. 10" fevral 2014

S№ Xörək və qarnirlər 1

Satış rı qiyməti man

qap 7

Məbləğ man qəp

E

Adı və qısa

xarakteristikası 1 2

: Kod Resepturalar Bir xörəyin Miqd. məcmuəsi üzrə

çıxarı qr i xörəyin nömrəsi i ■3' 4 ' 5 İ 6 1 Düyü ilə sup 38 200 i 10 0-80 8-00 2 Düşbərə 46 200 i 8 0-60 4-80 3 Köklü salat 34 100 1 6 0-50 3-00 4 Kələmli salat 1 100 1 11 0-30 3-30 S Qarışıq salat 2 100 7 0-40 2-80 6 Göbələklə ət 48 200 15 0-85 12-75 7 Bozartma 52 200 10 0-90 9-00 8 Qızardılmış 49

200 8 0-90 9-00 kartofla toyuq əti

9 Düyü qarniri (xuruşu) 64 ISO : 1

25 0-20 5-(X)

10 Blinçik 81 200 i 5 0-80 4-00 11 Çay 12

101 400 i t

15 0-10 1-50

Yekunu 63-15

istehsalat müdiri Əliyev Əiiyev R.r.

ımгa imzanın açıqlanması

Şəkil 3.3. Menyu planı

149 ------

Xörəklərin hazırlanmasında istifadə edilən norma və limitdən artıq

istifadə edilən xammal və onun əvəz edilməsi müəssisənin rəhbəri, yaxud

müvəkkil edilmiş şəxsin icazəsi ilə təşkilat tərəfindən təyin edilmiş qaydada

buraxılır.

İctimai iaşə müəssisələrində xammal və məhsulların anbardan

istehsalat bölmələrinə buraxılışında material resurslarının eyniləşdirmə

növlərini təyin etməyə şərait yaradan aşağıdakı rekvizitlərə malik ilk

sənədlərdən istifadə edilir:

• gündəlik zabor vərəqəsi;

• anbara yazılan tələbnamə;

• malların buraxılışına dair qaimə.

İstehsalatdakı (mətbəxdəki) məhsulların (məmulatların) filiallara,

bufetlərə və məlum təşkilata tabe olan xırda pərakəndə şəbəkələrə, eləcə də

əsas istehsalatdan ayrı yerləşən paylayıcı yerlərə buraxılışı üçün gündəlik

zabor vərəqəsi (bax şəkil 3.4) tətbiq edilir. Gündəlik zabor vərəqələri

müəssisənin mühasibatlığı tərəfindən nömrələnməklə xüsusi jurnalda

qeydiyata alınır və onda imza edilməklə hər bir maddi məsul şəxsə verilir.

Zabor vərəqələri mühasibatlıq tərəfindən iki surətdən ibarət tərtib

olunur. Məhsul (məmulat) mətbəxdən buraxılan zaman istehsalat müdiri,

yaxud istehsalata məsul olan digər şəxs, hər bir məmulat partiyasının

buraxılış vaxtını qara kağız vasitəsilə zabor vərəqəsində göstərməklə birinci

surətinin müvafiq sütununu doldurur. Ayn-ayn buraxılış saatında alınmış

hazır məmulat üçün yazılmış zabor vərəqəsinin hər iki surətindən istehsalat

müdiri və onu alan şəxs imza etməlidir. Bufet, xırda pərakəndə şəbəkələr

tərəfindən istehsalata (mətbəxə) qaytarılan məhsullar (məmulatlar) zabor

vərəqəsinin ayrıca "Qaytanlmışdır” sütununda əks etdirilir. Vərəqənin

birinci surəti, məhsulu (məmulatı) mətbəxdən alan şəxsə verilir. İkinci surət

isə istehsalat müdirində qalır.

İş (növbə) günü qurtardıqdan sonra zabor vərəqəsi üzrə buraxılmış

məhsulların natural və dəyər göstəricilərinin yekunu müəyyən edilir və

həmin göstəricilər qarşılıqlı olaraq yoxlanılır.

Zabor vərəqəsi, məxtbəxdəki məhsul və taralann hərəkətinin uçotu

haqda tərtib edilmiş cədvəllə birlikdə mühasibatlığa verilir. Xırda pərakəndə

ticarət şəbəkələrinin işçiləri, zabor vərəqələrini satış pulunun təhvil

verilməsi haqda qəbzi əlavə etməklə mühasibatlığa təhvil verirlər.

Qaimə-tələbnamə (şəkil 3.5) zəruri tələb olunan məhsulun anbardan

buraxılışını müəyyən etmək üçün tətbiq edilir. O, qarşıdakı günə tələb

olunan xammal (məhsul) və günün əvvəlinə istehsalatda (mətbəxdə) olan

xammal qalığı nəzərə alınmaqla bir surətdən ibarət tərtib olunur.

Tələbnaməyə əsasən malın buraxılışına dair qaimə yazılır.

150 ------

152

3- İİ №>li unifikasıya edilmiş

forma Azərbaycan Respublikası

Statistika Komitəsinin

25.12.2007>ci il tarixli 132 №>li

qərarı ilə təsdiq edilmişdir

OKUD üzrə forma

"Pəhriz" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət OKPO üzrə

Təşkilat "Bənövşə" kafesi

Bölmənin strukturu

Anbara təiəbnamə

OKPO üzrə fəaliyyət növü

əməliyyat növü

KOD

0330503*

Sənədin

nömrəsi

Tərtib olunma

tarixi 316 10.02.20..

İstehsalat müdiri Əliyev R.T. vasitəsilə

1 Sıra Məhsul və əmtəələr Ölçü vahidi Miqdarı Qeydiyyat i

1 №-si adı kod adı OKEİ üzrə kod

1 2 3 4 5 6 7

i 1 Mal əti kəsiyi Kq. 2.000

! 2 Qabırğalı ət Kq. 1.500

i 3 Düyü Kq. 0.800

4 Un Kq. 1.000

; 5 Günəbaxan yağı Kq. 0.900 '

1 ® Şampanyan göbələyi Kq. 0.500 i i 7 Nişasta Kq. 1.000

i ® Syanqu göbələyi Kq. 0.300

1 : . i ■

Tələbetdi istehsalat müdiri Əliyev

vəzifə

Buraxılışa icazə verdi:

Təşkilatın rəhbəri Baş direktor

Əliyev R.T.

imza imzanın açıqlanması

Babayev Babayev A,B.

vəzifəsi imza imzanın açıqlanması

Şəkil 3.5. Anbara təldbnamə

153 ------

4-İI №-li unifikasiya edilmiş formanın davamı

s № : Məhsul, mallar Ölçü vahidi Miqdar (kütlə) | uçotqiymətii» l miqdar Satıı qiymatila

miqdar

1 i O

»dı, i kod ,

növü ; adı

OKUOüxraked Taiab buraxılıb ş qiymat ;ohınur Inrycrda lesmi i mablağ qiymat maUəi

1 _______ 2 ______ 3 .......... . 4 S 6 7 8 i 9 1 10 11 12 13 14 : ■ ■ ■ ■ ■ . . . . . . . . . . . . . . . ■ r -

1 Vekur) ; 1

Qaimaiitra<ami 8 ı x i 8 j x 41.37 A

Cəmi məbləğ Qırx bir manat'37 qəp Buraxdı anbardar Lətifov vəzilə imza

Lətifov M.M.

imzanın

açıqlanması

Buraxılışa icazə verdi Baş direktor Babayev

müəssisə rəhbəri vəzilə imza

Babayev A.B.

imzanın açıqlanması

Qəbul etdim

İstehsalat müdiri

vəzifə

Əliyev Əliyev R.T. imza

imzanın açıqlanması

Şəkil 3.6. Malın buraxılışına dair qaimə

Saxlanma vaxtı qurtardıqdan sonra istifadəyə yararsız olan, əskik-

gəlmiş, mənimsənilmiş, yaxud xarab olmuş, o cümlədən qəza, yanğın və s.

bədbəxt hadisə nəticəsində müəyyən edilmiş mal ehtiyatları və xammallar

uçotdan silinir. Materialların silinməsinə dair ictimai iaşə müəssisəsi

rəhbərinin müvafiq qərar çıxarması üçün zəruri tələb olunan informasiyaları

maddi məsul şəxslə birlikdə, komissiya hazırlayır. Komissiya, təqdim

edilmiş materialları nəzərdən keçirir, onların istifadəyə yararsız olma

səbəblərini və təqsirkar şəxsi təyin edir, materialların digər məqsədlərə

istifadə edilmə mümkünlü3mnü, yaxud onların satıla bilməsini

müə3^ənləşdirir, dəyərlilərin silinməsi haqda akt tərtib edir, həmin

dəyərlilərin gələcəkdə istifadə edilməyərək ləğv edilməsi üzərində nəzarət

təşkil edir.

Xammalın istehsalata buraxılması zamanı, malların satışı və digər

təsərrüfatdan çıxması halları aşağıdakı metodlardan biri vasitəsilə

qiymətləndirilir:

• hər bir malın maya dəyəri üzrə;

• orta maya dəyəri üzrə;

• FİFO;

• LİFO*.

* - LİFO metodu 1 yanvar 2008-ci ildən mühasibat uçotunda yeni qaydalar tətbiq

edildİ3dndən Azərbaycan təcrübəsi, ondan istifadə olunmaq ancaq sözügedən qaydadan vergi uçotunu aparan zaman istifadə etmək olar. 155

Malların (xammalların), satışdan (istehsalatdan) silinməsi zamanı

onların maya dəyərinin müəyyən edilməsi qaydasını misalla nəzərdən

keçirək. Bunun üçün aşağıdakı məlumatlardan istifadə edək.

Göstəricilər Miqdar vahidi

Malın (xammalın) bir vahidinin qiyməti, man

Məbləğ, man

1. Ayın əvvəlinə mal qalığı 200 10 2000 2. Ay ərzində daxil olub

- birinci partiya 300 10 3000 - ikinci partiya 200 12 2400 - üçüncü partiya 400 15 6000 Daxilolmanın yekunu 900

11400

Məbləğ 1100 13400

Nəzərdən keçirilən dövrdə 1000 vahid mal satılmışdır.

1. FİFO metodu üzrə;

200 X 10 + 300 X 10 + 200 x 12 + 300 x 15 = 11900 manat.

2. LİFO’ metodu üzrə;

400 X 15 + 200 X 12 + 300 x 10 + 100 x 10 = 12400 manat

3. Orta maya dəyəri üzrə: (2000+11400)/(200+900)=12,8 1000 X 12,18 =

12180 man - 1000 ədəd maya dəyəri

4. Hər bir vahidin maya dəyəri üzrə nəzərdən keçirilən dövr ərzində

500 vahid mal, onlardan birinci partiyaya - 100 vahid, ikinci partiyaya - 150

vahid, üçüncü partiyaya - 250 vahid istifadə edilmişdir.

Beləliklə, maya dəyəri

100 X 10 + 150 X12 + 250 x 15 = 6500 manat təşkil edər.

3.4. MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYASI, MƏHSUL BURAXILIŞI VƏ SATIŞININ UÇOTU.

İSTEHSALA MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU VƏ MƏHSULUN MAYA

DƏYƏRİNİN MÜƏYYƏN EDİLMƏSİ

ictimai iaşədə istehsal prosesi məhsulun hazırlanması və istehlakçılara

iaşə xidmətinin göstərilməsinin məcmuunu özündə birləşdirir. Xörəyin

(yarımfabrikatın) hazırlanması prosesində onların maya dəyəri müəyyən

edilir, ictimai iaşə müəssisələrində buraxılan məhsulun maya dəyərinin

kalkulyasiya edilməsi mühasibat uçotunun-— əsas məsələlərindən biridir.

Maya dəyərinin dəqiq və hərtərəfli hesablanması mühasibat

informasiyalarının daxili istifadəçilər: müdiriyyət, sahibkar, təsisçilər üçün

zəruri sayılır. Bu məlumatlar bu və ya digər xörəklərin (yarımfab-

LİFO metodu ancaq vergi uçotunda istifadə edilir

156 ------

rikatların) iqtisadi cəhətdən nə qədər sərfəli olmasını müə5^ən etməyə,

xörəyin satış qiymətini düzgün hesablamağa şərait yaradır.

Bununla birlikdə təşkilat və müəssisələrin istehsal məsrəflərinin

tərkibi - zəruri vergi ödənişlərinin, hər şeydən əvvəl, mənfəətdən verginin

hesablanması və ödənilməsi üçün ən mühüm göstəricilərdən biridir. Maya

dəyərinin hesablanmasında əmələ gələn hər cür kənarlaşma (səhv) ən ciddi

vergi ödənişlərinin pozulmasına səbəb ola bilər.

İctimai iaşədə, məhsulun maya dəyərinin müəyyən edilməsi, onun

kalkulyasiya edilməsinin (hesablama aparılmasının) əsasını^təşkil edir.

Xörəyin maya dəyərinin kalkulyasiyası texnoloji kartın məlumatlarına

əsasən yerinə yetirilir. Texnoloji kart, pesepturalar məcmuəsinə əsasən

doldurulur (tərtib edilir), yeni xörəklər isə aşpazın qarşılıqlı təsiri ilə tex-

noloqlar tərəfindən hazırlanır. Xörək, ictimai iaşə təşkilatının mütəxəssisi

tərəfindən hazırlanan hallarda, tələb olunan bütün proseslərin mütləq

sənədləşdirilməsi tələb olunur. Xörəklərin texnoloji cəhətdən hazırlanmasını

təsdiq etmək üçün onların hazırlanmasına dair tərtib edilmiş akt əsas hesab

edilir. Xörəyin hazırlanma texnologiyasını təsdiq etməzdən əvvəl, 1, 10,

yaxud 100 pay məhsulun brutto və netto qiymətlə məxari- cinin əhəmi3^ətini

təyin etməklə bir neçə dəfə hazırlayıb, xörəyin hazır kütləsini müəyyən

etmək zəruridir. Aşpaz, texnoloq, mühasib və kalkul- yatordan ibarət olan

komissiya məlum xörəklərin hazırlanmasına dair xüsusi formalı akt tərtib

edir. Tərtib edilmiş akt, təşkilatın rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir (bax şəkil

3.7-ə).

Çəki aktına əsasən hazırlanmış xörəyə sərf edilən xərclər haqda

məlumatların yekunu hesablanıb müəyyən edilir. Elə, bu yekun məlum

xörəyə məhsul sərfi norması hesab edilir. Bu əməliyyatdan sonra, texnoloq,

xörəyə sərf edilən komponentin (bir xörəyə istifadə olunan xammalın tərkib

hissəsinin) siyahısı haqda informasiyaları, brutto və netto qiymətilə istifadə

edilən məhsul normasını, hazır şəkildə xörəyin kütləsini özündə əks etdirən

texnoloji kartı tərtib etməlidir (doldurmalıdır). Bununla birlikdə xörəyin

hazırlanmasının texnologiyası da, texnoloji kartda geniş xarakterizə edilir

(bax şəkil 3.8-ə).

Texnoloji kartda məhsulun aşağıdakı sərf norması ilə istifadəsinin

əhəmİ3^əti əks etdirilir.

Brutto - bu sütunda soyuq və isti emaldan keçənə qədər məhsul,

yaxud xörəyin kütləsi göstərilir. Məhz bununla, brutto üzrə maya dəyəri

hesablanılır və satış zamanı "Brutto" sütununda göstərilən miqdar silinir.

157

"Pəhriz" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət Təsdiq edirəm

"Bənövşə" kafesi müəssisə rəhbəri

Çəki Aktı

Xörəyin adı "Qafqazsayağı bozartma"

Texnoloq Səfərova T.E., aşpaz Əliyev R.T., mühasib-kalkulyator Təhməzov A.S.,

tərkibində olan komissiya 10.02.20xx tarixdə 1000 pay xörəyə sərf normasına əsasən

aşağıdakı çəki aktını tərtib etdik.

Adı Ölçü 1-ci çəki 2-ci çəki 3-cü çəki Yekun məlumat

vahidi

brutto' netto brutto netto brutto netto brutto' netto

Ət yarımfabrikatı Kq. i 0 1 0,233 0 0,258 0 0,245 0 i 0,245 ıSous L 0 i 0,028 0 0,032 0 0,030 0 i 0,030 İKərə yağı Kq. 0 0,005 0 0,005 0 0,005 0 i 0,005 İTəzə pomidor Kq. 0 ; 0,031 0 0,034 0 0,032 0 0,032 İGöyərti Kq. 0 0,004 0 0,004 0 0,004 0 0,004 Günəbaxan yağı L 0 0,024 0 0,026 0 0,025 0 i 0,025 jDuz Kq. 0 : 0,001 0 0,001 0 0,001 1 0 0,001 IQara istiot Kq. 0 ^

0,001 0 0,001 0 0,001 0 : 0,001

Xörəyin çıxarı 250 qr

Hazırlanma texnologiyası üzrə

Komissiyanın tərkibi Texnoloq Səfərova

vəzifə

Səfərova T.E.

imza imzanın açıqlanması

aşpaz

vəzifə

Əliyev

imza

Əliyev R.T.

imzanın açıqlanması

mühasib

kalkulyator

vəzifə

Təhməzov

imza

Şəkil 3.7. Çəki aktı

Təhməzov A.S.

imzanın açıqlanması

158

"Bənövşə" kafesi

Texnoloji kart

Xörəyin adı: "Soyalı sousda toyuq budları" 44/102

Məhsulun adi Brutto Netto Hazır Bir payın

çəkisi çəkisi və məhsulun i netto (qram)

vanmfab- (qram) çəkisi

rikat

(qram)

67 №-li reseptura

Toyuq budu 4 ədəd i Yumurta 0.040 ! Nişasta 0.040

Duz 0.040 : ;

Soya sousu 0.020 • Qənd 0.003

Ədviyyat 0.004 i Ətirli istiot 0.002 ........ 1 Döyülmüş qara istiot 0.002 ! Sarımsaq 0.008 0.006

Baş soğan 0.050 0.042 0.021 Günəbaxan yağı 0.040

Kərə yağı 0.005

Ət suyu (buiyon) 0.020 ........... ................. 1

çıxar 4 ədad

Baş Babayev Babayev R.B

İstehsalat Əliyev Əliyev R.T

Xörəyin hazırlanma və

rəsmiyyətə salınma

texnologiyası

Budu soğanla tavada yağda;

qızardıb, ət suyu (buiyon) vəi

ədviyyat əlavə edilir. Bud;

hazır soy sousunda tam

hazır!

olana qədər qızardılır. Sous,

nişasta ilə buiaşdırıiaraq

xörəklə təqdim edilir. Xörək

təqdim edilən zaman onun

üzərinə günəbaxan yağı

səpələnir.

müdiri

Kalkulyator Təhməzov Təhməzov A.S

Şəkil 3.8. Texnoloji kart

Netto (birinci emal mərhələsi] - netto komponentinin (xörəyin tərkib

hissəsinin), yəni komponentin soyuq emaldan sonrakı kütləsini, yaxud

həcmini göstərir.

İkinci emal mərhələsi - isti emal zamanı netto - komponentin dəyişmə

faizini əhatə edir.

pxor- komponentin hazır xörək çıxarını (yəni komponentin) soyuq və

isti emaldan sonra kütlə, yaxud həcmini göstərir.

Sonra texnoloji kartın məlumatından istifadə edərək mühasib -

kalkulyator kalkulyasiya kartını tərtib edir, (bax şəkil 3.9-a)

159

edilmişdir

İl-Ol №-li unifikasiya edilmiş forma

Azərbaycan Respublikası Statistika

Komitəsinin 25.12.2007-ci il tarixli

132 №-li qərarı ilə təsdiq

"Pəhriz" Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət Taşkilat

__________ "Bənövşə"kafesi __________________ Müəssisənin strukturu

Soyalı sousda toyuq budları

Xörəyin adı

Resepturaİar məcmuəsində xörəyin nömrəsi

OKUD üzrə forma

OKPO üzrə

KOD

0330501

162

əməliyyat növü

Kalkulyasiya kartı Sənədin

nömrəsi

Tərtib olunma

tarixi

102 10.02.20..

160

161

kartında əks etdirilmir və belə bir iş prosesi hər bir xörəyin (məmulatın) satış

qiymətini ayrı-ayrılıqda müə3^ən etməyə imkan vermir. Buna görə

kalkulyasiya kartında hər bir xörəyin (məmulatın) daha dəqiq qiymətini

müəyyən etmək üçün sərf edilən xammalın 100 xörək dəyəri ilə hesablaması

aparılmalıdır.

Xörə3dn xammal yığımının tərkibində xammal və məhsulun

qiymətində dəyişiklik olan hallarda, aparılan həmin dəyişiklik ayrıca

göstərilməklə kalkulyasiya kartının növbəti sərbəst sütununda xörəyin yeni

qiyməti müəyyən edilir. Bu zaman kartın "Tərtib edilmə" sütununda

sonuncu yazılış tarixi göstərilir.

Xörə3dn (məmulatın) qiymətinin hər bir hesablamasının düzgünlüyü

istehsalat müdirinin və kalkulyasiyanı tərtib edən şəxsin imzası ilə təsdiq

edilib təşkilat rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur. İmzaların açıqlaması

müvafiq sütunun birinci sütununda göstərilir.

İctimai iaşə təşkilatlarında məhsulun maya dəyərinin müəyyən

edilməsi ilə bağlı özünəməxsus xüsusiyyətlər mövcuddur. İstehsal müəssisə

və təşkilatlarında Kommersiya təşkilatları üçün 13 "Borclara aid edilən

xərclər üzrə" Milli Mühasibat Uçotu Standartlarından istifadə etməklə

birbaşa (müstəqim) məsrəflər, hesabat dövrünün sonunda isə dolayı

(qeyri-müstəqim) xərcləri formalaşdırmaqla 202 "İstehsalat məsrəfləri"

sintetik hesabının müvafiq subhesabında məhsulun maya dəyəri hesablanıb

təyin olunur.

İctimai iaşədə hər bir xörəyin tam maya dəyərini müəyyən etmək

zəruri deyil. Buna görə xörəyin maya dəyərinin müəyyən edilməsini, onlara

sərf edilən xammal və yarımfabrikatlardan asılı olaraq müəyyən etmək daha

məqsədəuyğun sayılır. Bu baxımdan sözügedən xörək məhsullarına çəkilən

xərcləri - 701 "Satışın maya dəyəri" sintetik hesabının 701/6 "Satış xərcləri"

subhesabında uçota almaq lazımdır.

Bu zaman məhsulun maya dəyərinin müəyyən olunmasının iki

üsulundan: 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabından istifadə etmək və et-

məməkdən istifadə etmək mümkündür.

Maya dəyərinin müəyyən edilməsi zamanı sonradan topdan və

pərakəndə formasında satılan yarımfabrikat hazırlayan təşkilatların 202

№-li hesabdan, məsələn, fabrik - mətbəxlərin istifadə etməsi daıa

məqsədəuyğundur.

Burada ictimai iaşə təşkilatlarında 202 №-li hesab istehsalat müəssisə

və təşkilatlarından fərqli olaraq material hesabı kimi istifadə ediləcək, ancaq

həmin hesabda yarımfabrikatların hazırlanması üçün xammal xərcləri uçota

alındığından kalkulyasiyaedici hesab kimi çıxış etmir. Bu

162 ------

cür halda xammal ya 201 "Material ehtiyatlan" hesabında ya da malın

dəyərinə ƏDV-ni daxil etmədən 205 "Mallar" hesabının 205/1 "Anbarda olan

mallar" subhesabında uçota alınmalıdır. 205/1 N^-li subhesabda həm

istehsalatda olan, həm də mal kimi satılan xammallar uçota almır. Məsələn,

bar və bufet vasitəsilə pərakəndə qaydada satılan konyak, həm də qənnadı

məmulatlarına dad verən əlavə kimi istifadə oluna bilər. Beləliklə, ictimai

iaşə xərclərinin 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabında uçotu zamanı onun

üçün maya dəyərinin müəyyən edilməsinin aşağıdakı sxemini qurmaq olar

(bax şəkil 3.10-a)

201 "Material ehtiyatlarr', yaxud 205 "Mallar"

hesabının 205/1 "Anbarlarda olan mallar"

subhesabı

Müassisadə olan xammal və mallar əvvəlcə

xammal, ancaq istehsalatda istifadə edildikdə isə

202 №-li hesabda, yaxud xammallar istehsalat və

ticarətdə istifadə edildikdə isə 20S/1 N?-li

subhesabda uçcta alınır.

202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı

204 "Hazır məhsul" hesabının 204/1

"Buraxılmış məhsul (ış, xidmət)" subhesabı,

204 "Hazır məhsul", yaxud ancaq 204 "Hazır

məhsul", yaxud 205 "Mallar" hesabının

"Mətbəxdə (istehsalatda) olan "Maİİar"

subhesabı

İstehsalata verilən xammal və mallar uçota alınır r

Buraxılan məhsulun maya dəyəri təyin edilir

Şəkil 3.10. İctimai iaşədə məsrəflərin uçotu və məhsulun

maya dəyərinin müəyyən edilməsi

202 №-li hesaba toxunmadan öz məhsulunu xüsusi ticarət (restoran,

kafe, bufet) zalı vasitəsilə satan təşkilatlarda məhsulun maya dəyərinin

müəyyən olunması, daha rahatdır. Bir qayda olaraq, çox vaxt almayan və

texnoloji cəhətdən hazırlanması mürəkkəb olmayan sözügedən iaşə

məhsulları hazırlandığı andan hesablanmaqla bir gündən artıq olmayan

müddət ərzində satılır. Uçotun aparılmasının səmərəli prinsipindən asılı

olaraq istehsalatdakı xammallar ayrıca 205/5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan

mallar" subhesabında uçota alınır.

Beləliklə, 205 "Mallar" hesabına aşağıdakı subhesabları açmaq

məqsədəuyğundur:

1. "Baza və anbarlarda olan mallar"

2. "Pərakəndə ticarətdə olan mallar"

S.'Tara və tara materialları"

4. "Alınmış məmulatlar"

5. "Mətbəxdə (istehsalatda olan mallar)"

163

Müəyyən xüsusi hallarda, 205 №-Ii hesaba ayrıca subhesab açmamaq

da olar. Bu baxımdan maya dəyərini elə məhsulun satıldığı anda aşağıdakı

yazılışla aparmaq mümkündür:

Dt 701 “Satışın maya dəyəri" hesabı

Kt 205 "Mallar" hesabı

Bununla əlaqədar olaraq məlum biznes fəaliyyəti göstərən

təşkilatlarda ticarət fəaliyyəti üzrə xərcləri müə3^ən etmək məqsədi ilə zəruri

vergiqoyma əməliyyatlarına dair Azərbaycan Respublikasının Vergi

Məcəlləsinin "Ticarət üzrə xərclərin müəyyən edilməsi qaydası" maddəsin-

dəki qaydalar nəzərə alınmaqla öz fəaliyyətlərinə həm istehsal həm də

ticarət əməliyyatları daxil edilir. Bu zaman məlum alınmış malın alış

qiymətinə daxil edilməyən və təşkilatın - malalanın anbarına qədər,

daşınması ilə bağlı olan xərclərinin (nəqlİ3^at xərclərinin] məbləğləri birbaşa

(müstəqim) xərclərə aid edilir. Cari ayda aparılan qalan bütün xərclər dolayı

(qeyri-müstəqim) xərclər kimi tanınır və o, cari ayda satışdan olan gəliri

azaldır.

Məhsul buraxılışının uçotu

. İctimai iaşə təşkilatlan özünün şəbəkələri vasitəsilə istehlakçılara

xidmət göstərilməsini həyata keçirir. Bundan başqa, onlar pərakəndə, yaxud

sonradan topdan qaydada pərakəndə şəbəkələr vasitəsilə satmaq üçün

yarımfabrikat və kulinariya məmulatları da hazırlaya bilərlər. Bununla

əlaqədar olaraq bu cür təşkilatlarda hazır məhsulun uçotunu digər istehsalat

təşkilatlarında olduğu kimi aparmaq lazımdır.

Hazır məhsul və mallar, material resursları kimi Azərbaycan

Respublikası Maliyyə Nazirliyinin İ-73/1 №-li 23 iyul 2007-ci il tarixli əmri ilə

kommersiya təşkilatları üçün təsdiq olunmuş "Ehtiyatlar üzrə" 8 №-li Milli

Mühasibat Uçotu Standartına əsasən maddi - istehsal ehtiyatlarına aid edilir.

Hazır məhsul -müqavilənin şərtlərinə, yaxud digər sənədlərin

tələblərinə uyğun, istehsal silsiləsinin nəticəsi olub emal prosesindən keçib

qurtarmış, texniki keyfiyyətli xarakterə malik aktivləri özündə birləşdirir.

Hazır məhsullar onların hərəkətinin müxtəlif mərhələsm</ə,

(istehsaldan buraxılması, malalanlara 3A\klənməsi, satışı) hazırlanması

yə'satışı ilə bağlı olan bütün məsrəflərin məbləğinə bərabər olan həqiqi maya

dəyəri ilə mühasibat uçotuna qəbul edilir. Hazır məhsulların həqiqi istehsal

maya dəyəri və satışla bağlı olan xərclər həqiqi tam maya dəyərini

əks etdirir,

Bir qayda olaraq, hazır məhsul, mal, iş və xidmətlər, əmək

məhsullarının formalaşmasının müəyyən edilməsi və sərbəst qiymət və

tariflərin tətbiqi üzrə Metodiki tövsiyəyə, eləcə də Azərbaycan

Respublikasının Vergi Məcəlləsi (67-ci maddə) ilə təyin edilmiş qaydaya

uyğun olaraq bazar qiyməti ilə satılır.

Hazır məhsulun buraxılışı və onun anbara daxil olması haqda

məlumatlar, forması və məzmunu materialların uçotu kartındakı ilə eyni

olan hazır məhsulların uçotu kartında [17 M - №-li forma) anbardar

tərəfindən qeydiyyata alınır. Hazır məhsulların analitik uçotu nəinki miqdar

həm də dəyər ifadəsi ilə yerinə yetirilir.

Hazır məhsulların istehsalatdan bölmələrə buraxılışının sənədlə

rəsmiləşdirilməsi onların istifadə istiqamətlərindən asılıdır. Məhsul kənara

buraxılan hallarda həmin əməliyyat mal qaiməsi ilə (12- Ticarət №-li forma

ilə) rəsmiyyətə salınır. Hazır məhsul bufet, yaxud xırda pə- rakəndə

şəbəkələrə buraxıldıqda isə zabor vərəqəsi [6-İİ №-li forma), yaxud qaimə ilə

rəsmiyyətə salınır. Hazır məmulatlar bilavasitə istehsalatdan satılan hallarda

onun üçün "hazır məmulatların nağd hesablaşma qaydasında satışı" haqda

akt [12-11 №-li forma) tərtib edilir.

Mal əməliyyatlarının uçotunu aparmaq üçün Azərbaycan Respublikası

Statistika Komitəsinin təsdiq etdiyi unifikləşdirilmiş ilk uçot sənəd

formalarından istifadə edilir.

ictimai iaşədə daha geniş istifadə edilən ilk uçot sənədlərinin tətbiqi və

doldurulma [tərtib edilmə) metodlarını nəzərdən keçirək.

Mal qaiməsi [12-Ticarət №-li unifikləşdirilmiş forma) mal-material

dəyərlilərinin kənar təşkilatlara satışını [buraxılışını) rəsmiləşdirmək üçün

tətbiq edilir. İki surətdən ibarət tərtib edilir. Birinci surət əmtəə-material

dəyərlilərini təhvil verən təşkilatda qalır və onları silmək üçün istifadə edilir.

İkinci surət isə alan təşkilata verilir və o dəyərlini mədaxil etmək üçün əsas

hesab edilir.

Mətbəx məmulatlarının satışı və buraxılışı haqda akt [10 - İİ №-li forma)

restoran, kafe və digər ictimai iaşə təşkilatlarında tətbiq edilir və o,

hesablaşma forması kimi istehlakçılarla mətbəxt məmulatlarının adı,

miqdarı və dəyəri üzrə satışı haqda məlumatların alınmasında istifadə edilir.

Bu akt, kassa qəbzləri, abonement talonu, qaimə və digər sənədlərə əsasən

hər gün tərtib edilir. Aktın müvafiq sütununda xörəklərin hər bir satış

növünün miqdarı və dəyəri haqda məlumat göstərilir. Satılmış xörəklərin

həqiqi satış qi)nnətilə yekun məbləği mətbəx məmulatlarının satışı və

buraxılışı haqda aktın 14-cü sütunda göstərilir. Aktın 16-cı sütununda,

xammalın, istehsalın

165

uçot qiymətilə istifadə edilən və maddi məsul şəxsdən silinən dəyəri

müəyyən edilir. Bu dəyər uçot qi)nnətini xörə)än satılan miqdarına

vurmaqla müəyyən olunur. Aktda satılmış və buraxılmış məmulatlar hazır

məhsulun növlərinə görə qruplaşdırılır. Yüksək artırması olan porsiyalı

xörəklər (sifariş üzrə hazırlanan) aktda ayrı qrupa bölünür. Akt, mətbəxdəki

məhsul və taraların hərəkətinə dair tərtib olunmuş cədvələ əlavə (14 - İİ №-li

forma) kimi istifadə edilir. Akt, komissiya, o cümlədən istehsalat müdiri,

kassir, mar- kalayıcı tərəfindən imza edilir və mühasibin yoxlaması ilə onun

doğruluğu təsdiq olunur.

Mətbəx məlumatlarının satışı və buraxılışı haqda akt (11 ~ 11 №-li

forma) istehlakçılara hesablaşma formasını tətbiq etməklə mətbəx

məmulatlarının ad və miqdar üzrə satışı haqda zəruri məlumatları əldə

etmək mümkün olmayan ictimai iaşə təşkilatlarında tətbiq edilir. O, hər gün

kassa qəbzinə, qaiməyə, gündəlik zabor vərəqələrinə və mətbəxt

məmulatlarının satışını və buraxılışını təsdiq edən digər sənədlərə ancaq

dəyər ifadəsi ilə tərtib edilir və mətbəxdəki məhsul və taraların hərəkəti

cədvəlinə (14 - İİ №-li formaya) əlavə olunur. Satılan məhsullar aktda:

ümumi xörəklərin, sifarişli xörəklərin, evlərə buraxılan xörəklərin yekun

məb- ləqləri göstərilməklə növlər üzrə əks etdirilir. Aktın 9-cu sütununda

hazır məhsulun, istehsalın maddi məsul şəxsdən silinəsi uçot qiyməti üzrə

dəyəri göstərilir. Bu dəyər uçot qiymətini (8-ci sütunu), satılmış xörəyin

miqdarına (6-cı sütuna) vurmaqla müəyyən edilir. Aktda göstərilən satış

məbləği, kassir tərəfindən göstərilir. Aktdan komissiya üzvləri: kassir,

mühasib imza edir və təşkilat rəhbəri tərəfindən təsdiq olunur.

Ədviyyat və duzun istifadəsinə nəzarət hesablaması (13 - İİ №-li

forma) ictimai iaşə təşkilatının müdirinin qərarı ilə ədviyyat və duzun

istifadə olunmayan dəyərinin müəyyən olunmasında tətbiq edilir.

Hesabat dövrünün əvvəlinə olan qalıq və bu dövrdə daxil olmuş

ədviyyat və duz, istehsaldakı məhsulların hərəkətinin uçotu cədvəlinin,

yaxud qaimənin məmulatlarına əsasən müəyyən edilir.

Hesabat dövrünün axırına olan həqiqi qalıq invertarlaşma aktına

əsasən göstərilir.

Yarımfabrikatın, hazır məmulatların miqdarı və yuxarıda qf‘yd edilən

xammalların kalkulyasiyasına daxil edilmiş ədviyyat və duzun dəyəri

mətbəx məmulatlarının satışı və buraxılışı haqda akta əsasən təyin edilərək

müəyyən olunur (10 - 11 №-li forma).

Ədviyyat və duzun həqiqi istifadəsi haqda məlumatların

(hesablamanın 7 - ci sütunu), kalkulyasiyaya daxil edilmiş ədviyyat və

duzun məlumatları ilə (arayışın "Yekun" sütunu ilə) müqayisəsi onların

xərclən

166 ------

məyən məbləğini müəyyən edir.

Hesablama təşkilat rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir.

Mətbəxdə olan məhsul və taralarm hərəkəti haqda cədvəl [mal hesabatı)

(14 - İİ №-li forma) mətbəxdə, barda, bufetdə və s. yerlərdə olan xammal və

hazır məhsulların hərəkəti və mühafizəsi üzərində nəzarət aparmaq üçün

tətbiq edilir. 0, pul ifadəsində iki surətdən ibarət istehsalat müdiri tərəfindən

hər gün tərtib olunur. Birinci surət bütün əlavə edilən sənədlərlə birlikdə,

istehsalat müdirinə, imza edilməklə qalan ikinci surət isə mühasibatlığa

verilir.

Məhsulların cədvəldəki hərəkəti, mətbəxin uçot qiyməti ilə əks

etdirilir. Ədviyyat, duz və taranın hərəkəti haqda məlumatlar, cədvəlin ayrı

bir sütununda əks etdirilir.

Günün əvvəlinə olan qalıq, əvvəlki cədvəldən, yaxud inventarlaşma-

nın aparılması cədvəlinin tərtib edilmıəsindən sonra inventarlaşma aktından

götürülür. Cədvəlin mədaxil hissəsi mədaxil sənədlərinin nömrəsi

göstərilməklə həmin sənədlərin məlumatlarına əsasən tərtib edilir

(doldurulur). Hazır məmulatların nağd hesablaşma qaydasında satışı, eləcə

də məhsulların nağdsız qaydada (bufetlərə, filiallara və s.) buraxılışı onlara

dair tərtib edilmiş aktın yekun, həmçinin məhsul və taralarm anbara

qaytarılmasını təmin edən qaimənin məlumatları, cədvəlin məxaric hissəsinə

yazılır. Uçot məlumatı üzrə günün axırına olan qalıq, mədaxilin

məbləğindən "məxaricin yekununu" çıxmaqla müəyyən edilir.

Cədvəl və ona əlavə edilən sənədlər mühasibatlıq tərəfindən diqqətlə

yoxlanılır. Yoxlanılan cədvəl, mühasibatlıqda sintetik uçotu aparmaq üçün

informasiya mənbəyi hesab edilir. Cədvəl mühasib və maddi məsul şəxs

tərəfindən imza edilir.

Mühasibat uçotunun məlumatlarında kənarlaşma, eləcə də məhsul və

taralarda əskik gəlmə olan hallarda, cədvəldə, müdiriyyətin həmin

əməliyyata dair verdiyi qərar göstərilməklə onun imzası ilə təsdiq olunur.

Məmulatın resept norması üzrə buraxılmasına dair məhsul məxa- ricinin

nəzarət hesablaması (17 - İİ №-li forma) hesabat dövrü ərzində resepturalar

məcmuəsinə əsasən mətbəx məmulatlarının satışı və buraxılışı haqda tərtib

edilmiş akta əsasən (10 ~ İİ №-li forma) buraxılan məmulatlara sərf edilən

məhsulları müəyyən etmək üçün tətbiq edilir. 0, bir surətdən ibarət tərtib

edilib, təşkilat rəhbəri, istehsalat müdiri və hesablamanı yerinə yetirən işçi

(kalkulyator, mühasib və i.a.) tərəfindən imza edilir.

Sifariş-hesabnamə (20 - 11 №-li forma) ictimai iaşə təşkilatlarında

şadlıq, banket və i.a.-na xidmət göstərilməsinə dair verilən sifarişi rəs

167 ------

miləşdirmək üçün tətbiq edilir. 0, iki surətdən ibarət tərtib edilib, baş ofisiant

[baş xörəkpaylayan) və sifarişçi tərəfindən imza edilir. Bu sənədin biri

təşkilatda, digəri isə sifarişçidə qalır. Sifarişdə, zalın adı, xidmətin tarixi və

vaxtı göstərilir. Şadlıq tədbirlərinə görə göstərilən xidmətə dair sifarişin

qəbulu və onun yerinə yetirilmə qaydası haqda müvafiq tövsiyəyə görə,

verilmiş sifarişdə düzəliş aparmaq olar. Sifariş-hesablama, avansın daxil

olmasını və son hesablaşmanın aparılması üçün aparılan qeydiyyatı özündə

əks etdirdiyindən hesablaşma sənədi kimi çıxış edir. Bu çıxişetməni, pulun

alınmasına dair yazılmış sənəddə kassirin imza etməsi təsdiq edir.

Qənnadı və digər sexlərdəki hazır məmulatların hərəkətinin uçotu

cədvəli [24 - n №-li forma) qənnadı və digər sexlərdəki hazır məmulatların

ictimai iaşənin anbarına [ekspedisiyaya) verilməsinin rəsmiləşdirilməsi üçün

tətbiq edilir. Cədvəldə məmulatların tam və dəqiq adını göstərmək lazımdır.

Onun 6 "Ədədlə olan kütlə" sütununda ancaq ədədlə olan məmulatlar

göstərilir. Cədvəl, sex müdiri tərəfindən iki surətdən ibarət tərtib edilir. Bir

surət əlavə edilən sənədlərlə birlikdə mühasibatlı- ğa verilir, digər surət isə

maddi məsul şəxsdə qalır.

Hazır məhsul və malların inventarlaşmasının nəticəsi, əmtəə-material

dəyərlilərinin [3-İNV №-li forma), yüklənmiş malların [4-İNV №-li forma),

maddi mühafizəyə verilmiş əşyaların [5-İNV №-li forma), əmtəə-material

dəyərlilərinin invertarlaşmasının nəticəsinə dair müqa- isə cədvəlinin

məlumatları, [19-İNV №-li forma), inventarlaşma siyahısında qeydiyyata

alınır.

Əmtəə-material dəyərlilərinin inventarlaşma siyahısı [3-İNV №-li

forma) əmtəə-material dəyərlilərinin saxlanma yerində və təşkilatın bütün

mərhələlərində [istehsalat ehtiyatları, hazır məhsullar, mallar, sair ehtiyatlar

və s.) hərəkətinin həqiqi mövcudluğunun əks etdirilməsi üçün tətbiq edilir.

0, iki surətdən ibarət tərtib edilib, hər bir saxlanma yeri və maddi məsul şəxs,

yaxud dəyərlilərin mühafizə edilməsinə məsul olan şəxslər qrupu tərəfindən

sayılmaq, ölçmək və hesablamaqla, komissiyanın məsul şəxslərinin imzası

ilə təsdiq edilir. Aktın bir surəti müqayisə cədvəli tərtib etmək üçün

mühasibatlığa verilir, digər sürət isə maddi məsul şəxsdə qalır.

İnventarlaşmaya başlamazdan əvvəl hər bir maddi məsul şəxs, yaxud

məsul qrupdan, iltizamnamə alınır və bu iltizamnamə, tərtib edilmiş siyahı

formasının başlıq hissəsinə daxil edilir.

İnventarlaşma zamanı yararsız və xarab olmuş material və hazır

məhsul müəyyən edilərsə həmin hal üçün müvafiq akt tərtib edilir.

168

Uçotda əks etdirilməyən material dəyərliləri müəyyən edilən hallarda

inventarlaşma komissiyası onu inventarlaşma siyahısına daxil edir.

Məlumatların avtomatik işlənməsi şəraitində həmin prosesin və onun

qalıqlar cədvəlinin məlumatlarına əsasən doldurulmasının modifi- kasiyasını

hazırlamaq lazımdır.

Müqayisə cədvəli (19-İNV Nö-li forma) bu cədvəl əmtəə-material

dəyərlilərinin, hazır məhsulların və digər maddi dəyərlilərin uçot

məlumatından kənarlaşması müəyyən edilən hallarda, həmin halın əks

etdirilməsi üçün tətbiq edilir. Sözügedən cədvəldə inventarlaşmanın nəticəsi,

yəni mühasibat uçotunun məlumatı ilə inventarlaşma siyahısının

məlumatları arasındakı kənarlaşma əks etdirilir. Mühasibat uçotunda öz

əksini tapmayan dəyərlilər (maddi mühafizədə, yaxud icarəyə götürülmüş,

emal üçün qəbul edilmiş dəyərlilər), üçün ayn müqayisə cədvəli tərtib edilir.

Müqayisə cədvəli mühasibatlıq tərəfindən iki surətdən ibarət tərtib

edilir. Onun biri mühasibatlıqda saxlanılır, digəri isə maddi məsul şəxsə

verilir.

İctimai iaşə təşkilatlarında olan hazır məsul və malların, eləcə də

onlarla bağlı olan xərclərin mövcudluğu və hərəkəti haqqında

informasiyaların ümumiləşdirilməsi üçün mühasibat uçotunda müvafiq

202.14 “İctimai iaşə təşkilatlarının istehsalat məsrəfləri", 205.1 "Baza və

anbarda olan mallar",

205.4 "Alınmış məmulatlar", 205.5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar",

603 "Verilmiş güzəştlər” 204 "Hazır məhsul", 171.1, 211.1 "Yüklənmiş mal və

məhsullara görə alıcı və sifarişçilərin qısa/uzunmüddətli debitor borcları"

701.6 "Satış xərcləri" 601 "Satış" hesablarından istifedə edilir.

205 "Mallar" hesabının müvafiq subhesabları (205.1, 205.4, 205.5 №-li

subhesablar) satış üçün alınmış malların mövcudluğu və hərəkəti haqqında

məlumatların sistemləşdirilməsinə şərait yaradır.

205 "Mo//or" hesabının yuxarıda göstərilən subhesabları üzrə analitik

uçot xammal və malların adları (növ, partiya, kip), tələb edilən hallarda

saxlanma yerləri üzrə aparılır.

603 "Verilmiş güzəştlər" hesabı malların satış qiyməti ilə uçotunun

aparılması zamanı, onlara təqdim edilən ticarət artırması (güzəşti, əlavəsi)

haqda informasiyaların ümumiləşdirilməsini təmin etməlidir. Təqdim edilən

ticarət güzəştinin müxtəlifliyindən asılı olaraq, onlara əsasən malların

mümkün itkisi üçün malsatanların verdiyi və əlavə nəqliyyat xərcinin

ödənilməsinə təqdim edilən güzəşti daxil etmək olar.

603 №-li hesabın analitik uçotu 5mklənmiş və təşkilatın anbarında

qalan mallara düşən arürma məbləğinin азп əks etdirilməsini təmin

etməlidir.

204 "Hazır məhsul" hesabı satış - xüsusilə təşkilatın öz tələbatının 169 ------

ödənilməsi üçün hazırlanan hazır məhsulların uçotu üçün istifadə edilir. 204

№-li hesabın qalığı anbardakı hazır məhsulların qalığının həqiqi maya

dəyərini, debet üzrə dövrüyyə - buraxılmış və alıcılar tərəfindən qaytarılmış

məhsulların həqiqi maya dəyərini, kredit üzrə dövri3^ə - hesabat dövründə

yüklənmiş məhsulların maya dəyərini göstərir. Yerinə yetirilmiş işlərin və

göstərilmiş xidmətlərin dəyəri 204 №-li hesabda göstərilmir, məhsul

satıldıqca, çəkilmiş məsrəflər kimi 601 "Satış" hesabına silinir.

204 Nö-li hesabın analitik uçotu hazır məhsulların növləri, qrupları,

ümumilikdə, onlar üzrə həqiqi məsrəflər isə təşkilatda saxlama yerləri üzrə

aparılır.

171.1.211.1 "Yüklənmiş mal və məhsullara görə alıcı və sifarişçilərin

qısa/uzunmüddətli debitor bordan subhesabları"yiMənmış məhsulların

(malların) mövcudluğu və hərəkəti, müəyyən dövr ərzində mühasibat uçotu

tərəfindən tanınmayan satışdan olan gəlir haqda məlumatların

ümumiləşdirilməsinə şərait yaradır.

Bu hesabda komisyon əsaslarla satmaq üçün digər təşkilatlara verilən

hazır məmulatlar da uçota alınır.

171.1 və 211.1 subhesablar üzrə analitik uçot məhsul və

malların yerləşmə yerləri üzrə aparılır.

701.6 "Satış xərcləri" subhesobından təşkilatın fəaliyyəti ilə bağlı olan

xərclər haqda məlumatların formalaşması üçün istifadə edilir. Sözügedən

hesabın debetində malların satışı, məhsulların və ictimai iaşənin göstərdiyi

xidmətlərin istehsalı və satışı, hesabat dövrünün əvvəlinə və axırına olan

məhsul və mal qalığına düşən həqiqi xərclər, kreditində isə həmin xərclərin

silinməsi haqda informasiyalar toplanır. 701.6 №-li sub- hesabda satış üzrə

xərclər, satışdan olan gəlir qəbul olunanadək uçota alınır.

701.6 №-li subhesab üzrə analitik uçot xərclərin növləri və maddələri

üzrə aparılır.

601 "Satış" hesabı, təşkilatın adi fəaliyyətindən olan gəlirlər, xərclər və

maliyyə nəticələri haqda informasiyaların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə

tutulur. Bu hesabda, əsasən öz istehsalının hazır məhsul və

yarımfabrikatların, malların, sənaye və qeyri-sənaye xarakterli iş və

xidmətlərin maya dəyəri, məhsulların, malların, iş və xidmətlərin satışından,

aktivlərin, 0 cümlədən ziyalı (intelektual) obyektlərin icarəsindən, digər

təşkilatların nizamnamə kapitalında iştirakından və bu iştirak təşkilatın

fəaliyyətində müntəzəm olan hallarda həmin fəaliyyətdən əldə edilən

gəlirlər (fəaliyyətin nəticələri) əks etdirilir.

İctimai iaşə təşkilatlarında hazır məhsul buraxılışının sintetik uçotu

170 ------

istehsalın həqiqi maya dəyəri ilə 205 "Mallar" hesabının 205.1 "Baza və

anbarlarda olan mallar", 205.4 "Alınmış məmulatlar" və 205.5 "Mətbəxdə

(istehsalatda) olan mallar" subhesablarmda uçota alınır. İstehsalatdan anbara

verilən hazır məhsullar da 205 "Mallar” hesabının müvafiq subhesabında

uçota alınır. Bu zaman aşağıdakı köçürmələr (yazılışlar) aparılır.

1.202.14 "İctimai iaşə təşkilatlarının istehsalat məsrəfləri" subhe-

sabmdan istifadə edilməklə;

Hazır məhsul istehsalatdan anbara verildikdə;

Dt 205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar" subhesabı

Kt 202.14 "İctimai iaşə təşkilatlarının istehsalat məsrəfləri" subhe-

sabı

2.202.14 "İctimai iaşə təşkilatlarının istehsalat məsrəfləri" subhe-

sabından istifadə edilməməklə;

Hazır məhsul istehsalatdan anbara verildikdə

Dt 205.5 "Mətbəxdə (istehsalatda) olan mallar" subhesabı

Kt 205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar" subhesabı

Hazlır məhsulun anbara qəbulu zamanı əskikgəlmə və xarabolma

hallarında, həmin hal təbii itki norması daxilində satış xərclərinə silinməli və

ona aşağıdakı köçürmə (yazılış) verilməlidir:

Hazır məhsulun anbara daxil olması zamanı təbii itki norması

daxilində əskikgəlmə müəyyən edildikdə;

Dt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmə və

itkilər" hesabı

Kt 205 "Mallar" hesabının müvafiq subhesabı

Kt 204 "Hazır məhsul" hesabı

Hazır məhsulların anbara daxil olması zamanı təbii itki norması

daxilində müəyyən edilmiş əskikgəlmə silindikdə aşağıdakı mühasibat

köçürməsinin (yazılışının) verilməsi nəzərdə tutulur.

Dt 701.6 "Satış xərcləri" subhesabı

Kt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmə və

itkilər" subhesabı

Hazır məhsulların təbii itki norması daxilində itkisi, ancaq, həmin

normalar təyin edilmiş qaydalarla təsdiq edilən hallarda silinir. Bu cür itki

norması olmadığı hallarda sözügedən itki təbii itki normasından artıq olan

itki hesab edilir.

Hazır məhsulların təbii itki normasından artıq olan əskikgəlməsi

mühasibat uçotunda aşağıdakı köçürmə (yazılış) verməklə rəsmiyyətə

salınır:

Anbarda hazır məhsul üzrə əskikgəlmə müəyyən edildikdə;

171

Dt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmə və

itkilər" subhesabı

Kt 205 "Mallar" hesabının müvafiq subhesabı

Adətən, təbii itki normasından artıq olan əskikgəlmələr maddi məsul

şəxsdən alınmalı və ona aşağıdakı köçürmə [yazılış) verilməlidir.

Dt 217.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından olan itkilər və əskikgəlmələr

üzrə debitor bordan" subhesabı

Kt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və

itkilər" subhesabı

Təqsirkar şəxs müəyyən edilməyən və məhkəmə tərəfindən imtina

edilən əskikgəlmə və müəssisəyə dəymiş zərər aşağıdakı köçürmə [yazılış)

ilə xərdər hesabına silinir və ona aşağıdakı yazılış verilir.

Dt 731.9 "Sair məsrəflər" subhesabı

Kt 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və

itkilər" subhesabı

Malsatanlar, malların mümkün olan itkisinin ödənilməsinə güzəşt

təqdim edən hallarda, qəbul zamanı təbii itki normasından artıq olan

əskikgəlmələr və itgilər həmin təqdim edilmiş güzəşt dairəsində satış

xərclərinə silinir.

Hazır məhsul və malı satışa hazırlayan zaman müəyyən: malları

taradan boşaldan zaman, malın büküldüyü kağızlar; yağın üst saralmış

hissəsinin kəsilib götürülməsi və s.-lə əlaqədar tullantılar əmələ gəlir.

Tullantının dəyəri 204 "Hazır məhsullar", 205 "Mallar" hesabının, ictimai iaşə

müəssisələrinə aid dəyərlilər: 205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar", 205.4

"Alınmış məmulatlar", 205.5 "Mətbəxdə [istehsalatda) olan mallar"

subhesablarm kreditindən, 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ

gələn əskikgəlmə və itkilər" subhesabının debetinə silinir. Tullantıların

əhaliyə, yaxud digər təşkilatlara satışı zamanı, onlar satış qiyməti ilə mədaxil

edilir və o, 205 №-li hesabın müvafiq subhesabının debetinə yazılır. Eyni

zamanda 504.1 №-li subhesaba aid edilən məbləğ qədər azalması, onun

kreditinə yazılmaqla uçotda əks etdirilir.

504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmə və

itkilər" subhesabında uçota alınan tullantılarla bağlı olan itkilər bu subhe-

sabdan satış üzrə xərclər norması: normadan artıq - maddi məsul şəxsin

yaxud maliyyə nəticələri hesabına silinir.

İnventarlaşma zamanı hazır məhsul, mal və tara üzrə müəyyən

edilmiş artıqgəlmənin mədaxili aşağıda verilmiş cədvəl 3.2-də əks etdirilir.

172

Cədvəl 3.2

İnventarlaşma zamanı hazır məhsul, mal və taralar üzrə

müə}^ən edilmiş artıqgəlmənin uçotu üzrə

müxabirləşən hesablar

Əməli3ryatın məzmunu

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Əsas sənəd

Anbarda inventarlaş- manın aparılması zamanı müəyyən edilmiş artıqgəlmənin mədaxili

205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar" subhesabı

611.9 "Sair gəlirlər" subhesabı

f

İnventarlaşma siyahısı, müqayisə cədvəli, qəbul aktı

Bufetin inventarlaşma- sı zamanı artıq gəlmiş hazır məhsulların mədaxili

205.2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" subhesabı

611.9 "Sair gəlirlər" subhesabı İnventarlaşma

siyahısı, müqayisə cədvəli, qəbul aktı

Əvvəldə uçota alınmayan tara mədaxil edilir

205.3 "Tara və tara

materialları” subhesabı 611.9 "Sair gəlirlər" subhesabı

İnventarlaşma siyahısı, müqayisə cədvəli, qəbul aktı

İnventarlaşma zamanı hazır məhsul, mal və taralar üzrə əskikgəl-

mələr, aşağıdakı cədvəl 3.3-də verilmişdir.

Cədvəl 3.3

İnventarlaşma zamanı ticarət məhsulları, mallan

və taralar üzrə müə3ryən edilən əskikgəlmə və itkilərin

uçotu üzrə hesabların müxabirləşməsi

Əməliyyatın məzmunu

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Əsas sənəd

Anbardakı malların

inventarlaşması zamanı

müəyyən edilmiş

əskikgəl- mənin silinməsi

504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və itkilər" subhesabı

205.1 "Baza və anbarlarda olan mallar" subhe- sabı

İnventarlaşma siyahısı, müqa3dsə cədvəli, silinmə aktı

Bufetlərdəki hazır məhsulların inventar- laşmqsı zamanı müəyyən edilmiş əskikgəlmə silinir

504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və itkilər" subhesabı

205,2 "Pərakəndə ticarətdə olan mallar" subhesabı

İnventarlaşma siyahısı, müqayisə

cədvəli, silinmə akü

Xarab edilmiş tara silinir 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və itkilər" subhesabı

205.3 "Tara və tara

materialları” sub-

hesabı

İnventarlaşma siyahısı, müqayisə cədvəli, silinmə aktı

173

3.5. İCTİMAİ İAŞƏ VƏ

TİCARƏTDƏ SATIŞ XƏRCLƏRİNİN

UÇOTU Kommersiya xərcləri 701.6 "Satış xərcləri" subhesabında uçota alınır.

701.6 №-li subhesabın debetində məhsulların satışı ilə bağlı olan bütün

xərclərin məlumatları, kreditində isə bu xərclərin silinməsi formalaşır.

Satış ilə bağlı olan aşağıdakı xərc (tədavül və istehsal xərcləri} no-

menklaturasını təklif etmək olar:

1. Nəqli3^at xərcləri

2. Əməyin ödənişi xərcləri

3. Sosial tələbata ayırmalar

4. Bina, qurğu, tikili, avadanlıq, mənzil, avadanlıq və inventarların

saxlanması və icarəsi üzrə xərclər

5. Bina, tikili və avadanlıqların amortizasiyası

6. Bina, tikili və avadanlıqların təmiri xərcləri

7. Sanitar və xüsusi geyimlərin köhnəlməsi

8. İstehsalat tələbatı üçün yanacaq, qaz və elektrik enerjisi

9. Malların saxlanması, işlənməsi, növləşdirilməsi və qablaşdırılması

xərcləri

10. Reklam xərcləri

11. Mal itkiləri və texnoloji tullantılar

12. Tara üzrə xərclər

13. Sair xərclər

Gələcək hesabat dövrünə aid olan ancaq hesabat dövründə aparılmış

xərclər 191 "Gələcək hesabat dövrlərinin xərcləri” hesabında uçota alınır və

təşkilat rəhbərinin təsdiq etdiyi hesablamaya əsasən aid olduğu müddət

ərzində hər ay bərabər hissələrdə satış xərclərinə aid edilir.

Aym axırında cari ayda satılmış mallara aid edilən xərc məbləği 701

"Satışın maya dəyəri" hesabının 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının debetinə

silinir. 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının qalığı hesabat dövrünün axırına

satılmayıb qalan malların qalığına düşən tədavül xərclərinin məbləğinə

bərabər olmalıdır. Bu zaman ayın axırına olan mal qalığına düşən satış və

istehsal xərcləri aşağıdakı qaydada hesablanır.

1. Ayın əvvəlinə və hesabat ayı ərzində baş verən nəqlij^at xərclərinin

məbləği müəyyən edilir;

Q™'-‘+sx„ (i;)

2. Ay ərzində satılmış məbləğ və ayın axırma qalan mal qalığı

müəyyən edilir:

174

Döv 205 1.2.4.5 + Q^ 205 1.2,4,5 (2)

3.1-ci bənddəki satış və istehsal xərcləri məbləğinin 2-ci bənddəki

satılmış və qalıq kimi qalmış malların məbləğinə olan nisbəti vasitəsilə

ümumi malın dəyərinə görə satış və istehsal xərclərinin orta faizi müəy-

yən edilir: ^SXay

205.124 5 ^ 205 1.2,4.5 DoVu .

(3]

4. Ayın axırına olan mal qalığının məbləğini yuxarıda müəyyən

edilən orta faizə vurmaqla ayın axırına satılmayıb qalan mala düşən

məbləğ müəyyən edilir. ^ 7016

rx 205 12 4 5 ^ 205 1.2,4.5

Dov j.

(4)

Burada Q, 701 6 701.6 "Satış xərcləri” subhesabı üzrə hesabat döv-

rünün əvvəlinə olan qalığını;

SXay - Hesabat dövrü ərzində 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının Dt-i

üzrə nəqliyyat xərcinin dövriyyəsini;

Dt ^ ’. Hesabat dövrü ərzində 205 ‘ ■ ' Ns-li subhesabın kre

dit dövriyyəsini Q, - 701.6 subhesabının hesabat dövrünün axırına olan

qalığını;

Q, ' - -- 205 №-li subhesabların hesabat dövrünün axırına olan qalığını

göstərir;

5. Satılmış mallara düşən satış xərclərindən, ayın axırına satılmayan

mallara aid edilən xərcləri çıxıb, ayın əvvəlinə olan qalığı əlavə etməklə, satış

xərclərinin ümumi məbləği müəyyən edilir.

Döv,. ’01 6 _ = +Döv/“‘“-Q, 01 6 701 6 (5)

Burada Döv^ ^ - Ay ərzində 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının kredit

dövrİ3^əsini;

Döv^/ Ay ərzində 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının debet

dövriyyəsini ifadə edir;

Fərz edək ki, 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının qalığı 2830 manat

təşkil edir. Ay ərzində ictimai iaşə təşkilatı tərəfindən 27460 manat (ƏDV-

siz) nəqliyyat xərci üçün vəsait ödənilmişdir. Bu zaman ödəniş aparılan dövr

üzrə 542600 manat mal satılmışdır. Ayın axırına mal qalığı 128200 manat

təşkil edir. Ay ərzində satış üzrə xərclər (701.6 "Satış xərcləri"nin debet

dövriyyəsi] 88636 manat olmuşdur.

175

Bunlardan istifadə edərək ayın axırına qalan mallara aid edilən satış

xərclərinin və satılmış mallara düşən xərcləri hesablayaraq satılmış mallara

düşən satış xərclərinin məbləğini aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar,

Q. = 128200 (2830+27460] : (542600 + 128200) = 5788.88 (manat)

Satılmış mallara aid edilən satış xərcləri, ilk qalıqla, ay ərzində

aparılmış satış xərclərinin ümumi məbləği və ayın axırına olan mal qalığına

aid edilən satış xərcləri arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.

Döv 701 6 = Q 701.6 + Döv, 701.6 Q 7016. 2830+88636 = 5788-88=

85677-12 manat.

Cədvəl 3.4-ün məlumatlarında tədris məqsədilə yuxarıda göstərilən

materiallar əsasında ictimai iaşə və ticarət təşkilatlarında satış xərclərinin

uçotu üzrə əsas köçürmələr (yazılışlar) aşağıdakı kimi verilmişdir.

Cədvəl 3.4

Mal qalığına və satılmış mallara aid edilən xərclərin silinməsi

və onların uçotda əks etdirilməsi

Əməliyyatın məzmunu

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləğ man

l.Satış xərclərinin ayın əvvəlinə olan qalığı əks etdirilir

701,6 "Satış xərcləri” subhesabı

2830

Z.Hesabat ayında nəqli)^at xərci əks etdirilir

701.6 "Sadş xərcləri" subhesabı

431,531 Malsatan və podratçılarla uzun/ qısamüddətli kreditor borcları"

27460

3. Nəqliyyat xərci üzrə ƏDV əks etdirilir

241 "Əvəz- ləşdirilən əlavə dəyər vergisi"

431,531 Malsatan və podratçılarla

uzun/qısamüddətli kreditor bordan" 4942-80

4. Ay ərzində ümumticarət xərci əks etdirilir

701.6 "Satış xərcləri" subhesabı

533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar"; 522 "Sosial sığorta və təminat üzrə öhdəliklər"; 435 "Digər uzunmüddətli kreditor borcları"; 201 "Material ehtiyatlan"; 112 "Torpaq, tikili və avadanlıqların amortizasiyası"; 504.1 "Dəyərlilərin xarab olmasından əmələ gələn əskikgəlmələr və

itkilər"; 244 ‘Təhtəlhesab məbləğlər” 61176 5. Ay ərzində satış xərcləri silinir fl+2+4-61

601 "Satış" 701.6 "Satış xərcləri" 85677-12

A5nn axırına satışa düşən xərc qalığı əks etdirilir

5788-88

176

Alınmış malların (alış qiyməti ilə) daşınması üzrə satış xərclərinin

maya dəyərinə daxil edən təşkilatlarda bütün xərc məbləği 701.6 "Satış

xərcləri" subhesabında uçota alınır və o, satılmış mallar üzrə xərclərə aid

edilir. Bu, sözü- gedən uçot siyasəti şəraitində 701.6 №-li subhesabda

nəqliyyat xərcləri əks etdirilmir və buna görə həmin hesab qalığa malik

olmur.

3.6. SATIŞIN UÇOTU

Mal və hazır məhsulların satışı və buraxılmasının

sənədlə rəsmiləşdirilməsi

İctimai iaşə təşkilatlarında olan mal və hazır məhsulların

rəsmiləşdirilməsi və uçotu, onların alınmasının alıcı və satıcılar arasındakı

hesablaşma üsulundan asılı olur. İctimai iaşə müəssisələrindəki, mallar həm

nağd həm də nağdsız qaydada satılır.

Satışın pərakəndə satışı zamanı alıcılarla hesablaşmalar nəzarət - kassa

texnikasını tədbiq etməklə aparılır. Gün ərzində satışın yekunu xörəklərin

məxarici (buraxılışı) haqda sənəd tərtib etməklə rəsmiyyətə salınır. Bu sənəd,

xörəklərin satışa buraxılmasına nəzarəti həyata keçirən şəxs (xörəkləri

markalayan) tərəfindən əl ilə, yaxud satış haqda məlumata əsasən kassa

proqramı vasitəsilə avtomatik rəsmiyyətə salınır.

Satılmış xörəklər haqda məlumatlar, xörəklərin satışı üzrə hesabat 3.11

saylı şəkildə verilən "Xörəklərin markalanmasına dair hesabat" adlanan bir

sənəddə qruplaşdırılır. Bu hesabatda hansı səbəbdənsə (məsələn, müştərinin

imtina etməsi səbəbindən satılmayan xörəklərdən başqa) ancaq zala

buraxılan xörəklər əks etdirilir. Xörəklərin markalanmasına dair tərtib edilən

hesabat, hər bir bölmə - bar, mətbəx və s., ödəniş növləri - nağd, kredit kartı,

yaxud nağdsız hesablaşma qaydasında formalaşdırıla bilər.

Xörəklərin markalanmasına dair tərtib olunmuş hesabata (yəni satılmış

xörəklərin siyahısını göstərən hesabata) əsasən məhsulların silinməsi yerinə

yetirilir. Məhsullar həm də ya əl ilə ya da avtomatik şilinə bi'ər. Məhsulların

əl ilə silinməsi zamanı mühasib-kalkulyator, məhsulların kalkulyasiya

kartının köməyi ilə məxaric qaiməsində əks etdirilən markalanma hesabatı

formalaşdırır.

İctimai iaşə təşkilatlarında bir avtomatlaşdırılmış restoran, bir neçə

proqramından istifadə edən zaman, malların silinməsi, satış aktının

proqramına əsasən avtomatik yerinə yetirilir.

177

Məhsulların satışının silinməsi üçün avtomatik olaraq qaimə

formalaşdırılır, "Paytaxt" otelinin "Kalkulyasiya və anbar uçotu”

proqramında "Satışın təhlili"nə dair sənədi (şəkil 3.12] -- xörəklərin artırma

səviyyəsini və ticarət artırmasının ümumi məbləğində xörəyin (malın)

payının təyin edilməsi üçün tərtib edilən hesabatı özündə formalaşdırır.

10.02.2014-cü il tarixdən 10.02.2014-cü il tarixə kimi satışın təhlili

Kod Adı Ölçü vahidi

Artırma Onun payı

miq darı Orta

miq darı

Vari asiya əmsalı

Qrup

3160.1 Standart rus arağı porsiya 1517,96 34,049 20 20 0 VX 31590 Bakardi romu Porsiya 974,18 21,858 8 8 0 SX 3057,2 Fransa konyakı Porsiya 569,52 12,778 3 3 0 SX 3354.1 Balıq qızartması Porsiya 400 9,872 5 5 0 SX 35010 Holland qlintveyni Porsiya 329,64 7,396 3 3 0 SX 33080 Adi çaxır Porsiya 242,74 5,446 3 3 0 SX 30530 "Bakı" konyakı Porsiya 210,94 4,733 3 3 0 SX 31580 Xan arağı Porsiya 102,3 2,295 2 2 0 SX 33090 Yarı adi çaxır Porsiya 43,81 0,983 3 3 0 SX 40010 Kəsilmiş limon porsiya 26,25 0,589 1 1 11 SX

Yekun:

4456,94 100 51

Şəkil 3.12. Satışın təhlili

Maddi məsul şəxslər iş fəaliyyətlərinin müəyyən olunmuş şərtindən

asılı olaraq təşkilatın rəhbəri və baş mühasibi tərəfindən təyin edilmiş 1

gündən 10 günə kimi olan müddət ərzində mal və hazır məhsulların

mövcudluğu və hərəkəti haqda hesabat tərtib etməlidirlər.

Mal hesabatını tərtib etmək üçün mədaxil və məxaric sənədləri əsas

hesab edilir. Mal hesabatı, maddi məsul şəxs tərəfindən iki surətdən ibarət

tərtib olunur. Onun birinci surəti mal və hazır məhsulların daxil olması,

yaxud təsərrüfatdan çıxmasını təsdiq edən bütün sənədlərlə təşkilatın

mühasibatlığına verilir, ikinci surət isə qəbul edilməyə dair imza etməklə

maddi məsul şəxsdə qalır.

Mal hesabatının məzmun və rəqəm məlumatlarında düzəliş aparmağa

icazə verilmir. Mal hesabatında buraxılan səhv aşağıdakı kimi: düzgün

aparılmayan yazılış, düzgün olmayan məzmun və rəqəmin üzərindən

oxunması görünə bilən xətt çəkilərək üzərindən düzgün tələb olunan yazı və

rəqəm yazılır. Mal hesabatında aparılan "Düzəldilmişdir" qeydiyyatı

aparılmaqla düzəliş tarixi göstərilir, maddi məsul şəxsin və baş mühasibin

imzası ilə təsdiq edilir.

179

Hal-hazırda restoran və kafelərdə müasir dövr üçün əhəmiyyətli və

səmərəli xidmət - banket və müxtəlif təmtəraqlar təşkil olunur. Belə

tədbirlərin həyata keçirilməsi, restoran, yaxud kafenin açıq zalında xüsusi

menyu formalaşdırmaqla bö3hik qonaqlar qrupuna xidmət göstərilməsi ilə

əlaqədardır. Bu cür menyular çox hallarda ictimai iaşənin digər

obyektlərindəki menyudan fərqlənir. Sözügedən qonaqlıqların təşkili,

restoran, yaxud kafenin adi iş günündə istifadə olunmayan malların

alınmasını, xüsusi fərqlənən tort, yaxud fəsəlinin və tədbirin keçirilməsində

səbəbkar olan şəxsin yaxud tarixin qeyd edilməsini göstərə və fərqləndirə

bilən kulinariya məmulatının hazırlanmasını tələb edir. Bununla əlaqədar

olaraq mühasib -kalkulyator yuxanda sadalanan məhsulların alınmasına

dair verilmiş sifarişin formalaşdırılması üçün istehsalat müdirinə köməklik

göstərməlidir. Banket üçün əvvəlcədən tərtib edilmiş menyu və kalkulyasiya

aktının əks kalkulyasiyası, yəni tələb olunan xörəyin hazırlanması üçün

lazım olan məhsulun siyahısı müəyyən edilir.

Təşkilatın mühasibi, mədaxil edilmiş mal və hazır məhsulların -

vaxtında və tam mədaxil edilməsini, onların düzgün silinməsi, eləcə də

maddi məsul şəxsin hesabatının tərtib edilməsinin düzgünlüyünü

yoxlamalıdır.

Mal hesabatının yoxlanması zamanı mühasib aşağıdakılan təyin

etməlidir:

• sənədlərin doğruluğunu və bu sənədlər əsasında hesabatda,

yazılışların düzgün aparılmasını, eləcə də həmin sənədlərdəki məlumatların

hesabatdakı məlumatlarla müvafiqliyini;

• bu hesabatda hesabat dövrünün əvvəlinə olan hazır məhsul, mal və

tara qalığının, keçmiş hesabat dövrünün axırında göstərilən qalığa

uyğunluğunu;

• hesabatda göstərilən hazır məhsul, mal və taranın hesabat dövrünün

əvvəlinə, inventarlaşma aparılan tarixə inventarlaşma aktında göstərilən

qalığa müvafiqliyini;

• hesabata əlavə edilən bütün ilk sənədlərdəki tarixlərin, hazır məhsul

və malların inventarlaşmaya qədər, yaxud sonra alınıb-alınmaması- nın

təyin edilməsini;

• təsərrüfat əməliyyatlarının (hazır məhsul, mal və i.a.-nm) qanuna və

məqsədəuyğunluğunun təyin edilməsini;

• sənədlərdə, bütün zəruri rekvizitlərin, malların daxili

yerdəyişməsində təşkilatın sərancamverici rəhbərinin və maddi məsul

şəxslərin, imzasının mövcud olmasının təyin edilməsini;

• hesabat dövründə hazır məhsul və malların mədaxilinin verilmiş

vəkalətnamələr üzrə tamlılığmm yoxlanmasını, onların sənədlərinin

ödənilməsi, yaxud ödənişə qəbul edilməsini;

• hazır məhsul və mallann düzgün qiymətləndirilməsinin tə3dn

edilməsini;

180

• maddi məhsul şəxsin ilk mədaxil-məxaric sənədlərilə apardığı uçot

kartındakı yazılışların müvafiqliyini;

• daxili yerdəyişmə üzrə buraxılmış mal və hazır məhsul məbləğinin,

digər maddi məhsul şəxsin mal hesabatının mədaxil hissəsindəki məbləğlə

uyğunluğunun təyin edilməsini;

• Mal (mal-kassa) hesabatının mədaxil hissəsində göstərilən satış

pulunun, kassa hesabatının mədaxil hissəsində göstərilən göstəricilərə

uyğunluğunu.

Mühasib 3nıxarıda qeyd edilən hallann yoxlanmasında müə3^ən

səhvlər müəyyən etdikdə, onları korrektura üsulu ilə düzəldir və həmin

düzəlişlər onu müəyyən edən şəxsin imzası ilə təsdiq edilir. Düzəliş

nəticəsində hazır məhsul və malın ayın axırına olan qalığında kənarlaşma

olan hallarda həmin kənarlaşma barədə maddi məsul şəxs məlumatlandırılır

və hər iki tərəfin: maddi məsul şəxs və düzəlişi aparan şəxsin - mühasibin

imzası ilə təsdiq edilib yeni mal və hazır məhsul qalığı müəyyən edilir.

Maddi məsul şəxsin hesabatı və ona əlavə edilən sənədlər, hazır

məhsul və malların daxil olması və silinməsi əməliyyatlarının mühasibat

uçotunda əks etdirilməsi üçün əsas hesab edilir.

Maddi mühafizəyə qəbul edilmiş mallar yeni hesablar planında

nəzərdə tutulmayan ancaq belə bir hesabın zərurət kimi tələb olunması

"Maddi mühafizəyə qəbul edilmiş mal-material dəyərliləri" balansarxası

hesabında uçota alınmalıdır.

Komissiyaya qəbul edilmiş mallar isə, yenə, tətbiq olunması zəruri

sayılan "Komissiyaya qəbul edilmiş mallar" balansarxası hesabında,

qəbul-təhvil aktında nəzərdə tutulan qiymətlə uçota alınmalıdır.

Mal və hazır məhsulların satışının uçotu

ictimai iaşə təşkilatlarında mal və hazır məhsulların satışının uçotu

bilavasitə onların fəaliyyətlərinin çox hissəsini, yəni öz məmulatlarının və

alınmış malların əhaliyə pərakəndə satışını təşkil edir. Mühasibat uçotu üzrə

normativ sənədlərə əsasən məhsullar alıcılara buraxıldığı və hesablaşma

sənədləri onlara verildiyi andan satılmış hesab edilir. Mülkiyyət hüququna

keçid, məhsulların alıcılara, yaxud nəqliyyat təşkilatlarına verildiyi andan

baş verir.

İctimai iaşə təşkilatlan, mal və hazır məhsulları əsasən nağd

hesablaşma yolu, yəni pərakəndə qaydada satır. Satış pulu (yəni gəlir)

təşkilatın kassasına daxil olur. Satışın (gəlirin) miqdarı, kassir-əməliyyatçının

kitabında qeydiyyata alınaraq nəzarət kassa aparatının göstəricisinə əsasən

müəyyən 181

edilir. Bu zaman satış (gəlir), alıcılara kassadan və aktla qaytarılan məbləğ

qədər azaldılır. Satış (gəlir) kassaya kassa mədaxil orderi ilə verilir.

Hazır məhsul və malların iki variantla qiymətləndirilməsindən istifadə

etməklə satış və maliyyə nəticələrinin müə30^ən edilməsinin mühasibat

uçotunda əks etdirilməsinə dair biz tərəfdən verilən misal cədvəl 3.5-də

(cədvəl 3.1-də verilmiş cədvəl məlumatlarından istifadə etməklə)

verilmişdir.

Cədvəl 3.5 (603 "Verilmiş güzəştlər" hesabından istifadə etmək

və etməməklə) satışın uçotu

Əməliyj'atm məzmunu

205 №-li hesabdan istifadə etməklə 1-ci variant

205,603 №-li hesabdan istifadə etməklə 2-ci variant

hesabın debeti

hesabın krediti

hesabın debeti

hesabın krediti

Satış fgəlir) kassaya daxil olmuşdur: malların satışından 221 "Kassa"

hesabı 601 "Satış" hesabı

221 "Kassa" hesabı

601 "Satış" hesabı

öz istehsalı məhsulunun satışından

221 "Kassa" hesabı

601 "Satış" hesabı

221 "Kassa" hesabı

601 "Satış" hesabı

Yekun

Satışa (gəlirə 1ƏDV hesablanmışdır a) malların satışından 601 "Satış"

hesabı 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı

601 "Satış" hesabı

521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı

b) öz istehsalı məhsulunun satışından

601 "Satış" hesabı

521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı

601 “Satış"

hesabı 521 "Vergi

öhdəlikləri"

hesabı

Yekun

Satılmış mal silinir 601 “Satış"

hesabı 205 "Mallar"

hesabının

müvafiq

subhesabı

601 "Satış"

hesabı 205 “Mallar”

hesabının

müvafiq

subhesabı Yekun

Mal satışından hesablanmış xərc

701.6 "Satış xərcləri" subhesabı

533 Ns-li hesab 522 №-li hesab 201№-li hesab 112 №-Ii hesab 102 №-li hesab

701.6 "Satış

xərcləri"

subhesabı

533 №-li hesab 522 №-li hesab 201 №-li hesab 112 №-li hesab 102 №-li hesab

Mal satışından olan xərc silinir

601 "Satış" hesabı

701.6 "Satış xərcləri" subhesabı

601 "Satış" hesabı

701.6 "Satış xərcləri" sub- hesabı

Öz istehsalı məhsullarından olan xərc silinir

601 "Satış"

hesabı 721. “inzibati xərcləri" hesabı

601 "Satış"

hesabı 721 “İnzibati xərclər"

Satılmış ticarət artırması storno üsulu ilə silinir

601 "Satış"

hesabı 603 "Verilmiş

güzəştlər" hesabı

182

Satışdan olan maliyyə nəticəsi silinir; a)maliardan 601 "Saoş"

hesabı 801 "Ümumi

mənfəət (zərər)"

hesabı

601 “Satış"

hesabı 801 "Ümumi

mənfəət (zərər)"

hesabı b)öz istehsalı məhsulundan

601 "Satış"

hesabı 801 "Ümumi

mənfəət (zərər)"

hesabı

601 "Satış"

hesabı 801 "Ümumi

mənfəət (zərər)”

hesabı

yən etmək üçün 601 №-li hesaba aşağıdakı analitik uçot hesabları açmaq olar:

601-X-l malların satışından olan gəlir və xərclərin uçotu üçün

601-X-2 öz istehsalı məhsullarının satışından olan gəlir xərclərin uçotu

üçün

Ticarət artırmasının hesablanması

Malın uçotu, satış qiyməti ilə aparılan zaman onun ticarət artırması

malların satışından olan ümumi gəlir hesab edilir. Bunu müəyyən etmək

üçün aşağıdakı hesablama tətbiq edilir. Bu baxımdan aşağıdakı düstur [A)

ilə orta ticarət artırması müəyyən edilir.

A = (TA^ + TA^ - TAç) : (D + MS^) x 100 [3.6)

Burada TA^- hesabat dövrünün əvvəlinə olan mal qalığının

artırmasını; TAj - hesabat dövrü ərzində daxil olmuş mala düşən

ticarət artırmasını;

TAç - hesabat dövrü ərzində çıxmış mala düşən ticarət artırmasını; D -

mal dövriyyəsini;

MS^ - hesabat dövrünün axırına olan son qalığı ifadə edir;

Satılmış mallar üzrə ümumi gəlir [ÜG) aşağıdakı düsturla müəyyən

edilir.

ÜG = D xA ; 1 0 0 % [3.7)

Beləliklə, hesablanmış satılmış ticarət artırması "qırmızı" storno üsulu

ilə silinir.

Dt 701 "Satışın maya dəyəri" hesabı

Kt 603 "Verilmiş güzəştlər” hesabı

183

3.7. İCTIMAI IAŞƏ TƏŞKILATLARINDA MÜHASIBAT

UÇOTUNUN AVTOMATLAŞDIRILMASI

ictimai iaşədə məhsulların hərəkətinin uçotu və onların üzərində

nəzarətin aparılması, buraxılan xörəyin maya dəyərinin müəyyən edilməsi,

lazım olan məhsulların tədarük edilməsinin planlaşdırılması və digər

iqtisadi hesablamaların yerinə yetirilməsi mürəkkəb proses olduğundan

ictimai iaşə təşkilatlarında qurulan mühasibat və operativ uçotun

avtomatlaşdırılması zəruri sayılır.

Hal - hazırkı dövrdə ictimai iaşə təşkilatlarında uçotun

avtomatlaşdınlma- sı üçün çoxlu proqramlar fəaliyyət göstərir. Bu baxımdan

düzgün proqram, yəni ancaq bir uçot nöqtəsi - ən sadə anbar və saüş yerinin

olmasını əsas götürən təşkilatlardan (məsələn, yeməkxanalardan) başlamış

bir neçə anbar, mətbəx, topdan və pərakəndəsatış nöqtəsi olan mürəkkəb

strukturlu təşkilatlara qədər (məsələn, tez iaşə xidməti göstərən şəbəkələrə

qədər) tam fəaliyyəti əhatə edən proqram qəbul edib tətbiq etmək

məqsədəuyğundur. Buna görə ictimai iaşə üçün avtomatlaşdınimış sistem

seçmək, xörək və məhsulların topdan və pə- rakəndə- satışının uçotunu

aparmaq, xörək və yeyinti məhsullannın maya dəyərinin hesablanması və

silinməsini həyata keçirmək, xörəklərin hazırlanmasını planlaşdırmaq,

daxili yerdəyişməni uçota almaq, ictimai iaşə təşkilatlan üçün xarakterik

olan nümunəvi sənəd forma və ciddi hesabat blankı formalaşdırmaq və çap

etdirmək, işin səmərəli təşkilinə xeyli imkanlar yaradar. Bütün bunlar

mühasibat uçotunun apanimasını, zəruri mühasibat hesabatının tərtibini

avtomatik formalaşdıran ictimai iaşə təşkilatlannda mümkün ola bilər. Məhz

bu səbəbdən ictimai iaşə təşkilatının bö)mklüyündən, zalın doldurulma

səvi>yəsindən və is- tehlakın idarə edilməsindən asılı olaraq istehsalat

uçotunun avtomatlaşdınimış sistemi seçilir. Bütün qeyd edilənlər, istehsal

prosesinin uçotunun avtomatlaş- dınlmış sistemini, təşkilatın mühasibat

uçotu sistemində birləşmə prosesinin apanimasını, yaxud satış prosesinin,

xörəyin maya dəyərinin kalkulyasiyasının və anbar uçotunun

avtomatlaşdınimasım da daxil etməklə bütün fəaliyyətin uçotunun

avtomatlaşdınimış sistemini qurmaqla mümkün ola bilər.

Xörəyin maya dəyərinin kalkulyasiyası. Avtomatlaşdırılmış sistem

hər bir xörəyin resepturasında: bir və daha çox xörəyin hazırlan- mamasına

nə qədər xammal və məhsulun sərf olunması göstərilməklə xörək və tədarük

kartının aparılmasına imkan yaradır. Xörəyin reseptura kartında yuxarıda

göstərilənlərdən başqa hazırlanma texnologiyası da göstərilə bilər. Xörəyin

kartı doldurulub (tərtib edilib) qurtardıqdan sonra onun maya dəyərini

hesablamaq, xörəyin hazırlanması zamanı aşpa 184

zın əsas kimi götürəcəyi texnoloji kartı çap etmək olar.

Xörəyin resepti tərtib edilən zaman maya dəyərinə daxil edilməyən

mürəkkəb bir maddə və ya qatışığm tərkib hissəsindən də istifadə edilə bilər.

Resepturaya, onda göstərilən xammal və məhsula bərabər olan və silinən

zaman nəzərə alınan malları da (birdəfəlik boşqabı, qablaşmanı və i.a. da)

daxil etmək olar.

Çox hallarda bir xörəyin hazırlanması, üçün ictimai iaşə təşkilatlarında

müxtəlif əvəzləyici maddi və ya qarışığın tərkib hissəsindən istifadə edilə

bilər. Bu cür maddə və tərkib hissələrinə, salatın hazırlanması zamanı ona

müxtəlif markalı günəbaxan yağının əlavə edilməsini aid etmək olar.

Qarşılıqlı əvəzləşdirici maddə və tərkib hissələrini xörəyin kartında da

göstərmək olar. Malların qarşılıqlı əvəz- etmə siyahısının, avtomatlaşdırılmış

"Yaddaş" sistem kimi qəbul edilən sənədinin formalaşdırılması zamanı

anbarda baza maddə və ya qarışığın tərkib hissəsi qurtardıqda, onun yerinə

əvəzləyici sənəd rəsmiyyətə salınır. Əvəzləyici xammal və məhsuldan

istifadə edən zaman maya dəyərinin hesablanmasında, malların avtomatik

silinməsi də nəzərə alınmalıdır.

Anbar uçotu. Avtomatlaşdırılmış sistem, uçotun bir ölçü bazası

əsasında aparılmasına şərait yaradır. Mal-material dəyərliləri bir ölçü vahidi

(kiloqram, butulka, banka.ilə) ilə tədarük edilən, məxaric isə digər (qram,

pay, stəkanla) uçot vahidi ilə aparılan hallarda, müxtəlif ölçü vahidlərinin

avtomatik olaraq baza vahidlərinin hesablanma imkanları mövcuddur.

Avtomatlaşdırılmış kompleks proqramın köməyi ilə nəinki ancaq

mətbəxdəki yerdəyişmənin həm də digər yerdəyişmələrin uçotunu aparmaq

olar. Bundan başqa, sözügedən kompleks proqramdan, buraxılışın

istehsalatdan pərakəndə şəbəkəyə, malın pərakəndə şəbəkədən anbara

qaytarılması, pərakəndə şəbəkələr arasında və i.a. üzrə yerdəyişməsindən də

istifadə edilə bilər. Yerdəyişmənin sənədləri tərtib edilən (doldurulan)

zaman mal qalığının vəziyyəti avtomatik olaraq uçota alınır.

Proqramda, inventarlaşma üçün xüsusi müqayisə cədvəli nəzərdə

tutulur və onda, anbardakı həqiqi qalıq göstəricisinin və sistem vasitəsilə

hesablanmış göstəricinin müvafiqliyi əks etdirilir.

Satılmış xörəklərin uçotu. Hər satış nöqteyi-nəzərindən markalanma

hesabatı, kassa proqramı əsasında gündəlik tərtib olunur. Markalanma

hesabatı kassa qəbzləri, abonement talonları, qaimə və digər sənədlər

əsasında doldurulur (tərtib olunur). Onun əsasında İİ-10 №-li "Mətbəx

məmulatlarının satışı və buraxılışı haqqında akt" formasını çap etdirmək

olar.

Şəkil 3.13-də klassik tipli restoranın (mətbəx, anbar, bar, zal)

avtomatlaşdırılmış operativ uçot sxemi verilmişdir.

185

Şəkil 3.13. ictimai iaşədə avtomatlaşdırılmış operativ uçot sxemi

Bir qayda olaraq, bu tipli restoranlarda barın kassa terminalı təyin

edilir. Məlum terminalın tərkibinə, kompyuter (iş stansiyası), əvvəlcədən və

fiskal çeklərin çap edilməsi üçün printer, nəzarət - kassa maşını (fiskal

qeydiyyatçı) daxil edilir. Xörəkpaylayanlar üçün sürətlə hərəkət edən

bloknot almağa icazə verilir. Markaları (aşpaz üçün xörəklərə sifarişi)

mətbəxdə çap etmək üçün printer təyin edilir. Mühasibatlıqda satış

prosesinə nəzarət etmək üçün baş kompyuter təyin olunur və onun

vasitəsilə, masanın yüklənməsi, xörəkpaylayanlarm məşğulluğu, operativ

rejimli satışın yerinə yetirilməsi həyata keçirilir.

Kassa terminalı vasitəsilə xörəyin hərəkəti ilə bağlı bütün hallar: zala

buraxılışı, müştərinin xörəkdən imtina etməsi ilə bağlı olaraq onun mətbəxə

geri qaytarması, gələcəkdə istifadəsi qe)Ti-mümkün olan qaytarılmış

xörəyin silinməsi qeydiyyata alınır. Xörəkpaylayan tərəfindən sifarişin

qəbulu və həmin sifarişin qeydiyyata alınması zamanı mətbəxdəki xörə}nn

adı, miqdarı və digər məlumatlar, komp3mterdə avtomatik çap edilir.

Bununla birlikdə xörəyə görə qəbz verilməklə onun satılması qeydiyyata

alınır və onlar gündəlik markalanma hesabatında avtomatik formalaşır və

sonradan həmin məlumatların surəti çıxarılmaqla anbar proqramı ilə ilə

üzləşdirilir.

Mühasibatlıqdakı anbar proqramında, mədaxil və məxaric qaimələ- ri,

daxili yerdəyişmə sənədləri qeydiyyata alınır. Bundan sonra markalanma

hesabatına əsasən xörəklərin hazırlanmasına istifadə olunan məhsullar

silinir və satılmış xammal və malların maya dəyəri hesablanıb müəyyən

edilir. Burada əsas aparıcı mühasibat, maliyyə və operativ uçot, anbar

proqramında avtomatik formalaşan mal hesabatı hesab edilir. 186 ------

4.1. MEHMANXANA XİDMƏTİNİN MƏZMUNU,

İQTİSADİYYATIN İNKİŞAFINDA ONLARIN ROLU

Mehmanxana sənayesi—böyük sayda işçilərin əməyindən istifadə

edən inkişaf etmiş sosial-iqtisadi kompleksdir. 0, xırda istehlaka hesablanan

müəssisə deyil, mehmanxana nömrələrinin təqdim edilməsini, iaşənin

təşkili və nömrələrin təmizlənməsini məhdudlaşdırmadan müasir

cəmiyyətə böyük xidmətlər göstərən iqtisadi sahə sayılır. Kirayənişinin

[mehmanxananın xidmətindən istifadə edənin) vaxtı bu və ya digər

xidmətin göstərilməsinə sərf edildiyindən, göstərilən xidmətin

kateqoriyasından asılı olaraq hər hansı məişət texnikasının alınması

nömrənin qiymətinə daxil edildiyindən, onların müxtəlif tələbatının

ödənilməsini öz öhdəsinə götürür. Məhz buna görə, mehmanxana

kompleksi xidmət göstərmək işinin ən mühüm sahələrinin tərkibinə daxil

edilir.

Mehmanxana biznesi -ümumi dünya milli məhsulunun təxminən 6%

və bütün həvəsləndirici vergi daxilolmalarının 5 %-ni təşkil edən, eyni

zamanda digər istiqamətli: tikinti, ticarət, kənd təsərrüfatı, xalq istehlakı

mallarının istehsalı ilə məşğul olan sahələr və i.a. nisbətən daha sürətlə artan

sahələrdən biridir. Orta hesabla mehmanxanada yaşayan hər 10 turistə

xidmət göstərmək üçün bilavasitə üç və xidmət göstərməklə əlaqədar isə iki

işçi yeri tələb olunur. Bütün ölkələrdə mehmanxana fondu təxminən 17-18

mln yer təşkil edir. Bu zaman onların miqdarı və keyfiyyəti əsasən həmin

regionlardakı beynəlxalq turizm sahəsinə uyğun gəlir. Turist xidmətinə

tələbat artdığından ona, sözügedən biznes, yəni aşağıdakı səbəblər: nisbətən

çox da böyük olmayan start investisiyasının qoyulması, xərc ödəmənin orta

müddətinin müvafiqliyindən asılı olaraq yüksək rentabellik səviyyəsinin

olması və i.a. ilə əlaqədar olaraq sahibkarları daha çox maraqlandırır.

Bugünkü qonaqpərəs sənaye, regionun, yaxud turist mərkəzinin ən

böyük təsərrüfat sistemini özündə əks etdirir və bu baxımdan turizm

iqtisadiyyatı ən mühüm göstərici kimi özünəməxsus çəkiyə malikdir.

Qonaqpərəs sənaye öz fəaliyyətini kollektiv və fərdi yerdəyişmədə

formalaşan müxtəlif təsərrüfatlarda: otellərdə, mehmanxanalarda,

motellərdə, gənclər yataqxanalarında, apartamentlərdə [evlərdə), turist

sığınacaqlarında, eləcə də turistlərin yerləşdirilməsində iştirak edən xüsusi

şöbələrdə yerinə yetirir.

Mehmanxana sənayesi iqtisadi fəaliyyət növü kimi özündə xidmət

göstərilməsini və mehmanxanalarda, motellərdə və digər yerləşdirmə

188

yerlərində qısamüddətli yaşayışın təşkilini yerinə yetirir.

Qonaqpərəsliyi həyata keçirən sənaye - iri şəhər və rayon mərkəzlərinə

gələn insanların yaşayış, iaşə və insana lazım olan digər zəruri nemətlərlə

təmin edən, eləcə də onların boş vaxtlarının səmərəli keçməsini təşkil edən

biznes fəaliyyətidir.

Turist, 0 cümlədən mehmanxana xidməti dairəsində yerinə yetirilən

işlər sosial-mədəni xidmətlər sırasına daxil edilir. Sözügedən xidmətin

göstərilməsi müasir qonaqpərəslik prinsipinə uyğun təşkil olunur və belə

xidmət onların mövcud turizmin rolunu yüksəldir, eləcə də turist sənayesi

üçün kadr hazırlanması sistemində qarşıya mühüm vəzifələr qoyur.

İstehlakçıların mehmanxana xidmətinə marağının müxtəliflİ5d müasir

dünya mehmanxana bazarının seqmentasiyasmı və mehmanxananın

müxtəlifliyini müəyyən edir. 50 %-dən çox səyahət işgüzar səfəri təşkil edir,

ondan 40%-ə qədəri səfərin istirahət məqsədinin, 10% - isə digər məqsədli

səyahətin payına düşür. İstehlakçıların tələbatının bu cür strukturu, müvafiq

keyfiyyətli və istiqamətli otelə olan tələbatı müəyyən edir.

Hal-hazırda dünya mehmanxana təsərrüfatının təxminən 14 milyon

nömrədən (26 milyon yerdən} çox 350 minə qədər rahat mehmanxana olması

müəyyən edilmişdir. Son 20 ildə mehmanxanadakı nömrələrin sayı hər il

orta hesabla 3-4 % artmışdır ki, bu da turistlərin sayının xeyli artmasını

təsdiq edir. Dünya mehmanxana təsərrüfatının strukturunda, turist axını

coğrafi prinsip: "daxili turist" və xarici iştrakçılar baxımından dünyanın bu

və ya digər regionunda bərabər istiqamərdə inkişaf etdiyini əks etdirir.

Müxtəlif mənbələrdə rəqəm məlumatlarının kənarlaması- na (hesablamanın

çətinli)dnə görə) baxmayaraq, orta hesabla müəyyən edilən məlumatlar

mehmanxana sənayesinin mürəkkəbliyindən xəbər verir və belə bir vəzi}7yət

və onun artım səvi)o^əsi: hal-hazırkı dövrdə və gələcəkdə inkişaf etmiş ən

məhsuldar sistem olmasını təsdiq edir.

Dünya mehmanxanalar təsərrüfatı içərisində Avropa aparıcı yer tutur.

Turist axını içərisində onun payı 70 % təşkil edir və dünya mehmanxanalar

fondunda, həmin göstərici üstünlük təşkil edən paya (təxminən 45 %}

malikdir. Burada Avropa ölkələrinin mehmanxana bazasına xaricdən olan

müştərilərin demək olar ki, yarısının nəzərə alınması uçota alınmır, qalan

turistlər isə alternativ (əlavə) bazada qəbul edilir ki, bu da qeyri Avropa

ölkələri üçün xarakterik deyil. Avropa ölkələrindəki mehmanxana fondu

özünün bütün fəaliyyəti dövründə liderlik duruşunu əldən vermir və əksinə

hər il 2-2,5 % artır və artım səviyyəsinə görə dünyanın əksər ölkələrinin

mehmanxana fondu ilə demək olar ki, ayaqlaşır.

Ayrı-ayrı ölkələr içərisində baza gücünə görə dünya mehmanxa

------ 189

nalar sənayesində liderliyi: ABŞ (3,5 milyon nömrəyə qədər], Yaponiya (1,5

milyon), İtaliya (1 milyon), Fransa, İspaniya, İngiltərə, Çin, Avstraliya

(təxminən 0,5 milyon), Avstriya, Meksika, Kanada, Yunanıstan (təxminən

0,3 milyon), Tailand, Rusiya, İndoneziya, Türkiyə (0,5-0,23 milyon),

Braziliya, Argentina, İsveçrə (0,15 milyondan az) tutur.

Sürət artımına görə dünya mehmanxanalar sənayesində

mehmanxanalar fondunun artım səvİ3^əsi üzrə lider kimi Türkiyə, Çin,

Malayziya, Sinqapur, Marokko, İspaniya, Almaniya, Argentina çıxış edir.

Ümumdünya turist təşkilatının qiymətləndirilməsinə görə, beynəlxalq

turist gəlişinin payına, daxili turizmin çox hissəsini təşkil edən dünya turizm

bazarı təxminən üçüncü yerdə durur.

Avropada beynəlxalq turist gəlişinin gözəçarpacaq artımı Türkiyədə

(13,6 %), Bolqarısrtanda (7,8 %), Xorvatiyada (6,1 %) qeyd edilmişdir. Adı

çəkilən ölkələrlə müqa3dsədə Bö3hik Biritaniya (3,1 %) və Portuqaliya (3,5 %)

beynəlxalq gəlişin artımı demək olar ki, 2 dəfə azalmışdır.

Kütləvi turizmin, birinci növbədə daxili turizmin inkişafı, onların

təbiətə yaxın olan (şəhərətrafı otellər və turist kompleksləri, xüsusi pan-

sionatlar, turist kəndi və i.a.) və geniş xidmət göstərən ancaq nisbətən ucuz

turist məkanlarında yaradılması məqsədəuyğun hesab edilir. Daxili və

beynəlxalq tura olan istehlak tələbatı aşağıdakı: kütləvi turizm və onun hər

bir ölkədə bütün daxili turizmdən asılı olmaqla inkişafı; təsdiq olunmuş

qaydaya uyğun olaraq beynəlxalq səyahətin miqdarının daxili səyahətin

miqdarından az olması kimi bölüşdürülür.

Beləliklə, müasir iqtisadi şəraitdə biznes təyinatlı mehmanxanaların

rolu daima artır və dəyişir, onun daxili yerdəyişməsi baş verir. Əvvəllər

mehmanxana kompleksində aparıcı rol oynayan ölkələr artıq ikinci və

üçüncü rola malik yerləri tuturlar. Onların yerinə yeni liderlər daxil olur. Baş

verən endogen dəyişiklikləri, ancaq daxili amillərin təsiri nəticəsində baş

verməsi ilə izah oluna bilməz. Mehmanxana işində cəmiyyətin bu və ya

digər istiqamətdə həyat səviyyəsinin müə}^ən edilməsi təcrübəvi olaraq

iqtisadiyyata təsir göstərir. Mehmanxana biznesinin iqtisadi münasibətləri

aşağıdakı kimi nəzərdən keçirilir:

• istehsal sahəsində, məhsulun dəyişdirilməsi və bölüşdürülməsində

ictimai münasibətlərin müəyyən məcmuu üzrə;

• müəyyən sahə istehsal növünü və iqtisadi fəali3^əti özündə

birləşdirən məlum ölkənin xalq təsərrüfatı kompleksinin konkret hissəsi

üzrə;

• ölkənin, yaxud regionun təsərrüfat sahəsi (mehmanxana işinin

iqtisadiyyatı) kimi mehmanxana biznesini öyrənən iqtisadiyyat elmi üzrə;

• mehmanxana istehsalı sahəsində məhsulun hərəkətini, onun is- 190

tehlakını, bölüşdürülməsini və dəyişdirilməsini öyrənən ictimai elmin

mahiyyətini, iqtisadçıların bu sahədə baş verən prosesləri təhlil etməsini,

onların fiziki şəxslər, təşkilatlar və ümumilikdə cəmiyyət üçün nəticəsinin

proqramlaşdırılması üzrə;

• bütün mehmanxana təsərrüfatında fəali5^ət göstərən subyektlərin

hərəkətini öyrənən müasir iqtisadi nəzəriyyəni, istehsal prosesinin

gedişatını, hazırlanmış məhsulların bölüşdürülməsini, onların öz təyinatına

istiqamətlənməsini, istehlakçıların, tələbatının standarta uyğun təmin

edilməsini və bütün təsərrüfatın idarə edilib, gələcəkdə genişləndirilməsinə

dair təkliflər verilməsi üzrə.

Fundamental iqtisadiyyat baxımından mehmanxana biznesi, ən çox

daxili səbəblərə nisbətən dünya təsərrüfat prosesi və münasibətləri ilə izah

olunan kompleks iqtisadiyyatı özündə əks etdirir. Mehmanxana biznesi,

həm də mal və xidmətlərin xaricə daşınması ilə müşayiət olunmayan ümumi

daxili məhsulun ölkələr arasında bölüşdürülməsinə xidmət edən inkişaf

etmiş çox ölkələrin ən mühüm katalizatoru kimi çıxış edir. Digər sözlə desək,

əgər yaponlar Filippinin, ukraynalılar isə - Türkiyənin mehmanxanalarında

istirahət edirsə, onlar nəinki qazanılmış vəsaitin bir hissəsini aparar, həm də

orada yeni iş yeri yaradar.

Hal-hazırkı mərhələdə mehmanxanaların ixtisaslaşmasının

dərinləşməsi, beynəlxalq zəncirvarı və yeni mehmanxanaların yaradılması

geniş vüsət almışdır. Məsələn, ancaq Moskvada 2012-ci ildə 170-200 min

mehmanxana yerinin, yəni 2006-cı ilə nisbətən 2,5-3 dəfə artırılması

planlaşdırılmışdır. Bu cür artım Azərbaycanın Bakı, Gəncə, Qəbələ, Şəki,

Quba və digər istirahət yönümlü sahələrində də nəzərdə tutulmuş və o,

50-60 min mehmanxana yeri təşkil edir.

Bütün bunları qeyd etmək bizə əsas verir ki, mehmanxana biznesi,

nəinki Rusiyada və Azərbaycanda həm də əksər bölgələrdə inkişaf edir və bu

cür inkişaf iclasların, konfransların və digər məclislərin keçirilməsinə şərait

yaratdığından onların ictimai-siyasi həyatda aktiv iştirak etməsindən xəbər

verir. Bu baxımdan mehmanxana təsərrüfatının yaradılması və inkişafı həm

də nəqliyyatın, rabitənin inkişafı və müxtəlif mal və məhsulların pərakəndə

sistemdə bölüşdürülməsi kimi iqtisadiyyat və ictimaiyyət üçün böyük

əhəmiyyətə malikdir. Öz imkanlarından istifadə etməklə mehmanxana

təsərrüfatı, millətin və cəmiyyətin maddi vəziyyətini təmin edən (ödəyən),

mal və məhsulların ümumi istehsal həcminin formalaşmasında da aktiv və

məhsuldar işi yerinə yetirir.

Çox regionlarda mehmanxana, öz alıcılıq qabiliyyətini müsafirlərin

(mehmanxanaya gələnlərin) gəldi3d yerdə keçirən və pulunu evlndəkinə

191

nisbətən daha çox xərcləməyə meyilli olan şəxslərin vaxtlarını səmərəli

qurmağa şərait yaradan yer hesab edilir. Məhz bununla əlaqədar olaraq

mehmanxanaya gələnlər öz pulunu evində deyil, gəldiyi yerdə

xərclədiyindən, həmin məbləğ həm də bilavasitə mehmanxanaya gələn

şəxslərin vəsaiti hesabına yerli iqtisadi3o^ata xeyli vəsait qoymuş olurlar.

Xaricilərin gəldiyi rayonda yerləşən mehmanxanalar çox hallarda

onlardan xarici valyutanın alınma mənbəyinə xidmət edir və bununla da

həmin valyutanın alınması ölkənin tədiyyə balansına xeyli vəsait qoymağa

şərait yaranır. İxrac imkanı məhdud olan ölkələrdəki mehmanxanalar xarici

valyutanın daxil olmasının ən aşağı mənbəyi ola bilər.

Mehmanxana, həm də əksər ölkələrdəki mehmanxana sənayesini

formalaşdıran çoxlu mütəxəssisin işləyə biləcək minlərlə iş yerini təmin edən

işçi qüvvəsinin cəlb edilməsində mühüm rol oyna}nr. Bundan başqa,

sözügedən sahədə öz biznesini quran kiçik mehmanxana xidməti göstərən

şəxslər də məşğul olur. İşverən mehmanxanaların rolu, digər məşğulluq

mərkəzi daha çox məhdudlaşdırılan və onlar tərəfindən regionun inkişafına

gözəçar- pan miqdarda vəsait qoyan hallarda daha da yüksəlir.

Qeyd edək ki, mehmanxana, digər sahələrin məhsullarının pərakən-

də- satışının təşkilində də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Mehmanxananın

tikilməsi və modelləşdirilməsi prosesində, onun sənaye tikinti fəaliyyəti və

tələb olunan zəruri sahəsi təmin edilməlidir. Məhz bu baxımdan

mehmanxanaya bütün zəruri avadanlıqlar, mebel və digər bütün tələb

olunan ləvazimatlar, təqdim və onun fəaliyyəti təmin olunur.

Mehmanxanaya lazım olan iaşə məhsulları, içkilər və digər zəruri istehlak

malları fermerlərdən, iaşə məhsulları və içkilər istehsal edən

malsatanlardan, qaz, elektrik enerjisi və su təchizatı isə onları istehsal edən

idarə, şirkət və stansiyalardan alınır və onların həmin dəyərlilərə olan

tələbatı təmin olunur. Bundan başqa, mehmanxana, bilavasitə öz işçiləri

üçün zəruri məşğuliyyət yaradır, işçilər isə həmin təchiz edilmiş iş- xidmət

və mal əməliyyatı prosesini yerinə yetirən dolayı məşğulluğu həyata keçirir.

Mehmanxanada yuxarıda adı çəkilən xidmət prosesi yerli əhaliyə

sosial-məişət xidmətinin göstərilməsini təmin edən ən mühüm mənbə hesab

edilir. Onlara restoran, bar və digər xidmət yerlərində göstərilən xidmət

işləri, yerli əhalini daha çox cəlb edir və nəticədə əksəriyyət mehmanxanalar

öz məskunlaşdığı məntəqələrdə sosial-mədəni mərkəz rolunu oynayır.

Beləliklə, müasir mehmanxana biznesi, aşağıdakı iqtisadi hadisələri

özündə formalaşdırır:

• sənayeləşdirmə formasına malik olmaq;

192

• toplanmayan və nəql edilməyən məhsul və xidmətlərin mehmanxana

növündə xidmət göstərmək;

• yeni rayonun mənimsənilməsində pioner kimi çıxış edən və milli

iqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirməyə kömək edən yeni iş yerləri

yaratmaq;

• mehmanxana biznesində ixtisaslaşan ölkələrin xeyrinə milli gəlirin

yenidən bölüşdürülməsində iştirak etmək;

• yüksək səmərəlilik səviyyəsini və investisiyanın tez ödənməsini

xarakterizə etmək;

• milli gəlirin artırılmasına, yerli şöbələrin məşğulluğu və inkişafına və

yerli əhalinin həyat səviyyəsinin artmasına xidmət göstərmək;

• təbiəti mühafizə vasitələri element kimi resurs bazasını təşkil

etdiyindən onların səmərəli istifadəsini təmin etmək.

Qeyd edilən iqtisadi hadisələrin xarakteristikası təsdiq edir ki,

mehmanxana biznesi regionun iqtisadiyyatına aktiv təsir göstərir. Bu cür

inkişaf təsərrüfat, sosial və humanitar istiqamətdə baş verən hallan

xarakterizə edir və onların analitikliyini təmin edir. Hal-hazırda

mehmanxana biznesinin iqtisadiyyat sahəsinə təsir modeli nəzərəçarpacaq

dərəcədə mürəkkəbləşir və o nəzəri konsepsiya və fərziyyə deyil, statistik

məlumatlara əsaslanır.

Beləliklə, mehmanxana xidməti göstərmək ən perspektivli sahə

olduğundan onun genişləndirilməsi məqsədəuyğun sayılmalıdır. Bu zaman

xidmətin göstərilməsinin əsas mahi}^əti, təkcə onların xüsusiyyətinin tam

öyrənilməsinə, de3dl, həm də mehmanxana xidmətinin təşkili qaydalarını

tənzimləyən müvafiq normativ-hüquqi aktlardan asılılığının öyrənilərək

tətbiq edilməsi yollarına əsaslandırılmalıdır.

4.2. MEHMANXANA XİDMƏTİNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Mehmanxana xidmətinin təqdim edilməsi sahəsində münasibətlərin

tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikasında mehmanxana xidmətinin

göstərilməsinə dair "İstehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqın-

da'Azərbaycan Respublikasının 19 sentyabr 1995-ci il 1113 №-li qanunun

tələbləri nəzərə alınmaqla və Respublika hökumətinin 25.04.1977-ci il tarixli

490 №-li qərarı ilə təsdiq edilmiş qaydalarına müvafiq olaraq həyata keçirilir.

Sözügedən sənədlər mehmanxana xidmətini həyata keçirən zaman istifadə

olunan aşağıdakı əsas anlayışları özündə əks etdirir: Mehmanxana - nəzərdə

tutulan xidmət üçün əmlak kompleksini

193

(binanı, binanın bir hissəsini, avadanlıqları və digər əmlakı] özündə

birləşdirir.

İstehlakçı - ancaq sifariş vermək niyyəti olan, yaxud sahibkarlıq

fəaliyyəti həyata keçirməklə bağlı olmayan şəxsi, ailəvi, ev və digər tələbat

üçün istifadə olunan xidmətdən istifadə edən və ya onu sifariş edən

şəxslərdir.

İcraçı - təşkilati - hüquqi formasından asılı olmayan təşkilatlar, eləcə

də əvəzsiz müqavilə üzrə istehlakçılara xidmət göstərən fərdi sahibkarlardır.

Beləliklə, mehmanxana, istehlakçıların hüquqlarının pozulması,

mühasibat uçotu və vergiyəcəlbolunma haqda qanunvericiliyin tələblərinə

riayət etməklə xidmət göstərmək və təsərrüfat fəalİ30^ətinin təşkilində öz

xüsusiyyətləri olan sahəyə aid edilir.

Qeyd edək ki, xidmət və onun seçilmə mümkünlüyünü təmin edən və

xidmət haqda istehlakçıya informasiya verən mehmanxana fəaliyyəti həm

hüquqi şəxs həm də fərdi sahibkarlar tərəfindən aparıla bilər.

Bütün mehmanxanalar öz xidmət prinsiplərinə görə müvafiq

kateqoriyalara bölünür. Dünyada mehmanxanaların 30-dan çox təsnifat

sistemi fəaliyyət göstərir.

Ən geniş yayılmış mehmanxana sisteminin təsnifatı aşağıdakılardan

ibarətdir:

Ulduz sistemi, beş mehmanxana kateqoriyasını nəzərdə tutur. Bu

sistem Fransa, Avstriya, Macarıstan, Misir, Çin, Rusiya və digər ölkələrdə

tətbiq edilir. Mehmanxana ulduzunun yüksək olması, onun öz müştərilərinə

daha geniş xidmət göstərməsinə şərait yaradır. Bu xidmətlərə, gözəllik

salonlarım, masaj kabinetlərini, avtonəqlİ3^at xidmətlərini (müştərinin hava

limanından, yaxud dəmir yol vağzalından daşınmasını], ictimai iaşə

xidmətini və s. daxil etmək olar.

Hərf sistemi, bütün mehmanxanaların dörd: A, B, S, D kateqoriyalara

bölünmıəsini nəzərdə tutur. A kateqoriyalı mehmanxana, dördulduz- lu

səviyyəyə, B kateqoriyalı mehmanxana - üçulduzlu səviyyəyə müvafiq təşkil

olunur. Bu cür sistem Yunanıstanda tətbiq edilir.

Tac, yaxud "Ağac”sistemi Böyük Britaniyada geniş istifadə olunur.

Ulduz sistemi üzrə ilk təsnifata keçərkən ümumi tac sayından bir say çıxmaq

lazımdır.

Beləliklə, hər bir ölkə üçün mühmanxana sənayesinin öz təsnifat

xarakteri mövcuddur. Buna görə bir kateqoriyaya aid edilən, ancaq müxtəlif

ölkələrdə yerləşən mehmanxana əhəmİ3^ətli dərəcədə fərqlənir.

Azərbaycanda mövcud olan mehmanxanalar 1994-cü ilə qədər olan

194

kateqoriyaların dərəcə və nömrələrə aid edilməsi haqda Əsasnaməyə

müvafiq olaraq təsnifləşdirilirdi. Sözügedən əsasnamə bütün

mehmanxanaların idarəolunma tabeçiliyindən asılı olaraq yeddi: “Lyuks",

"Əla A", "Əla B", 1. 2, 3, 4 dərəcəyə; motellər isə beş: "Əla A", "Əla B", 1, 2, 3,

dərəcəyə bölünməsini nəzərdə tutur.

1994-cü ildə Azərbaycanda mehmanxanaların təsnifatının meyarı

haqda Əsasnamə işlənib hazırlanmışdır. Azərbaycan Respublikasında

mehmanxanaların [motellərin) təsnifat meyarı "Turist-ekskursiya xidməti"

50645-94, RDST A-ilə qəljul edilməlidir.

Mehmamxanalann 2005-ci il təsnifatı isə bütün mehmanxanalara

birdən beşə qədər ulduz verilməklə beş kateqoriyaya bölünməsi

"mehmanxana və digər vasitələrin yerləşdirmə sistemi” əsasında yerinə

yetirilir.

Beləliklə, hal-hazırda Azərbaycanda mehmanxana və digər vasitələrin

yerləşdirilməsi mehmanxana və digər vasitələrin yerləşdirilməsi sisteminə

və Respublika Prezidentinin yuxanda qeyd edilən 1995-ci il 1113 №-li

qanuna müvafiq həyata keçirilir.

Sözügedən sənədlərin tələbatından asılı olaraq aşağıdakı anlayışlardan

istifadə etmək zəruridir:

• turist - müalicə-sağlamlıq, hava-dəyişmə, bədən

tərbiyəsi-idman, peşəkarlıq- işi, dini və gəldiyi ölkənin (yerin) ayrı-ayrı

mənbələrindən 24 saatdan altı aya qədər, yaxud müvəqqəti gəldiyi ölkədə

(yerdə) bir gecədən az qalmamaqla gəlir əldə etməklə məşğul olmaq

istəməyən turist kimi müvəqqəti məlum ölkəyə (yerə) gələn şəxslər sa3nlır;

• yerləşdirmə vasitəsi - turistlərin müvəqqəti yaşaması üçün ən

azı beş nömrəsi olan müxtəlif təşkilati-hüquqi formalı və fərdi sahibkar

təşkilatlar tərəfindən istifadə olunan binalardır;

• yerləşdirmə yerlərindəki nömrələr - turistlərin müvəqqəti

yaşaması üçün zəruri sayılan mebel, avadanlıq və inventarlarla təchiz

edilmiş bir, yaxud bir neçə otaqlardır;

• nömrə fondu - yerləşdirmə vasitələrindəki nömrələrin (yerin)

ümumi miqdarını göstərən fonddur.

Göstərilən sonuncu üç anlayış, mehmamxanaların və təyin edilmiş

digər yerləşdirmə yerlərinin qiymətləndirilməsi, eləcə də müvafiq

kateqoriyaya uyğun attestasiyanın keçirilməsi üçün istifadə edilir. Meh-

m.anxanalar və digər yerləşdirmə yerlərinə nişan kateqoriyası verilir. Bu

kateqoriya, müvafiq mehmanxana və digər yerləşdirmə yerlərində

attestasiyanın aparılması haqda informasiyaların istehlakçılara və digər

marağı olan tərəflərə çatdırılması formasını təsdiq edir. Mehmanxana və

digər yerləşdirmə vasitələri sərbəst olaraq beşguşəli ulduz formasını

195

özündə əks etdirir.

Qeyd edək ki, mehmanxananın məhsulu onun sahə və vaxta görə əldə

edilən göstərici xüsusiyyətini xarakterizə edir. Mehmanxana xidməti

birbaşa, yaxud turagentli3dn köməyi ilə ayrı-ayrılıqda, yaxud tur- zərf

vasitəsilə yerinə yetirilir. Təqdim edilən mehmanxana məhsulunun

kəmiyyət və keyfiyyətindən asılı olaraq mehmanxanalar beş kateqoriya üzrə

təsnifləşdirilir.

Mehmanxana xidməti göstərən hər bir təşkilat, ilk istehlakçı şəxsin

tələbatını-yeməyə, istirahətə və yuxuya olan tələbatını maksimum ödəmək

məqsədilə daha yüksək kateqoriya almaqda maraqlıdır. Bununla əlaqədar

olaraq S.İ.Baylakm mehmanxana barədə daha əsaslandırılmış və qarşıya

qoyulan problemi həll edən aşağıdakı: "Mehmanxana - öz evində olmayan,

yerləşdirmə və iaşə xidməti göstərmək səviyyəsinə bərabər olan kompleks

xidmət göstərən müəssisədir" müəyyən etməsi kifayət qədər məntiqlidir.

Beləliklə, mehmanxana xidmətinin əsas xüsusiyyətlərindən biri - onun

kompleksliyidir. Mehmanxana xidməti ümumi, vahid, baş məqsədi -

müvəqqəti yaşa}nş və müə3^ən məqsədə görə məlum şəhərə gələnə rahat

şərait yaradan əhəmiyyətli xidmətlər göstərilməsini özündə birləşdirir.

Məhz bunlar əsasında iki ən mühüm komponenti nəzərdən keçirək:

a) maddi baza - nömrələrin texniki təchizatı və mehmanxananın

infrastrukturu;

b) xidmət göstərmək - istehlakçıların istifadəsini təmin etmək və əlavə

xidmət göstərmək üçün təşkilatın maddi-texniki bazası və mehmanxana

heyətinin fəaliyyəti.

Mehmanxana nömrələri qonaq kimi yaşayanın istirahətini və s.

hərəkətini təmin etmək üçün təqdim edilən çoxfunksiyalı mənzildən

(otaqdan] başqa mehmanxana və nömrənin kateqoriyasından asılı olaraq

ona diferensiallaşdıran bir sıra tələbləri özündə əks etdirir. Müxtəlif

mehmanxanalarda sahəsinə, mebel avadanlıq, inventar və i.a. ilə təchizinə

görə bir - birindən fərqlənən müxtəlif kateqoriyalı nömrələr də vardır.

Ancaq, qeyd edək ki, mehmanxana nömrəsinin kateqoriyasından asılı

olmayaraq aşağıdakı mebel və avadanlıqlara: çarpayıya, stula, kresloya, gecə

masasına, paltar üçün şkafa, ümumi işıqlandırmaya, zibil qutusuna malik

olmalıdır. Bundan başqa, hər bir nömrədə mehmanxana haqda

informasiyalar və yanğın hadisəsinə dair təxliyyə planı da olmalıdır.

Mehmanxana xidmətinin kompleksliyindən asılı olaraq onun əsas

xidmət növü aşağıdakılardan ibarətdir:

1) icraçının sifarişçi ilə bağladığı müqavilədə nəzərdə tutulan xid

196

mətlər [nömrənin bronlaşdırılması, mehmanxanada yaşayışın

rəsmiləşdirilməsi);

2) istehlakçının nömrədə yerləşdirilməsi, eləcə də nömrənin [nöm-

rədəki yerin) qiymətinə daxil olan bütün siyahıda göstərilən xidmətlər;

3) əlavə xidmətlər.

Hər bir ölkədə yaşayışa görə xidmətin dəyəri müxtəlif qaydada

formalaşdırılır. Ümumdünya turist təşkilatında ancaq yerləşdirmə

vəsaitlərinin standart təsnifatı təklif edilmişdir. Ancaq bir sıra daha

əhəmiyyətli aşağıdakı ümumi təsnifləşdirmə nişanələri də mövcuddur:

- rahatlıq səviyyəsi, nömrə fondunun, mebel, inventar,

sanitar-gigiyenik təyinatlı əşyaların vəziyyətindən; müəssisədə iaşənin

mövcudluğu və vəziyyətindən; binanın yerləşdiyi yerin vəziyyətindən;

mehmanxana ərazisinə gəlmək üçün yolların rahatlığından; zəruri

informasiya və texniki cəhətdən təminatdan; əlavə xidmətin

göstərilməsindən ibarət olan göstəricilərlə ölçülür;

Nömrə fondunun əhatəliliyi - eyni vaxtda müştəriyə təqdim edilən

nömrə sayını özündə əks etdirir;

Funksional təyinat - mehmanxananın tipoloji strukturunun [tranzit və

ümumi) müəyyən edilməsində həlledici meyar hesab edilir.

Tranzit mehmanxana, qısa müddətə gələn turistlərə xidmət göstərir.

Onlar komfortu [rahatlığı) məhdud olan böyük hərəkətli magistral yol

qıraqlarında yerləşir.

Məqsədli mehmanxana, səyahətçinin məqsədindən asılı olaraq

ezamiyyəyə gələn şəxslərə xidmət göstərən işgüzar təyinatlı

mehmanxanaya; istirahət etmək üçün xüsusi xidmət göstərən [istirahət

etmək üçün otaqlar təqdim etməklə, iaşə xidməti göstərən, cəhətini bərpa

etməyə çalışan insanlara əlavə xidmət təqdim edən) mehmanxana və turist -

istirahəti üçün əsas məqsədli mehmanxanaya bölünür;

Yerləşmə yeri [şəhər ətrafında, dağda, dəniz və çay sahilində və i.a.)

və onların görünüşünü nömrələrdən seyr etməyə imkan yaradan

mehmanxana;

• fəali)^ətin davamlılığı [bütün gün ərzində, yaxud bir mövsüm

ərzində fəaliyyət göstərən mehmanxana);

• iaşə ilə təminat [sistemə "hər şey daxil edilən", "tam pansion [ailə

üsulunda qurulmuş kiçik mehmanxana"), yarımpansion", yerləşmə və ancaq

səhər yeməyi verən mehmanxana);

• qonaqların gəlməsinin davamlılığı - [qonaqların uzun və qısa

müddətə gəlməsini təşkil edən mehmanxana);

• nömrələrinin qiymət səviyyəsi [büdcə, iqtisadi cəhətdən və i.a.

197

üzrə};

• nömrənin kateqoriyası ("Süita, "appartament", "Lyuks", "Studiya",

1,2, 3,4 və 5-ci kateqoriyalı nömrələr}.

Beləliklə, mehmanxananın əsas funksiyası, evindən uzaqlarda

yerləşən insanlara gecələmə təqdim etmək hesab edilir. Bu zaman yatacaq

yeri - mehmanxananın məhsuluna daha xarakterikdir. Əksəriyyət

mehmanxanalarda nömrələrin satışından gəlir əldə etmə daha əhəmiyyətli

və vahid mənbə hesab edilir. Çox mehmanxanalarda nömrə satışından əldə

edilən gəlir, daha yüksək mənfəət əldə edilməsini təmin edən yerdə qalan

bütün xidmətlərdən alınan gəlirdən xeyli yüksəkdir.

Mehmanxanada nömrə satışından gəlir əldə edilməsi aşağıdakı üç əsas

xidmətin fəaliyyət göstərməsi ilə əlaqələndirilir:

- mehmanxana inzibatçısına, xüsusi yerin təyin olunması;

- unifikasiya edilmiş xidmətin göstərilməsi;

- mehmanxana təsərrüfatının aparılması.

Bu xidmətlərin hər biri mehmanxananın çox, yaxud aşağı səviyyədə

digər fəaliyyətinə müəyyən vəsait qoya bilər, lakin onların əsas funksiyası

mehmanxanada yaşayan qonaqlara göstərilən əsas xidmətlərdən gəlir əldə

etməkdən ibarət olmalıdır. Beləliklə, mehmanxana inzibatçısına xüsusi yerin

təyin olunması, unifikasiya edilmiş xidmətin göstərilməsi və mehmanxana

təsərrüfatının aparılması, qonaqların yerləşməsi üzrə funksiyanın tərkib

hissəsi kimi hesab etmək məqsədəuyğundur. Qonaqların yerləşdirilməsi

funksiyalarının üç əsas tərkib hissəsi əksəriyyət mehmanxanalarda

mövcuddur və onlar adətən təşkilati cəhətdən ayrı-ayrı departamentlərə aid

edilir. Ancaq onları təşkil və işçi heyəti ilə təmin etmək, müxtəlif səviyyəyə,

növə və standarta malik olan mehmanxanalarda fərqlənir. Məsələn, kiçik

həcmli mehmanxanaların ayrı-ayrı depor- tamində cəmi bir neçə fəaliyyəti

yerinə yetirən və böyük dairədə vəzifəni icra edən işçi işləyə bilər.

Mehmanxananın həcmi və səviyyəsi artdıqca hər bir xidmətdə daha

ixtisaslaşmış vəzifəni yerinə yetirə bilən ayrı-ayrı departament yaxud

şöbələr yaradıla bilər. Şəhər tranzit mehmanxanasında orta yaşamanın qısa

müddətə yaşanması, uzun müddət, məsələn, bir, yaxud iki həftə yaşamaq

imkanı yaradan kurort mehmanxanasına «qoyulan yanaşmaya nisbətən

fərqli olmalıdır. Buna görə qiymətlər, xidmət dairəsi, təqdim edilən şərait və

onların təşkilinin arasında müəyyən münasibətlər mövcuddur.

Beləliklə, mehmanxana xidmətini əsas və əlavə xidmətlərə bölmək

olar.

Əlavə xidmətin təşkili üzrə bütün işlər yaxşı düşünülməli və təşkil

olunmalıdır. Bu cür xidməti göstərən müəssisə sadə yerdə yerləşməlidir.

198

Mərtəbədə, vestibüldə, nömrədə zəruri xidmətlərin necə və harda aparılması

haqda informasiya verilməsi, iş saatı, bütün qonaqlar üçün rahat olmalıdır.

Mehmanxana biznesini göstərən təşkilatların əlavə xidmətinin

tərkibini şərti olaraq üç qrupa bölmək olar.

Birinci qrupa istehlakçılara əlavə ödənişsiz xidmət: təcili yardım

çağırmaq; tibbi dərman qutusundan istifadə etməyə şərait yaratmaq;

məktubların daxil olması zamanı onları nömrəyə gətirmək; müə}^ən vaxtda

mehmanxanada yaşayan qonağı oyatmaq; qaynar su, iynə, sap, bir dəst

qab-qacaq və iaşə dəsti təqdim etmək və s. mehmanxananın borcudur.

Xidmətlərin sadalanan siyahısı və onların əvəzsiz verilmə statusu

Azərbaycan Respublikasında mehmanxana xidmətinin təqdim edilmə

qaydası ilə tənzimlənir. İcraedici, sözügedən siyahını genişləndirə bilər,

ancaq, mülki qanunvericiliyin tələblərinə uyğun olaraq, o, həmin siyahını

ixtisar edə və xidmətə görə ödənişə götürməyə bilər bilər.

Belə tələbatın qoyulması təyin olunmuş qanun və müqavilənin

bağlandığı anda qüvvədə olan digər hüquqi aktların (imperativ aktların)

müddəalarına əsaslanmaqla əlaqədardır.

İkinci qrupa icraçı tərəfindən nömrələnmə qiymətinə daxil edilmir,

ancaq onlar mehmanxananın ərazisində təqdim edilən xidmətlər hesab

edilir. Bu xidmət, mehmanxanada yaşayanın razılığı ilə ayrı (əlavə) xidmətə

görə ödənişlə (kimyəvi təmizləməyə, camaşırxanaya, masaj kabinetinə, bara,

restorana, gözəllik salonuna, telefon danışığına, avtomaşının kirayə verilmə

məntəqəsinə, gəzinti və ekskursiya bürosuna, saunaya və s. əlaqədar

xidmətlərə) aparılmalıdır. Adətən sözügedən əlavə xidmətlər preyskurantda

yerləşdirilir və mehmanxananın birinci mərtəbəsinin xollunda yerləşdirilir.

Əlavə ödənişli xidmətin siyahısı və keyfi}^əti mehmanxanaya verilmiş

kateqoriyanın tələblərinə uyğun olmalı və adətən, bu cür xidmətlər

mehmanxananın (otelin) sahəsini, onun yerləşdiyi yeri, məqsədli təyinatı və

rahatlıq (komfortabellik) səviyyəsini və digər səbəbləri əhatə edən təsviri

göstərə bilən xüsusi aparatda yerləşdirilir. Hal-ha- z. rda mehmanxana

sənayesinin inkişafı onlardan tələb olunan xidmətin yüksəldilməsinə

istiqamətlənir və bu tələblər respublikada müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilir.

Üçüncü qrupa istirahət edənin tələb etdiyi, icraedici (mehmanxana) isə

həmin tələbatı yerinə yetirmək borcu olan xidmətləri aid etmək olar.

Sözügedən xidmətlərə, əsasən az təsadüf edilən, səciyyəvi xarakterizə

olunan xidmətləri (məsələn, mehmanxanada istirahət edən istehlakçı,

nömrəyə hər hansı ekzotik yemək və i.a. gətirmək tələb etməsi ilə

199 ------

bağlı xidmətləri) aid etmək olar. Bu qrupa aid edilən bir sıra xidmətlər

tərəflər arasında bağlanmış müqavilədə nəzərdə tutulmalıdır. İcraedici

(mehmanxana) və sifarişçi arasında olan qarşılıqlı münasibət, mülki

qanunvericiliyə müvafiq olaraq əlavə xidmətə görə təsdiq edilmiş hüquq və

öhdəliyin tələblərinə uyğun həyata keçirilir. (Azərbaycan Respublikası

Mülki Məcəlləsinin 2-ci maddəsi). "Mülki (fiziki) və hüquqi şəxs, vətəndaşlıq

hüququnu öz marağını təmin edən səviyyədə yerinə yetirir. Onlar, müqavilə

və qanunvericiliyin şərtlərinə zidd olmayan istənilən halı müə)o^ən etməklə

öz hüquq və öhdəliklərini təyin etməkdə azaddırlar". Müqavilənin şərtləri

qanun, yaxud digər hüquqi aktlarda yazılan müvafiq şərtlər nəzərə

alınmamaqla hər iki şəxs tərəfindən müəyyən edilir.

Mehmanxana xidmətinin bir xüsusiyyəti də - xidmətin və istehlakçının

vahid olmasıdır. Mehmanxananın müştəriyə təqdim etdiyi bütün xidmətlər

(bir sıra əlavə xidmətlər istisnalıq təşkil etməklə) istehsal yerində, yəni

mehmanxananın yerləşdiyi ərazidə istifadə edilir. Mehmanxana xidməti heç

bir yerdə və heç vaxt təqdim olunmayacaq və buna görə də mehmanxananın

hər nömrəsinə təhkim edilmiş bütün xidmət mütləq göstərilməlidir.

Mehmanxana xidmətinin obyektiv və subyektiv nişanələr üzrə

xarakterizə olunmasını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onun obyektivliyi,

gözəçarpan mövcudluq, məsələn, mehmanxanaya kateqoriya verilən zaman

nömrələrdə maddi nemətlərin olması ilə ifadə olunur. Maddi nemətlərin

siyahısı, qüvvədə olan qanunvericiliklə tənzimlənir və sonradan

mehmanxananın yaxşılaşdırılması ilə əlaqədar genişləndirilir. Tərəflərin

duyulmayan subyektivliyi- istehlakçıların mehmanxana heyətinə, göstərilən

xidmətə və s. olan münasibətini ifadə edir.

Bundan başqa, icraedici tərəfindən göstərilən mehmanxana xidməti,

həmişə aktiv hərəkət formasında ifadə olunur (onlara, nömrənin qəbulu və

yerləşdirilməsini, yorğan-döşəyin sahmana salınmasını, əl-üz dəsmalının

dəyişdirilməsini, mehmanxana haqda qonağa zəruri tələb olunan məlumatın

və s.-də daxil edilməklə həmin nömrələrin xadimə tərəfindən

təmizlənməsini aid etmək olar). Mehmanxana tərəfindən təqdim olunan

əlavə xidmətin çərçivəsi qanunverici sənədlərdə nəzərdə tutulur. Məsələn,

təqdim edilən xidmətdən istehlakçının göstərdiyi hər hansı bir nöqsan

müəyyən edilən hallarda, nöqsanın təyin edildiyi andan hesablanmaqla bir

saat ərzində düzəldilməlidir (Azərbaycan Respublikasının

mehmanxanalarında təqdim edilən xidmətlər haqda qaydanın 21-ci

maddəsi).

Mehmanxana xidmətinin fərqləndirici nişanəsi - mehmanxana xid

200

mətini qəbul edən istehlakçı, mehmanxana isə xidmət göstərən funksiyasım

yerinə yetirən xüsusi subyektin tərkib hissəsi hesab edilir.

Mehmanxana xidmətinin ən mühüm xüsusiyyəti, onların nəinki

əvəzsiz mehmanxana xidməti təqdimetmək müqaviləsini həm də turist

xidməti təqdim etmək müqaviləsini yerinə yetirən predmet kimi çıxış

etməsindən ibarətdir. Turizmə nəzər yetirdikdə görmək olar ki, turist

zərfinin (paketinin) ümumi öhdəlik prinsipində ən azı iki xidmətin - daşıma

və gecələmə mühüm yerlərdən birini tutur. Paket (zərf) xidməti, turistlərin

istəyi ilə ya turistlər, ya da turistləri yerlərdə seçib toplayan təşkilatlar

tərəfindən genişləndirilə bilər.

Beləliklə, mehmanxana biznesi həm əsas, həm də əlavə xidmətlərin

həyata keçirilməsini, xüsusilə xidmət sahəsində baş verən ən mürəkkəb

əməliyyatları nəzərdə tutan sənədlərsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

4.3. TƏSƏRRÜFAT ƏMƏLİYYATLARININ

SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ

Mühasibat uçotu üzrə qanunvericiliyə müvafiq olaraq hər bir

təsərrüfat əməli3^atı mühasibat uçotunda əks etdirmək üçün mütləq

sənədləşdirilməlidir.

Sənəddövriyyəsi və uçot informasiyalarının işlənmə texnologiyası

üzrə qaydalar təsərrüfat əməlİ5^atlarının sənədləşdirilməsi və mühasibat

uçotunun təşkilinə dair normativ sənədlərlə yanaşı, təşkilatın Azərbaycan

Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 23 yanvar 1997-ci il 05 №-li əmri ilə təsdiq

edilmiş uçot siyasətinə əlavə ilə təsdiq olunur. Bu əlavədə verilmiş tələblərə

riayət olunması uçot işçiləri tərəfindən təmin olunmalıdır. Sənəddövriyyəsi

haqda əsas tələblər Azərbaycan Respublikası Mali}^ə Nazirliyinin mühasibat

uçotunda sənədləşmə və sənəddövriyyəsi haqda 29.07.1983-cü il tarixli əmri

ilə təsdiq edilmiş Əsasnamə ilə tənzimlənir. Əsasnamədə nəzərdə tutulan

sənədlər mühasibat uçotunun islahatına qədər işləndiyindən, onların

qüvvədə olan qanunvericiliyə əks olmayan hissəsindən istifadə edilir.

Sözügedən əsasnamədə ilk sənədlərin tərtibi və işlənməsi haqda

göstərişlər Azərbaycan Respublikasının "Mühasibat uçotu haqqında"

Qanununun ilk sənədlərə təqdim edilən tələblərlə müqayisədə köhnəlmişdir.

Buna görə ilk sənədlərin rəsmiyyətə salınmasında, daha yeni normativ

aktlara əsaslanmaq lazımdır. Ancaq adı çəkilən qanundan fərqli olaraq

mühasibatlığa daxil olan sənədlərin mütləq yoxlanmasını.

201

əsasnamə, daha çox tələb edir. Məhz buna görə həmin sənədlər həm

formasına (sənədlərin tam və düzgün tərtib edilməsinə rekvizitlərin

doldurulmasına] həm də məzmununa (sənədlərin qanunauyğun rəsmiləş-

dirilməsinə, ayrı-ayrı göstəricilərin məntiqi cəhətdən uyğunluğuna] görə

yoxlanmalıdır.

İlk sənədlər üçün qalan tələblər dəyişməz olaraq qalır. Bu cür sənədlər

nümunəvi blanklarda, onlar olmadıqda isə bütün zəruri göstəricilər əhatə

edilməklə müstəqil hazırlanmış formada tərtib edilir. Sənədləri əməliyyatın

baş verdiyi anda, buna imkan olmadıqda isə - əməliyyat prosesi qurtaran

kimi tərtib etmək lazımdır. Mühasibat (maliyyə], vergi uçotunun

məlumatları və bu məlumatlar əsasında mühasibat (malİ3^ə] və vergi

hesabatını təsdiq etdiyindən ilk sənədlərin tam və düzgün rəsmiyyətə

salınmasından qorxmaq lazım gəlmir.

Təşkilatın sənəddövriyyəsinin elementlərindən biri də uçot registr-

ləridir. Təşkilatın uçotunun avtomatlaşdırılması şəraitində, onların

formalaşması, doldurulma (tərtib edilmə], qaydası və işlənməsi müstəqil

müəyyən edilir. Beləliklə, mühasibat hesabatının tərtib edilməsi üçün

informasiyaları qruplaşdırmaq tələb olunur.

Mühasibat uçotunda ilk sənədlərin hərəkəti qaydası, müvafiq ilk

sənədlər üçün optimal bölmə və icraedicilərin sayından asılı olaraq səmərəli

sənəddövriyyəsini təyin edən qrafiklə tənzimlənir. Mühasibat uçotunda

sənəd və sənəddövriyyəsi haqda əsasnaməyə müvafiq olaraq bütün ilk

sənədlər və uçot registrləri sənədlərin kateqoriyasının müəyyən edilməsi

üçün təyin edilən müddət ərzində arxivdə saxlanmalıdır. Ümumilikdə

sözügedən əsasnamədə sənəddövriyyəsinin işlənməsi üzrə ümumi təkliflər

verilmiş və bu təkliflərdə əsasən ayrı-a}^’! sahələrdə sənədlərin hərəkəti

qaydasını hər bir təşkilatın özünün müstəqil hazırlamasına üstünlük verilir.

Bununla əlaqədar olaraq mehmanxana biznesində baş vermiş əməliyyatların

sənədlə rəsmiləşdirilməsini nəzərdən keçirək.

Hal-hazıra kimi mehmanxana xidməti göstərən təşkilatlar üçün

Azərbaycan Statistika Komitəsi tərəfindən heç bir ilk sənəd forması işlənib

hazırlanmamışdır. Ancaq qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası Maliyyə

Nazirliyinin 02/11 - 1999-cu il tarixli İ-15 №-li əmri ilə ciddi hesabat

sənədləri (blanklan] təsdiq edilmiş və həmin sənədlərdən ancaq əhali ilə

mehmanxana və otel təsərrüfatında, hesablaşmanın aparılmasında mühüm

rol oynayan pul vəsaitinin uçotu üçün nəzərdə tutulan sənədlərdən istifadə

olunur. Bunu əsas götürərək göstərilən xidmətlərə görə əhalidən pul

hesablaşmaları, yəni pul vəsaitləri ilə bağlı təsərrüfat əməliyyatlarının

rəsmiləşdirilməsində istifadə edilən sənəd ilk sənədlər sayılır.

202 ------

Beləliklə, mehmanxana xidməti göstərən zaman yuxarıda qeyd edilən

ciddi hesabat sənədləri (blankları) ilk sənəd hesab edilir. Burada başlıca

istiqamət həmin ilk sənədlərdə formalaşan təsərrüfat əməli3^at- larmda olan

məlumatları mühasibat və vergi uçotunda düzgün və tam əks etdirməkdən

ibarət olmalıdır.

Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi, mehmanxana xidməti

göstərən təşkilatlar üçün əhaliyə göstərilən xidmətə görə 10-dan çox

nümunəvi sənəd hazırlamışdır. Onlara əsasən aşağıdakılar daxil edilir:

1) hesabnamə (3 q və 3qm №-li forma);

2) Kassa hesabatı [5 q №-li forma);

3) Mehmanxana nömrələrinin bronlaşması və yaşayış üzrə nağdsız

hesablaşma ödənişinin aparılmasına dair hesabnamə (7 q №-li forma);

4) Pulun qaytarılması haqda qəbz (8 q №-li forma);

5) Avtomobil dayanacağı haqda qəbz (11 q Ne-li forma);

6) Mehmanxana əmlakının xarab olması haqda akt (9 q №-li forma);

7) Əlavə ödənişli xidmət göstərilməsinə dair qəbz (12 q №-li forma);

Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təsdiq edilmiş sənədlərin siyahısına,

sair əməliyyatlar üçün aşağıdakı sənədlərin qəbul edilməsini daxil etmək

olar:

1) Mehmanxanada yaşayan vətəndaşın anketi (1 q №-li forma);

2) Xarici vətəndaşların qeydiyyat jurnalı (2 q №-li forma);

3) Mehmanxanada yaşayan vətəndaşın qeydİ5^atı (4 q №-li forma);

4) Mehmanxanada nömrənin bronlaşdırılmasına dair sifariş (10 q №-li

forma);

5) Mehmanxanada yaşayan şəxsin maddi əmlakının saxlama

kamerasına qəbul edilməsinə dair qəbz (13 q №-li forma).

Sadalanan sənədlərin mehmanxanalarda istifadə imkanları, göstərilən

xidmət və bu xidməti qəbul edən şəxslərlə hesablaşmanın uçotu məsələlərini

əhatə edən uçot sənədlərində əks etdirilən göstəricilərin vahid

metodologiyası və sistemini təmin edən prinsiplərdən asılıdır. Sözügedən

sahənin təcrübəsi göstərir ki, yuxarıda adı çəkilən sənədlərin istifadəsində

heç bir dəyişiklik olmamışdır.

Statistika orqanları tərəfindən hazırlanmış ilk sənəd formalarının

istifadəsinə gəldikdə qeyd edək ki, müəssisələr (mehmanxanalar) Maliyyə

Nazirliyinin hazırladığı və tətbiqi tövsiyə edildiyi sənədlərə heç bir

məhdudiyyət qoyulmamışdır.

Bununla əlaqədar olaraq mehmanxana biznesində tətbiq edilən

sənədlərin tətbiqi qaydalarını nəzərdən keçirək.

Mehmanxanaya gələn’müştərinin tərtib etdiyi sənədlərdən birinci

203

si-anketdir (1 q №-li forma). Bu sənəd mehmanxanada yaşayan müştərinin

şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin məlumatlarına əsasən tərtib olunur.

Təcrübədə çox da böyük olmayan mehmanxanalarda qeyd edilən sənədin

tərtib edilməsinə formal yanaşılır, yaxud onu tərtib etməkdən imtina edilir.

Bu cür hərəkət inzibati qanun pozuntuları haqda nəzərdə tutulan məcəlləyə

uyğun olaraq maddi məsuliyyətə: mehmanxanada yaşayanlar və həmin

qeydiyyatın aparılmasına məsul olan şəxslər cərimə ödəməyə cəlb

edilməlidir. Cərimənin məbləği Azərbaycan Respublikasının "İstehlakçıların

hüququnun qorunması haqqında" qanunun və Nazirlər Kabinetinin

25.02.2001-ci il 34 №-li qərarının tələblərinə uyğun işlənib hazırlanmış

qaydalara müvafiq təyin edilən miqdarda həm mehmanxanada

yaşayanlardan həm də qeydiyyatın aparılmasına məsul olan işçilərdən tələb

olunur. Vətəndaşların qeydiyyatını aparan şəxs, mehmanxanadakı

nömrələrin düzgün istifadəsi üzərində təşkilati-bölüşdürücü, yaxud inzibati

təsərrüfat vəzifəsinin yerinə yetirilməsində məsul olan vəzifəli şəxs hesab

edilir. Sözügedən şəxslər bütün mehmanxanalarda, turist bazalarında,

sanatoriyalarda, istirahət evlərində, pansionatlarda və sosial təyinatlı

müəssisələrdə mövcuddur və onlar öz vəzifələrinə uyğun fəaliyyət

göstərməlidirlər. Bütün qeyd edilən tələbata cavab verməyən hallardan

uzaqlaşmaq üçün mehmanxanaya, sanatoriyaya, istirahət evlərinə, pan-

sionatlara, turist bazalarına, eləcə də bunlara bənzər müəssisələrə gələn

vətəndaşların qeydij^atının aparılma qaydasını özündə əks etdirən

Əsasnaməni əldə rəhbər tutmaq lazımdır. Qeyd edilən əsasnamədə,

qeydiyyatın aparılmasına dair qaydalar, mürəkkəb olmamaqla rekvizitləri 1

q №-li formadan əhəmiyyətsiz dərəcədə fərqlənən anketin tərtib [5 q №-li

formanın) olunmasını açıqlayan məsələlər əhatə olunur.

Beləliklə, təşkilat təklif edilən sənədlərdən (blanklardan) birini seçməli

və zəruri miqdarda həmin sənədləri (blanklan) doldurmalıdır. Xarici

vətəndaşların qeydiyyatı pasporta, yaxud digər dərkənar qoyulmuş

formaya - xarici vətəndaşların qeydiyyatı jurnalına (2 q №-li formaya)

əsasən aparılır.

Mehmanxana biznesində ən çox istifadə edilən sənəd mehmanxanada

yaşamaq üçün yazılan hesabnamədir [3 q və 3 qm №-li formalar). Onun

mövcudluğu xidmət göstərmək üçün müqavilənin bağlanmasını təsdiq edir.

Hesabnamə, yaşayış üçün bronun dəyəri, eləcə də xüsusi talon olmadan

əlavə xidmət üçün tələb olunan məbləğ, ödənilən zaman yazılır.

Hesabnamədə göstərilən məlumat, mehmanxanada yaşayan müştərinin

anketində (1 q №-li formada) göstərilən informasiyaya uyğun olmalıdır.

Ciddi hesabat sənədində (blankında) tərtib edilən hesabnamə, xidmətin

dəyərinin tam həcmdə ödənilməsini təsdiq edir və o, kassa qəbzini tam əvəz

edə bilər.

Mehmanxanada yaşayanlara, ictimai iaşə, məişət xidməti göstərən və

rabitə müəssisələrinin xidmətindən istifadə hüququ, həmin şəxslərin kartına

(4 q №-li formaya) əsasən təmin edilir.

Mehmanxanada yaşa5^nlarla hesablaşmanı həyata keçirən işçi, öz iş

növbəsini qurtardıqdan sonra kassa hesabatı (5 q №-li forma) tərtib

etməlidir. Həmin hesabata mehmanxanada yaşayanlara yaşayış, bron və

əlavə xidmətə görə bütün ödənişlər haqda məlumatlar göstərilir. Bu

məlumatlar, yaşayışa görə hesabnamənin düzgün və vaxtlı-vaxtında

yazılması və onların kassa hesabatının ümumi yekununa uyğun olması

üzərində nəzarət etməyə şərait yaradır. *

Bundan başqa, kassa hesabatında, mehmanxanada yaşayanlarla, digər

(məsələn, əmlakın xarab edilməsinə, pul vəsaitinin qaytarılmasına görə və s.)

hesablaşmalar haqda informasiyalar da əks etdirilir. Bu hesablaşmalar haqda

məlumatlar digər ciddi hesabat sənədlərində də təkrar edilir.

Mehmanxanadan vaxtından əvvəl gedən şəxsə pul vəsaiti qaytarılan

hallarda, pulun qaytarılmasına dair qəbz tərtib edilir (8 q №-li forma). Qeyd

edildiyi kimi bu formanın məlumatları kassa hesabatını tərtib edən zaman

həmin hesabatda əks etdirilir. Pulun qaytarılması üçün qeyd edilən

sənədlərin tərtib edilməsindən başqa, qonağın anketdəki və qəbz- dəki

imzasını üzləşdirmək, yaşayış haqda yazılmış hesabnamədə isə pulun

qaytarılması haqda qeydi30^at aparmaq lazımdır.

Mehmanxana əmlakının xarab edilməsinə dair tərtib edilən akt,

istirahət obyektlərinə vurulan ziyanın ödənilməsi üzrə mehmanxana və

otellərdə yaşayanlara iddia təqdim etmək üçün əsas sənəd hesab edilir. Bu

aktda müəjo^ən olunmuş ziyanın həqiqi vəziyyəti, eləcə də onun

qiymətləndirilən dəyəri göstərilir. Bu sənəd bir neçə surətdən ibarət tərtib

edilərək mehmanxanada yaşayan və mehmanxana işçiləri tərəfindən imza

edilir və kassa hesabatına əlavə olunur (5 q №-li forma).

Son illərdə mehmanxanada yaşayanların təşəbbüsü ilə hava limanına

bilet sifarişi vermək, çay, qəhvə və tərcüməçi xidməti göstərmək geniş

yayılmışdır. Sadalanan xidmətlər, yəni əlavə ödənişli xidmət göstərmək,

xüsusi formalı qəbzlə (12 q №-li forma) rəsmiyyətə salınır.

Sanator - kurort xidməti göstərilməsi nəinki nəzarət kassa texnikası

(NKT) haqda qanunvericiliyin nəzərdə tutduğu qaydaya riayət etmək həm

də vergiverən təşkilatların ƏDV üzrə güzəştə malik olmalarından asılı olaraq

təşkilatlarda aparılan sənəd dövriyyəsi mühüm əhə-

------ 205 ----

mİ50^ət kəsb etməlidir. Qeyd edilən qayda və normativ sənədlərdən asılı

olaraq sanator - kurort, sağlamlıq və istirahət təşkilatları, uşaq istirahət və

sağlamlıq təşkilatları, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının ərazisində

yerləşən və göndəriş, yaxud kursovka ilə rəsmiyyətə salınmış uşaq

sağlamlıq düşərgələri vergiyə cəlb edilmirlər (vergiyə cəlb edilmədən azad

olunurlar).

Bununla əlaqədar olaraq sanator - kurort təşkilatlarında göstərilən və

ödənişi aparılan xidmət əməliyyatlarının sənədləşdirilməsində bir neçə

variantdan istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Birinci variant - nəzarət kassa texnikası (NKT) tətbiq etmədən nağd

pul hesablaşmalarının aparılması Qaydasına müvafiq olaraq sanator- kurort

göndərişi üzrə sənədin (blankın) müstəqil hazırlanmasını və təsdiq

edilməsini müstəqil həyata keçirmək və onu təşkilatın sənəddöv- riyyəsinə

daxil etmək.

İkinci variant - İstirahət edənlərlə hesablaşmada nəzarət kassa

texnikasından (NKT) istifadə etməklə, köhnə göndəriş və kursovka

sənədinin (blankının) tətbiqini davam etdirmək, yaxud bütün rekvizitlərin

məzmununu özündə əks etdirməyən kompyuterin printerində çap etmək və

i.a.

Üçüncü variant - İstirahət edənlərlə hesablaşmada ancaq heç bir

göndəriş və kursovka sənədi (blankı) vermədən nəzarət kassa texnikasından

(NKT) istifadə etmək.

Sanator - kurort xidmətlərinə görə pul hesablaşmalarının

rəsmiləşdirilməsi üçün təklif edilən bütün variantlar NKT haqda normativ

sənədlərin bütün tələblərinə riayət etməyə şərait yaradır. Lakin, təklif edilən

üç variantdan birinci variant təşkilata ƏDV-yə qənaət etməyə imkan yaradır.

Tibbi xidmətə görə hesablaşmaların rəsmiyyətə salınmasına gəldikdə

qeyd edək ki, bu istiqamətdə təşkilatın NKT-dan istifadə etməklə əhaliyə

pullu tibbi xidmət göstərilməsinə və bütün zəruri rekvizitlər göstərilməklə

xüsusi hazırlanmış sənədlərdən istifadə edilməsinə dair Vergi Məcəlləsinin

əhaliyə tibbi xidmətin göstərilməsi bölməsində geniş izahat verilmişdir.

Müasir şəraitdə müxtəlif mehmanxana xidmətləri sırasına pə- rakəndə

ticarət və ictimai iaşə xidmətini də daxil etmək olar. Bu növ xidmət nisbətən

mürəkkəb xidmət hesab edilir. Ticarət, o cümlədən malların satışını həyata

keçirən pərakəndə ticarət və ictimai iaşə (1200 kod- lu) təsnifata görə

mürəkkəb çeşidli mal və məhsullarla satış etdiyindən həmin proses

mürəkkəb xidməti özündə birləşdirir.

Ümumiyyətlə qeyd edək ki, mehmanxana biznesində çox da böyük

olmayan ilk sənədlərdən istifadə edilir. Sənədlər kifayət qədər olmadıqda

206------

fəaliyyət xüsusiyyəti və əməliyyatların nağd hesablaşma yolu ilə aparılması

və həmin əməliyyatların əhatə edilməsi üçün kassa aparatının olmaması

nəzərə alınmaqla təşkilat, özünə lazım olan ilk sənədləri müstəqil hazırlaya

və tətbiq edə bilər. Bütün hallarda təşkilatın özü tərəfindən hazırlanmış ilk

sənədlər, mehmanxana xidməti göstərən təşkilatlarda nağd pulun alınmasım

təsdiq edən kassa qəbzinə əlavə olunmalıdır.

İlk sənədlərdən sonra sənəddövri3^əsinin növbəti elementi uçot

registrləri hesab edilir. Ayrı-ayrı registrin təyinatı hər bir təşkilat tərəfindən

müstəqil müəyyən edilir.

Kommersiya təşkilatlarında mühasibat uçotunun aparılmasında ən

geniş yayılmış forma-hesabdarlığın jurnal-order formasıdır. 0, bir neçə

onilliklərdir ki, tətbiq edilir. Bu onilliklər ərzində onun əsasında sonradan

kağızda çap olunmaqla elektron formada uçot registrləri və onların tətbiqi

müxtəlif mühasibat proqramlarında formalaşmışdır. Mühasibat

registrlərinin tərkibini mühasibat uçotunun tətbiqi üsullarına istiqamət

verən, daxili sənəd - uçot siyasətinə əsasən təşkilatın özü müəyyən edir. Bir

qayda olaraq, uçot informasiyalarının işlənmə texnologiyasından istifadə

etməklə zəruri informasiyalar, birinci növbədə uçot və hesabat

məlumatlarının hazırlanması formalaşır. Bununla birlikdə registr sistemi

vergi və idarəetmə uçotunun təşkili üçün də əsas fundament kimi tətbiq

oluna bilər.

Beləliklə, ilk sənədləri və uçot registrlərini müəyyən etdikdən sonra

daha bir elementə - sənəddövriyyəsinin qrafikinə keçmək olar.

Sənəddövriyyəsini formalaşdıran zaman, onun təşkilatda hərəkətinin

qaydaya salınması üçün tərtib edildiyini nəzərə almaq lazımdır. Məhz bütün

bunların nəticəsində təşkilatın mühasibat xidməti tərəfindən sənədlərin

alınması, onların uçota və mühafizə edilməsi tələb edilir. Beləliklə, hər

şeydən əvvəl, qrafikdə sənədlərin hərəkətinin əsas mərhələləri: yaradılması

(verilməsi) yoxlanması (işlənməsi) və saxlanması təyin edilməlidir. Adətən

qrafik təşkilat rəhbərinin sərəncamı ilə təsdiq olunur və əlavə kimi uçot

siyasətinin tərkibinə daxil edilir. Qrafikdən, sənədlərin tərtibi və onların

təyin olunmuş müddətdə təqdim edilməsində məsul olan bütün vəzifəli

şəxslər imza etməlidir.

Sənəddövriyyəsinin qrafikini, sxem, yaxud mühasibat uçotunda

sənədləşmə və sənəddövriyyəsi haqqında əsasnamədə göstərilən cədvəl

formasında təqdim etmək olar. Sxemin cədvəldə olan üstünlüyü, onda

(sxemdə), nəinki həmin sənədlərin tərtibində məsul olan şəxsləri həm də

sənədlərin təşkilat və ya struktur bölmələri üzrə hərəkətini ümumilikdə

göstərməkdən ibarətdir. Lakin qeyd edək ki, qrafiki sxem şəklində tərtib

207------

etmək cədvəl formasına nisbətən mürəkkəbdir.

Sənəddövriyyəsinin qrafikinə, sənədlərin tərtibi və işlənməsinə bütün

məsul şəxslər riayət etməlidir. Qrafikə riayət etmək məsuli30^ətini bütün adı

çəkilən şəxslər, onların üzərində nəzarəti isə baş mühasib yerinə yetirir.

Beləliklə, qeyd edək ki, sənəddövriyyəsinin savadlı və önəmli təşkili,

mehmanxana xidməti göstərilməklə əldə edilən gəlir, çəkilən xərc və bunun

nəticəsində müəyyən olunan malİ3^ə nəticəsinin mühasibat uçotunun

aparılmasında ən mühüm vasitə hesab edilir.

4.4. MEHMANXANA XİDMƏTİ GÖSTƏRİLMƏSİNDƏN

ƏLDƏ EDİLƏN GƏLİR, ÇƏKİLƏN XƏRC VƏ MÜƏYYƏN

EDİLƏN MALİYYƏ NƏTİCƏSİNİN MÜHASİBAT

UÇOTUNDA ƏKS ETDİRİLMƏSİ QAYDASI

Mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatların mühasibat uçotunda

gəlirin formalaşması qaydası yaşamaq üçün hüquqi istiqamətdə kimin

müqavilə bağlamasından asılı olaraq mehmanxana xidmətindən istifadə

edənlərin münasibətləri ilə birbaşa əlaqədardır.

Hal-hazırda əksəri3^ət mehmanxanalarda gəlir əldə edilməsinin əsas

mənbəyi, bağlanmış müqavilə dairəsində mehmanxanada göstərilən

xidmətdən əldə edilən gəlir hesab edilir. Bu zaman alıcı rolunda həm

turoperatorlar, həm də yaşamaq üçün müqavilə bağlamış təşkilatlar və öz

işçiləri çıxış edə bilər. Hər iki halda, mehmanxana, müqavilə bağlayan

şəxslə, yəni hüquqi şəxslə hesablaşma aparır. Azərbaycan Respublikasının

Mülki Məcəlləsinin mehmanxana xidmətinin göstərilməsini aşıqla- yan

maddəsinin müddəalarına əsasən kütləvi müqavilə əsas hesab edilir və

ancaq bu qayda mehmanxananın fiziki şəxslərlə hesablaşma aparması

zamanı qüvvədə ola bilər. Təşkilatla mehmanxana hesablaşmanı aparan

hallarda Mülki Məcəllənin "Əvəzli xidmətin göstərilməsi" bölməsinin

müddəaları əldə rəhbər tutulur.

Mehmanxana xidmətinə dair müqavilə tərtib edilən zaman, onların

ayrı-ayrı şərtlərinə, xüsusilə, mühasibat və vergi riskinə aid məsələlərinə

diqqətlə yanaşmaq zəruridir.

Adətən, ən müasir mehmanxana, müqavilə bağlayan zaman çox

müştəri cəlb etmək üçün preyskurantda göstərilən qiymətə nisbətən

nömrənin qiymətini aşağı götürməyə üstünlük verməyə çalışır. Bu cür

üsulun seçilməsi, bəzi hallarda, xüsusilə, yaşayışa görə mehmanxana

nömrələrinin qiymə 208

tinin yenidən hesablanmasında çətinliyin yaranması ilə əlaqədardır. Belə bir

halın müsbət həlli, gələcək qiymətin yenidən hesablanmasını bağlanmış

müqavilədə göstərilməməklə yerinə yetirilə bilər.

Bütün belə halların mühasibat uçotunda öz təyinatına uyğun əks

etdirilməsi üçün "Gəlirlər üzrə" 6 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartının

müddəaları əldə rəhbər tutulmalıdır.

Hal-hazırda mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatlar aşağıdakı:

mehmanxana nömrələrində yaşamağa; həm öz, həm də kənar təşkilatların

gücü ilə əlavə xidmətin göstərilməsinə; mehmanxana otaqlarının icarəyə

verilməsinə görə gəlir əldə edə bilər. Bundan başqa, digər mənbələrdən:

cərimə, penya, dəbbələmə, mehmanxananın əmlakının xarab edilməsi və s.

görə də gəlir əldə edilə bilər (bax şəkil 4.1].

Hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimata müvafiq olaraq

xidmətdən olan gəliri əks etdirmək üçün mühasibat uçotunda aktiv-passiv

hesab olan 601 "Satış" hesabının 1 "Malların satışı" subhesabı nəzərdə

tutulmuşdur. Xidmətdən olan gəlir məbləğinin mühasibat uçotunda

tanınması zamanı həmin məbləğ 601 "Satış" hesabının kreditində 171,211

"Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesablarının

debetində əks etdirilir, (bax şəkil 4.2-yə}.

171 və 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları"

hesablarının tətbiq edilməsi nəinki hüquqi həm də fiziki şəxslərlə

hesablaşmanın aparılmasında zəruri sayılır. Sözügedən halda fiziki şəxslər

mehmanxanada öz adından yerləşən və hesablaşmanı ya nağd pul vəsaiti ya

da kredit kartı üzrə aparan qonaqlar hesab edilir.

Yaşayışa görə əvvəlcədən hesablaşma ödəmə qaydasında yerinə

yetirildiyindən, qonaqlardan mehmanxananın kassasına daxil olan vəsait bir

neçə gün əvvəl xüsusi formalı cədvəldə qeydiyyat aparılmaqla yerinə

yetirilir ki, bu da ödənişin avans kimi verilməsini təsdiq edir. Məhz bu

səbəbdən sözügedən halı 171, 211 "Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüd- dətli

debitor borcları" hesablarını tətbiq etmədən izləmək qeyri-mümkündür.

Alıcı və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borclarına görə debitor

borcları hesablarının tətbiq edilməməsi qeyd edilən halın mühasibat

uçotunda 221 "Kassa", kredit kartından istifadə edildikdə isə 222 "Yolda olan

pul köçürmələri" hesablarının debetlərində 601/1 "Malların satışı"

subhesabının kreditində yazılış aparmaq zəruriyyəti meydana çıxır ki, bu da

mehmanxananın kassasına daxil olmuş bütün pul məbləği kimi

tanındığından "yüklənmə üzrə" satışdan olan pulun əks etdirilmə

prinsipinin pozulmasını ifadə edir.

209

Şəkil 4.1. Mehmanxana xidməti göstərən təşkilatların gəlir növləri

Dt 601 Kt Dt 171,211 Kt

Şəkil 4.2. Mehmanxananın müştərilərlə hesablaşmasının mühasibat

uçotunun hesablarında əks etdirilməsi qaydası.

Məsələn, fərz edək ki, N.M.Rəhimov 30yanvar 20.. tarixdə "Moskva"

mehmanxanasına yerləşmək üçün qəbul olunmuş və o, 20 fevral tarixə kimi

həmin mehmanxanada yaşamağı planlaşdırmışdır. Hər bir günə o,

mehmanxanaya bütün yaşadığı müddət üçün ödəniş aparmağı nəzərdə

tutmuşdur. N.M.Rəhimovun bron verdiyi nömrənin qiyməti hər gün üçün 180

manatdır. Yaşamaq üçün ümumi məbləğ 3600 manat təşkil edir.

Mehmanxana, 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüd- dətli

debitor borcları" hesablarından istifadə etmədiyi hallarda, pul vəsaitinin

ancaq 2 günə düşən məbləğini, yəni 360 manatını (yanvar ayına düşən

məbləğini] qəbul edə bilər. Qonaq, qalan məbləğin ay qurtardıqdan sonra,

yəni 2 gündən sonra ödənməsini xahiş etmişdir. Deməli, qonaq qalan

məbləği ya qismən ödəməli ya da mehmanxananı vaxtından əvvəl tərk

etməlidir.

Mehmanxana, bütün məbləği qəbul edən və göstərilmiş xidmətə görə

əldə edilən gəliri, satışın tərkibinə daxil edən hallarda, həmin əmə- liyj^at

nəinki mənfəətdən verilən verginin artıq ödənilməsinə həm də mühasibat

uçotunun məlumatlarının təhrif olunmasına səbəb ola bilər. Göstərilən halla

əlaqədar təcrübədə mehmanxana, sözügedən vergini daima artıq ödəməli

olur və son nəticədə o, zərər əldə edir ki, bu da məqsədəuyğun sayılmır.

171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

211

borcları" hesablarını tətbiq etməklə daxil olmuş avans məbləğinin uçotunu

aparmaq üçün həmin hesablara "Alınmış avanslar" subhesabı açılmalı və

onlardakı əməlİ3^atların uçotu aparılmalıdır. Beləliklə, fevral ayına aid

edilən məbləğ həmin subhesablarda əks etdirilməlidir.

Qeyd edilənlərə əsaslanaraq göstərmək olar ki, mehmanxana xidməti

göstərmək üçün alıcı və sifarişçilərlə hesablaşma aparılan zaman aşağıdakı

subhesablar açılmalıdır:

• "alıcı və sifarişçilərlə hesablaşmalar —hüquqi şəxslər";

• "alıcı və sifarişçilərlə hesablaşmalar — fiziki şəxslər".

Hər bir subhesabın informasiyalarını açıqlamaq üçün onlara,

hesablaşma aparılacaq valyuta üzrə ikinci dərəcəli subhesablar açıla bilər.

Hüquqi şəxslərlə hesablaşmaların uçotu zamanı, bir qayda olaraq,

uçot, kontragent və müqavilə üzrə təşkil olunur. Hesabnamə təqdim edilən

anda mehmanxananın mühasibat uçotu 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin

uzun/qısamüddətli debitor borcların"- hüquqi şəxslər hesabının debetində

601 "Satış" hesabının kreditində yazılış aparır.

Mehmanxana biznesində yaşayış üzrə göstərilən xidmətdən əldə

edilən gəliri (satış pulunu] müəyyən etmək üçün mövcud xüsusiyyətləri

(mehmanxana xidmətinin miqdar göstəricisi üzrə səviyyəsinin, yaşayış

gününün təqvim günü kimi hesab edilməsini) qeyd edib, onların uçot

siyasəti ilə tanınmasını qəbul etmək zəruridir.

Bu cür tarix (təqvim günü) qonağın mehmanxanadan getdiyi, yaxud

yaşadığı tarix (qonağın hər yaşadığı təqvim günü) hesab edilir. Gəlirin (satış

pulunun) mühasibat uçotunda tanınmasının bu variantı, təcrübədə tətbiq

edilir və həmin tanınma heç bir normativ sənədlə təsdiq olunmur. Lakin

qeyd edək ki, mehmanxana öz biznes xüsusi)^ətini uçot siyasətində mütləq

əks etdirməlidir.

Təcrübədə üçüncü variant: qonağın hesabat ayının sonuncu günündə

mehmanxanaya gəlişi zamanı xidmətin göstərilməsinin tanınması da

mövcuddur. Belə variant, onun hər gün tanınması, əmək məsrəflərini ixtisar

etmək məqsədilə sənədlərin işlənməsi əksmüvəkillərlə hesablaşmaların,

eləcə də sənədlərin son mərhələdə rəsmiyyətə salınması, hesabat ayının

axırında müştərinin mehmanxanadan getməsi zamanı yerinə yetirilir.

Göstərilən hər bir variantın xüsusiyyəti aşağıda göstərilən cədvəl 4.2-də

təqdim edilir.

Cədvəl 4.2-dən göründüyü kimi, qonağın yaşadığı yerdən getməsi

anında gəlirin (satışın), tanınması hallarında gəlmə və getmə tarixi müxtəlif

hesabat (vergi) dövrlərinə düşə bilər. Məsələn, qonaq, mehmanxanaya

yanvar ayında gəlib fevral ayında gedirsə mühasibatlıq, gəli

212

rin (satışın) uçot siyasətində mühasibat (vergi) uçotunda əks etdirilməsində

hesablama metodunu seçirsə fevral ayında yerinə yetirilməlidir. Bu zaman

müstəqim xərcləri, cari və növbəti hesabat dövrləri arasında bölüşdürmək

lazımdır.

Cədvəl 4.2

Tanınma vaxtından asılı olaraq gəlirin (satışın)

tanınma xüsusiyyətləri

Göstəricilər Gəlirin (satışın) tanınma tarixi

Getmə anında (günündə)

Hər gün Getmə anında və hesabat dövrünün sonunda

Sənədlərin: aktın, hesabnamənin, he- sab-fakturanın son rəsmiyyətə salınması

Gəldiyi gündə Hər gün Getmə anında və hesabat dövrünün sonunda

Gəlirin (satışın) mühasibat uçotunda tanınması

Gəldiyi gündə Hər gün Getmə anında və hesabat dövrünün sonunda

Gəlirin (satışın) vergi uçotunda tanınması

Gəldiyi gündə Hər gün Getmə anında və hesabat dövrünün sonunda

Avans (tam ödəniş şəraitində)

Bütün məbləğin müştərinin (qonağın) getdiyi dövrə qədər

ödənməsi,

əvvəlcədən ödəniş

hesab edilir

Hesabat dövrünün sonunda hər ay aparılan sonuncu ödəniş gəlir (satış) kimi tanınır, ödənilməyən qalmış məbləğ isə avans kimi qəbul edilir.

Hesabat dövrünün sonunda hər ay aparılan sonuncu ödəniş gəlir (satış) kimi tanınır, ödənilməyən qalmış məbləğ isə avans kimi qəbul edilir.

Bitməmiş istehsalat Yaşayış üçün ödəniş, iki hesabat dövründə baş verə bilər

Baş vermir Baş vermir

Bundan başqa, 13 №-li "Borclara aid edilən xərclər üzrə" Kommersiya

təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartı, aparılmış xərclər və

daxilolmalar arasındakı əlaqə nəzərə alınmaqla xərclərin mənfəət və zərər

haqda hesabatda tanınma prinsipinə mütləq riayət etməyi tələb edir.

Qonağın mehmanxanadan getdiyi gündən (müştəri ilə müqavilənin

dayandırıldığı andan) gəlirin (satışın) tanınma tarixinin uçot siyasətində əks

etdirilməsi sənəddövrİ3^əsini xeyli sadələşdirir, eləcə də, hesablaşma

sənədlərinin işlənməsi üzrə mühasibatlığın əmək məsrəflərini aşağı salır,

ancaq bitməmiş istehsalın hesablanma zəruriyyətini qarşıya qoyur.

213

Gəlirin (satışın) hər gün tanınması mehmanxana xidmətinin

mahiyyətinə daha müvafiqdir. Qonağın vaxtından əvvəl mehmanxanadan

getməsi, yaxud əksinə yaşamağı uzatmasını, təcrübəvi olaraq qabaqcadan

xəbər vermək qeyri-mümkündür. Bundan başqa, bu cür metod idarəetmə

uçotu nöqteyi-nəzərindən daha dəqiq məlumat əldə etməyə, eləcə də

bitməmiş istehsalın mühasibat və vergi uçotunda formalaşdırılmaması- na

şərait yaradır.

Bununla birlikdə "gəlirin (satışın) gündəlik tanınma tarixi" - bir sıra

mehmanxanaların gəlirinin (satışının) qonağın getdiyi gün, digərlərinin isə

gedilən gündən sonrakı tarixdən tanıdıqlarından, onların dəqiqləşdirilməsi

tələb olunur. Bir qayda olaraq, məlum halda gedilən gün xidmətin

göstərilməsi baş verə bilmədiyindən ikinci variant daha düzgün olar.

Mehmanxanada yaşayış üçün sutkalıq ödəniş təyin edilən hallarda,

mehmanxana ancaq növbəti gün saat 12-də xidmətin tam göstərilməsini

tanıya bilər.

Lakin qeyd edək ki, gəlirin (satışın) gündəlik tanınması texniki

cəhətdən həmişə mümkün olmur. Bununla əlaqədar olaraq mehmanxanalar

çox hallarda üçüncü metodu tətbiq edir və bu zaman hesabnamə, yaxud

xidmətin göstərilməsi haqqında tərtib edilmiş akta əsasən 171, 211 "Alıcı və

sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesablarının debetinə, 601

"Satış" hesabının kreditinə mühasibat yazılışı tərtib edirlər. Mehmanxanada

qovuşulan əlaqəli (vergi) hesabat dövründə yaşayan qonaqların cari aya

düşən yaşayış dəyəri 30 (31) tarixi vəziyyətinə düşən dəyər kimi götürülür.

Gəlirin xüsusi qaydada, gündəlik tanınması, onların mühasibat uçotunda

həqiqi əks etdirilməsini təsdiq edir. Kontra- gentə, məsələn, xidmət

göstərilməsinə dair 25 yanvardan 4 fevraladək olan dövrü əhatə edən akt

təqdim edilirsə, yaşayış haqda tərtib edilən sözügedən sənəd iki dəfə: 25-31

yanvar və 1-4 fevral tarixləri üçün tərtib edilir. Təcrübə göstərir ki, gəlirin

(satışın) tanınması mehmanxana üçün daha rahatdır. Bu metodun tətbiqi

hallarında göstərilən xidmətin satışından alınan gəlirin (satışın) uçotu

prosesində əmək tutumunun aşağı düşməsi nəticəsində idarəetmə uçotu

nöqteyi-nəzərindən dəqiq məlumatların alınmasına, bitməmiş istehsalın

mühasibat və vergi uçotunda formalaşdırılmamasma imkan yaranır.

Beləliklə, mehmanxana gəliri (satışı) gündəlik tanıyan hallarda tarix və

ƏDV nəzərə alınmaqla onun üçün nəzərdə tutulan hesabda bütün yaşayış

günlərinin hər bir yaşayan qonaqdan alınan gəlir (satış) məbləği

göstərilməlidir. Mehmanxana gəliri (satışı) qonağın getdiyi andan hesab

edildikdə isə mühasibat uçotunda aparılan yazılışlar gəlirin (satışın)

formalaşdığı gündə yerinə yetirilir.

Mehmanxana biznesinin əsas xüsusiyyətlərindən biri də, qonaqların

apardığı ödənişə nisbətən (əlavə ödəniş aparılmadan) daha yüksək

kateqoriyalı nömrədə yerləşdirilməsi hesab edilir. Bu cür yerləşmənin səbəbi

müxtəlifdir. Araşdırma göstərir ki, belə səbəblərdən ən mühümü müştərinin

yerləşdiyi nömrələrdə əsas göstərici olan quraşdırılmış soyuducunun

(kondisionerin) işləməməsi hallarıdır. Bu zaman qonaqların yerləşdirilməsi

anında mehmanxanada eyni kateqoriyalı yerlər tutulduğundan (boş yer

olmadığından) boş yer tapmaq qeyri-mümkün olur. Bu cür halda qonaq,

yerləşdirmədən narazı olur və daha baha qiymətli yerə köçürülür. Bununla

əlaqədar olaraq mehmanxana öz qonağına maksimum şərait yaratmaq üçün

bahalı qiymətli nömrələri əlavə ödəniş aparmadan orta qiymətlə təqdim

edir.

6 "Təşkilatın gəlirləri" MMUS qonağın hansı nömrədə yaşamasından

və hansı məbləği ödəməsindən asılı olmayaraq yerləşdirmə üzrə bahalı

nömrələrin dəyəri ilə göstərilən xidmətdən əldə edilən gəlirin (satışın)

mühasibat uçotunda əks etdirilərək tanınmasını nəzərdə tutmur. Sözügedən

tanınmanın nəzərdə tutulmaması mehmanxananın yüksək qiymətlə gəlir

əldə etmək hüququna malik olmaması, həmçinin bu cür xidmətin

göstərilməsi nəticəsində onun iqtisadiyyatında yüksəliş, yaxud əksinə ola

biləcəyinə heç bir ümid ola bilməyəcəyi ilə əlaqədardır.

Öz kirayəşinlərinə (müştərilərinə) əlavə xidmət göstərilməsindən əldə

edilən gəlir (satış), istənilən otellərin aldıqları gəlirin tərkibində xeyli yer

tutur.

Mehmanxana xidmətinin göstərilməsi qaydalarına müvafiq olaraq hər

bir otel öz istehlakçılarına göstərdiyi xidmət haqda zəruri və dəqiq

informasiyalar təqdim etməlidir. Qeyd edilən informasiyalar onların

siyahısını və əlavə xidmətin qiymətini özündə birləşdirməlidir. Göstərilən

xidmətlər haqda ödənişlər müəssisə rəhbərinin əmri ilə təsdiq olunur və

mehmanxananın ümumi preyskurantında əks etdirilir.

Mehmanxananın əlavə xidmətləri aşağıdakı qaydada təsnifləşdirilir:

- mehmanxananın bilavasitə özünün göstərdiyi xidmətlər;

- kənar təşkilatların göstərdiyi xidmətlər.

6 "Təşkilatın gəlirləri" MMUS-na əsasən mehmanxananın özünün

təqdim etdiyi əlavə xidmətlərdən əldə edilən gəlirlər, adi fəaliyyət

növündən, yəni əlavə xidmətin göstərilməsindən əldə edilən və 601 "Satış"

hesabının 601.8 "Satışından olan gəlir (zərər)" subhesabında uçota alınan

gəlir kimi tanınır. Mehmanxanada böyük miqdarda əlavə xidmət

göstərilməsi olan hallarda mühasibatlıq onların hər birinə ayrı subhesab

açmaqla göstərilən xidmət növü üzrə analitik uçotunu aparmalıdır. Qeyd

edək ki, gəlir növlə

215

ri üzrə ayrı uçotun aparılması, mövcud normativ sənəddə öz əksini tapmır.

Buna baxmayaraq 2 №-li "Mənfəət və zərər haqda hesabat"da xidmətlərin

göstərilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyindən hər bir xidmət növü üzrə

əldə edilən gəliri (satışı) təyin etmək zəruri sayılır.

Son illərdə mehmanxanalarda müştərilər arasında geniş yayılan

yüksək kateqoriyalı sağlamlaşdırıcı mərkəzlər yaradılmasına rast gəlinir. Bu

baxımdan mehmanxanalar, özündə yaşayan qonaqlara, yaxud bütün

kənardan həvəsi olanlara qeyd edilən mərkəzlərdə xidmət göstərməyi

öhdəsinə götürür. Qeyd edilən xidmətlərin sözügedən mərkəzlərdə ancaq

mehmanxanada yaşayanlar üçün göstərilməsi hallarında, xidmətin

göstərilməsi və ödənişin aparılması eyni vaxtda baş verir.

Məsələn, fərz edək ki, yaşamaq üçün VV.Səlimov "Alpinist"

mehmanxanasında məskunlaşmışdır. 0, axşam, çarhovuza getmiş və ona lazım

olan xidməti qəbul etmişdir. Çarhovuza hər gəlişin dəyəri 150 manat təşkil edir.

VV.Səlimov qəbul etdiyi xidmətə görə verəcəyi ödənişi nağd yolla aparmışdır.

"Alpinist" mehmanxanasının mühasibatlığı nagd verilmiş pulu kassirin

hesabatına əsasən aşağıdakı mühasibat yazılışı ilə uçotda əks etdirməlidir.

Dt221 "Kassa" hesabı

Kt 601/1 "Satışdan olan gəlir (zərər)" subhesabının "Sağlamlaşdırıcı

mərkəzin məhsulundan (xidmətindən) olan gəlir" analitik hesabı-150 man.

Xidmət, onun göstərildiyi anda deyil, mehmanxanadan getdiyi anda

ödənildiyi halda qonağın nömrədə yaşamağa görə ödəyəcəyi məbləğ aşağıdakı

köçürmə ilə (yazılışla) rəsmiyyətə salınmalıdır:

Dt - 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor- larla

hesablaşmalar" hesaöı

Kt - 601/6 "Satışdan olan gəlir (zərər)" subhesabının "Sağlamlaşdırıcı

mərkəzin məhsulundan (xidmətindən) olan gəlir" analitik hesabı -150 man.

Sağlamlaşdırıcı mərkəzdən bütün həvəskarlar istifadə edən zaman,

onlara xidmətin göstərilməsi həm fərdi gəlişə, həm də abonement üzrə

yerinə yetirilir.

Fərdi gəlişin uçotunun aparılması, yuxarıda qeyd edilən qaydada

aparılır.

Satışın abonementlə uçotunun aparılması, hesabat dövründə alınmış,

ancaq gələcək hesabat dövrünə aid edilən gəlirlərin gələcək dövrün

gəlirlərinin tərkibində mühasibat balansında ayrıca maddədə göstərilməsini

nəzərdə tutur. Həmin gəlirlərin aid olduğu dövr daxil olduqca təşkilatın

fəaliyyətinin malİ30^ə nəticəsinə daxil edilir. Hesabat dövründə alınan, ancaq

gələcək dövrə aid edilən gəlir haqda informasiyaların ümumiləşdirilməsi

üçün yeni hesablar planında 442 "Gələcək hesabat dövrü-

nün gəlirləri" hesabı nəzərdə tutulmuşdur.

Pul vəsaitlərini, yaxud debitor və kreditor borclarını uçota alan

hesablarla müxabirləşməklə gələcək dövrə aid edilən gəlirlər yuxanda qeyd

edilən hesabın kreditində, gəlirlərin aid olduğu dövr daxil olduqda

sözügedən hesabın debetində mühasibat köçürməsi [yazılışı) tərtib edilir.

Beləliklə, abonement sahibinin sağlamlaşdırıcı mərkəzə gəlməsi

halından asılı olmayaraq abonement üzrə göstərilən xidmətdən əldə edilən

gəlir [satış) mehmanxananın mühasibat uçotunda əks etdirilir. Burada qeyd

edilənləri ümumiləşdirmək üçün abonementin dəyərini abonementin

qüvvədə olma müddətinə mütənasib olaraq 601/1 "Satış" subhe- sabma

silmək lazımdır.

Məsələn, fərz edək ki, "Səadət" mehmanxanası çarhovuza getmək üçün

25 avqust tarixdən 24 oktyabr tarixədək 3500 manatlıq abonement satmışdır.

"Səadət" mehmanxanası, avqust ayında çarhovuzda xidmətə görə əldə

etdiyi gəlirin (satışm), abonementin 25 avqustan 31 avqusta kimi olan dövrə

düşən dəyəri aşağıdakı kimi hesablanır.

Həmin dövrdə əldə edilən gəlir (satış) 401 manat 63 qəpik [3500 man.: 61

gün x 7gün) təşkil edəcəkdir.

Qeyd edək ki, göstərilmiş xidmətə görə satılmış abonement üçün

mehmanxananın aldığı məbləğ 171,211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/

qısamüddətli debitor borcları" hesabının ayrıca açılmalı olan "Alınmış

avanslar" subhesabmda uçota alınan məbləği, göstərilmiş xidmətə görə

avans kimi əks etdirilməlidir. Bu zaman Vergi Məcəlləsinə müvafiq olaraq

malların qarşıdakı tədarükü, işlərin yerinə yetirilməsi, yaxud xidmətlərin

göstərilməsi kimi ƏDV-yə cəlb edilir.

Məsələn, fərz edək ki, "Səadət" mehmanxası sağlamlaşdırıcı mərkəzə

beş ay müddətinə [1 mart tarixdən 31 iyul tarixə kimi) 40000 manatlıq

abonement satmışdır. Sağlamlaşdırıcı mərkəzin göstərdiyi xidmətə görə

ödəniş 27 fevral tarixdə noğd yolla yerinə yetirilmişdir. Sağ- lamlaşdırıcı

mərkəzə gəlişə [sağlamlaşdırıcı əməliyyata) görə abonementin satışı

əməliyyatlarının uçotu üzrə mühasibat köçürmələri [yazılışları) cədvəl 4.3-də

təqdim edilir.

May, iyun və iyul aylarında "Səadət" mehmanxanasının sağlamlaş-

dırıcı mərkəzinin göstərdiyi xidmətin satışı üzrə analoji yazılış da eyni

qaydada aparılır.

Sağlamlaşdırıcı mərkəzin xidmətinin satışı ilə əlaqədar olan gəlir və

xərclərin uçotu qaydası mehmanxananın uçot siyasətində əks etdirilməlidir.

217

Cədvəl 4.3 "Səadət" mehmanxanasının sağlamlaşdıncı mərkəzinə gəlişə

(sağlamlaşdıncı əməliyyata) görə abonement satışı üzrə

hesabların müxabirləşməsi

Əmə liyyat dövrü

Əməliyyatın məzmunu

Hansı sənədə əsasən

Debet Kredit Məbləğ (man.)

Fevral Fevral ayında iki ay müddətinə [1 mart tarixdən 31 may tarixə kimi) satılmış abonementə görə nağd pul vəsaiti daxil olmuşdur. Bir günün qiyməti = 40000 man. : 153 gün = 261-43 man

Kassirin hesabatı-kassa mədaxil orderi

221 442 40000

Daxil olmuş avans ödənişi məbləğindən ƏDV hesablanıb

Hesab-faktura 442 521 6102

Mart Mart ayında sağlamlaşdıncı mərkəzin göstərdiyi xidmətdən daxil olan gəlir (satış) əks etdirilir. (261-43 man x 31 gün)

1 mart tarixdən 31 iyula kimi olan müddətə satılmış abonement

442 601.1 8104

Avansa görə ƏDV məqbul edilir hesab-faktura 521 442 1242

Mart ayında göstərilən xidmətin dəyərindən ƏDV hesablanılır

hesab-faktura 601.7 521 1242

Aprel Aprel ayında sağlamlaşdıncı mərkəzin göstərdiyi xidmətə görə əldə edilən gəlir (satış) əks etdirilmişdir (261-43 man x 630 gün)

1 mart tarixdən 31 iyula kimi olan müddətə satılmış abonement

442 601.1 7843

Avansdan ƏDV hesablanılır hesab-faktura 521 442 1197

Aprel ayında göstərilən xidmətin dəyərindən ƏDV hesablanılır

hesab-faktura 442 601.1

1197

Bəzi hallarda təcrübədə müştərilər göstərilən xidmətdən İddia təqdim

edirlər. Bu cür halda təqdim edilən iddia 177 "Digər uzunmüddətli debitor

borcları" hesabının "İddialar üzrə hesablaşmalar" subhesabının debetində

uçota alınır, mehmanxananın göstərdiyi xidmətə görə ödənilən məbləğ isə

müştəriyə qa3^arılır.

Məsələn, fərz edək ki, ''Kosmos" mehmanxanasının çarhovuzundan

istifadə etmıək üçün müştərilər abonementlə beş aylıq [1 fevral tarixdən 30 iyun

tarixə kimi)l 6500 manat nağd pul ödəmişlər. Mart ayında xidmətin keyfiyyətsiz

göstərilməsinə dair müştərilərdən iddia daxil olmuşdur. Bununla əlaqədar

olaraq, mehmanxananın rəhbəri abonementin bütün dəyərinin müştəriyə

qaytarılmasına dair qərar qəbul edilmişdir. Bu baxımdan "Kosmos"

mehmanxanasının uçotunda aşağıdakı köçürmələr (yazışmalar) yerinə

yetirilmişdir (Cədvəl 4.4).

218

Cədvəl 4.4 Satış və müştərinin abonement dəyərinin qaytarılması üzrə

“Kosmos" mehmanxanasının uçotunda aparılası

mühasibat köçürmələri (yazılışları)

Əmə liyyat dövrü

Əməliyyatın məzmunu

Hansı sənədə əsasən

Debet Kre dit Məb

ləğ [man)

Yanvar Beş ay müddətində [150 gün) yanvar ayında satılmış abonentə görə pul vəsaitinin daxil olmasının 1 günlük dəyəri; = 16500:150 gün=110 manat hesabı ilə pul vəsaitinin daxil olması

Kassirin hesabatı

221 442

t

16500

Alınmış avansdan ƏDV hesablanması [16500x18%: 118%)

Kassa mədaxil orderi

442 521 2517

Fevral Yanvar ayında çarhovuzun göstərdi>d xidmətdən gəlir [satış pulu) daxil olmuşdur[110 man x 28 gün)

Abonement 442 601.1 3080

Fevral ayında göstərilmiş xidmətin dəyərindən ƏDV hesablanması

Hesab-fak- tura 601.1

521 470

Avansdan ƏDV məqbul edilməsi Hesab-fak- tura

521 442 470

Mart Keyfiyyətsiz xidmətə görə təqdim edilən iddiaya əsasən tam miqdarda abonementin dəyərinin qonağa qaytarılması

Kassa məxaric orderi

217.1 221 16500

Gələcək dövrə aid edilən qalıq məbləğinin qonaqlarla hesablaşmaları uçota alan hesaba silinməsi

Abonement 442 217.1 13420

Avansın qaytarılmasına görə ƏDV qəbul edilməsi

Hesab-fak- tura

521 442 2047

Abonementin bütün dəyərinin qaytarılması nəticəsində mehmanxananın əldə etdidi zərərin əks etdirilməsi.

Hesablama arayışı 611,

731

217 3080

Qeyd edildiyi kimi, mehmanxana xidməti göstərən təşkilatların əldə

etdiyi gəlirlər içərisində kimyəvi, camaşırxana, rabitə, internet, televiziya və

kənar təşkilatın göstərdiyi avtonəqliyyat və s. xidmətlərdən əldə edilən gəliri

ayırmaq lazımdır. Bu cür halda bağlanmış müqavilənin xarakterindən asılı

olaraq mehmanxana, müvəkkil edilən tərəf-komisyoner, yaxud agent kimi

çıxış edir. Yuxarıda qeyd edilən müqavilə üzrə qarşılıqlı münasibət qaydası

əvvəlki araşdırmalarda əhatə edilmişdir.

Təcrübədə mehmanxana xidməti göstərilməsinin əsas vəzifəsi həmin

obyektlərdə yaşayan qonaqlara əlavə xidmətin göstərilməsinə dair müqa

219

vilə bağlamaqdan ibarətdir. Bundan başqa, mehmanxana, qonaqlara

göstərilən xidmətə görə ödənişin toplanmasını da öz öhdəsinə götürür.

Müştəri axtarmaq və göstərilmiş xidmətə görə onlarla hesablaşma

aparmaqda vasitəçilik rolunu oynayan mehmanxana bütün fəaliyyəti əhatə

edən və onlara dair müvafiq qaydada rəsmiyyətə salman sənədlərə əsasən

hesabat tərtib etməlidir. Hesabatın tərtibinin dövrili}^ müqavilə ilə təyin

edilir. Hesabatın tərtibi dövrü, tərəflər arasında razılaşdırılmayan hallarda,

mehmanxana, onu əməliyyatın baş verdiyi anda, yaxud müqavilənin

qüvvədə olma müddəti qurtardıqdan sonra tərtib edir. Adətən hesabat ayda

bir dəfə tərtib edilir.

Əlavə xidmətlərə görə bütün hesablaşmalar mehmanxananın

əməliyyat kassası vasitəsilə nağd pulla, yaxud kredit kartı ilə yerinə yetirilir.

Bu zaman göstərilmiş xidmətlərə görə hesablaşmalar nağd qaydada yerinə

yetirildiyindən, mehmanxana, nəzarət-kassa aparatında çek vurmalıdır.

"Gəlirlər üzrə" 6 №-li MMUS-na müvafiq olaraq digər xüsisilə,

komissiya müqaviləsi, nümayəndəlik, komitent, prinsipial (sahibkar) və

i.a.analoji müqavilələr üzrə təşkilatın xeyrinə hüquqi və fiziki şəxslərdən

daxilolmalar gəlir kimi tanınmır. Vasitəçilik müqaviləsi üzrə mehmanxana

xidməti göstərilən zaman onun adi fəaliyyət növündən olan və ƏDV cəlb

edilməklə mehmanxananın gəliri, mükafatlandırma kimi tanınır. Yuxarıda

göstərilən müqavilələr dairəsində mehmanxananın kassasına, yaxud

hesablaşma hesabına daxil olan pul vəsaitləri onun gəliri hesab edilmir və

hesablaşmaların uçotu kimi əks etdirilir. Vasitəçilik müqaviləsi, məsələn,

rabitə xidmətinə görə hesablaşmalann mehmanxananın uçotunda aparılan

mühasibat yazılışları ümumilikdə cədvəl 4.5-də verilmişdir.

Cədvəl 4.5 Vasitəçilik müqaviləsi dairəsində rabitə xidmətinin

satışı ilə əlaqədar hesabların müxabirləşməsi Əməliyyatın məzmunu

Hansı sənədə əsasən aparılmışdır

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Qonağın rabitə xidmətinə görə borcunun əks etdirilməsi

Rabitə operatorunun hesablaşmalarına dair tərtib olunmuş akt

171,211 177.1 (rabitə operatoru subhesabıl

Qonağın rabitə xidmətinə görə pul vəsaitinin daxil olması

Kassir-əməliyyatçının hesabatı, kassa mədaxil orderi

223,224 171,211

Müqaviləyə əsasən mükafatın hesablanması

Mehmanxananın hesabatı, işin yerinə yetirilməsi haqda akt

177.1 (rabitə operatoru

subhesabO

601.1

Müqavilə üzrə hesablanmış mükafatdan ƏDV hesablanması

Hesab-faktura 601.9 521

220

Mehmanxana xərclərinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi, baş

verən anları formalaşdıran məlumatlara dair ölkə qanunvericiliyinin yaxşı

mənimsənilməsini tələb edir. İstənilən mehmanxananın aparacağı əsas xərc

növləri şəkil 4.3-də verilmişdir.

Mehmanxana tərəfindən aparılan və 601 ''Satı;'' hesabına aid edilən xərc növləri

Geyim paltarları üzrə xərclər Abadlıq və çoxillik bitkilərin aidə edilməsinə çəkilən xərclər

,

Maddi-texniki təminata Reklam Təmir çəkilən xərclər xərcləri xərcləri

Yatacaq əfyalannın Norma üzrə qab-qəcəgın

alınması xərcləri silinməsi

MChmaxananın 631/7 'Digər maliyyə gəltrlərr və 7S1/6 'Digər maliyyə xərcləri'

subhesabiarına aid edilən sair xərcləri

Təsərrüfat müqavilələri Qanunvericiliyə müvafiq Vaxtı keçmiş dcbltor şərtlərinin pozulmasına görə olaraq digər təşkilat və borclarının tələb

cərimə, penya və şəxslərlə hesablaşmalar edilməsi qeyrl-müm- dəbbələmə pullarının üzra şübhəli borclara kün olan borcların

tanınması; mehmanxananın chtiyatlann yaradıl- silinməsindan əmələ aldığı ziyanın ödənilməsi masına hesablanan gələn itkilər

məbləğ

Məhkəmə və arbitraj Cari ildə müəyyən edilən Sair xərclər xərcləri keçmiş illərin zərərləri

Şəkil 4.3. Mehmanxana xidməti göstərməklə həyata keçirilən xərc növləri

Mehmanxananın maddi-texniki təminatına çəkilən xərclər təsərrüfat

fəaliyyəti prosesində çəkilən bütün xərc məbləğlərinin tərkibində xeyli

xüsusi çəkiyə malikdir. Yatacaq ağlarının, eləcə də qab-qacağın alınması,

iqtisadi cəhətdən çəkilmiş xərcin ödənilə bilməsi zəruriyyəti ilə əlaqədardır.

Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu və mühasibat (maliyyə)

hesabatının aparılmasına dair əsasnaməyə əsasən xüsusi geyim və

ayaqqabılar, eləcə də dəyərindən və xidmət müddətindən asılı olmayaraq

yatacaq ləvazimatları, torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitlərin)

tərkibinə daxil edilmir. Lakin Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin

13 yanvar 2009-cu il tarixli İ-08 №-li əmri ilə təsdiq edilmiş 7 №-li "Torpaq,

tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)" MMUS-na müvafiq olaraq təşkilatlara

sözügedən vəsaitlərə hansı əmlakın aid edilməsini

müstəqil müəyyən etmək hüququ verilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq

mehmanxanalara 111 "Torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)"

hesabında əks etdiriləsi aktivləri, məsələn, yatacaq ağlarını aid etmək

hüququ verilmişdir.

Məsələn, fərz edək ki, beşulduzlu 'Mətanət" mehmanxanası nömrələrdə

xidmət göstərmək üçün 30 dəst ipək yataq dəsti əldə etmişdir. Bir ipək yataq

dəstinin dəyəri 680 manat təşkil edir. Mehmanxana həmin yataq dəstinin

yararlı istifadə müddətini iki /7 təyin etmişdir. Amortizasiya, xətti üsulla

hesablanır. Mehmanxanada təşkil edilən uçotda yatacaq dəstinin əldə

edilməsinə çəkilən məsrəflər və onların dəyərinin silinməsi cədvəl 4.6-da

göstərilən qaydada əks etdirilməlidir.

Cədvəl 4.6

Yataq dəstinin əldə edilməsinə çəkilən məsrəflərin

və onun amortizasiya məbləğinin uçotu

Əməliyyatın məzmunu

Əsas sənəd

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləğ man

30 dəst ipək yataq dəstinin mədaxil edilməsi

Qaimə 113 431,531 20400

30 dəst ipək yataq dəstinin istismara verilməsi

Qaimə 111

113 20400

Aylıq amortizasiyanın hesablanması f680 man : 2 il; 12 ay x 30 dəsti

Hesabla ma-arayış

202 112 850

Hər bir mehmanxanada həm bu mehmanxanada yaşayanlara həm də

kənar şəxslərə xidmət göstərən restoran, bar və yeməkxana mövcuddur.

Buna görə həmin xidmət sahəsindəki qab-qacaqların xərc hesabına düzgün

və əsaslı silinməsi məsələsi ən aktual məsələlərdən biri olmalıdır.

Mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatlarda qab-qacaqlar 201

saylı aktiv "Material ehtiyatları" hesabında uçota alınır. Qab-qacağın

istismara buraxılışı zamanı onun dəyəri mehmanxananın uçot siyasətində

nəzərdə tutulan qiymətlə istehsala məsrəflər kimi 202 "İstehsalat məsrəfləri"

hesabının, yaxud 701.6 "Satış xərcləri" subhesabının tərkibinə daxil edilir.

Hər bir mehmanxananın bu və ya digər əmtəə, material dəyərlilərinə

olan tələbatı müstəqil müəyyən edilir. Çoxlu miqdarda yeməkxana

qab-qacağın əldə edilməsinin məqsədəuyğunluğu onların sınması və xarab

olmasını aşkar edən inventarizasiyanın nəticəsi ilə təsdiq olunur. 13 №-li

"Borclara aid edilən xərclər" MMUS-na müvafiq olaraq anbardakı sınmış

qab-qacağın dəyəri sair xərclər kimi tanınır və 611/9 "Sair gəlirlər" və 731/9

"Sair məsrəflər" subhesablarında uçota alınır, yaxud təqsirkar şəxsin

hesabına silinir.

222

Məsələn, fərz edək ki, "Bakı" restoranının anbar işçiləri 300 manatlıq

qab-qacaq sındırmışlar. Restoran direktorunun əmri ilə təşkilata dəymiş

ziyanın təqsirkar şəxsin hesabına aid edilməsi qərara alınmışdır. Bu zaman

həmin əməliyyat üçün aşağıdakı müxabirləşmə aparılmalıdır (cədvəl4.7).

Cədvəl 4.7

Mehmanxanaya dəyən ziyanın təqsirkar şəxs tərəfindən

ödənilməsinin uçotu

Əməliyyatın məzmunu

Əsas sənəd

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləğ man

Sınmış qab-qacağm material dəyərlilərinin əskikgəlməsi kimi əks etdirilməsi

Silinmə aktı 504.1 201

300

Əskikgəlmənin təqsirkar şəxsin hesabına aid edilməsi

Silinmə aktı 213.1 504.1 300

Sındırılmış qab-qacağm dəyərinin təqsirkar şəxsin əməkhaqqından tutulması

Hesablamaya dair arayış

533 213.1 300

Vəsaitlərin yerləşdirilməsinin təsnifat sistemi haqqında Əsasnamə ilə

ikidən beş ulduza qədər kateqoriyaya malik mehmanxana - heyətinin xarici

görünüşü, xüsusi formalı geyim və xidməti nişanla təmin olunması təyin

olunmuşdur. Xüsusi geyim-işçilərin fərdi mühafizəsini, formalı geyim isə -

ümumi qaydanı, eləcə də mehmanxananın təyinatını saxlamaq üçün

mehmanxana müdiriyyətinin daxili sərəncamı ilə nəzərdə tutulan geyimləri

özündə formalaşdırır. Formalı geyim ümumi görünüş, zəng, bəzək və

fərqləndirici nişanları özündə birləşdirir. 0, hər hansı işçilər, məsələn, ev

qulluqçusu üçün vahid formada ola bilər. Adətən formalı geyim şəxsi

istifadə üçün mehmanxananın işçilərinə verilə bilməz və o, təşkilatın xüsusi

mülkiyyətində saxlanmalıdır.

Mehmanxana xidməti göstərilən zaman formalı geyim maddi istehsal,

yəni 201 "Material ehtiyatları" hesabında uçota alınır. İstismarda və anbarda

olan xüsusi geyimlərin uçotu üçün həmin hesaba "İstismarda olan formalı

geyim paltarları" və "Anbarda olan formalı geyim paltarları" subhesablarını

nəzərdə tutmaq olar.

Məsələn. Fərz edək ki, "Şəfa" restoranı formalı ge)dm üçün 5 kostyum

almışdır. Bir kostyumun qiyməti ƏDV-siz 175 manat təşkil edir. Üç- formalı

geyim kostyumu təyin olunmuş vaxt nəzərə alınmaqla işçilərə bir il

müddətinə verilmişdir. Qeyd edilən əməliyyat hesablarda aşağıdakı kimi əks

etdirilməlidir (cədvəl 4.8).

223

Cədvəl 4.8 Mehmanxana xidməti göstərən təşkilatda xüsusi geyim

paltarlarının işçi heyətinə verilməsinə dair mühasibat yazılışları

Əməliyyatın məzmunu

Əsas sənəd Hesabın

debeti Hesabın krediti

Məbləğ man

Formalı geyim kostyumunun mədaxil edilməsi (175 man x 5 ədəd)

Mal qaiməsi, mədaxil orderi

201.10 431,531 875

Alınmış formalı geyim kostyumu üçün ƏDV-nin əks etdirilməsi [875 X 18 %)

Malsatanın he- sab-fakturası

241 431,531 157,50

ƏDV-nin büdcəyə ödənilməsi üçün qəbul edilməsi

Malsatanın hesab-fakturası

521 241 157,50

Malsatan qarşısında olan borcun ödənilməsi (875 + 157 - 50)

Bank çıxarışı, ödəmə tapşırığı

431,531 223 1032,50

Formalı geyim kostyumunun anbardan istismara buraxılması [175 man X 5)

Qaimə-tələb- namə

201.9 201.10 525

Verilmiş formalı geyim kostyumunun anbara qaytarılması

Mədaxil orderi 201.10

201.9 525

Birillik xidmətetmə müddəti qurtardığından anbara qaytarılmış formalı geyim kostyumunun xərc hesabına silinməsi

Mühasibat arayışı 202 201.10 525

Müasir mehmanxananın ərazisini abadlaşdırmaq, günün ən vacib

məsələlərindən biri olmuş və demək olar ki, respublikada həmin

məsələlərin öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlinmişdir. Obyektin zahirən

abadlaşdı- nlması - mehmanxana ərazisinin dekorativ sahmana salınmasını

özündə əks etdirir.Mehmanxananın ərazisində birillik gül-çiçəyin

əkilməsindən başlamış, geniş sahədə fəvvarənin quraşdırılmasına qədər

həyata keçirilən bütün işlər zahirən abadlaşdırmanın elementləri hesab

edilir.

Obyektlərin zahirən abadlaşdırılmasınm uçotunun aparılması zamanı

7 №-li "Torpaq, tikili və avadanlıqların [əsas vəsaitlərin) uçotu". MMUS-nın

müddəalarını əldə rəhbər tutmaq lazımdır. Mehmanxananın, təcrübəvi

olaraq ərazisinin zahirən abadlaşdırılması ilə bağlı aparılan bütün işlər

sözügedən standartın tələblərinə tam cavab verməlidir. Bu zaman - obyektin

yararlı istifadə müddəti 12 aydan çox olmalıdır kimi əsas açar sözdən

istifadə edilir.

Lakin, mehmanxana, öz ərazisinin abadlaşdırılmasını, birillik, yaxud

çoxillik gül-çiçək, yaxud xüsusi dibçəklər və qablarda yetişdirilən toxumlar

əkməklə yerinə yetirən hallarda, onların mühasibat uçotu, 13 "Borclara aid

edilən xərclər üzrə" milli mühasibat uçotu standartlarının müddəalarına

uyğun sonradan məsrəfləri uçota alan hesaba silməklə əldə edilən 224

gül-çiçəyin maya dəyəri, maddi-istehsal ehtiyatlan kimi əks etdirilir.

Müəssisəyə bəzək vermək, mehmanxananın nəinki daxili interyeri

(işQ, həm də onun ərazisinin abadlaşdırılması ilk növbədə müştəri cəlb

etmək, rahat mühit və xidmət göstərməklə bağlı şərait yaratmaq məqsədini

güdür. Göstərilən proseslərlə əlaqədar əmələ gələn xərclər adi fəa- lİ3^ət

növləri üzrə xərclərə aid edilir.

Məsələn. Fərz edək ki, "Gülüstan” mehmanxanası 2014-cö ilin may

ayında ümumi dəyəri ƏDV-siz8000 man olan gül kolu və ümumi dəyəri

ƏDV-siz4500 man olan 5 qutu Hollandiya soğanaq laləsi almışdır. Şitillər

bağçılıq təsərrüfatı vasitəsilə alınmışdır Mehmanxananın istismar xidmətinin

işçiləri, göstərilən miqdarda kol və soğanaq laləsini mehmanxananın ərazisində

ayrılmış yerdə əkmişlər Bununla əlaqədar mehmanxananın mühasibat uçotunda

göstərilən əməliyyatlar üçün aşağıdakı köçürmələr (yazılışlar) tərtib edilmişdir

(cədvəl4.9).

Cədvəl 4.9

"Gülüstan” mehmanxanasının ərazisində aparılan

yaşıllaşdırmaya çəkilən xərclərin uçotu

Əməliyyatın məzmunu

Əsas sənəd

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləğ man

Gül kolları mədaxil edilir Mal qaiməsi, mədaxil orderi 201 431,531 8000

Hollandiya soğanaq laləsi mədaxil edilir

Mal qaiməsi, mədaxil orderi 201 431,531 4500

İstifadə olunmuş materiallar mehmanxananın məsrəflərinə silinir (8000 man + 4500 man)

Mühasibat arayışı 721 201

12500

Qeyd edək ki, ağac, yaxud kolların (çoxillik əkmələrin) alınması və

əkilməsi üzrə əməliy5^tların mühasibat uçotu "Torpaq, tikili və avadanlıqlar

(əsas vəsaitlər) üzrə 7 №-li Kommersiya Təşkilatları üçün Milli Mühasibat

Uçotu Standartına müvafiq olaraq aparılır. Beləliklə, çoxillik əkmələrin ka-

pitallaşması hər il bütün məcmuu işlərin qurtarmasından asılı olmayaraq

hesabat dövründə istifadədə olan sahənin istismara qəbulu torpaq, tikili və

avadanlıqların (əsas vəsaitlərin) tərkibinə qəbul edilməklə yerinə yetirilir.

Bu zaman 111 "Torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)" yaxud

131 "Bioloji aktivlər" hesablannın debetində 113 "Torpaq, tikili və

avadanlıqlarla (əsas vəsaiüərlə) bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması”

hesabının kreditində yazılış apanlır. Bundan başqa, qeyd edək ki,

mehmanxananın zahiri - abadlaşdırılması əmlakın amortizasiyası hesab

edilmir. MMUS-un müddəalarına uyğun olaraq hər hesabat dövıünün

axırında obyektin məlumatlarına əsasən tə3dn olunmuş amortizasiya

normalan üzrə köhnəlmə hesablanılır. Köhnəlmə 225

məbləğinin hərəkətinin uçotunu aparmaq üçün hesablar planında a3n*ıca

112 'Torpaq, tikili və avadanlıqlann (əsas vəsaitiərin) amortizasiyası

(köhnəlməsi)" yaxud 132 "Bioloji aktivlərin amortizasiyası" hesabı nəzərdə

tutulmuşdur. Bütün təsərrüfatlarda hesablanmış köhnəlmə (amortizasiya)

öz aidiyyatı üzrə nəzərdə tutulan hesablarda, yəni istehsal və satış

xərclərinin debetində 112 yaxud 132 №-li hesabların kreditində əks etdirilir.

Qeyd edilən əməliyyatlar və yazılışlarla yanaşı, qeyd edilənlərə bənzər

əməliyyatlar da baş verir. Onlara vəsaitlərin icarəyə götürülməsini,

məsuliyyətli mühafizəyə, eləcə də emala, komissiyaya qəbul olunmuş

mal-material dəyərlilərini və s. zəruru məlumatlann baş verməsini aid etmək

olar. Bu vəsaitləri və onlarla bağlı olan əməliyyatlan uçotda əks etdirmək

üçün köhnə hesablar planında nəzərdə tutulan, lakin yeni 1 yanvar 2008-ci

ildən tətbiqi tövsiyə edilən hesablar planında nəzərdə tutulmayan "Ba-

lansarxası hesablar"dan istifedə edilirdi. Ona görə də belə balansarxası

hesablar hal-hazırda təsərrüfat üçün zəruridir və bu baxımdan onlan mütləq

hazırlayıb uçot sisteminə tətbiq etmək lazımdır.

Hal-hazırda obyektin istismar yaşı (müddəti) anlayışı nə mühasibat

uçotunda nə də normativ sənəddə müə5^ən edilmədiyindən, mehmanxana

uzunmüddətli əkinlərin yararlı istifadə müddətini müstəqil müəyyən edə

bilər. Ancaq onlara amortizasiyanın hesablanması həmin uzunmüddətli

əkinlərin istismar müddəti qurtardıqdan sonra aparıla bilər. Amortizasiyanı,

ancaq göstərilən obyektlərin sənədləri daşınmaz əmlaka qeydiyyat hüququ

verildikdən sonra hesablamaq olar.

Mehmanxana biznesinin rahat fəaliyyət göstərməsinin ayrılmaz

hissəsi - mehmanxananın öz xidmətlərini reklam vasitəsilə elan etməkdən

ibarətdir.

Hesablar planına müvafiq olaraq reklam üzrə xərclər məhsulların,

malların, işlərin, xidmətlərin satışı ilə bağlı xərclərə aid edilir və

mehmanxananın apardığı reklam xərclərinin toplanmış məbləği 701.6 "Satış

xərcləri" hesabının debetində, onların silinməsi isə həmin hesabın kreditində

və 601 "Satış" hesabının debetinə yazılmaqla əks etdirilir. Beləliklə,

mehmanxana tərəfindən aparılan reklam xərcləri adi fəaliyyət növü üzrə

xərclərin tərkibinə daxil edilir və ödənmə vaxtından asılı olmayaraq onların

aparıldığı hesabat dövründə tanınır.

Mehmanxananın sərgilərdə və reklam seminarlarında iştirakı, onların

reklam lövhələrinə, eləcə də onun özü və göstərdiyi xidmət haqda hərtərəfli

məlumat verə bilən vərəqələrə, kitabçalara, təqvimlərə və rəqəmlərə malik

olması tələb olunur.

Lövhənin kənar təşkilatlar tərəfindən hazırlanması onların torpaq,

tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər) kimi alınmasını göstərir və onun

dəyərin

dən asılı olaraq ya birbaşa, yaxud hissə ilə amortizasi}^ vasitəsilə kommersi-

ya xərclərinə silinməlidir. Reklam lövhələrinin alıınması ilə əlaqədar xərclər

mehmanxananın mühasibat uçotunda 113 "Torpaq, tikili və avadanlıqlarla

(əsas vəsaitlərlə) bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması" hesabının debetində

431, 531 "Malsatan və podratçıların uzun/qısamüddətli kreditor borcları"

hesabının kreditində əks etdirilməlidir. Lövhənin istismara verilməsi zamanı

111 "Torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)" yaxud 131 "Bioloji aktiv-

lər" hesabının debetinə 113 "Torpaq, tikili və avadanlıqlarla (əsas vəsaitlər-

lə) bağlı məsrəflərin kapitallaşdırılması" kreditinə yazılış verilir.

Məsələn. Fərz edək ki, "Abşeron" mehmanxanası "Hamıya hər şey

haqda" dəyəri 33040 manat, o cümlədən 18 % ƏDV - 5040 manat olan

reklam lövhəsi almışdır. Obyekt istismara verilmişdir. Lövhənin yararlı is-

tifadə müddəti - beş il, amortizasiya isə xətti üsulla hesablanır. "Abşeron"

mehmanxanasının mühasibat uçotunda aşağıdakı köçürmələr (yazılış-

lar) apənlmalıdır (cədvəl 4.10).

Cədvəl 4.10

"Abşeron" mehmanxanasının apardığı reklam xərclərinin uçotu

Əməliyyatın məzmunu

Əsas sənəd

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləğ man

Alınmış reklam lövhəsi (33040 man.: 1.8)

Mal qaiməsi 113 431,531 28000

Alınmış lövhənin ƏDV-si əks etdirilir

Malsatanın he- sab-fakturası

241 431,531 5040

Çıxılası ƏDV qəbul edilmişdir Malsatanın he- sab-fakturası

521 241 5040

Reklam lövhəsi istismara qəbul edilmişdir

Qəbul-təhvil aktı 111,131 113 28000

Reklam lövhəsinə amortizasiyanın hesablanması (28000 : 5 X 12)

Mühasibin hesablama ara3nşı

701.6 112,132 467

Mehmanxanada həm sərgidə həm də digər reklam şirkətlərində

istifadə olunan zəruri reklam materialları (dəstəklər, kitabçalar, dəmir

təbəqələr və i.a.) maddi-istehsal ehtiyatlarının tərkibində 201 "Material

ehtiyatlan" hesabının 201/11 "Reklam materialları" subhesabında uçota alınır.

Bu cür materiallar mehmanxananın özü tərəfindən hazırlanmış xüsusi

formalı akta əsasən 201 "Material ehtiyatları" hesabının 201/11 "Reklam

materialları" subhesabını kreditləşdirməklə 701.6 "Satış xərcləri"

subhesabının "Reklam xərcləri" analitik hesabının debetinə silinir.

Digər təşkilatlarda olduğu kimi mehmanxanaların da öz fəaliyyə

227

tinin səmərəliliyini yüksəltmək yollarının axtarılıb tapılması bir vəzifə kimi

onların qarşısında qoyulmuşdur. Məsələn, mehmanxanaya müştəri axınını

artırmaq üçün, onlarda xidmət keyfiyyətini jmksəltmək və təqdim edilən

xidmətin siyahısını artırmaq lazımdır. Mehmanxana ancaq qeyd edilən

hallarda sertifikasiya almaq və beynəlxalq attestasiyadan keçməklə daha

yüksək kateqoriyaya keçə bilər. Bütün bunlar mehmanxanada aparılan

xərclərin müə}^ən edilməsində zəruri hal hesab edilir. Bununla əlaqədar

olaraq sözügedən halların uçotda necə əks etdirilməsini və mehmanxana

xidmətinin maya dəyərinin hansı üsulla formalaşmasını nəzərdən keçirək.

4.5. İDARƏETMƏ UÇOTU SİSTEMİNDƏ MƏSRƏFLƏRİN

UÇOTU VƏ MEHMANXANA XİDMƏTİNİN MAYA

DƏYƏRİNİN HESABLANMASININ TƏŞKİLİ

Hal-hazırkı dövrdə mehmanxana təsərrüfatında məsrəflərin uçotu və

maya dəyərinin kalkulyasiya edilmə qaydasını tənzimləyən sahə, normativ

sənədi yox dərəcəsindədir. Bununla əlaqədar olaraq sözügedən təsərrüfat

məsrəflərinin uçotunu və kirayənişinlərə (müştərilərə) göstərilən xidmətlərə

görə maya dəyərinin hesablanmasını, onların özləri müstəqil həll edirlər.

Məhz bu səbəbdən həmin problemin həlli üçün aşağıdakı üç variantı

nəzərdən keçirmək olar.

Birinci həll yolu mehmanxanaya turoperatorun köməkçi bölməsi kimi

yanaşılmalıdır. Bu cür halda xərclərin uçotu və maya dəyərinin hesablanması

qaydası turist şirkətləri üçün ayrıca işlənmiş və təsdiq olunmuş metodik

göstərişə əsasən müəyyən olunur.

İkinci həll yolu iqtisadi cəhətdən müstəqil təşkilat kimi fəaliyyət

göstərən mehmanxana biznesi ilə məşğul olan subyekt optimal variant hesab

edilməlidir. Bu zaman həmin subyektə MTX (mənzil-kommunal təsərrüfatı)

müəssisələri üçün hazırlanmış metodikaya müraciət edilməlidir. Sözügedən

sənəddə kommunal mehmanxanalarda göstərilən xidmətin maya dəyərinin

hesablanmasına diqqət yetirilir.

Mehmanxana təsərrüfatını qeyd edilən variantlar təmin etmədikdə

üçüncü həll yolu - Azərbaycan Respublikasında məsrəflərin uçotu və

maliyyə nəticələrinin formalaşmasına dair "Maliyyə hesablarının təqdimatı

üzrə" 1 №-li Milli Mühasibat Uçotu Standartlarında verilən tövsiyələr əldə

rəhbər tutulmalıdır. Bu cür halda uçot sistemini sahələr xüsusiyyətinə

müvafiq olaraq düzəltmək və korrektə etmək və onun əsasında hə

228

min sistemin qurulmasına dair təkliflər vermək lazımdır. Beləliklə,

məsrəflərin uçotu və mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin hesablanma

qaydasının önəmli variantını təşkilatın özü müstəqil işləyib hazırlayır.

Mehmanxana xidmətində maya dəyərinin hesablanması məqsədilə

məsrəflərin uçotu sisteminin qurulması üsullarının üstünlüklərini və nöqsan

cəhətlərini nəzərdən keçirək.

Mehmanxana xidmətinin maya dəyəri - mehmanxana biznesinin və

onlara uyğun gələn xidmətlərin aparılması üçün istifadə edilən bütün

resurslara çəkilən məsrəflərin məcmuunu təşkil edir. Göstərilən xidmətin

maya dəyəri - gəlirin qiymətləndirilməsi və planlaşdırılması, təsərrüfat

əməliyyatı üzərində nəzarətin aparılması material, enerji, əmək və maliyyə

resurslarının səmərəli istifadə edilməsində əsas baza kimi çıxış edir.

Bununla birlikdə maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsi də təşkilatda

hazırlanmış məhsul (iş, xidmət) vahidinə düşən məsrəfin müəyyən

edilməsinin hesablama əməliyyatını özündə əks etdirir. Təcrübədə maya

dəyərinin hesablanmasının (kalkulyasiya edilməsinin) bir neçə: sadə,

normativ, sifariş, mərhələ metodları tətbiq edilir. Təşkilat, qarşıya qoyulan

fəaliyyət növünün həyata keçirilməsi üçün məsrəflərin uçotu və buraxılan

məhsulun (göstərilən xidmətin) maya dəyərinin kalkulyasiya- sınm

metodlarını müstəqil müəyyən etmək hüququ əldə etmişdir. Maya dəyərinin

müəyyən edilməsinin ən universal metodları sırasına təşkilatın məhsul

(yerinə yetirilmiş iş, göstərilmiş xidmət) vahidinə həqiqi məsrəflər dairəsində

natural, yaxud şərti - natural göstəricilərinə aid etməyə imkan yaradan sadə

metodu aid etmək olar. Bu metodu həm məhsul hazırlayan həm də iş yerinə

yetirən, xidmət göstərən sahələrə tətbiq etmək olar. Mehmanxana fəaliyyəti

göstərən təşkilatlar üçün bu metodu daha məqsədəuyğun hesab etmək olar.

Adətən mərhələ metodu məhsul istehsalı ilə məşğul olan istehsal

fəaliyyətində tətbiq edildiyindən, mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin

digər metodla kalkulyasiya edilməsi məqsədəuyğun sayılmır. Burada

çəkilmiş məsrəflər ümumi proseslərin mərhələləri üzrə qruplaş- djrılır.

Sözügedən metod bir neçə mərhələdən keçdiyindən məhsulun

hazırlanmasını və öz istehsalı məhsulunun yarımfabrikatından istifadə

edilməsini həyata keçirən obyektlərdə qəbulediləndir. Mehmanxana xidməti

göstərən təşkilatlar məhsul istehsalı ilə məşğul olmadığından qeyd edilən

metod onlarda tətbiq edilə bilməz.

Kalkulyasiyanm normativ metoduna gəldikdə isə o, baş verən

təsərrüfat əməli>7atlarının yerinə yetirilməsində çəkilən hər bir məsrəf növü

üçün norma təyin olunmasını nəzərdə tutur. Bu cür halda məhsulun

229

(işin, xidmətin) maya dəyərini formalaşdıran xərclərin mühasibat uçotunda

plan maya dəyərinin hesablanmasında, norma üzrə istifadə edilən xərclər əks

etdirilir. Sonra malın (işin, xidmətin) normativ maya dəyərinin normativ

metodla müəyyən edilməsi nəticəsində təşkilatda baş verən artıq xərc, yaxud

qənaətin uçotu aparılır. Bu cür kənarlaşma planlı deyil, tam həqiqi maya

dəyəri ilə: formalaşması zamanı uçota alman sair gəlir və xərclərin tərkibində

ayrı əks etdirilir. Sözügedən metodun əsas üstünlüyü, onun normativ və

həqiqi maya dəyəri haqda informasiyanın verilməsinə və həmin göstəricilər

arasında baş verən kənarlaşmanın qiymətləndirilməsinə şərait yaratmaqdan

ibarətdir. Bununla birlikdə sözügedən metod, müəyyən nöqsanlara, xüsusilə

onun tətbiqində uçot prosesinin yüksək əməktutumlu olmasıdır. Qeyd

edilənlərdən başqa, təcrübədə məsrəflərin bütün maddələri üzrə, müəyyən

normativ təyin etmək qeyri-mümkün olduğundan həmin metodun

mehmanxana və otellərdə tətbiqi məsələsi müəyyən problemlər yaradır.

Maya dəyərinin sifariş metodu ilə hesablanması, mehmanxana

təsərrüfatı istisna edilməklə, xidmət göstərən təşkilatlarda tətbiq edilə bilər.

Sözügedən metod, verilmiş sifarişlər üzrə məsrəflərin qruplaşmasını və

bölüşdürülməsini tələb edir. Həmin məsrəflərin nomenklaturası çox böyük

olmayan hallarda, ondan istifadə etmək olar. Əks halda onu təcrübədə tətbiq

etmək müəyyən çətinliklər yarada bilər. Belə halın olması kirayənişinlərin

(müştərilərin) sifarişləri arasında baş verən xərclərin çox və mürəkkəb

olması, onlara dair informasiyaların toplanması və təqdim olunmasının

mühasibat uçotu sistemində mürəkkəbliyin yaratması ilə əlaqədardır.

Beləliklə, mehmanxana təsərrüfatında maya dəyərinin qeyd edilən

metodla hesablanması ən sadə kalkulyasiya metodu hesab edilir.

Bunu nəzərə alaraq həmin metodun tətbiqi, aşağıdakı zəruri işlərin

yerinə yetirilməsini tələb edir:

• həmin metodun tətbiqində hansı məsrəflərin qəbul edilməsini

(tanınmasını) müəyyən etmək;

• bu məsrəflərin uçotu qaydasını seçmək, yəni onların hansı

həcmdə, hansı dövrə aid edilən hissəsini maya dəyərinə daxil etmək;

• kalkulyasiya obyektini təyin etmək və baş vermiş məsrəfləri

onlar arasında bölüşdürmək.

Mehmanxana biznesində sözügedən qarşıya qoyulan bu işlərə dair

normativ aktlar kifayət səviyyədə olmadığından onların həlli məsələsi

çətinliklər yaradır.

Mehmanxana biznesinin fəaliyyət xüsusiyyətindən asılı olaraq, onlar

230

tərəfindən göstərilən xidmətin maya dəyərinin tərkibinə, bilavasitə yaşayış,

məişət və digər mehmanxana xidmətləri ilə bağlı olan məsrəflər daxil edilə

bilən Məhz bu səbəbdən sahə sənədlərində konkret adı çəkilməyən belə

məsrəflər sırasına mənzil - kommunal təsərrüfatının göstərdiyi xidmətlərin

uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinə dair qüvvədə olan

metodik göstərişdən istifadə etməklə mehmanxana təsərrüfatının apardığı

məsrəfləri müəyyən etmək olar. Sözügedən metodik göstərişdə MKT

göstərdiyi xidmətin maya dəyərinə daxil edilən məsrəflərin ümumi siyahısı

verilmiş və onlara mehmanxana biznesində istifadə edilə bilən aşağıdakı

məsrəflərin aid edilməsini məqsədəuyğun saymaq olar:

• material və işçilərin əməyinin ödənişinə çəkilən məsrəflər, sosial

tələbata ayırmalar, xidmətin keyfiyyətinin, onların etibarlılığı və ekoloji

təhlükəsizliyinin yüksəldilməsinə, eləcə də müəyyən olunmuş nöqsanların

aradan götürülməsinə çəkilən xərclər;

• torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitlərin) işlək vəziyyətdə

saxlanmasına, eləcə də təmir və texniki xidmətin göstərilməsi də daxil

edilməklə onların maşın və avadanlıqlarına göstərilən xidmətə çəkilən

məsrəflər;

• sanitar - gigiyenik, yanğın və mühafizə xidmətinin, eləcə də

texniki-iqtisadi qaydalarda nəzərdə tutulan digər xüsusi tələblərin icra

olunmasına çəkilən xərclər;

• normal iş şəraiti və texniki təhlükəsizliyin təmin edilməsi, o

cümlədən tibbi baxış və təlimatlandırma işlərinin yerinə yetirilməsinə

çəkilən xərclər;

• torpaq, tikili və avadanlıq (əsas vəsait) obyektlərinə amortizasiya

ayırmaları;

• torpaq sahələrindən istifadəyə görə icarə ödənişi;

• kadrların hazırlanması və yenidən hazırlanması ilə bağlı məsrəflər;

• təmir-bərpa işlərinin aparılması ilə bağlı olan xərclər, daxili -

istehsalat prosesləri ilə bağlı olan boşdayanmalardan əmələ gələn itkilər və

təqsirkar şəxsin təyin edilməməsi nəticəsində maddi məsul şəxsdən tələb

ediləsi əskikgəlmə, dəymiş ziyanın və işçilərə vurulmuş xəsarətin bərpasına

ödənilən məsrəflər;

• qanunvericiliklə təyin edilən vergilər, rüsumlar və ayırmalar.

Sadalanan məsrəf və xərclərə əlavə olaraq kommunal

mehmanxanaların göstərdiyi xidmətin maya dəyərinin hesabat

kalkulyasiyasına aşağıdakılar da əlavə edilir:

• elektrik enerjisi, su təchizatı, isitmə, ağ və digər mehmanxana

geyimlərinin yuyulması xərcləri;

• telefon və radio verilişləri ilə bağlı olan xərclər;

231 ------

• əmlakın sığortalanmasına ayırmalar;

• idarəetmə xərcləri (inzibati idarə heyətinin saxlanması, məsləhət,

informasiya və audit xidmətinin həyata keçirilməsi, sığorta xidməti,

idarəetmədə istifadə olunan texnikanın saxlanması və onlara proqram

təminatının təmin edilməsi);

• qeyri - istismar xərcləri.

Beləliklə, sözügedən metodik göstərişdə, xidmət göstərən təşkilatların

maya dəyərinə daxil edilən məsrəflərin daha geniş siyahısı verilmişdir.

Turist məhsullarının planlaşdırılması, uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiya

edilməsini və turist fəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatların maliyyə

nəticəsinin formalaşmasını özündə əks etdirən məlum metodik göstərişdə

məsrəflərin tərkibi bir o qədər də az deyil və məsrəflərin yuxarıda adı

çəkilən xərclərinin çox hissəsi istehsal müəssisələrinin məsrəflərinə oxşardır.

Bununla birlikdə, mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilat, məlum

metodik göstərişdə olmayan, ancaq aparılan kommersiya xərclərini çəkir. Bu

xərclər, xidmətin təşkili və satışı ilə əlaqədardır. Həmin xərclər

aşağıdakılardan ibarətdir:

a) kommersiya xidməti göstərən kommersiya təşkilatlarının - turo-

peratorların və turnümayəndəliklərin, komisyon, müvəkillik və digər

mükafatlandırma xərcləri;

b) nümayəndəlik xərcləri;

c) reklam xərcləri, onlara aşağıdakılar daxildir:

• reklam məmulatlarının (şəkilli kataloqların, preyskurantların,

kitabçaların, albomların, prospektlərin) hazırlanması və nəşr etdirilməsi

xərcləri;

• eskizlərin və etiketlərin, nümunəvi və firmalı zərflərin işlənməsi və

hazırlanması, reklam hədiyyələrinin (suvenirlərin) əldə edilməsi və

hazırlanması məsələləri;

• kütləvi informasiya vasitələri ilə reklam tədbirlərinə çəkilən xərclər;

• xarici və daxili işıqlandırma üzrə reklam xərcləri;

• lövhələrin, mumdan, gipsdən və şairədən olan modellərin -- reklam

naxışlarının, göstəricilərinin hazırlanması xərcləri;

• digər reklam tədbirlərinin yaranması ilə bağlı məsrəflər;

• sərgilərin təşkili və onlarda iştrakla bağlı məsrəflər.

Sadalanan siyahıya, formalı geyim paltarlarının əldə edilməsi, onların

təmiri və istifadəyə yararlı vəzi3yətdə saxlanmasına çəkilən xərcləri də daxil

etməklə, alınan məbləğin mehmanxananın göstərdiyi xidmətin maya

dəyərinin siyahısını təcrübəvi olaraq daha da inamlı edər.

Deyilənlərə əsaslanıb qeyd etmək olar ki, təşkilat, metodik göstərişdə

qeyd edilən xərcləri mehmanxananın məsrəfi, eləcə də onun maya

232 ------

dəyəri kimi qəbul və tanıyıb əsas kimi tətbiq edə bilər.

Azərbaycan Respublikasında mehmanxana xidmətinin təqdim

edilməsi xüsusi Qayda tələb etdiyindən hər bir mehmanxana və oteldə

pulsuz xidmət göstərilməsi: təcili yardımın çağrılması, tibbi aptekdən

istifadə edilməsi, nömrəyə məktub yazışmalarının gətirilməsi, qaynar su,

iynə, sap, bir dəst qab-qacaq və yeməkxana ləvazimatının təqdim edilməsi

ilə bağlı olan məsrəflərin maya dəyərinə daxil edilməsi məsələlərinin həllinə

dair problem yarana bilər. Əlbəttə sözügedən xidmətlərin göstərilməsi ilə

bağlı olan xərclər bir o qədər də yüksək deyil. Ancaq qeyd edək ki, həmin

xərclər mehmanxanada yaşayanlara göstərilən xidmətin əsas hissəsi

olduğundan onların mehmanxana təsərrüfatının maya dəyərinin

tərkibindəki payının - xərcinin uçotu məsələsi həll edilməlidir.

Qeyd edək ki, sözügedən xidmətlərdən gəlir əldə etmək, qiymətin

əmələ gəlməsi üçün istifadə etmək və kirayənişinlərə [müştərilərə) həmin

xidmətdən gəlir götürülməsinin planlı təhlilini aparmaq nəzərdə

tutulmadığından maya dəyərinin tərkibində olan bu cür xərcləri çıxmaq

lazımdır. Digər tərəfdən isə maya dəyərinin müə5^ən edilməsində,

qiymətləndirmə üçün nəinki zəruri sayılır həm də bu göstərici beynəlxalq

əhəmiyyətli göstərici olduğundan onu hesablamaq əsas vəzifə kimi qarşıya

qoyulur. Sözügedən göstəricinin zəruriliyi, təsərrüfat fəaliyyətinin, material,

enerji, əmək və maliyyə resurslarının səmərəli istifadəsi üzərində operativ və

sistematik nəzarətin aparılmasında mühüm rol oynayan idarəetmə

uçotunun təşkilində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Deməli, görünür pulsuz

xidmətlər üzrə baş verən xərclər mütləq nəzarətə alınmalıdır. Bununla

əlaqədar olaraq onları iki üsulla: yaşayış üzrə xidmətin dəyərini maya

dəyərinə daxil etməklə və sair xərcləri göstərilən bütün xidmətlər arasında

bölüşdürmədən tam maya dəyərində tanımaqla uçota almaq olar.

Mehmanxana biznesini həyata keçirən təşkilatlar üçün xərcləri ayrı - ayrı

maddələrə bölmək əhəmiyyətli dərəcədə çətinlik yaratdığından qeyd edilən

variantlardan istifadə etmək daha önəmli sayılır. Beləliklə, mehmanxana

xidmətinin maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsində yaşayış və pulsuz

xidmətin göstərilməsi üzrə xərclərin digər xərclərdən ayrılmasının mümkün

olmasını qeyd etmək lazımdır.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bilavasitə işçilərin mehmanxana və

onlara bənzər xidmətləri yerinə yetirməsi ilə əlaqədar çəkilən xərclər

mehmanxana xidmətinin maya dəyərinə daxil edilmir. Mehmanxana

təsərrüfatı ilə məşğul olan təşkilatlar yuxarıda göstərilən metodik

göstərişdən istifadə etmək qərarında olarlarsa çəkilən aşağıdakı xərclər

xidmətin maya dəyərinin hesablanmasından kənarlaşdırılır:

------ 233 ------

• əsas fəaliyyət növlərində bilavasitə iştirak edən işçilərin istirahətinin

təşkili və sağlamlığının qorunması üzrə tədbirlərin görülməsinə çəkilən

xərclər;

• təşkilatın təsisçilərinin (iştirakçılarının) birinin təşəbbüsü ilə onun

maliyyə- təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlanması ilə bağlı olan xərclər;

• təşkilat tərəfindən yerinə yetirilən, yaxud onun işinin, xidmətinin

əsas fəaliyyətlə bağlı olmayan dəyərinin ödənilməsi ilə bağlı olmayan

xərclər;

• tikinti, avadanlıq üzrə işlərin yerinə yetirilməsi, təşkilatın balansında

yerləşən mədəni - kütləvi və digər qeyri-istehsal obyektlərinin saxlanması,

eləcə də kömək göstərmək qaydasında aparılan işlərin yerinə yetirilməsi və

digər təşkilatların fəali}^ətində iştirak etməklə əlaqədar çəkilən xərclər.

Sadalanan məsrəflər (xərclər) maya dəyərinin hesablanmasında iştirak

etmir, ancaq maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin formalaşmasında həmin

göstəricidən istifadə edilir.

Bundan başqa, metodik göstərişin müddəalarına əsasən mehmanxana

xidmətinin maya dəyərində uçota alınmayan məsrəflərin tərkibindən

işçilərin xeyirinə aparılan bir sıra ödənişlər (maddi kömək, faizsiz ssuda- lar,

əlavə məzuniyyətə ödəniş, müalicə və istirahət üçün göndərişə ödəniş və

i.a.) çıxılır.

Çox güman ki, metodika və metodiki göstərişdə sadalanan

məsrəflərin heç də hamısı mehmanxananın büdcəsinə daxil edilməmişdir.

Lakin qeyd edək ki, təsərrüfat fəaliyyətində demək olar ki, bir sıra

qeyri-istehsal xərcləri mövcuddur, ancaq təşkilat onları göstərilmiş xidmətin

maya dəyərinin hesablanmasından çıxara bilər. Bu cür xərclər mənfəət əldə

edilməsinə səbəb olan təsərrüfat əməliyyatlarından əldə edilən gəliri azalda

bilən cari hesabat dövrünün zərəri kimi maliyyə nəticələrinin

formalaşdırılması zamanı uçota alınır.

Maya dəyərini hesablayan zaman istənilən təşkilat, o cümlədən

mehmanxana təşkilatı malİ5^ə nəticəsinin formalaşması üçün 13 №-li

"Borclara aid edilən xərclər üzrə" Milli Mühasibat Uçotunun Standartının

təyin etdiyi məsrəflərin tanınması qaydalarını tətbiq etmək hüququna

malikdir. Məsələn, xərclərin tanınması üçün uçotda aşağıdakı şərtlərə riayət

etmək zəruridir:

• xərclərin, adi işgüzar dövriyyəyə dair müqaviləyə, qanunvericiliyin

qoyduğu tələbata müvafiq olaraq aparılmasına;

• xərc məbləğinin baş verdikcə müəyyən edilməsinə;

• təşkilatın iqtisadi marağının sabit olmasına inamın müntəzəmliyinə.

Mehmanxana biznesinin apardığı məsrəflərin əksəriyyət hissəsi

234

göstərilən meyarlara müvafiqdir və gəlirin (satışın] alınma məramından,

həmçinin xərclərin aparılma (pul, natural, yaxud digər ödəniş] formasından

asılı olmayaraq tanınır.

Maya dəyərinin hesablanması zamanı qüvvədə olan metod və metodik

göstərişlər xərclərin hesablama metodu ilə yəni onların baş verdiyi dövr və

yerlərdə müəyyən edilməsini nəzərdə tutur. Mehmanxananın apardığı

xərclərin əksəriyyət hissəsi cari xərclərə aid edilir. Lakin qeyd edək ki,

mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatlarda gələcək hesabat dövrünə

aid edilən xərclər də baş verir ki, onlar həmin dövrdə tanınmalıdır. Bu cür

məsrəflərə kapitallaşdırılan məsrəfləri aid etmək olar. Belə məsrəflərin bir

hissəsi təşkilatın qısamüddətli aktivlərini (məsələn, material dəyərlilərini],

digər hissəsi isə uzunmüddətli aktivləri (torpaq, tikili və avadanlıqları - əsas

vəsaitləri] özündə formalaşdırır. Sonuncuya, yeni obyektlərin

mənimsənilməsi, avadanlıqların quraşdırılması, idarəetmə sistemləri və

vəsaitlərinin yaradılması və təkmilləşdirilməsi üzrə kapital xarakterli xərclər

daxildir. Onlar cari dövrdə mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin

hesablamasından çıxarılır, ancaq sonrakı dövrə aid edilən mehmanxana

xidmətinin maya dəyərində uçota alınır. Bununla əlaqədar olaraq onlann

uçotu 113 "Torpaq, tikili və avadanlıqlarla bağlı məsrəflərin

kapitallaşdırılması” hesabında aparılır. Bu cür məsrəflərə misal olaraq -

əmlakın yararlı istifadə müddəti ərzində amortizasiya ayırmaları vasitəsilə

cari xərclərin tərkibinə bərabər səviyyədə daxil edilən torpaq, tikili və

avadanlıq (əsas vəsait] obyektlərinin modernləşdirilməsi və quraşdırılmasına

çəkilən xərclər daxil edilir. Digər misal kimi - sığorta şirkəti ilə bağlanmış

müqavilədə nəzərdə tutulan müddət ərzində silinən və 242 "Gələcək hesabat

dövrünün xərcləri" hesabının debetində uçota alınan əmlakın sığortalanması

üzrə xərcləri aid etmək olar. Mehmanxanalarda mövsümi xidmətlə bağlı olan

qarşıdakı xərclər üzrə ehtiyatlara a3nrmalar aparmaq istisna edilmir. Bu və

digər analoji məsrəflər mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin

hesablanması zamanı cari hesabat dövrünə düşən hissə qədər daxil edilir. Bu

zaman gələcək dövrün xərclərini və avans kimi hesablanan hissəni

fərqləndirmək lazımdır. Burada birinci xərclərin tərkibində və ona müvafiq

olaraq mehmanxana xidmətinin maya dəyərində uçota alınmır, ikinci isə bir

neçə hesabat dövrü ərzində həmin xərclər uçota alınır.

Mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin kalkulyasiyasını, kalkulya-

siya obyektini təyin etmədən qeyri-mümkündür.

Hal-hazırda müxtəlif sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən sahələrdə

məhsulun (iş, xidmətin] maya dəyəri üzrə sahələr təlimatının çox hissəsində

cari xərclərin aşağıdakı qruplaşması təklif olunur:

235 ------

• baş vermə yerləri və fəaliyyətin xarakteri üzrə ;

• məsrəflərin maddə və elementləri üzrə;

• istehsal olunmuş məhsul, görülmüş iş, göstərilmiş xidmət üzrə;

• maya dəyərinə daxil edilməsi üzrə;

• texnoloji prosesə münasibət üzrə;

• kalkulyasiya obyekti üzrə.

Metodik göstərişdə kommunal mehmanxanasının kalkulyasiya

obyektinin bir sahəsi - bir çarpayının qiyməti təyin edilmişdir. Bu göstərici

digər mehmanxana xidməti göstərən təşkilatlarda istifadə edilir.

Metodik göstərişdə mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin kal-

kulyasiyası, iki bölmədən ibarət olub natural göstəricini və mehmanxana

xidmətinin tam maya dəyərini özündə əks etdirir. Mehmanxananın

kalkulyasiya hesablamasının natural göstəriciləri arasında ümumi yer sayı:

ümumi yararlı, o cümlədən icarəyə verilən sahə; yaşayış sahəsi; gündəlik -

çarpayının ümumi miqdarı göstərilir.

Həmin göstəricilər arasında maya dəyərinin hesablanmasında axırıncı

göstərici - aşağıdakı kimi [S^_J hesablanan gündəlik - çarpayı göstəricisi

daha çox iştirak edir.

S^_^. = Y x g ü n

Burada Y - yerin ümumi miqdarı;

Gün - hesabat döründəki günlərin sayı.

Mehmanxana xidmətinin tam maya dəyərini (dəyər göstəricisini)

hesablayan zaman bir kalkulyasiya obyektinə, yəni gündəlik çarpayıya aid

edilən xərcləri bölüşdürmədən, yaxud qruplaşdırmadan hesabat kal-

kulyasiyasına aid edilən bütün xərcləri toplamaq lazımdır.

Natural və digər göstəriciləri müəyyən etdikdən sonra mehmanxana

xidmətinin maya dəyərini hesablamaq çox asan olur. Sözügedən

göstəricilərin müqayisəli məlumatları bir çarpayının gündəlik tələb olunan

maya dəyərini əks etdirir.

Məsələn, fərz edək ki, mehmanxana 450 yerlik avadanlıqla təchiz

edilmiş, onlarda ancaq hesabat dövründə 430 yerə qonaq qəbul edilmişdir.

Qonaqların hamıs/ hesabat dövrü ərzində 92 günə bərabər olan mehmanxana

xidmətindən istifadə etmişlər. Bu dövrdə çəkilən xərclər aşağıdakılardan

ibarətdir:

o əməyin ödənişi və sosial sığortaya ayırmalara - 2200 min manat;

o elektrik enerjisinə - 2200 min man, su təchizatına - 3400 min manat,

istilik xidmətinə - 5200 min manat ödəniş aparılmışdır;

® rabitə xidmətinə - 350 min manat;

236

• əmlakın sığortalanmasına 250 min manat;

• bina və ərazinin saxlanılmasına çəkilən xərclər - 1800 min manat;

• idarə aparatının saxlanmasına çəkilən xərclər - 1500 min manat.

• Mehmanxanada, kalkulyasuya obyekti kimi bir çarpayı günü

seçilmişdir.

Bütün istismar xərclərinin məbləği 22400 min manat (2200 + 5500 +

2200 + 3400 + 5200 + 350 + 250 +1800 + 1500) təşkil etmişdir.

Gün - çarpayının ümumi miqdarı 41400 (450yer x 92) bərabər olmuşdur.

Əldə edilən məlumatlardan istifadə edərək gün ərzində bir çarpayının

maya dəyəri 541 manat (22400 min manat: 41400 gün çarpayı] olmuşdur.

Göründüyü kimi, təklif edilən kalkulyasiya metodu olduqca sadədir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, mehmanxananı MKT müəssisəsi hesab

etmək olmaz. 0, yaşama üzrə xidmətdən başqa digər xidmətlərin

göstərilməsini də yerinə yetirir. Metodik göstərişdə "L3mks" və "birinci

kateqoriyalı" nömrələrin saxlanmasına çəkilən xərclər müxtəlif olduğundan,

digər nömrələrdə yaşayışın maya dəyərini müəyyən etmək üçün ümumi

hesablama qaydası təqdim edilir. Bununla əlaqədar olaraq mehmanxanada

maya dəyərinin hesablanmasında bir deyil, bir neçə kalkulyasiya obyekti:

mehmanxananın göstərdiyi xidmət növündən asılı olaraq müəyyən

kateqoriyalı nömrələrdə gündəlik - çarpayı və ona bənzər xidmətlər növünü

götürməli və tələb edilən işi yerinə yetirməlidir. Hər iki halda baş vermiş

xərclərin kalkulyasiya obyektləri arasında bölüşdürülməsi tələb

olunduğundan maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsini mürəkkəbləşdirir.

Məsələn, mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilat, kalkulya-

siyaetmənin sifariş metodundan istifadə edilməsini seçərsə, belə halda

mühasibat uçotunda bitməmiş istehsal qalığı yarana bilər. Bu cür halda

sifarişin qəbulu və onun yerinə yetirilməsinə düşən birbaşa xərclərin

səviyyəsini, iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış göstəricini tətbiq etməklə

bölüşdürmək lazımdır.

Metodik göstərişdə xərclərin mehmanxana və otellərdə də istifadə

edilə bilən MKT - müəssisələri üçün maya dəyəri kalkulyasiyasmın bir neçə

obyektlər arasında bölüşdürülməsi qaydası təsvir edilmişdir.

Xərclərin baş verdiyi mərhələnin başlanğıcında onların iqtisadi

məzmunundan asılı olaraq beş əsas element üzrə qruplaşdırılması aparılıb.

Bu qruplar aşağıdakılardan ibarətdir:

• material məsrəfləri (qa3n:arılan tullantıların dəyəri çıxılmaqla];

• əmək ödənişinə çəkilən məsrəflər;

• sosial sığortaya ayırmalar;

237

• torpaq, tikili və avadanlıqların (əsas vəsaitlərin), (mənzil fondundan

başqa) amortizasiyası;

• sair məsrəflər.

Sözügedən elementlər üzrə məsrəflərin qruplaşması kommersiya

təşkilatları üçün 7 №-li 'Torpaq, tikili və avadanlıqlar (əsas vəsaitlər)" Milli

Mühasibat Uçotu Standartında geniş açıqlanmışdır.

Növbəti mərhələ - bir, yaxud bir neçə elementi birləşdirən məsrəf

maddələri üzrə xərclər qrupunu özündə əks etdirir. Məsrəf maddələri

mehmanxana təsərrüfatına malik olan təşkilatlar üçün metodik göstərişdə

müəyyən edilməmiş, lakin yuxanda göstərilən standartda isə onların

müstəqil olaraq təyin edilməsi tövsiyə edilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq

bütün məsrəflər iki: əsas və əlavə xərclərə bölünür. Birinci, bilavasitə xidmət

göstərmək, ikinci isə - ayrı-ayrı bölmə, yaxud təşkilatlara xidmət göstərilməsi

və onların ümumilikdə idarəedilməsi ilə əlaqədar olan xərcləri özündə

formalaşdırır. Ümumilikdə götürdükdə məsrəflər birbaşa (müstəqim) və

dolayı (qeyri-müstəqim) məsrəflərə bölünür.

Mehmanxana xidməti göstərən təşkilatların birbaşa (müstəqim)

məsrəflərinə bilavasitə xidmək göstərməklə bağlı olan və maya dəyərinə

daxil edilən xərclər: əməyin ödənişi, ondan hesablanan ayırmalar, material

dəyərlilərinin dəyəri və konkret kalkulyasiya obyekti ilə bağlı olan (məsələn,

mehmanxanada yaşayanlara göstərilən xidmət üzrə) xərclər daxildir. Birbaşa

(müstəqim) məsrəflər haqda informasiyalar 202 "İstehsalat məsrəfləri"

hesabında ümumiləşdirilir. Onlara subhesab, yaxud xidmət növləri (yaxud

digər kalkulyasiya obyektləri) üzrə analitik hesab açıla bilər.

Mehmanxana biznesi ilə məşğul olan təşkilatlarda dolayı

(qeyri-müstəqim) xərclərin tərkibinə (bir neçə xidmət növü göstərən və

onların maya dəyərinə iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış əmsala müvafiq

xüsusi hesablaşmanın köməyi ilə daxil edilən) maşın və avadanlıqların

saxlanması üzrə xərclər, isitmə, işıqlandırma və binaların saxlanması xərcləri

daxildir. Təşkilat bu cür xərclərin uçotu üçün birbaşa xərclərə (müstəqim

xərclərə), məsələn, gəlirə (saüşa), maya dəyərini formalaşdıran birbaşa

məsrəflərə (müstəqim xərclərə), yaxud müvafiq uçot obyekti üzrə məsrəflərə

daxil edilən işçilərə əmək ödənişi məbləğinə mütənasib olaraq

bölüşdürməyə şərait yaradan 202/10 "Ümumistehsalat məsrəfləri"

subhesabmdan istifadə edir.

Qaimə xərcləri (qeyri-müstəqim xərclər) bilavasitə fəalİ3^ətin əsas

növləri ilə bağlı deyil, onlara 721 "İnzibati xərclər” hesabında əks etdirilən

inzibati xərclər: inzibati - idarə xərcləri; rabitə; poçt və teleqraf xidməti ilə

əlaqədar olan xərclər; təchizat şöbəsi və anbarların saxlanması xərcləri;

məsləhət və informasiya xidmətlərinin ödənilməsi ilə bağlı

238

olan xərclər; kadrların hazırlanması və yenidən hazırlanmasına ödənişlər;

nümayəndəlik xərcləri,vergilər, rüsumlar və qanunvericiliklə təyin edilən

ödənişlər və ayırmalar aid edilir.

Təşkilat, qaimə xərclərinin (qeyri-müstəqim xərclərinin)

bölüşdürülməsilə bağlı məsrəfləri müstəqil həll edir. Əlbəttə onlan - şərti

xərclər kimi birbaşa baş verən anda 601 "Satış'' hesabına silmək olar. Bu cür

halda maya dəyəri özündə, ancaq birbaşa (müstəqim) və dolayı

(qeyri-müstəqim) xərcləri əks etdirməlidir. Bununla birlikdə mehmanxana

biznesini həyata keçirən təşkilat üçün göstərilən xidmətin tam maya

dəyərinin müəyyən edilməsi hallarında qaimə (qe50‘i-müstəqim) xərclərinin

də hesablamaya daxil edilməsi məqsədəuyğun olar. Bu metod birinciyə

nisbətən daha mürəkkəbdir. Ancaq sözügedən metod (müstəqim) əsas və

qaimə (qeyri-müstəqim) xərcləri nəzərə alınmaqla mehmanxana xidmətinin

hər bir növü haqqında dəqiq informasiya əldə etməyə şərait yaradır. Hər bir

xidmət növü üzrə maliyyə nəticəsini təhlil etməklə hansı gəlirin alınmasını

və bu və ya digər mehmanxana xidmətinin göstərilməsinin müəssisə üçün

qazandı olmasını müəyyən etmək olar. Məsrəflərin uçotu və

bölüşdürülməsinin bütün metodları il ərzində uçot siyasəti tərəfindən qəbul

edilən element kimi heç bir düzəliş aparılmadan təşkilat tərəfindən tətbiq

edilir.

Öz xərclərinin maya dəyərinin kalkulyasiya obyektləri arasında

bölüşdürülməsinin bütün metodları biznes fəaliyyəti göstərən hər bir

mehmanxananın öz səlahiyyətində saxlanılır.

Göründüyü kimi, mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin kalkul-

yasiyası -■ çox mürəkkəb prosesdir. Bu baxımdan onun hesablanıb müəyyən

edilməsində kompyuter texnikasından istifadə, həmin prosesi xeyli

sadələşdirə və yüngülləşdirə bilər.

4.6. MÜHASİBAT UÇOTUNUN AVTOMATLAŞDIRILMASI

Hal-hazırda avtomatlaşdırma, istənilən müasir mehmanxananın

ayrılmaz hissəsi hesab edilir. Mehmanxana biznesində yeni informasiya

texnologiyasının tətbiqi, eyni vaxtda işçi heyətini ixtisar etməklə xidmətin

keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına xeyli şərait yaradır.

Mehmanxananın kompyuterləşməsini iki əsas istiqamətə bölmək olar:

1) planetin istənilən nöqtəsindən mehmanxanada daima və tez yer

saxlamaq funksiyasını həyata keçirmək üçün universal və xüsusi təyinatlı

dünya milli kompyuter şəbəkəsi vasitəsilə mehmanxanaya qoşulmaq;

2) mehmanxananın idarəolunması üzrə əməktutumlu texnoloji

üsullan 239

(planlaşma, uçot, nəzarət üsulları) avtomatlaşdırmaq, eləcə də həyat

təminatlı və təhlükəsizliyin təmin edilməsinə dair texnoloji üsulları

avtomatlaşdırmaq.

Beləliklə, mehmanxananın idarəetmə sistemini avtomatlaşdırmaq

üçün qlobal beynəlxalq kompyuterləşmənin imkanlarından istifadə etməklə

yanaşı mehmanxanada, daxili kompyuterləşmə sistemi tətbiq edilir.

Mehmanxana üçün müasir kompyuter sistemini işləyib hazırlayanlar,

istənilən mehmanxananın tələbatını təmin etmək üçün öz proqram

məhsullarını, onların fəalİ3^ətinə uyğunlaşdıra bilər. Bu sistemlər bazarında

planlaşma, uçot və nəzarət proseslərinin texnoloji xüsusiyyətləri nəzərə

alınmaqla bu və 5^ digər mehmanxana üçün ödəməli olan variant seçə bilər.

Mehmanxana xidmətinin xüsusİ30^ətindən asılı olaraq, o, bir sıra

xüsusiyyətlər sistemini özündə əks etdirir. Bu xüsusiyyətlər, onda yerinə

yetirilən işlər, maliyyə informasiyalarının toplanması baxımdan deyil, real

pul əldə edilməsi üzərində nəzarətin aparılması tələb olunduğundan

(mehmanxana sistemi nəzarət-kassa maşınları ilə işlədiyindən) yüksək

səvİ3^ədə inamlı formada qurulması ilə əlaqədardır.

Bir çox başqa proqramlardan (məsələn, ənənəvi mühasibat) fərqli

olaraq mehmanxana sistemi, bütün gün ərzində və real vaxtda işlədiyindən

(bu hal qonaqların göstərilən gün və vaxtda mehmanxanaya gəlmələri,

xidmətə görə ödəniş aparmaqları, mehmanxanadan getmələri, gedən zaman

ödənişdən qalan məbləğin kassaya ödəmələri, yaxud kassadan almaları ilə

əlaqədar olduğundan), obyektin cari vəziyyətini əks etdirməlidir.

Sözügedən sistem, görülən işin texnologiyasında uzunmüddətli

boşdayanmaya yol vermir. Mehmanxananın baza sisteminin pozulması

hallarında, onun hər hansı arxiv tərəfindən verilmiş arayış vasitəsilə

düzəltmək olmaz. Bundan başqa, bu sistem təsiredici qüvvəyə malik olmalı

və öz tərkibində mühasibat moduluna, yaxud mühasibatlıqda geniş istifadə

edilən proqrama uyğunlaşdırılmalıdır.

Sözügedən tələblər Azərbaycanın "Hilton" otelində göstərilən

mehmanxana xidmətinin avtomatlaşdırılması sistemində özünü

doğrultmuşdur. Bu oteldə operativ, mali)^ə və mühasibat uçotunun

avtomatlaşdırılması üçün qarşıya qoyulan bütün proseslər özünü

doğrultmuşdur. "Hilton" otelində həmin sistemin əsas təyinatı

aşağıdakılardan ibarətdir:

• otelin xidmət işlərinin avtomatlaşdırılması;

• müştərilərə xidmətin keyfiyyəti və sürətini yüksəltmək;

• nömrə fondunun idarəedilməsinin operativliyini yüksəltmək;

• qonaqlarla hesablaşmanı avtomatlaşdırmaq;

• mühasibat, vergi və operativ uçotu vahid sistem üzrə aparmaq;

• otelin fəaliyyəti üzrə analitik informasiyaları formalaşdırmaq və

mühafizə etmək;

240

• bir neçə hüquqi şəxs və korpus üzrə uçot əməliyyatlarının

aparılmasını təmin etmək.

Qeyd edək ki, "Hilton" otelinin proqramı çox sadə və rahat internet

quruluşuna malikdir. Onun sıx quruluşu, avtomatlaşdırmanı mehmanxana

biznesinin nəzərdə tutulan bütün proseslərinə uyğunlaşdırmağa şərait

yaradır. Məhz bu sistemin bütün imkanları "Hilton" otelində korpus,

mərtəbə və nömrələrin təqdim etdiyi mehmanxana fondunun istismarı

prosesini avtomatlaşdırmağa şərait yaradır. Hər bir nömrə üçün yer say-

larının miqdarı, eləcə də onların xarakteristikasını özündə əks etdirən dəst

təqdim edilir. Bundan başqa, "Hilton" otel proqramının köməyilə, fəaliyyət

göstərmək nəticəsində otelin fərdi "Şahmat" əhval-ruhiyyəsi istiqamətində

hərəkətinə (əsas görünüş yerindən nömrələrin "tam dolmasına",

"bronlaşdırılmasma", "nömrədən getməsinə" və i.a.), nömrənin

bronlaşdırılmasına, yerin bronla alınmasına, qonağın fərdi əhval - ruhiyyəsi

nəzərə alınmaqla qruplaşdırılmış bronlaşdırmanın aparılmasına, qonağın

yerləşdirilməsinə, yaşamaq gününün uzadılmasına, müştərinin nömrədən

nömrəyə keçirilməsinə, yaşayış üçün hesabnamənin yazılmasına nəzarət

etmək üçün inzibatçının iş yerinin avtomatlaşdırılmasının yaradılmasına

önəmli istiqamətlər açılır.

"Şahmat" formasında qurulan nəzarət, rəsmiyyətə salınan sənədlərin

(bronlaşmanın, yerləşdirilmənin və i.a.) jurnalda yazılmasını, qo5mlan hədlər

dairəsində nömrələrin [mərtəbələrin, korpusun, vaxtından əwəl getmənin,

boş yerlərin] seçilməsini təmin edir. Burada lövhədə xüsusi gözlüklərin

ayrılması, inzibatçı üçün zəruri informasiyaların alınmasını təmin edən

pəncərəni xatırladır və ondan otelin fəaliyyətində geniş istifadə edilir.

Proqramın imkanlarının, seçilən zənglərin dəyişilməsi vasitəsilə təyin

edilməsi nömrələrin vəzi}^ətini təyin etməyə şərait yaradır. Məsələn,

qonağın getməsi zamanı, nömrəyə avtomatik olaraq "çirklidir" statusu verilir

və 0, şahmat formasında açılmış nəzarət lövhəsində qırmızı rənglə təsvir

edilir, orada aparılan Ştrixovka (cizgilənmə) nömrədə təmizlənmənin

aparılmasını, nömrənin tam təmirli olması (istifadəyə yararlığı] yaşıl rənglə

qeyd edilir. Nəticədə təmizlənmənin aparıldığı tarixə işin tam qurtarması

haqda hesabat formalaşır.

"Hilton" otelində proqramın əsas üstünlükləri onun əlavə

məlumatlarının elektron dalğaları: tarif şəbəkə bazası, tariflər, güzəştlər,

mövsümi təkliflər, təşkilatın uçot siyasətinin parametrləri; mühasibat uçotu

hesablarının qurulması; ticarət avadanlıqlarının qoşulması; uzadılmış

informasiya bazasına (UİB] uyğun işlər; məlumatların digər nümunəvi "ICs"

sistemi və i.a. vasitəsilə təqdim etməkdən ibarətdir. Müştərinin

mehmanxanadan getməsi,

241

hesabnamə, kredit və yaxud bank kartı; nağdsız (ödəmə tapşırığının köməyi

ilə); nağd (kassa mədaxil orderi) hesablaşma əsasında mümkündür.

Kassa mədaxil orderinin yazılması mühasibat köçürmələrinin

(yazılışlarının) formalaşmasının avtomatlaşdırılmasına gətirib çıxarır.

"Hilton" otelində proqramın ən üstün xüsusiyyəti - otelin müxtəlif

detallaşdırılmış (ətraflı işlənmiş) aşağıdakı işi haqda informasiyaları

açıqlayan çoxsaylı hesabatları formalaşdırmaqdan ibarətdir.

• nömrələr fondu üzrə - nömrələrin vəziyyəti, nömrələr fondunun

yüklənməsi, nömrələrin və yerlərin təmizlənməsinin vəziyyəti və i.a.;

• nömrələrin bronlaşdırılması və yerləşdirilməsi üzrə - yerləşdirmə,

mehmanxanadan gedən müştərinin yaşayış və digər fəaliyyət tarixi;

• qonaq və digər kontragentlərlə qarşılıqlı hesablaşma üzrə - borcun

hesablanması və ödənilməsi, pul vəsaitinin hərəkəti.

"Hilton” otelinin nümunəvi konfiqurasiya sistemi, otelin fəaliyyəti

üzrə həm analitik həm də maliyyə hesabatını özündə birləşdirir.

Məsələn, "Gəlir haqda hesabaf'ın köməyi ilə yüklənmə (təmin edilmə)

üzrə faiz nəzərə alınmaqla nömrələrin satışından əldə edilən gəlirin səvi}^- si

haqda məlumat əldə etmək olar.

Agent müqaviləsi üzrə hesablaşma daxil edilməklə mehmanxana

xidmətinə görə müştərinin ödənişinin vəziy3^ti haqda informasiya "Qonağın

daxil olma tarixi" haqda hesabatın köməyi ilə əldə edilir. Bronlaşdınlan dövr

nəzərə alınmaqla bronlaşdırılmış nömrələrin miqdarı haqda operativ

məlumatlar "Bronlaşma haqda hesabaf'da toplanır. Müştərilərin sayı daha

çox artan yay və bayram günlərində sözügedən informasiyaya tələbat

xüsusilə zəruri sayılır.

Mehmanxana xidmətinin dövrü (vaxtı), nomenklaturası və dəyəri

haqda informasiyalara "kontragentlərə xidmət haqda" hesabat vasitəsilə

nəzarət edilir.

Bundan başqa, "Hilton" oteli sistemində rahatlıq nəzərə alınmaqla hər

nömrənin gəlirliyinin hesablanmasına imkan yaradan mali}^ə hesabatını

formalaşdırmaq olar.

Nümunəvi cədvəl formalı hesabatdan başqa, "Hilton" otelinin

proqramında bu və 3^ digər, məsələn, nömrə fondunun yüklənməsi haqda

informasiyanın əyani təqdim edilməsinə şərait yaradan cədvəl formasında,

hesabatın yaradılmasına hərtərəfli imkan yaranır.

Beləliklə, "Hilton" otelinin sözü gedən proqramı mehmanxana

biznesində istifadə ediləsi, mühasibat hesabatını da daxil etməklə,

fəaliyyətin tam mənzərəsi haqda geniş məlumatların alınmasını təmin etmək

üçün nəinki operativ hesabatın həm də planlaşmanın əsası olan statistika

hesabatının formalaşmasına da geniş yollar açır. 242

BOLMƏ 5

TƏHSİL XİDMƏTİNİN

MÜHASİBAT UÇOTU

5.1. TƏHSİL XlDMƏTINİN MAHİYYƏTİ

Qloballaşmanın geniş vüsət aldığı müasir dövrdə hər bir ölkənin

iqtisadiyyatının dinamik inkişafı, onun uğurlu gələcəyi, inkişaf etmiş ölkələr

sırasına daxil olması həmin ölkədə təhsil səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Bu

cəhətdən ölkənin malik olduğu təbii sərvətlərin cəmiyyətin hərəkətverici

qüvvəsi olan insan kapitalına çevrilməsi təhsil qarşısında duran müstəsna

əhəmiyyətli vəzifədir.

Təhsil hüququ Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının ən başlıca və

qaçılmaz hüququdur. Təhsil fəaliyyətinin qanunvericiliklə tənzimlənməsi 19

iyun 2009-cu ildə "Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu"

əsasında həyata keçirilir.

Dövlət təhsil sistemi millətin intellektual, elmi-texniki və mədəni

potensialının təkrar istehsalı və sürətləndirilməsi ; ölkə iqtisadiyyatı üçün

ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanması; əhalinin təhsil səviyyəsinin

yüksəldilməsi; informasiya cəmiyyətinin şərtlərinə adaptasiya qabiliyyətinə

malik olan şəxslərin harmonik inkişafı üzrə vəzifələri yerinə yetirir (cədvəl

5.1).

Cədvəl 5.1

Azərbaycan Respublikası üzrə əhalinin təhsil səviyyəsi'

Təhsil səvİ3^əsi 15 yaş və yuxan yaşlı əhalinin hər 1000

nəfərinə 2001 2006 2009 2010 2011 2012

Ali və orta (tam və ümumi təhsili olan 15 və yuxan yaşlı bütün əhali

939 946 964 966 968 969 0 cümlədən: Ali

108 118 122 123 124 125

Orta ixtisas 114 93 85 85 85 85

Tam orta 572 601 624 626 628 629 Ümumi orta 145 134 133 132 131 130

Təhsil ilk növbədə cəmiyyətin fəaliyyət göstərməsinin sosial sahəsinə

aiddir. Buna görə də tarixən təhsil, cəmiyyətin gəlirləri hesabına formalaşan

xalis məsrəf yaradan sahə kimi xarakterizə olunur.

Təhsil sahəsinin tanınmasında yalnız sosial effektivlik ön planda ol

* - Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın Statistik göstərici

ləri. Bakı, 2012, səh. 207.

244

maqla, iqtisadi münasibətlərdə onun tam şəkildə qiymətləndirilməsi fikri

geniş yayılmışdın Bu, çox sadə dünyagörüşü olmaqla, eyni zamanda,

dövlətin fəaliyyətində təhsilin əhəmiyyətinin əks etdirilməsindən çox

uzaqdır. Müasir praktika təhsilin iqtisadi effektivliyini əyani şəkildə nümayiş

etdirir.

Bazar münasibətində iqtisad elmləri üzrə təhsil, xüsusən də ali təhsil

insan kapitalına investisiya qoyuluşu deməkdir. Belə investisiyalar həm

cəmiyyət üzrə bütövlükdə , həm də bilavasitə təhsil alanlar üçün təkcə sosial

mənada deyil, həm də iqtisadi cəhətdən effektli sayılır.

Azərbaycan Respublikasının Təhsil haqqında 2009-cu ildə qəbul etdiyi

Qanundan görünür ki, həm pullu, həm də dövlət büdcəsi hesabına təhsil, biri

digəri ilə əlaqəli şəkildə inkişaf etdirilir. Hazırda "Təhsil "termini mahiyyət

etibarilə çox geniş əhəmiyyətə malik olmlaqla onun məcmuu təhsil

münasibətləri kimi başa düşülür. Daha konkret desək, hər bir vətəndaş

qeyri-maddi rifah halının xüsusi qrupunu - bilik, bacarıq, vərdiş və i.a

mənimsəmək yolu ilə özünün xüsusi ehtiyaclarını ödəyir. Belə bir halda

təhsil xidməti dedikdə, bütün təhsil faəliyyəti - bir hissəsi sosial təhsil

xidmətləri [pulsuzdur] və digər hissəsi əvəzi ödənilən təhsil xidmətləri başa

düşülür. Təqdim etdiyimiz dərs vəsaitində biz, "təhsil xidməti" termininin

şərhinə üstünlük vermişik. Bir sıra nəşrlərdə isə, xüsusən də mühasibat

uçotunda "pullu təhsil sistemi" termininə istinad edilir.

"Təhsil haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu" pullu əsasla

təhsilin müxtəlif formalarını nəzərdə tutan normalarını müəyyənləşdirir.

Burada, ali və orta peşə ixtisas təhsili verən dövlət təhsil

müəssisələrində dövlət vəsaiti hesabına maliyyələşmə ilə yanaşı fiziki və

hüquqi şəxslərlə müqavilə əsasında pullu təhsil də nəzərdə tutulur. Bu halda

söhbət dövlət təhsil standartları hüdudunda pullu əsaslarla təhsil almaqdan

gedir [cədvəl 5.2).

Maraqlı haldır ki, 2001-2002-ci illə müqayisədə respublika üzrə dövlət

və qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələrinin sayı 47-dən 51-ə, onlarda təhsil alan

tələbələrin sayı isə 119,7 mindən 143, 1 min nəfərə çatmışdır. Əhalinin hər on

min nəfəri hesabilə tələbələrin sayı 147 nəfərdən 155 nəfərə çatmış, başqa

sözlə, 8 nəfər artmışdır. Müqayisə edilən dövr ərzində magistratura

qəbulunda da artım müşahidə olunmuşdur. [1400 nəfər).

Konkret olaraq qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələrinin sayında

2011-2012-ci illərdə 2001-2012-ci illə müqayisədə azalma müşahidə

olunmuşdur.

Müxtəlif səbəblər üzündən 3 ali məktəb fəaliyyətini dayandırmışdır

[cədvəl 5.3).

------ 245 ——

Cədvəl 5.2

Dövlət və qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələri

(təhsil ilinin əvvəlinə)'

Göstəricilər

İllər

2000 2005 2009 2010 2011

2001 2006 2010 2011 2012

Ali təhsil müəssisələrinin sayı 47 47 53 51 51

Onlarda tələbələrin sayı cəmi, min nəfər 119,7 129,9 139,2 140,2 143,1

0 cümlədən təhsilalma formaları üzrə; 96,2 97,0 110,2 112,9 116,1 Əyani 23,5 32,9 29,0 27,3 27,0 Qiyabi

Əhalinin 10000 nəfəri hesabilə tələbələrin sayı 147 152 155 154 155

Ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunan tələbələrin sayı: Bakalavriata cəmi, min nəfər 26,4 28,7 29,8 29,9 31,2

O cümlədən təhsilalma formaları üzrə: 22,5 24,3 26,1 26,4 27,5 Əyani 3,9 4,4 3,7 3,5 3,7 Qiyabi

Magistratura, cəmi min nəfər 2,8 3,2 3,9 3,7 4,2

O cümlədən təhsilalma formaları üzrə Əyani 2,8 2,3 2,9 2,7 3,1 Qiyabi - 0,9 1,0 1.0 1.1

Diplom alanlar: 24,5 32,5 34,6 31,1 30,8

Bakalavr, cəmi 22,6 28,5 32,0 28,3 27,4

Magistr, cəmi 1,9 4,0 2,6 2,8 3,4

Universitetlərin sayının azalması öz təsirini tələbələrin ümumi sayında

da göstərmişdir. Müqayisə edilən dövr ərzində bu göstərici 28,7 mindən 19,6

minə enmiş, başqa sözlə, 9,1 min nəfər azalmışdır. Magistraturada heç bir

dəyişiklik müşahidə olunmamış, konkret surətdə 400 rəqəmi dəyişilməz

qalmışdır.

*. 2) Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi

göstəriciləri, Bakı, 2012, səh. 242

Azərbaycanın Statistik

246

Cədvəl 5.3

Qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələri

(tədris ilinin əvvəlinə)*

Göstəricilər İllər

2000- 2005- 2009- 2010- 2011-

2001 2006 2010 2011 2012

Qeyri-dövlət müəssisələrinin sayı 18 15 16 15 15

Onlarda tələbələrin sayı 1000 nəfər 28,7 23,9 21,3 19,7 19,6 O cümlədən təhsilalma formaları üzrə: Əyani 21,5 16,5 17,7 16,7 17,0 Qiyabi 7,2 7.4 3,6 3,0 2,6

Əhalinin 10000 nəfəri hesabilə tələbələrin sayı

35 28

24 22 21

Qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunan tələbələrin sayı Bakalavriat cəmi 1000 nəfər

5.9 5.4 3.2 3.2 4.2 0 cümlədən, təhsilalma formaları üzrə Əyani 4,9 4,7 3,1 3.1 4.1 Qiyabi 1,0 0.7 0,1 0,1 0.1

Magistratura -cəmi 1000 nəfər 0,4 0,1 0,3 0.4 0.4

0 cümlədən, təhsilalma formaları üzrə Əyani 0.4 0,1 0,3 0.4 0.4 Qiyabi - 0,0 - 0,0 0,0

Qeyri-dövlət ali təhsil müəssisələrini bitirən mütəxəssislərin ümumi sayından təhsilin səvi)^'əsi üzrə diplom alanlar, cəmi 1000 nəfər O cümlədən

4,9 4,7 8,4 4,7 4.7

Bakalavr-cəmi 1000 nəfər 4.8 4,5 8,2 4.6 4,5 Magistr - cəmi 1000 nəfər

0,1 0.2 0.2 0.1 0,2

Son 10 il ərzində əhalinin təhsil səviyyəsində də artım nəzərə çarpır.

Müqayisə apardığımız dövrdə 15 və yuxarı yaşlı əhalinin hər 1000 nəfəri

hesabilə ali və orta təhsili olan əhalinin ümumi sayı 30 nəfər, o cümlədən ali

təhsillilər - 17 nəfər, tam orta təhsillilər - 57 nəfər artmış, əksinə orta ixtisas

təhsillilər - 29 nəfər və ümumi orta təhsillilər isə -15 nəfər azalmışdır. 15 və

daha yuxarı yaşlı əhalinin böyük əksəriyyəti tam ali təhsilə

* - Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın Statistik

göstəriciləri, Bakı, 2012, səh. 244

247

daha çox önəm vermişdin Dövlət və qeyri-dövlət təhsil müəssisələrində

professor -müəllim heyətinin tərkibindəki dəyişikliklərlə bağlı daha bir

cədvəli nəzərinizə çatdırmağı məqsədəuyğun hesab edirik [cədvəl 5.4).

Cədvəldən görünür ki, 2000 - 2001-ci illərlə müqayisədə 2011-2012- ci

illərdə dövlət və qeyri-dövlət təhsil müəssisələrində professor- müəllim

heyətinin ümumi sayı 12484 nəfərdən 14650 nəfərə çatmış, konkret olaraq

1166 nəfər çoxalmışdır. Elmlər doktorlarının sa)nnda artım - 73 nəfər, fəlsəfə

doktorlarında azalma - 85 nəfər, professor adı alanlarda azalma - 71 nəfər,

dosent adı alanlarda isə azalma - 246 nəfər təşkil etmişdir. Maraqlı bir faktı

qeyd etmək istərdik ki, müqayisə aparılan dövrlərdə ali təhsil

müəssisələrinin professor-müəllim heyətinin tərkibində qadınların sayı 2050

nəfər artaraq 5033-dən 7083-ə çatmışdır [artım 2050 nəfər).

Pullu təhsil sahəsinin genişləndirilməsi [xüsusən də dövlət ali

məktəblərində) yaxın illərdə ən prioritet vəzifələrdən biri kimi qarşıda

durur. Aydın məsələdir ki, mövcud təhsil müəssisələri bazasında pullu

təhsilin genişləndirilməsinin həmin müəssisələrin maliyyə resurslarının

möhkəmləndirilməsində, belə bir innnovasiyah təhsil formasının stimullaş-

dırılmasında müsbət rolu danılmazdır.

Cədvəl 5.4

Dövlət və qeyri-dövlət təhsil müəssisələrində

professor-müəllim heyəti (tədris ilinin əvvəlinə, nəfər)*

İllər

2000- 2001

2005- 2006

2009- 2010 2010-

2011 2011- 2012

Professor - müəllim heyətinin sayı [əsas heyət, cəmi)

12484 14352 14933 14919 14650

Onlardan: elmi dərəcəsi olanlar: Elmlər doktoru: Fəlsəfə doktoru:

1170 5954

1249 5878

1240 6427

1243 5695

1243 5869

Elmi adı olanlar: Professor Dosent

1402 4416

1174 4050

1288 4465

1267 4280

1331 4170

Ali təhsil müəssisələrində professor — müəllim heyətinin tərkibində qadınların sayı

5033 6200 6988 6886 70&3

*. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın Statistik

göstəriciləri, Bakı, 2012, səh. 248

248

Hazırda Azərbaycan Respublikasının təhsil sistemi son illərdə

islahatların fəal surətdə davam etdirilməsi ərəfəsindədir. Bu prosesin

fəallaşdınl- masında respublika ali məktəblərinin, bəzilərinin, xüsusən də

Azərbaycan Dövlət iqtisad Universitetinin Baloniya bəyannaməsinə

qoşulması çox mühüm rol oynayır. Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin

yuxarıda qeyd etdiyimiz xüsusiyyətləri təhsil xidmətlərini təcəssüm etdirən

müəssisələrdə mühasibat uçotu və hesabatın təşkilinə obyektiv təsir göstərir.

5.2. TƏHSIL XIDMƏTI GÖSTƏRİLMƏSİNİN

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Dərs vəsaitinin xidmət sahəsinin qeyd olunan beşinci fəslində ümumi

cəhətlərdən başqa, təhsil sahəsinin xidmət növlərindən kökündən fərqlənən

digər xüsusiyyətləri də mövcuddur.

• Təhsil xidməti göstərmənin strukturunda intellektual xərclərin çox

böyük çəkiyə malik olması ilə xarakterizə olunur. Bundan başqa, təhsil

xidmətinin dəyəri təhsil prosesində müasir yüksək texnoloji və çox baha başa

gələn vasitələrin (multimediya avadanlıqları, İnternet resurslarından istifadə,

laboratoriya avadanlıqları və i.a) tətbiqi səviyyəsindən asılıdır.

• Təhsil xidmətlərinin demək olar ki, hamısı mövsümilik xüsusiyyəti

ilə seçilir. Belə bir vəziyyət tətil günlərinin nəzərdə tutulması ilə səciyyələnir.

• Təhsil xidməti icra müddətinin kifayət qədər davamlılığı ilə

xarakterizə olunur. Biliklər və praktik vərdişlər şəklində tədris və elmi

informasiyaların ötürülməsi prosesi müəyyən zaman kəsiyində baş verir.

• Təhsil xidməti zamanı verilən biliklər öz aktuallığını itirdikdə, onun

əhəmi3^əti kəskin şəkildə aşağı düşməyə meyil edir. Təhsil xidmətinin belə

bir xüsusiyyəti verilən biliklərin zaman keçdikcə genişləndirilməsi prosesinə

təkan verir.

• Təhsil xidmətinin keyfiyyəti iki amildən - göstərilmə mənbələrindən

və təhsil xidmətinin birbaşa istifadəçilərindən asılıdır. Başqa sözlə desək,

təhsil xidmətinin keyfiyyəti təkcə müəllim əməyinin keyfiyyətindən deyil,

eyni zamanda istifadəçilərin bacarığından, bu bacarığın reallaşması

dərəcəsindən, onun təhsil prosesinə subyektiv münasibətindən və nəhayət,

kommunikativ vərdişlərin inkişafı dərəcəsindən asılıdır,

• Təhsil xidməti onun göstərdiyi nəticələrin təxirə salınması ilə, başqa

sözlə, alınan təhsil xidmətinin keyfiyyətinin peşə fəaliyyətinin həyata

keçirilməsinə başlanılandan sonra gələcək dövrlərdə aşkara çıxması ilə

müəyyənləşdirilə bilər.

249

Bundan başqa, təhsil xidməti prosesinin təşkili zamanı təhsilin

keyfiyyətinə dövlət nəzarətinin mövcudluğu da nəzərə alınmalıdır. Belə

nəzarəti Respublika Təhsil Nazirliyi həyata keçirir. Azərbaycan

Respublikasında təhsil fəali)7yəti hökmən lisenziyalaşdınimalıdır. Lisenziya

almaq üçün aşağıdakı şərtlərə: tikintinin norma və qaydalara uyğunluğuna,

sanitariya və gigiyenik qaydaların gözlənilməsinə; təhsil alanların və

işçilərin sağlamlığına zəmanət verən şərtlərin mövcudluğuna: dövlət təhsil

standartlanmn tələbləri səviyyəsində tədris binalarının avadanlıqlarla və

tədris prosesinin kitabxana - informasiya resursları ilə təchizatına əməl

etmək çox vacibdir.

Son illərdə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin yaratdığı

komissiya təhsil müəssisələrinin dövlət akkreditasiyasını (vəkalətnamə- sini)

müntəzəm surətdə təşkil edir və daha sonra müəssisəyə dövlət ak-

kreditasiyası (vəkalətnaməsi) haqda şəhadətnamə verir. Akkreditasiya

(vəaklətnamə] müddətində əsas və əlavə təhsil proqramları üzrə təhsilin

mahiyyətinə və keyfiyyətinə kompleks qiymət verilir, tədris - metodik

təminatın dövlət təhsil standartlarına uyğunluğu araşdırılır, kitabxana

fondunun, tədris planları və proqramlarının mövcud vəziyyəti öyrənilir,

müstəqil işlərin yerinə yetirilməsi və s. məsələlər təhlil olunur.

Təhsil xidmətlərinin göstərilməsi prosesinə təhsil müəssisələrinin

təşkilati - hüquqi forması və onların fəalİ3^ətinin malİ3o^ələşməsi qaydası

əhəmİ5^ətli təsir göstərir.

Təhsil xidmətləri həm təhsil müəssisələri, həm elmi təşkilatlar, həm də

fərdi sahibkarlar tərəfindən göstərilə bilər. Azərbaycanda tədrisin təhsil

müəssisələri tərəfindən aparılması daha geniş yayılmışdır. Belə müəssisələr

hüquqi şəxs sayılır və bu zaman özlərinin fəaliyyətini dövlət, yaxud

qeyri-dövlət təhsil müəssisələri şəklində davam etdirə bilirlər.

Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin maliyyələşməsinin

başlıca mənbəyi müxtəlif səviyyədə büdcə vəsaiti hesab olunur. Son on ildə

büdcədənkənar vəsaitlərin də həcmi xeyli artmışdın

Azərbaycan Respublikasının 2013-cü il dövlət büdcəsi haqqında Aər-

baycan Respublikasının Qanununda təhsilə ümumilikdə 1,53 milyard manat,

0 cümlədən məktəbəqədər və ibtidai təhsilə 145,8 milyon manat ,natamam və

orta təhsilə 798, 8 milyon manat, internat və xüsusi məktəblərə - 53,1 milyon

manat, texniki peşə məktəbləri və liseylərə - 81,1 milyon manat, ali təhsilə -

57,2 milyon manat, təhsil sahəsində tətbiqi tədqiqatlara 5,8 milyon manat və

təhsil sahəsində digər xidmətlərə 388,7 milyon manat büdcə vəsa- tinin

ayrılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu rəqəmlər əvvəlki illərdəki rəqəmlərlə

müqayisədə kifayət qədər yüksəkdir.

Dövlətdən malij^ə almaq üçün ən mühüm şərt məzunların hazır

250

lanmasına verilən dövlət tapşırıqları hesab olunur. Dövlət sifarişi əsasında

təhsil müəssisələrinin maliyyələşmənin ölçüsü xüsusi normativlərlə

müəyyənləşdirilir. Bu zaman təhsil müəssisələrinin növləri, tipləri,

kateqoriyaları, qəbul edilənlərin sayı və digər göstəricilər əsas götürülür.

Dövlət təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin büdcə vəsaiti hesabına

maliyyələşməsi pullu təhsili qadağan etmir. Bununla əlaqədar olaraq büdcə

vəsaitləri ilə yanaşı digər maliyyələşmə mənbəyindən - büdcədənkənar

vəsaitdən, başqa sözlə, müstəqil nizamnamə fəaliyyətindən daxil olan

gəlirlərindən də istifadə olunur.

Təhsil müəssisələri üzrə qüvvədə olan qanunvericilik aktlarında

əhaliyə, müəssisələrə, təşkilatlara və s. orqanlara pullu təhsil xidməti

göstərmək və təhsil müəssisəsinə gəlir gətirə bilən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə

məşğul olmağa icazə verilir. Belə fəaliyyət təhsil prosesinin büdcədən

maliyyələşməyə əlavə mənbə kimi təminatına və onun-maddi texniki

bazasının yüksəldilməsinə ciddi təsir göstərir.

Büdcədənkənar əlavə vəsaitlərin cəlb edilməsi təhsil müəssisələrinin

büdcədən maliyyəşləşmə normativlərinin azaldılmasına heç də təsir

göstərmir.

Dövlət təhsil müəssisələrinə büdcədənkənar vəsaitlər müxtəlif yollarla

daxil olur:

• Pullu təhsil xidmətlərinin göstərilməsi hesabına;

• Sponsorların, fiziki və hüquqi şəxslərn vəsaiti hesabına;

• Bina və avadanlıqların icarəyə verilməsindən daxil olan vəsaitlər

hesabına;

• İstehsal olunan malların, görülən işlərin, intellektual mülkiyyət

məhsullarının və qeyri-təhsil xidmətlərinin satışından daxil olan vəsaitlər

hesabına.

Dövlət təhsil müəssisələrinə büdcədənkənar vəsaitlərin cəlb olunması

praktikası daima genişlənir və həmin maliyyələşmənin həcmi demək olar ki,

hər il artır.

Dövlət təhsil müəssisələri özlüyündə büdcə təşkilatlarıdır. Müxtəlif

fəaliyyət növlərindən alınan gəlirlər vergi rüsumlan çıxıldıqdan sonra tam

həcmdə təhsil müəssisələrinin gəlirlər və xərclər smetasında qeydə alınır.

Büdcə təşkilatlan həmin vəsaitdən özlərinin nizamnamə fəaliyyətini həyata

keçirmək üçün tam həcmdə istifadə etmək hüququna malikdirlər.

Belə bir qayda pullu xidmətlərin və aparılan işlərin dəqiq siyahısının

hər bir təhsil müəssisəsinin nizamnaməsində verilməsi zərurətini diktə edir.

Bilavasitə nizamnamə, təhsil müəssisələrində sahibkarlıq fəaliyyəti üzrə

xəzinədarlıq orqanlarında hesab açılmasına icazə verilməsinə şərait yaradır.

251

Mövcud qanunvericiliyə görə qeyri-təhsil müəssisələri malik olduqları

vəsaitləri aşağıdakı istiqamətlərə sərf edə bilərlər:

• İşçilərin əməkhaqqının ödənilməsinə;

• Ezamiyyə məqsədlərinə;

• Dövlət və bələdiyyə təşkilatları ilə bağlanılan müqavilələr üzrə

malların, iş və xidmətlərin ödənilməsinə;

• Dövlət, yaxud bələdiyyə təşkilatları ilə bağlanılan müqavilələr

sonradan təsdiq edilən smetaya uyğun olaraq malların, iş və xidmətlərin

ödənilməsinə və s.

Qeyri - dövlət təhsil müəssisələri üçün büdcədənkənar vəsaitin

alınmasının əsas mənbəyi təhsil fəaliyyəti hesab olunur.

Hər bir qeyri -■ dövlət təhsil müəssisəsi özünün öhdəliklərinə, yalnız

onun sərəncamında olan pul vəsaitlərinə görə cavabdehlik daşi3nr. Pul

vəsaitləri çatışmadıqda öhdəliklər üzrə alınmış subsidiyalara görə

məsulİ3o^ət əmlakın mülkiyyətçisi çıxış edir. Yuxarıda qeyd edilənlərə

əsasən qeyri - dövlət təhsil müəssisələrini aşağıdakı əsas əlamətlərə ayırmaq

olar:

• Təhsil prosesini həyata keçirən qeyri-kommeriya təşkilatı;

• O təşkilatı formada təsisçilər (mülkiyyətçilər) tərəfindən yaradılır;

• Qeyri -dövlət təhsil müəssisələri özünün öhdəliklərinə onun

sərəncamında olan pul vəsaitlərinə görə cavabdehlik daşıyır.

Qeyri -dövlət təhsil müəssisələrinin başlıca gəlirləri pullu təhsil

fəaliyyətinə sərf edilir. Qeyri -dövlət təhsil fəaliyyətində Qafqaz, Odlar

Yurdu, Qərb, Xəzər, Azərbaycan Universitetləri və s. çox fəal iştirak edir.

Təhsil sahəsində ən müasir meyillərdən biri təhsil müəssisələrinin

idarə olunması və mali}0^ələşməsinin bazar modellərinə uyğun

hərəkətindən ibarətdir. Artıq uzun illərdir ki, dövlət təhsil müəssisələrinin

bir qismi, məsələn, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

İdarəçilik Akademiyası, Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası, Azərbaycan

Dövlət İqtisad Universiteti, Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Dövlət

Aqrar Universiteti, Azərbaycan Tibb Universiteti, M.V. Lomonosov adma

Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialı artıq uzun illərdir ki, Azərbaycan

Respublikasının Konstitusiyasının və Mülki Məcəllənin tələblərinə müvafiq

olaraq muxtariyyət statusu almışdır.

Muxtar təşkilat (qurum) dedikdə, Azərbaycan Respublikası tərəfindən

yaradılan qeyri-kommersiya təşkilatları və digər subyektlər başa

düşülməlidir. Belə təşkilatlar (qurumlar) müvafiq qanunvericilik aktları

çərçivəsində elm, təhsil, mədəniyyət, sosial müdafiə, əhalinin məşğulluğu,

bədən tərbiyəsi, idman, habelə digər sahələrdə faəliyyət göstərə bilmək

hüququna malikdir.

252 ------

Muxtar təhsil təşkilatı (qurumu] hüquqi şəxs hesab olunur və öz adından

əmlak və qeyri - əmlakı satın almaq hüququna malikdir. Belə təşkilatlar

məhkəmədə cavabdehlik daşımaq və istənilən hüquqi və fiziki şəxsi

məhkəməyə vermək hüququndan da istifadə edə bilər. Muxtar təhsil təşkilatı

ona təhkim olunan əmlaka məsulİ3^t daşi3nr. Bu zaman təsisçilərin ayırdığı

vəsait hesabına ona təhkim olunan, 3^xud satın alınan daşınmaz əmlak və

xüsusi qiymətə malik olan daşınan əmlak istisnalıq təşkil edir.

Muxtar müəssisə ona təhkim olunan əmlakdan müstəqil surətdə

istifadə etmək hüququna malikdir. Qeyd etmək lazımdır ki, muxtar

qurumlar müxtəlif mənbələrdən aldıqları əmlakın uçotunu ayrı-ayırlıqda

aparmalıdır.

Muxtar müəssisənin gəlirləri onun hesablaşma hesabına daxil olur və

həmin təşkilat hansı məqsəd üçün yaradılmışdırsa, gəlirlər də o məqsəd üçün

sərf olunmalıdır. Bu, muxtar təhsil təşkilatının gəlirlərinin dövlət büdcəsinin

gəlirləri kimi təsnifləşdirilə bilməsini təsdiq edir.

Hər il muxtar təhsil müəssisəsi özünün fəaliyyəti haqda, xüsusən də

ona təhkim edilən əmlakdan istifadə haqda hesabat tərtib etməlidir. Bu

hesabatda respublika Maliyyə Nazirlİ3dnin müəyyənləşdiridyi məlumatlara

da hökmən yer verilməlidir.

Muxtar təhsil müəssisəsinin yaradılması haqqında qərar əmək

kollektivinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilir və əmlaka mülkiyyət hüququ

fromasm- dan asılı olaraq müvafiq dövlət hakimiyyət orqanlan tərəfindən

təsdiq edilir.

Təhsil müəssisələrinin muxtariyyət statusuna keçmələrinə baxmayaraq

onların büdcədən maliyyələşmələri özlərinin malİ50^ə-təsərrüfat

müstəqilliyini artırmaq məqsədini güdür. Bu da özünü ilk növbədə

aşağıdakılarda göstərir:

• Muxtar təhsil müəssisəsi özünün istədi}^ qaydada əsas fəaliyyətinə

aid edilən işləri icra edə, xidmətlər göstərə, həm də fiziki və hüquqi şəxslər

üçün pullu xidmətlər yerinə yetirə bilər. Bu zaman qazanılan pul vəsaiti, əldə

olunan əmlak və s. onun sərəncamında saxlanılır.

• Büdcə təşkilatları isə özlərinin büdcədən maliyyələşən vəsaitlərindən

tam müstəqil şəkildə istifadə edirlər. Onlar kredit təşkilatlarında hesablaşma

və valyuta hesablan açmaq hüququna malikdirlər. Muxtar təhsil

müəssisələrində cari hesabların açılması qaydası kommersiya təşkilatlarında

olduğu kimidir.

• Muxtar təhsil müəssisəsinin rəhbərlərinə çox geniş hüquq və

səlahiyyətlər verilir. O, müəssisənin fəaliyyəti ilə bağlı bütün məsələləri

müstəqil surətdə həll etmək hüququna malikdir. Müəssisənin rəhbəri ştat

cədvəlini, təsərrüfat fəaliyyətinin planını, müəssisənin fəaliyyətinə dair daxili

sənədləri, illik mühasibat hesabatını təsdiq edir, bütün işçilər tərəfindən

icrası məc 253 ------

buri sa3nlan müxtəlif məzmunlu əmr və sərəncamları və s. imzala5^r.

Təhsil müəssisələri tərəfindən müxtəlif növ təhsil xidmətlərinin

göstərilməsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, təsərrüfat əməli50^atlarmm

mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydasına müə3^ən təsir göstərir.

5.3. TƏHSİL XİDMƏTİNİN GÖSTƏRİLMƏSİNİN

SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ

Təhsil xidmətinin göstərilməsi prosesinin zəruri komponenti dedikdə,

təhsil proqramları, təhsil standartları, tədris proqramları, tədris planları,

alınan təhsilin səviyyəsinin təsdiqi haqqımda sənəd başa düşülür (şəkil 5.1).

Başqa sözlə desək, təhsil xidmətinin göstərilməsi prosesinə mərhələlərlə

hazırlıq (təhsilin nəzəri məsələlərindən başlayaraq) və onun praktik surətdə

reallaşdırılması əhəmi30^ətli təsir göstərir.

Tədris planı Təhsil proqramları | | Təhsil standartı

J ......................................................................i 1

I Təhsil xidmətinin I göstərilməsinin I

inzibati

reqlamentləri

İşçi tədris

proqramları,

Praktika

proqramları

Tədris vəsait-

ləri, praktikum-

lar, mühazirə

mətnləri,

slaydlar.

Nəzarət

vasitələri, təhsil

alanların yekun

attestasiyası

proqramları

Təhsil xidməti

göstərilməsinə

verilən lisenziya

Təhsil xidməti göstərilməsinə dair

müqavilə

Alınan təhsil səviyyəsini təsdiq edən

sənəd (diplom, şəhadətnamə, vəsiqə)

Təhsil müəssisəsinin akkreditasiyası

(vəkalət verilməsi) haqqında

şəhadətnamə

Şəki/ 5.1. Təhsil xidmətinin göstərilməsi prosesinin sənədlə təminatı

Təhsil proqramları müəyyən səviyyələrdə və istiqamətlərdə təhsilin

mahiyyətini müəyyənləşdirir. Azərbaycan Respublikasında təhsil

proqramları ümumtəhsil və peşə [əsas və əlavə) proqramlarına bölünür.

Əsas ümumtəhsil proqramları şəxsiyyətin ümumi mədəniyyətinin

formalaşması, şəxsiyyətin cəmiyyət həyatına adaptasiyası, peşə təhsili

proqramlarının düşüncəli surətdə seçilməsi və mənimsənilməsi vəzifələrinin

həllinə yönəldilir. Buna aşağıdakı proqramlar aiddir:

1) Məktəbəqədər təhsil;

2) İbtidai ümumi təhsil;

3) Əsas ümumi təhsil;

4) Orta (tam) ümumi təhsil.

Əsas peşə təhsili proqramları peşə və ümumtəhsil səviyyəsinin

davamlı surətdə yüksəldilməsi və müvafiq ixtisaslı mütəxəssislərin

hazırlanması vəzifələrinin həllinə yönəldilir. Bunlara aşağıdakı proqramlar

aiddir:

1) İbtidai peşə təhsili;

2) Orta peşə təhsili;

3) Ali peşə təhsili (bakalavriat proqramları, mütəxəssislərin

hazırlanması proqramları və magistratura proqramları);

4) Ali məktəbdən sonrakı peşə təhsili.

Əlavə təhsil proqramları müxtəlif tədris kurslarını (kulinariya kursları,

sürücülük məktəbləri və s.), müxtəlif fənlər üzrə təhsili (rus dili, xarici dil və

s.), ixtisasartırma mütəxəssislərinin yenidən hazırlanması, ali məktəbəqədər

hazırlıq, dövlət təhsil standartından yuxarı fənlərin dərindən

mənimsənilməsi proqramları, testləşdirmə və s.özündə birləşdirə bilər:

Dövlət təhsil standartları, hazırlığın hər bir istiqaməti üzrə təhsil

prosesinin mahi3^ətini, orta, ali və ali məktəbdən sonrakı ixtisas təhsilini,

təhsil alanların tədris yükünün həcmini və s. müə5^ənləşdirir. Dövlət təhsil

standartları özündə aşağıdakı tələbləri birləşdirir.

1) Əsas təhsil proqramlarının strukturlarını, o cümlədən əsas təhsil

proqramlarının və onların həcminin biri - birinə münasibətinə görə

tələblərini, həmçinin əsas təhsil proqramlarının məcburi hissəsi ilə təhsil

prosesinin iştirakçıları tərəfindən formalaşdırılan hissəsi arasındakı nisbəti;

2) Əsas təhsil proqramlarının şərtlərini, o cümlədən kadr, maliyyə,

maddi - texniki və digər şərtləri;

3) Əsas təhsil proqramlarının mənimsənilməsinin nəticələrini.

Pullu təhsil xidmətinin göstərilməsi ilə əlaqədar ortaya çıxan

problemlərin həlli müvafiq qaydalar və qüvvədə olan normativ sənədlər

vasitəsilə tənzimlənir.

Bu qaydalar və normativ sənədlər həm dövlət, həm də qeyri-dövlət

255 ------

təhsil müəssisələrində tətbiq olunur.

Pullu təhsil xidməti göstərən təhsil müəssisələri qanunvericilikdə

nəzərdə tutulan bir sıra tələbləri yerinə yetirməyə borcludur. Ümumiyyətlə,

müqavilə əsasında pullu xidmətlərin göstərilməsi və onların ödənilməsi

qaydası hər bir tədris prosesinin nizamnaməsində qeyd olunmalıdır. Tədris

müəssisələri, proqramlara və müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq tam

həcmdə pullu təhsil xidmətləri, dövlət akkreditasiyası (və- kalət verilməsi)

haqqında şəhadətnamə olduğu halda dövlət təhsil standartlarına uyğun

olaraq təhsil xidmətləri göstərilməlidir.

Müvafiq pullu təhsil xidməti göstərilməsi haqqında müqavilə qüvvədə

olan sənəddir, onun təhsil müəssisəsi ilə müqavilə bağlayan şəxsin arzusu

əsasında də5dşdirilməsi qeyri-mümkündür.

Pullu təhsil xidməti göstərilməsi haqqında müqavilə hökmən sadə

yazılı formada bağlanılmalıdır. Qaydaya görə, hüquqi və fiziki şəxslər

arasındakı sövdələşmələrin bilavasitə belə bağlanılması Azərbaycanda

kifayət qədər geniş yayılmışdır.

Müvafiq təhsil xidmətləri göstərmək haqqında müqavilə

bağlananadək təhsil müəssisəsi təhsil alanlara pullu təhsil xidməti

göstərilməsinin şərtləri ilə bağlı aşağıdakı informasiyaları və sənədləri

təqdim etməlidir:

• Ali tədris müəssisəsinin, onların filiallarının və digər tədris

müəssisələrinin nizamnaməsi (əsasnaməsi);

• Təhsil fəalİ5^ətinin həyata keçirilməsinə verilən lisenziya, dövlət

akkreditasiyası (vəkalət verilməsi) haqqında şəhadətnamə və ali məktəbdə

təhsil prosesinin təşkilini tənzimləyən digər sənədlər;

• Dövlət, yaxud bələdiyyə tədris müəssisəsinin təsisçisinin təhsili idarə

edən orqanın ünvanı və telefon nömrəsi;

• Müvafiq pullu xidmət göstərilməsi haqqında müqavilənin

nümunəsi;

• Əsas və əlavə təhsil proqramları üzrə tədris planları;

• Müvafiq təhsil xidmətinin dəyərini göstərən əmrlər və s.

Müvafiq pullu təhsil göstərilməsi haqqında müqavilə üzrə kontr-

agentlər (sifarişçilər) həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər ola bilər. Hazırlığın

müvafiq istiqaməti üzrə əsas təhsil proqramları əsasında pullu təhsilin

göstərilməsinə əsas verən müqavilə, mövcud qaydalara görə qəbul

imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verən vətəndaşların şəxsən özü ilə bağlanılır.

Lakin müqavilə bağlanan anda vətəndaşın 18 yaşı tamam olmamışdırsa,

pullu təhsil göstərilməsi barədə müqavilə həmin vətəndaşın qanuni

nümayəndəsi (valideynləri, övladlığa götürənlər, himayə edənlər) ilə

bağlanılmalıdır.

Pullu təhsil göstərilməsi haqda hər hansı bir müqavilə aşağıdakı

şərtlərə cavab verməlidir:

------ 256---

• Əsas (əlavə) təhsil proqramlrının səviyyəsi və istiqaməti, təhsil

xidmətlərininin siyahısı (növləri);

• Təhsil xidmətinin göstərildiyi müddət (adətən müqavilədə, tədris

planında (proqramında) nəzərdə tutulan istiqamət üzrə) kadr (mütəxəssis)

hazırlanmasının bütün təhsil dövrünü əhatə edir;

• Təhsil xidmətinin dəyəri və onun ödəniş qaydası (bu zaman təhsil

xidmətinin göstərilməsi üzrə smeta tərtib edilə bilər; təhsil alanların tələbi

əsasında bu sənəd məcburi qaydada tərtib edilə bilər; smeta müqavilənin bir

hissəsinə çevrilə bilər);

• Müqavilənin dəyişdirilməsi və ona xitam verilməsi qaydası;

• Göstərilən təhsil xidmətinin özünə məxsusluğu ilə əlaqədar ortaya

çıxa bilən digər şərtlər.

Təhsil xidmətinin dəyəri müqavilədə ya təhsilin bütün müddəti, ya da

müəyyən dövrü əhatə etmək şərti ilə qeydə alınır.

2012-ci ildən etibarən pullu təhsil xidmətinin konkret məbləği

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarı ilə müəssisələr

üçün fərdi qaydada müəyyənləşdirilir.

5.4. TƏHSİL FƏALİYYƏTİNİN GƏLİR

VƏ XƏRCLƏRİNİN UÇOTU

Pullu təhsil xidmətləri müxtəlif formalarda: əyani, qiyabi, axşam və

distant formasında göstərilə bilər. Tədris məşğələləri tədris planına uyğun

formada-mühazirə, məsləhət, seminar, praktik məşğələ, laboratoriya işi,

nəzarət və müstəqil iş, istehsalat və diplomqabağı təcrübə, buraxılış işləri və

layihələri, magistr dissertasiyaları, kurs işləri, sərbəst işlər və referatlar

formasında həyata keçirilir.

Təhsil qurumları tərəfindən göstərilən pullu təhsil xidmətləri müxtəlif

davamiyyət müddətinə malikdir:

• Qısamüddətli - bir ay ərzində (repetitorluq, ixtisasartıma kursları və

s);

• Uzunmüddətli- bir aydan çox (bir neçə tədris ili).

Mühasibat uçotunun nizama salınması üçün təhsil xidmətinin

reallaşması anının müəyyənləşdirilməsi və alınan vəsaitin uçotda tanınması

çox mühümdür. Təhsil sahəsi üçün bu, ciddi məsələdir, başqa sözlə, təhsil

prosesi çox uzun müddət davam edə bilər. Təhsilin xüsusiyyəti təhsil

alanların müxtəlif məsələlərdə daimi iştirak etməklə biliklərə yiyələnməkdən

ibarətdir. Bundan başqa, yarımçıq qalan təhsil də müəyyən mənada təhsil

xidməti göstərilməsinin qismən nəticəsinə çevrilir. 257

Göstərilən pullu xidmətdən alınan gəlirlər təhsil müəssisəsi tərəfindən

göstərilən pullu xidməti təsdiq edən akt əsasında qüvvədə olan uçot

siyasətinə uyğun olaraq, həmin məbləğin tanındığı tarixə hesablanır.

Qısamüddətli təhsildən, yaxud bir-iki ay ərzində ixisasartırmadan söhbət

getdikdə (məs., təhsil seminarı), müəyyən mövzu üzrə (təhsil kursları və s.)

xidmət göstərilmə tarixini təhsil xidməti üzrə aktın imzalandığı tarixdən

hesablamaq lazımdır. Uzunmüddətli müqavilələr (bir neçə ay, yaxud il

müddətində təhsil müddəti) bağlanıldıqda, onların şərtlərində göstərilən

xidmətlərin mərhələlərlə bağlanılması (hər ay, hər rüb, hər semestr və s.)

habelə həmin qaydanın uçot siyasətində öz əksini tapması nəzərdə tutulur.

Həmin müqavilənin nümunəsi kimi ali məktəblərdə 4-6 il ərzində təhsil

almaq barədə müqaviləni göstərmək olar.

Təhsil xidmətləri göstərilməsinin mərhələlərini müəyyənləşdirmək

mümkün olmadığı hallarda gəlirlər, müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq

mühasibat uçotunda bərabər qaydada əks etdirilir. Aralıq mərhələlərinin

bağlanılmasının sənədlərlə rəsmiyyətə salınması üçün təhsil alanların

təhsilin növbəti ilinə keçirilməsi haqda əmr əsas sayıla bilər.

Dövlət təhsil müəssisələri özlərinin mühasibat uçotu və hesabat işlərini

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 9 fevral 2012-ci il tarixli

Q-02 №li “Dövlət Büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda büdcə

təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq

mühasibat uçotunun təşkili və aparılmasına dair Təlimat“ əsasında həyata

keçirirlər. Həmin təlimata əsasən xərclər adambaşına maliyyələşmə prinsipi

əsasında müəyyənləşdirilir. Büdcə uçotunda hər hansı mühasibat uçotunun

struktrunda ümumilikdə aşağıdakı məlumatlara yer verilir.

• Büdcənin gəlirləri, yaxud xərcləri haqqında;

• Büdcənin gəlirləri, yaxud xərclərinin bölmələri, qrupları, yarım-

qrupları, maddələri, yarımmaddələri haqqında;

• Fəaliyyət növləri haqqında;

• Hesablar planının bölmələri və uçot obyektlərinin növləri haqqında;

• Dövlət idarə olunması bölməsinin müvafiq əməliyyatlarının kodları

haqqında.

Yuxarıda qeyd olunan məlumatlar müxtəlif dərəcələri özündə əks

etdirir. Əvvəlki iki qrupda yer alan dərəcələr təhsil müəssisələrinin

təsisçilərinə aiddir. "Fəaliyyət növləri haqqında” maddə büdcə malİ5^ələş-

mələri və büdcədənkənar mənbələr hesabına həyata keçiriliən əməliyyatların

bölgüsünü (məs., büdcə fəaliyyəti, fəali)^ətdən gələn gəlirlər və s.) nəzərdə

tutur. Uçotun avtomatlaşdırılma sistemi qeyd olunan əlamət

258 ------

lərə görə büdcə uçotunun bütün hesabları üzrə informasiyaları

qruplaşdırmağa (məs., əsas vəsaitlər, material ehtiyatları, pul vəsaitləri,

gəlirlər, xərclər, malij^ə nəticələri və s.) imkan yaradır.

Təhsil xidmətlərinə görə haqq, ya nağdsız qaydada müəssisənin

hesablaşma hesabına, ya da nağd qaydada kassaya vermək yolu ilə həyata

keçirilir. Pullu təhsil xidmətinin istifadəçilərinə ödəniş vaxtı çatanadək ya

hesab, ya da ödəniş qəbzi verilir.

Nağdsız qaydada ödənişləri qəbul etmək üçün təhsil müəssisəsi

müvafiq bank şöbələri ilə əvvəlcədən müqavilə bağlayır. Müvafiq bank

şöbəsi göstərdiyi xidmətin müqabilində ödənilən məbləğin müəyyən faizini

tutmaq barədə təhsil müəssisəsi ilə razılığa gəlməlidir. Lakin əksər hallarda

təhsil haqqı təhsil müəssisəsinin kassasına nağd qaydada daxil olur. Maliyyə

Nazirliyinin yuxarıda adını çəkdiyimiz Təlimatına uyğun surətdə, fiziki

şəxslərdən nağd pulun qəbulu ciddi hesabat blankları (qəbz və kassa mədaxil

orderi) vasitəsilə həyata keçirilir. Nağd pul vəsaiti müəssisənin səlahiyyət

verdiyi şəxs tərəfindən qəbul edilərsə, onda həmin şəxs hər gün pulun

qəbulu barədə tərtib etdiyi qəbzlər (surəti) əlavə edilməklə sənədlərin

təhvili reyestrini kassaya təhvil verməlidir.

Beləliklə, təhsil müəssisəsi nağd pul vəsaitlərinin qəbulu zamanı bütün

hallarda ciddi hesabat blanklarmdan istifadə etməlidir. Bu zaman nəzarət -

kassa aparatından istifadəyə heç bir ehtiyac duyulmur.

Təşkilatın hesabına daxil olan vəsait, onun mahiyyətinə uyğun surətdə

təsdiq edilən smeta əsasında istifadə olunur. Müəssisənin fəaliyyəti pullu

xidmətlər göstərilməsi üzrə aparıldıqda həmin fəaliyyət növləri üzrə

xərclərin uçotu a3n*ı-ayırlıqda qeydə alınmalıdır. Əgər bəzi xərc növlərini

əvvəlcədən bölüşdürmək mümkün deyildirsə, onda həmin xərcləri müvafiq

hesablamalar vasitəsilə bölüşdürmək məqsədəuyğundur. Belə xərclərə

məişət ödənişləri, rabitə xidmətlərinin ödənişi, inzaibati - idarə heyətinin

nəqliyyat xidməti xərcləri, əsas vəsait obyektləri üzrə bütün növlərdən olan

təmir xərcləri və s. aiddir. Hazırda maliyyələşmənin iki mənbəyi arasında

xərclərin bölüşdürülməsi metodikası müəj^ənləşdirilməmişdir və

zənnimizcə, buna heç bir ehtiyac yoxdur. Təhsil müəssisələrinin

praktikasında müəyyən xərc maddələri fəaliyyətin müxtəlif növlərinə təhkim

edilir.

Özəl və bələdiyyə təhsil müəssisələri mühasibat uçotunun qurulması

və təşkili prosesində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ''Mühasibat

uçotu haqqında 2 sentyabr 2004-cü ildə dərc olunmuş Qanun"undan,

habelə "Kommersiya təşkilatlan üçün Milli Mühasibat Uçotu Standart-

lanndan, habelə adını çəkdİ3dmiz təlimatdan sitifadə olunur.

2008-ci ildən tətbiq olunan Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının

259

bÖ3mk əksəri5^əti hələlik özəl və bələdiyyə təhsil müəssisələrinin uçot

praktikasında istifadə edilmir. Aşağıdakı standartların tətbiq olunmasına

ehtiyac yoxdur:

• 12 saylı MMUS "Qeyri -maddi aktivlər üzrə";

• 15 saylı MMUS "Maliyyə alətləri - məlumatın açıqlanması və təqdim

edilməsi üzrə";

• 17 saylı MMUS "Hökumət subsidiyalarının uçotu və dövlət yardımı

haqqında məlumatın açıqlanması üzrə";

• 19 saylı MMUS "Təşkilatların maliyyə hesabatları və birləşdirilmiş

(konsolidə edilmiş) maliyyə hesabatları üzrə";

• 26 saylı MMUS "Ədalətli dəyərlər üzrə";

• 28 saylı MMUS "Kənd təsərrüfatı üzrə";

• 34 saylı MMUS "Əməliyyat seqmentləri üzrə";

• 35 saylı MMUS "Səhmlər üzrə mənfəət üzrə" və s.

Özəl və bələdiyyə təhsil müəssisələri fəalİ3^ətlərini özlərinin riski

əsasında, başqa sözlə, xüsusi əmlak məsulİ50^əti altında həyata keçirir. Təhsil

müəssisəsi təhsil haqqı ilə yanaşı bazar iqtisadiyyatının qeyri-sta- billiyi

şəraitində xərclərin və gəlirlərin smeatsını tərtib etməli və baş verə biləcək

zərərlərin ödənilməsi üçün ehtiyatlar axtarmalıdır.

Sahibkarlıq fəali3^əti ilə məşğul olmağın əsas məqsədi, mənfəətin əldə

olunması ilə bağlıdır. Müvafiq surətdə təşkilatların fəaliyyətinin maliyyə

nəticələri, qe3n'i-kommersiya təşkilatlarının kommeris)^ fəaliyyəti

istiqamətində xərcləri və gəlirləri mühasibat uçotunun yekun obyektlərinə

çevrilir.

Alınmış mənfəət, əsaslı tikintinin, müasir avadanlıqların və digər

texniki vəsaitlərin əldə olunmasının, təhsil prosesində qabaqcıl

texnologiyaların tətbiqinin maliyyələşməsinin əsas mənbəyi sayılır.

Vəsaitlərin xərclənməsinin göstərilən istiqamətlərinin malİ3^ələşməsi təhsil

müəssisəsinin rəqabət qabiliyyətinin və hazırlanan kadrların keyfiyyətinin

yüksəldilməsinə, təhsil ocağının müsbət imicinin formalaşmasına birbaşa

təsir göstərir. Təhsil müəssisəsi gəlirlərin artırılması imkanına malik olduqca

təhsil xidmətinin göstərilməsinə dair şəratin yaxşılaşdırılması üçün çəkilən

xərclərin artırılması imkanını qazanır.

Özəl və bələdiyyə təhsil müəssisələrinin təşkilat strukturu, təhsilin

formaları, təhsil prosesinin həyata keçirilməsi qaydası, təhsilə görə ödənişin

formaları və ölçüsü, təhsil müəssisəsinin gəlir və xərclərinin mühasibat

uçotunun təşkilinə və onalrın maliyyə nəticələrinin formalaşmasına

əhəmiyyətli təsir göstərir.

Qeyri - kommersiya təşkilatlarının mühasibat uçotu və vergiyə cəlb-

olunma qaydalarını tənzimləyən normativ hüquqi baza - əsas və sahib

260 ------

karlıq fəaliyyəti üzrə uçotun ayrı-ayırlıqda aparılmasını onların qarşısında

bir vəzifə kimi qoyur.

Pullu təhsil xidməti göstərilməsindən alınan gəlirlər, hər şeydən əwəl,

aşağıdakı xərclərin: müəllimlərin, köməkçi və xidmətedici heyətin əmək

ödənişinə, sosial sığortaya ayırmalara, kommunal xidmətlərin ödənilməsinə,

tədris köməkçi binaların icarəsinə, tədris ləvazimatlarının, köməkçi

materialların, diplomların, dəftərxana ləvazimatlarının, rabitə, 0 cümlədən

internet xidmətinin ödənilməsinə, nəqliyyat xidməti, tədris təcrübələrinin

keçirilməsi və s. ödənilməsinə yönəldilir.

Tədris prosesinə və idarəetməyə xidmət göstərilməsi üzrə xərclər,

müxtəlif istehsalat-tədris amillərindən asılı olaraq xarakterizə edilir. Məs., bir

ali məktəb hüdudunda materialların, avadanlıqların əldə olunmasına,

binaların saxlanılmasına və s. çəkilən xərclər həmin ali məktəbin

kateqoriyasından (texniki, yaxud humanitar) və təhsil alanların sayından,

bəzi xərclər [məs., istilik və işıqlandırmaq üçün elektrik enerjisi, əməkhaqqı,

sosial sığortaya ayırmalar) isə binaların tutduğu sahənin ölçüsündən asılıdır.

Təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alman vəsaiti mühasibat

uçotunun hesablarında əks etdirmək üçün təhsilin növbəti mərhələsi başa

çatdıqca, onun ölçüsünü müəyyənləşdirmıək vacibdir. Təhsil haqqı, təhsilin

bütün müddəti ərzində bərabər bölüşdürülməlidir. Hesabat dövründə alman

vəsaitin məbləği təhsil müəssisəsinin qiymət siyasətindən asılı olaraq bir

tədris ilinin dəyəri hesabilə müəyyənləşdirilir. Qabaqcadan daxil olan vəsait

göstərilən təhsil xidmətlərinə görə daxil olan vəsait kimi qəbul edilə bilməz.

Belə ki, bu məbləğ göstərilən xidmətin faktik həcmini əks etdirmir.

Təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alman gəlir və xərclərin uçotu

təhsil xidmətinin hər bir əməliyyatı üzrə alman vəsaitin xərclərlə üzləşdiril-

məsini təmin edir. Belə üzləşdirmə yolu ilə təhsil xidmətinin

göstərilməsindən alman maliyyə nəticələrini müəyyənləşdirməyə imkan

yaranır.

Göstərilən təhsil xidmətlərindən alman gəlirin məbləği 601 "Satış"

hesabının 601-2, "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabmm

kreditindən 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları" hesabının debetinə silinir.Eyni zamanda göstərilən xidmətlərin

maya dəyəri uçotda belə əks etdirilir:

D - t 601 "Satış " hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə

gəlirlər" subhesabı.

K-1701 "Satışın maya dəyəri" hesabı

K-t 721 "inzibati xərclər" hesabı

261

Göstərilən təhsil xidmətlərindən alınan nəticələri əks etdirmək üçün

601"Satış" hesabının tərkibində aşağıdakı subhesabların açılması tövsiyə

olunur:

601-1 "Malların satışı"

601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"

601-3 "Tikinti müqavilələri üzrə gəlirlər"

601-4 "Royalti gəlirləri"

601-5 "İcarə əməliyyatlarından gəlirlər"

601-6 "Digər əməliyyat gəlirləri"

Təhsil xidmətlərinin növləri üzrə zəruri informasiyaları əldə etmək

üçün təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alınan gəlirlərin analitik uçotunu

təhsil formaları və ixtisaslar üzrə ayrı-ayrılıqda təşkil etmək daha

məqsədəuyğundur.

Misal. "Kainat" qeyri-kommersiya təhsil müəssisəsi mühasibat uçotu

və hesabat sahəsində istifadə olunan sənədlərin avtomatlaşdırılması və Milli

Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqinin bəzi məsələlərinin öyrədilmisi

məqsədilə iki gündən dörd günədək davam edən təhsil seminarları təşkil

etmişdir. Seminarın keçirilməsi üçün müqavilə əsasında müəllimlər cəlb

olunmuş, ofis icarəyə götürülmüş, tədris materiallarının tirajı çoxaldılmış və

reklam məhsulları hazırlanmışdır.

Seminar başa çatan anadək onun keçirilməsilə bağlı bütün xərclər 202

"İstehsalat məsrəfləri" hesabında cəmləşdirilməklə, bitməmiş istehsalın

kəmiyyətini yaradır.

Seminar başa çatdıqdan sonra çəkilən xərclər aşağıdakı Müsahibat

köçürməsi vasitəsilə maliyyə nəticələrinə silinir:

D-1701 "Satışın maya dəyəri" hesabı

K-t 202 "İstehsalat məsrəfləri"

Eyni zamanda 721 "İnzabati xərclər" hesabında təhsil müəssisəsinin

idarə heyətinin aşağıdakı kimi saxlanılması, ofisin icarəsi, kompyuter

texnikasının amortizasiyası və i.a öz əksini tapır.Sadalanan xərclər , keçirilən

seminarların sayından asılı olmayaraq hər ay 701 "Satışın maya dəyəri”

hesabına aşağıdakı kimi aid edilir:

D-1701 "Satışın maya dəyəri" hesabı

K-t 721 "İnzibati xərclər "hesabının 721-1 "İnzibaci işçi heyəti üzrə

xərclər",

721-2 "İnzibati məqsədlər üçün istifadə edilən aktivlərin

amortizasiyası" və 721-3 "Digər inizbati xərclər" adlı subhesabları.

Təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alınan gəliri ildə bir dəfə - bütün

təhsil dövrü ərzində tədris ilinin əvvəlində hesablamaq olar. Mü

262 ------

hasibat uçotunda təhsil xidmətinin göstərilməsindən alman qarşıdakı gəlirlər

tədris ilinin əvvəlində təhsilin illik dəyəri ölçüsündə (dairəsində) 542

"Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabında qeydə alınır. Bu da yeni

Hesablar Planının mahiyyətinə uyğun gəlir. Belə bir şəraitdə tələbələrin

təhsil haqqı 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüd- dətli debitor

borcları" hesabında aşağıdakı kimi əks etdirilir:

D-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddtli debitor

borcları" hesabı

K-t 542 "Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabı Əgər tələbə xaric

olunarsa, onda artıq hesablanılan məbləğə görə "qırmızı storno" üsulu ilə

yenidən hesablama aparıb aşağıdakı köçürmə tərtib olunur:

D-t 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddtli debitor

borcları" hesabı

K-t 542 "Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabı (storno)

Tələbələrdən təhsil haqqının yalnız bank hesablaşma hesabına verilməsinə

aşağıdakı mühasibat köçürməsi tərtib edilir:

D-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" hesabı K-t 171, 211 "Alıcılar və

sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor borcları" hesabı

Növbəti mərhələ başa çatdıqdan sonra gələcək dövrlərin gəlirlərinin

müvafiq hissəsi gəlir kimi tanınır və hesabat dövrü ərzində hesablanmış

ödənişin ümumi məbləği həcmində 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin

göstərilməsi üzrə gəlir" subhesabında aşağıdakı köçürmə verilməklə uçotda

əks etdirilir.

D-t 542 "Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabı D-t 601 "Satış"

hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabı

Təhsil xidmətlərinin göstərilməsindən alınan gəlirləri hər ay

hesabladıqda 542 "Gələcək hesabat dövrünün gəlirləri" hesabını tətbiq

etmədən 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları” və 601 "Satış hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə

gəlirlər" subhesabından istifadə edilməsi məqsədəuyğundur. Belə olduqda

hesablaşmaları bərabər səviyyədə, hər ay, yaxud hər rüb üzrə mütənasib

şəkildə həyata keçirmək zərurəti meydana çıxın

Qeyd etmək istərdik ki, ödənişin hər ay, yaxud hər rüb üzrə

hesablanması prosesi təhsil alanlarla hesablaşmaların uçotunun əmək

tutumunu yüksəldir. Uçot qeydləri nə qədər çox olarsa, səhvlərə yol

verilməsi ehtimalı bir o qədər yüksək olar.Belə səhvləri tapmaq və yoxlamaq

ki

263 ------

fayət qədər mürəkkəbliyə gətirib çıxarır. Bununla əlaqədar olaraq təhsil

müddəti uzun olduqda, gəlirləri məntiqə görə təhsil müddəti başa çatdıqda

tanımaq məqsədəuyğundur.

Təhsil prosesinə çəkilən xərclər olduqca qeyri-bərabər səviyyədə

həyata keçirilir, xərclərin çox böyük hissəsi aşağıdakı xərc növlərindən ibarət

olur:

• Auditoriyaların təmirinə çəkilən xərclər;

• Tədris ədəbi50^atının alınmasına çəkilən xərclər;

• Metodik vəsaitlərin və paylaşdırma materiallarının tirajının çoxal-

dılmasma çəkilən xərclər;

• Tədris planlarında düzəlişlərin aparılması ilə bağlı xərclər,

• Qəbul komissiyasının işi ilə bağlı xərclər;

• Reklam xərcləri.

Hazırda respublikanın təhsil müəssisələrinin əksəriyyətində xərc

maddələrinin aşağıdakı nomenklaturası tətbiq olunur:

1. Əməkhaqqı;

2. Sosial fondlara ayırmalar;

3. Material xərcləri;

4. Ezami}^ə xərcləri;

5. Rabitə xidməti xərcləri;

6. Kommunal xidmətlərin, o cümlədən binaların idarəsi xərcləri;

7. Avadanlıqların və ləvazimatların cari təmiri;

8. Bina və qurğuların cari təmiri;

9. Tədris və metodik ədəbiy5^tın hazırlanması və əldə olunması

xərcləri;

10. Sair cari xərclər;

11. Uzun müddət istifadə olunan avadanlıqların və əşyaların alınması

xərcləri.

Eyni zamanda xərc maddələrinin nomenklaturasına təhsil

müəssisəsinin fəalİ30^ətinin təşkilinin aşağıdakı xüsusiyyətləri təsir göstərir:

• Binaların təhsil müəssisəsinin mülkiyyətində olması, yaxud onun

icarəyə götürülməsi;

• Müəllimlərin tədrisə birdəfəlik cəlb olunması, yaxud onların ştata

keçirilməsi.

Misal. "Kainat" qeyri-kommersi}^ təhsil müəssisəsi tərəfindən dekabr

ayının 8-dən 1 O-dək 50 nəfər üçün korporativ təhsil seminan keçirilmişdir.

Aparılan seminardan alınan gəlirlər haqda məlumat aşağıdakı mühasibat

köçürmələri vasitəsilə müəssisənin mühasibat uçotunda rəsmiyyətə

salınmışdır (cədvəl 5.5).

264

Cədvəl 5.5 "Kainat" qeyri-kommersiya təhsil müəssisəsində

təhsil xidmətləri üzrə gəlirlərin və xərclərin təsərrüfat

əməliyyatları jurnalında əks etdirilməsi Tarix Əməliyyatların

məzmunu Hesabın

debeti Hesabın krediti

Məbləğ, man.

5 dekabr Təhsil seminarına görə əwəlcədən ödəniş alınmışdır

223 171,211 56600

5 dekabr Əvvəlcədən ödənişdən ƏDV hesablanmışdır

177 521 10188

10 dekabr Təhsil xidmətinin göstərilməsi haqda akt imzalanmışdır

171,211 601

56600

10 dekabr Təhsil haqqından ƏDV hesablanmışdır 601,9 521 10188

10 dekabr Təhsil xidmətinə görə əvvəlcədən ödəniş qeydə alınmışdır

171,211 171,211 56600

10 dekabr ƏDV-in əvvəlcədən ödənişdən çıxılması qəbul edilmişdir.

521 177 10188

Muxtariyyət hüquqlu təhsil müəssisələrində mühasibat uçotunun

təşkilinə münasibətdə aşağıdakı cəhətləri qeyd etmək istəyirik. Büdcə uçotu

üzrə Milli Standartlar və digər normativ sənədlər mühasibat uçotunun

dövlət hakimi3^əti orqanlarında, büdcədənkənar fondları idarə edən

orqanlarda, yerli idarəetmə orqanlarında və büdcə təşkilatlarında aparılması

qaydalarını tənzimləyir. Muxtar təşkilatların bu siyahıda adları sadalanmır.

Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin 2006-cı il aprel ayının 18-də

təsdiq etdiyi əmrlə qüwəyə minən kommerisya təşkilatları üçün Mühasibat

Uçotunun Yeni Hesablar Planından kredit və büdcə təşkilatlarından başqa

təşkilati -hüquqi formalı bütün qurumlarında istifadə edilməsi

rəsmiləşdirilmişdir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, muxtariyyət

hüquqlu təhsil müəssisələri kommerisya təşkilatları üçün nəzərdə tutulan

yeni Hesablar Planından istifadə edə bilər.

5.5. TƏHSİL XİDMƏTLƏRİ XƏRCLƏRİNİN UÇOTU

VƏ MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYASI

Təhsil müəssisələrində xərclərin xarakterinə və miqdarına uyğun

olaraq dövlət təhsil standartlarına tədris planları üzrə saatların miqdarı, cəlb

olunan müəllimlərin ixtisas dərəcəsi, qruplarda oxuyanların sayı, təhsilin

forma və müddəti bilavasitə təsir göstərir.

Təhsil müəssisələrində xərclərin uçotu 202 "İstehsalat məsrəfləri"

265

adlı hesabdan istifadə etməklə təşkil olunur. Bu hesabın başlıca təyinatı

təhsil prosesini təmin etmək üçün müstəqil surətdə həmin xərcləri uçota

almaqdan ibarətdir.

Eyni zamanda təhsil prosesinin idarə olunmasına çəkilən dola-

yı xərclərin uçotu üçün 721 "İnzibati xərclər" hesabından habelə ümu-

mistehsalat təyinatlı sair dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərin uçotu üçün

həmin hesabın 202-11 "Ümumistehsalat xərcləri" adlı subhesabdan is-

tifadə oluna bilər. Mühasibat uçotu sistemində təhsil formaları və tədris

proqramları üzrə xərclərin uçotu aşağıdakı cədvəldə verilən mühasibat

köçürmələrinə müvafiq surətdə toplanılır [cədvəl 5.6).

Cədvəl 5.6 Təhsil proqramlarının həyata keçirilməsinə çəkilən xərclərin

əks etdirilməsi üzrə hesabların müxabirləşməsi

№ Əməliyyatların məzmunu Hesabın debeti Hesabın krediti

1 Əsas təhsil xidmətlərinə görə müəllimlərə əməkhaqqı hesablanmışdır.

202 533

2 Sosial ehtiyaclara ayırmalar həyata keçirilmişdir

202 522

3 Alınmış uçot blanklanmn dəyəri əks etdirilmişdir. Malsatan təşkilata uçot blanklanmn dəyəri əks etdirilmişdir

202 531

4 Tədris auditoriyalarında olan əsas vəsaitlərə amortizasiya hesablanmışdır

202-4 112

5 Tədris auditoriyalarına çəkilən cari təmir xərcləri əks etdirilmişdir

202-11 201,533,522 s.

6 İnzibati -idarə bölmələri işçilərinin əməkhaqqı hesablanmışdır

721-1 533

7 Sosial ehtiyaclara ayırmalar həyata keçirilmişdir

721-1 522

8 İnzibati - idarə bölmələrinin işçilərinə ezamiyyə xərcləri əks etdirilmişdir

721-1 244

9 İnzibati - idarə bölmələrinin ehtiyaclarına sərf olunan material sərvətləri silinmişdir

721-1 201

10 İnzibati - idarə bölmələrinin əsas vəsait obyektlərinə amortizasiya hesablanmışdır

721-1 112

11 İcarə haqqı hesablanmışdır 721-1 535-1

12 Reklam xərcləri əks etdirilmişdir 721-1 711

13 Elektrik enerjisinə, telefon və İnternet xidmətinə görə xərclər hesablanmışdır

721-1 545

14 Sair xərclər hesablanmışdır 721-1 545

266

Məsrəflərin uçotunun aparılmasının təşkili bir çox hallarda onların

təsnifatından, uçotun qarşısında duran məqsədlərdən, məhsulların, iş xə

xidmətlərin maya dəyərinin müəyyənləşdirilməsi üsulundan, maliyyə

nəticəsinin formalaşması qaydasından, cari nəzarətin həyata keçirilməsindən

və digər məqsədlər üçün idarəetmə qərarlarının qəbulundan asılıdır.

Etibarlı kənar hesabatın tərtibi və pullu təhsil sahəsində maya

dəyərinin strukturunun müəyyənləşdirilməsi məqsədilə xərclərin iqtisadi

ünsürlər üzrə qruplaşdırılması çox mühümdür.

Yuxanda deyildi}^ kimi, iqtisadi elementlər dedikdə, xərclərin həmcins

növləri başa düşülür. Onların tərkibi istehsalın əsas amilləri ilə

müəyyənləşdirilir. Təhsil müəssisələrində xərclərin əsas elementlərinə

aiddir:

• Sosial ehtiyaclara müvafiq ayırmalar aparmaqla, əmək ödənişinə

çəkilən xərclər;

• Material xərcləri;

• Amortizasiya;

• Sair xərclər.

Xərclərin iqtisadi elementlər üzrə qruplaşması baş verdiyi yerdən və

istifadə istiqamətlərindən asılı olmayaraq smeta (plan) və faktik xərclərin adı

çəkilən növlərinin məbləğlərini müə3^ənləşdirməyə imkan verir. Xərclərin

bu qaydada təsnifatı təhsil müəssisələrinin fəaliyyətlərinin keyfiyyət

göstəricilərini aşkarlamağa və məqsədli təyinatından asılı olaraq istifadəsinə

nəzarəti təşkil etməyə şərait yaradır.

Təhsil xidmətlərinin maya dəyərinin təcrübədə istifadə edilən

metodikası təhsilin orta dəyərinin hesablanmasını nəzərdə tutur və hər bir

proqram , yaxud təhsil forması üzrə təhsil prosesinin özünəməxsus

xüsusiyyətlərini nəzərə almır. Xərclərin uçotu və maya dəyərinin kalkul-

yasiyasmın "qazan (ümumi)" metodundan istifadə, şübhəsiz ki,

hesablamaların dəqiqliyinə xələl gətirir və təhsil müəssisəsinin rəhbərliyinə

fəaliyyətin daha rentabelli istiqamətləri haqda informasiya verə bilər.

Deyilənlərlə yanaşı təhsil müəssisələrində uçotun normativ

metodundan istifadə edə bilməsi üçün kifayət qədər aşağıdakı imkanlar

mövcuddur:

• Əməyin miqdar uçotu tədris planlarına uyğun olaraq apanlır. Tədris

planlarında tədris olunan fənlərin adı və onların öyrənilməsi üçün nəzərdə

tutulan dərs saatlannın miqdan göstərilir. Məşğələlərin cədvəli müəllimlərin

tədris yükü ilə tədris planları arasındakı qarşılıqlı əlaqəni müəyyənləşdirir.

• Əməyin dəyər uçotu məşğələlərin akademik saatlarına uyğun olaraq

əməkhaqqının vahid stavkaları əsasında aparılır.

• Material xərcləri qaydaya görə təhsil alanların sayından asılı olur.

Ezami}^ə xərcləri, nümayəndəlik xərcləri, reklam xərcləri, cari və ------ 267 ----

əsaslı təmir xərcləri normalaşdırimaga nisbətən zəif uyğunlaşır. Eyni

zamanda bu xərclər plan üzrə xidmətlərin göstərilməsindən alınan gəlirlərə,

yaxud müstəqil xərclərin məbləğinə nisbətən faizlə hesablanır.

Hər bir məsuliyyət mərkəzi üzrə xərclərə həqiqi nəzarət olunmasına

hesabat dövrü ərzində faktik və normativ xərcləri müqa5dsə etmək yolu ilə

nail olunur. Müəyyən edilən normativlərə təhsil prosesinin şərtlərində və

metodlarında baş verən əhəmiyyətli dəyişikliklər zamanı düzəliş

edilməlidir.

Təhsil müəssisələri sistemində sifariş metodundan istifadə etmək

məqsədəuyğundur. Bu zaman bir dinləyici, yaxud tələbə hesabilə təhsilə

çəkilən müstəqim xərclər müxtəlif ixtisaslar, yaxud təhsil formaları üzrə

müəyyənləşdirilən kalkulyasiya maddələri nəzərə alınmalıdır. Yerdə qalan

xərcləri müəyyən olunmuş bölüşdürmə bazasına (stavkaya] müvafiq olaraq

baş verdikləri yerlər üzrə əks etdirmək və müxtəlif sifarişlərin maya

dəyərinə daxil etmək tövsiyə olunur.

Xərclərin uçotunun sifariş metodu zamanı əməliyyatların ardıcıllığı

aşağıdakı şəkildə verilmişdir(şəkil 5.2).

Müstəqil xərclərin

uçotu (dt-202)

Təhsil proqramları

üzrə müstəqim

xərclərin qruplaşması

I Dolayı (qeyri-müstəqim)

I xərc maddələri üzrə uçot

i və qruplaşma (d-t 721)

Dolayı (qeyri-müstəqim)

xərclərin təhsilproqramları

üzrə bölüşdürülməsi

Hər bir təhsil proqramı üzrə

xərclərin ümumi kəmiyyətinin

müəyyənləşdirilməsi _________________

Sifarişin yerinə yetirilməsi başa

çatdıqdan sonra faktik maya

dəyərinin müəyyənləşdirilməsi

Şəkil 5.2. Təhsil xidmətinin maya dəyərinin kalkulyasiyasınm

sifariş metodu ilə apardması əməliyyatlarının ardıcıllığı

268

Müstəqim xərcləri (material xərcləri, professor-müəllim heyəti-

nin əməkhaqqı, sosial ehtiyatlara ayırmalar, tədris prosesi üçün istifadə

edilən əsas vəsaitlərin amortizasiyası) bilavasitə sifarişə (kalkulyasiya

obyektinə) aid etmək olar. Dolayı (qeyri-müstəqim) xərclər (idarə heyə-

tinin saxlanılmasına çəkilən xərclər, xidməti heyətin əməkhaqqı, kom-

munal xidmət xərcləri, telefon haqqı, mühafizə xidməti xərcləri, icarə

haqqı, yumşaq inventarların alınması ilə əlaqədar ümumtəsərrüfat xərc-

ləri və i. a) xərclərin müə3^ən yerlərə mənsubiyyəti üzrə qruplaşdırılır

və ali məktəbin uçot siyasətində qəbul edilmiş bazaya mütənasib olaraq

sifarişçilər arasında bölüşdürülür.

Misal. "Kainat" qeyri-dövlət tədris müəssisəsində ümumtəsərrüfat

xərclərinin məbləği ay ərzində 42000 manat təşkil etmişdir (cədvəl 5.7).

Cədvəl 5.7 “Kainat" qeyri-dövlət tədris müəssisəsində ümumtəsərrüfat

xərclərin bir ay ərzində məbləğinin hesablanması

Xərc maddələri Məbləği, man. Mükafat da daxil edilməklə, əmək ödənişi xərcləri 30000

Əsas vəsaitlərin amortizasiyası 2500

Sosial ehtiyatlara ayırmalar (əməkhaqqı fondunun 20,0 %-i) 6000

Sair xərclər 3500

Cəmi 42000

Xərclərin bölüşdürülmə zərurəti ilk növbədə bir neçə kalkulyasiya

obyektinin mövcudluğundan irəli gəlir. Xərclər təhsil fəaliyyəti çərçivəsində

əsas və xidmətedici təhsil növləri arasında, həmçinin təhsilin müxtəlif

formaları və müddətləri arasında bölüşdürülməlidir.

Təhsilin maya dəyəri göstəricisinin etibarlılığının yüksəldilməsinin

başlıca üsulu xərclərin ixtisaslar, təhsilin formaları və müddətləri arasında

iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış qaydada bölüşdürülməsi hesab olunur.

Bununla əlaqədar olaraq təhsilin fəaliyyəti kifayət qədər əmək tutumludur.

Burada təkcə müəllimlərin əməkhaqqı bütün xərclərin 40%-ə qədəri- ni təşkil

edir. Təhsil müəssisələrinin dolayı (qe3n*i-müstəqim) xərclərini əmək

resurslarının istehlakı ilə əlaqədar göstəriciləri əsas götürməklə bölüşdürmək

məqsədəuyğundur. Dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərin bölüşdürülmə bazası

kimi müstəqim əmək ödənişinin ya faktik, ya da plan göstəricilərindən

istifadə olunmalıdır. Bu göstəriciləri dola}n xərclər (qeyri-müstəqim) kimi il

ərzində yerinə yetirilmiş işin həcmi ilə daha

269

dəqiq əlaqələndirmək olar. Nəzərə alsaq ki, müəllimlərin əməkhaqqının əsas

xərc yaradan amili kimi tədris yükü çıxış edirsə, onda dolayı [qey-

ri-müstəqim) xərclərin bölüşdürülməsi bazası təhsil proqramları üzrə tədris

yükünün kəmiyyətini əsas götürmək olar.

"Kainat" qeyri-dövlət təhsil müəssisəsində aparılan təhsil

seminarlarının maya dəyərinin kalkulyasiyasını aşağıdakı nisbi rəqəmlər

vasitəsilə nəzərdən keçirək:

Misal. Ay ərzində "Kainat" qeyri-dövlət təhsil müəssisəsi dörd təhsil

seminarı keçirmişdir. Ümumtəsərrüfat xərclərinin bölgüsü üçün baza kimi

müəllimlərin əməkhaqqının kəmiyyəti əsas götürülmüşdür (cədvəl 5.8).

Cədvəl 5.8

Kainat" qe3^i-dövlət təhsil müəssisəsində bir ay ərzində

ümumtəsərrüfat xərclərinin bölgüsü

Xərc maddələri l№li seminar

2№li seminar

3№li seminar

4№li seminar

5№li seminar

Mühazirəçiyə verilən mükafat (vergi də daxil edilməklə)

6350 10950 12200 8500 38000

Bölüşdürülmə əmsalı (konkret seminar üzrə əmək ödənişinin mühazirəçinin əməkhaqqının konkret seminar üzrə ümumi məbləğində xüsusi çəkisi)

0,17 0,29 0,32 0,22 1.0

Ümumistehsalat xərcləri 7140 12180 13440 9240 42000

Müxtəlif seminarların aparılması ilə bağlı xidmətlərin tam maya

dəyəri hesablandıqda əvvəlcə müstəqim xərclər müə37yənləşdirilir, daha

sonra ümumtəsərrüfat xərclərinin məbləği mühazirələrin və əməkhaqqı

xərclərinin məbləğinə mütənasib surətdə seminarlar arasında aşağıdakı kimi

bölüşdürülür (cədvəl 5.9).

Cədvəl 5.9

Göstərilən təhsil xidmətlərinin tam maya dəyərinin

hesablanması Xərc maddələri l№li

semi nar

2№li semi nar

3№li semi nar

4№li semi

nar

5№li seminar

1 2 3 4 5 6 Müstəqim xərclər

Zalın icarəsi 2123 4785 3630 3180 13727 Metodik materiallar 850 1200 1400 800 4250

Polietilen paketlər 340 360 380 280 1360

270

1 2 3 4 5 6 Qələmlər 150 170 180 130 630 Mineral su 70 85 110 60 325 Yemək (nahar və kofe- breyk) 5900 9400 11700 7300 34300

Məruzəçilərə mükafat (vergilər də daxil edilməklə]

6350 10950 12200

8500 38000

Reklamlar 400 600 800 650 2450 Dolayı ümumtəsərüfat xərcləri 7140 12180 13440 9240 42000 Təhsil xidmətlərinin tam maya dəyəri 23332 39730 43840 30140 137042

Belə bir hesablama təhsil müəssisəsinin rəhbərinə aşağıdakıları aş-

karlamağa imkan verir:

• Təhsilin daha mənfəətli istiqamətlərini və formalarını müəyyən

etmək;

• Yeni təhsil proqramalrı üzrə tədirsin başlanılmasının məqsədəuy-

ğunluğunu araşdırmaq;

• Təhsil haqqının müəyyənləşdirilmiş ölçüsünün kifayət

olub-olmamasını bir daha nəzərdən keçirmək.

271

6.1. PULLU TİBBİ XİDMƏTLƏRİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ, ONLARIN

SOSİAL KOMPLEKS SAHƏLƏRİNİN İNKİŞAFINDA ROLU

Sosial sahələr arasında əhalinin təkrar istehsalı və həyat səviyyəsinin

təminatında səhiyyənin çox mühüm rol oynadığı danılmazdır. Buna görə

son dövrlərdə sosial kompleks sahələrinin xüsusən də səhiyyənin inkişafı ilə

əlaqədar problem məsələlər ölkə rəhbərliyinin və ictimaiyyətin geniş

dairələrinin diqqət mərkəzindədir.

Hazırda respublikada, xüsusən də Bakı şəhərində pullu tibbi xidmətlər

göstərən özəl müalicə müəssisələrinin sayı durmadan artmaqda davam edir.

Bütövlükdə respublikada fəaliyyət göstərən xəstəxanaların (həm dövlət, həm

də özəl müəssisə) sayı azalmağa doğru meyil etməkdədir. Bu göstərici

2001-ci ildəki 735-dən azalaraq 2012-ci ildə 523-ə enmiş, başqa sözlə, 28, 2 %

azalmışdır [cədvəl 6.1).

Müqayisə edilən dövrdə bütün ixtisaslardan olan həkimlərin sayı 1,4

min nəfər artmışdır. Əksinə orta tibb işçilərinin sayı 60 min nəfərdən 57,8

min nəfərə düşmüş, xəstəxana çarpayılarının sayı isə 69,9 mindən 42,4 minə

enmiş və bu sahədə azalma 27,5 min çarpayıya bərabər olmuşdur.

Səhiyyə sahəsində xüsusi sektorun yaradılması tədricən bu sahədə

mövcud olan dövlət inhisarını zəiflətmiş və tibbi xidmətlər bazarının və

onlarda qiymətqoyma mexanizminin inkişafı üçün zəmin yaratmışdır.

Səhi}^ə sahəsində ən mühüm cəhətlərdən biri "tibbi yardım" və "tibbi

xidmət" anlayışları arasındkı nisbət haqqında məsələ ilə bağlıdır. Burada

başlıca məqam hər iki anlayışın qiymətqoyma mexanizminə uyğun tarazlığı

müə5^ənləşdirməkdən ibarətdir.

Tibbi yardım dedikdə, profilaktika, diaqnostika, müalicə, xəstələrin

reabilitasiyası və s. nəzərdə tutulur. Beləliklə, tibbi yardım əhalinin

sağlamlığının qorunmasına və bərpasına yönəldilən tədbirlər kompleksi

kimi xarakterizə olunur.

Bu işdə isə bilavasitə tibbi heyət iştirak edir. Tibbi xidmətin keyfiyyəti

aşağıdakı: xəstəxana tipli müəssisələrdə müalicə (yatmaq şərtilə); tibb

işçilərinin təqsiri üzündən patologiyayada yol verilən hallar; keyfiyyətsiz

tibbi yardıma görə məhkəmə iddialarının qəbul edilməsi meyarları ilə

ölçülür. Bütün bu meyarlar praktik olaraq dəyərcə qiymətləndirilməyə

müstəqim qaydada tabe olmur.

274

Cədvəl 6,1 Səhiyyənin əsas göstəriciləri (ilin əvvəlinə)*

Göstəricilər İllər

2001 2006 2010 2011 2012

Bütün ixtisaslardan olan həkimlərin sayı, min nəfər 29,0 30,6 32,8 33,1 31,4 Əhalinin hər 1000 nəfərinə 36,3 36,3 36,9 36,8 34,5

Orta tibb işçilərinin sayı, min nəfər 60,0 60,8 62,9 60,1 57,8 Əhalinin hər min nəfərinə 75,1 72,1 70,9 66,8 63,4 Xəstəxana müəssisələrinin sayı 735 729 756 516 523 Xəstəxana çarpayılarının sayı, min man. 69,9 68,9 67,4 45,8 42,4 Əhalinin hər min nəfərinə xəstə uşaqlar üçün çarpayıların sayı, min

11,9 11,7 11,3 7,0 5,9 Əhaliyə ambulatoriya-poliklinika yardımı göstərən müalicə müəssisələrinin sayı 1614 1596 1692 1688 1690 Qadın məsləhətxanalarının, uşaq poliklinikalarının sayı [müstəqil və başqa müəssisələrin tərkibinə daxil olmaqla] 913 923 907 472 455 Hamilə və zahı qadınlar üçün çarpayılann sayı, min

7,5 7,4 7,4 4,6 4,2

Nəhayət, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, tibbi yardım - etik-peşə

kateqoriyası, tibbi xidmət isə, tibbi xidmətin birbaşa iqtisadi kateqoriyasıdır.

Mahiyyətcə, xidmət, müə3^ən ehtiyacları təmin edən, lakin fiziki xassəyə

malik olmayan qeyri - maddi əmtəə deməkdir. Bu, fəaliyyət, gəlir, yaxud

ehtiyacı ödəmək şəklində satış obyektidir. Bu zaman qeyri-maddi rifah halı

satılır, istehlak olunur və nəticədə xidmətin qiymətini müəyyən etmək yolu

ilə satıcı və alıcı arasında qarşılıqlı əlaqə formasında iqtisadi münasibət

yaranır. Müvafiq surətdə tibbi yardımın deyil, yalnız tibbi xidmətin qiyməti

var. Tibbi kömək isə peşə fəaliyyətində kompleks tədbirlər kimi başa

düşülür.

Səhiyyənin xüsusi sistemində tibbi yardımın göstərilməsi tibbi xidmət

yolu ilə həyata keçirilir. Tibbi yardımın göstərilməsi şərtləri həm pullu, həm

də pulsuz təbabətdə eynidir. Tibb işçiləri tibbi müdaxilənin əlverişsiz

nəticəsinə, tibbi 3^rdımın göstərilməsində qüsurlara görə hüquqi məsuliyyət

daşıyırlar. Tibbi yardım göstərilməsinin düzgünlüyünü müəyyən etmək

üçün keçirilən ekspertiza tibbi yardım göstərilməsinin ümumilikdə qəbul

edilən yanaşmalarına istinad etməlidir.

*. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı

2012, səh. 273.

275

Beləliklə, həkimlərin səhvi nəticəsində keyfiyyətsiz müalicə ilə

əlaqədar obyektiv surətdə əmlak iddiaları riski mövcuddur. Həkim

səhvlərinin ödənilməsi hesabına həyata keçirilən təkrar müalicəyə çəkilən

xərclərin yüksək səviyyədə olması və pasientlərin sa3nnm kifayət qədər çox

olması tibb sahəsindəki risklərin 3Aİksək qİ3nnətləndirilməsinə gətirib

çıxarır.

Riskləri aradan qaldırmaq üçün tibb təşkilatları özlərinin həkim

heyətinin yenidən peşə hazırlığını təkmilləşdirmək, xüsusən də tibb

avadanlıqlarını modernləşdirmək istiqamətində işlər görməlidirlər.

Sadalanan tədbirlər kifayət qədər böyük həcmdə maliyyə qoyuluşları tələb

edir.

Özlərinin mövcudluğunun ilk mərhələlərində , bəzən də davamlı

müddət ərzində özəl müalicə - profilaktika müəssisələri üçün çox da böyük

olmayan riskin daha az gəlirliliklə əlaqələndirilməsi daha xarakterikdir. Özəl

müalicə - profilaktika müəssisələrinin fəaliyyəti digər çətinliklərlə də

bağlıdır. Onların içərisində ən mühümlərinə: rəqabətin yüksək səviyyəsini;

əhalinin sosial şəraitinin dəyişilməsi ilə bağlı yüksək hissiyyatı; əlavə

maliyyə vəsaitlərinin cəlb olunmasında və kreditlərin alınmasında müşahidə

olunan çətinlikləri aid etmək olar.

Tibbi xidmət bazarı müəyyən anla3nşda haradasa inhisarçı rəqabət

bazarı sa3nlır. Bu bazar müxtəlif klinikalardan ibarət olmaqla, onların

göstərdiyi xidmətlər heç də əvəzedilməz deyildir. Eyni zamanda müxtəlif

klinikalarda müalicənin keyfiyyəti, xidmət servisi, istehlak dəyəri kifayət

qədər fərqlidir.

Bundan başqa, tibbi təşkilatların işi həm daxili, həm də çoxsaylı kənar

amillərdən , e3mi zamanda istehlakçıların gəlirlərindən və nəhayət, tibbi

xidmətin dəyərindən asılı olur. Tibbi xidmət alarkən, pasient çoxsaylı

amillərin qiymətini əks etdirən göstərişləri əsas götürməlidir.

Respublikada fealiyyət göstərən 500-dən arüq özəl müalicə -

profilaktika müəssisələrinin mütləq əksəriy5^tində start kapitalının və yaxud

vəsaitlərin tamamlanmasının əsas mənbəyi özünümaliyyələşdirmə ilə

məhdudlaşır.

Özəl müalicə profilaktika müəssisələrinin böyük əksəriyyətinin dəyəri

yüksək olan əsas vəsait obyektlərinə ehtiyacları var. Onların alınmasına isə

bir çox hallarda kreditlər və borclar hesabına nail olmaq mümkündür. E3mi

zamanda kommerisya bankları özəl müalicə - profilaktika müəssisələri ilə

könülsüz surətdə əlaqə yaradır. Belə bir vəziyyətin başlıca səbəblərindən biri

özəl müəssisələrin həcminin çox kiçik olmasındadır. Son nəticədə

kommersiya kreditlərinə girişin çətinliyi dövriyyə kapitalının xroniki

surətdə çatışmazlığına gətirib çıxarır.

Sadalanan səbəblərin nəticəsində özəl profilaktika müəssisələrində

sahibkarlığın fərqləndirici xüsusiyyəti həmin sahədə sabit maliyyə

sisteminin olmamasıdır.

276

Qeyri-dövlət tibb müəssisələrinin bütün maliyyə münasibətləri

müəyyən maliyyə məkanında reallaşır. Onun başlıca struktur elementlərinə:

sığorta təşkilatlarını, büdcədən kənar fondları, bankları, əhalini (fiziki

şəxsləri), təşkilatları (hüquqi şəxsləri], səhiyyənin idarəetmə orqanlarını aid

etmək olar.

Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin maliyyələşmə mənbəyi

aşağıdakı şəkildə verilmişdir (şəkil 6.1].

Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin mali)^ələşməsimn əsas

mənbəyi həmin müəssisələrdə tibbi xidmət alan əhali hesab olunur.

1 Könüllü tibbi sığorta

İcbari tibbi sığorta

sistemlərinin sığorta sistemlərinin sığorta

haqları

r ' r haqları

^ ! Özəl müalicə -

profilaktika

müəssisələri

▲

Büdcə vəsaiti Hüquqi şəxslərin

vəsaiti

Vətəndaşların

şəxsi vəsaiti

Şəkil 6.1. Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin

maliyyə mənbələri

Pullu tibbi xidmət göstərilməsi üzrə təşkilatları xarakterizə edən

həlledici amil kimi əməliyyat mərhələsi çıxış edir. Əməliyyat mərhələsi tibbi

xidmətin yaradılması (təqdim olunması] anından onun həyata keçirilməsinin

müalicə - istehsalat prosesinin məcmusudur. Əməliyyat mərhələsi iki

mövqedən araşdırılır:

1] Tibbi xidmət sahəsinin xüsusiyyətləri nöqteyi-nəzərindən - material

ehtiyatlarının olmaması, (yaxud cüzi miqdarda olması, xidmətin şəxsi

xarakteri, xalis aktivlərin əhəmiyyət daşımayan səviyyəsi, istehsalat

aktivlərinin müasir səviyyəsi];

2] Təşkilatların xüsusiyyəti mövqeyindən - pul vəsaitlərinin hərəkəti

mərhələsi, sahə risklərinin səviyyəsi, kənar amillərin təsiri.

Əməliyyat riski müəyyənləşdirildikdə, məhsul (iş, xidmət] hazırla

277

maq, onu satmaq əvəzində pul almaq üçün tibb təşkilatlarına tələb olunan

vaxtı müəyyən etmək zəruridir. Beləliklə, tibbi xidmət pul ifadəsində dəyərə

malik olan özünəməxsus əmtəə kimi çıxış edir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 18 iyun 2005-ci ildə

"2005 -2008-ci illərdə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının tətbiqi üzrə

Proqram"a uyğun olaraq xidmət sahəsi də istehsal sahəsinə aid edilmişdir.

Belə bir yanaşmadan asılı olaraq özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin

sahə xüsusiyyətlərinin kommersiya müəssisələri ilə müqayisəli

xarakteristikası aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 6.2).

Cədvəl 6.2

Kommersiya təşkilatları ilə özəl müalicə - profilaktika

müəssisələrinin qarşılıqlı müqayisəli xarakteristikası

Müqayisə sahəsi

özəl müalicə - profilaktika müəssisələri

Kommersiya təşkilatlan

Fəaliyyət istiqaməti Qeyri-maddi rifahın təqdim olunması

Maddi rifahın istehsalı

Anbar ehtiyatlarının yaradılma imkanları

Müalicə- istehsal prosesinin eyni zamanda istehsak prosesi olması ilə əlaqədar, materialların və sarğı vasitələrinin cüzi ehtiyatlarının saxlanılması mümkünlüyü

Qaydaya görə materialların və hazır məhsulların anbar ehtiyatları yaradılır

Buraxılan məhsulların (xidmətlərin) keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi imkanları

Qəbul edilən keyfiyyət çox çətinliklə ölçülməyə məruz qalır

Keyfiyyətin bilavasitə ölçülməsi imkanları mövcuddur

Texnoloji proseslərə istinad etmək

Xidmətlərin göstərilmisi istehlakçıların sorğulanna istinad edir

Məhsulların buraxılışı standart texnologiyalar əsasında həyata keçirilir

İstehsal prosesinin son istehlakçıdan məsafəsi (uzaqlığı)

İstehlakçı müəssisə istehsalat prosesində iştirak edir

İstehsal prosesi istehlakçıdan ayrıla bilər

Biznesin müvəffəqiyyətlərinin təşkilatın yerləşdiyi yerdən asılılığı

Tibb təşkilatının yerləşdi)^ yer firmanın müvəffəqij^əti- nin həlledici amilidir.

İstehsalın yerləşdiyi yer biznesin müvəffəqiyyətinə əhəmi30̂ ətli təsir göstərə bilməz.

Kapitalın və əməyin istifadə olunmasında prioritetlər

Əməkdən intensiv istifadə edilməsi üstünlük təşkil edir

Kapitaldan intensiv istifadə üstünlük təşkil edir

İstehsal mərhələsinin uzunluğu

Müalicə-istehsal prosesi zaman etibarilə kifayətedici hədlərdə məhduddur

İstehsal mərhələsi kifayət qədər uzun ola bilər

278

6.2. PULLU TİBBİ XİDMƏT GÖSTƏRİLMƏSİ İLƏ ƏLAQƏDAR

GƏLİRLƏRİN, XƏRCLƏRİN VƏ MALİYYƏ NƏTİCƏLƏRİNİN

MÜHASİBAT UÇOTUNDA ƏKS ETDİRİLMƏSİ

"Kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının

konseptual əsaslarında" (Azərbaycan Respublikası Mali5^ə Nazirliyinin

2007-ci il 23 iyul tarixli I- 73/lsayı əmri ilə təsdiq edilmişdir) gəlir və xərclər

aşağıdakı qaydada açıqlanır:

Gəlir - mülkiyyətçilərin kapital qoyuluşu ilə əlaqəli olmayan, lakin

kapitalda artım ilə nəticələnən və hesabat dövrü ərzində aktivlərin artması,

daxil olması və ya öhdəliklərin azalması şəklində iqtisadi səmərənin

artımıdır.

Xərc - mülki}^ətçilər arasında kapitalın bölüşdürülməsi ilə əlaqəli

olmayan, lakin kapitalın azalması ilə nəticələnən, hesabat dövrü ərzində

aktivlərin kənara axını və ya azalması və öhdəliklərin artması hesabına baş

verən iqtisadi səmərənin azalmasıdır.

Eyni zamanda "Konseptual əsaslarda" gəlirlərin tanınması uçota dair

müxtəlif normativ sənədin 36-cı maddəsində, xərclərin tanınması isə 37-41-ci

maddələrdə şərh olunmuşdur. Daha konkret desək, gəlir aktivlərin artması

və öhdəliklərin azalması ilə bağlı iqtisadi səmərənin artımının baş verdiyi və

bu artımın etibarlı səvi3^ədə qiymətləndirilməsinə imkanın mövcud olduğu

hallarda tanınır.

Xərclər isə - əksinə xərc maddələrinin azalması və öhdəliklərin artması

ilə bağlı iqtisadi səmərənin azalmasının baş verdiyi və bu azalmanın etibarlı

səviyyədə qiymətləndirilməsinə imkanın mövcud olduğu hal- Irada tanınır.

Yeni Standartlara görə, əksər hallarda müəssisənin xərcləri və gəlirləri

müxtəlif maddələrlə birbaşa əlaqəli olur. Buna görə də müvafiqlik

konsepsiyasına əsaslanaraq xərclər və gəlirlər eyni vaxtda tanınmalıdır.

Gəlirlər iki yerə bölünür : əsas gəlir və sair gəlir.

Əsas gəlir - müəssisənin adi fəaliyyəti zamanı yaranır. Buraya satış,

komisyon rüsumları, faizlər, dividendlər, royaltilər və icarə haqları daxildir.

Sair xərc isə - müəssisənin adi fəaliyyəti zamanı müntəzəm surətdə

yaranmayan və əsas gəlir anlayışına uyğun gəlməyən gəlirdir.

Əsas xərc- müəssisənin adi fəaliyyəti zamanı yaranan və müxtəlif

başlıqlar altında, o cümlədən elementlər və ya funksiyalar üzrə

təsnifləşdirilən xərcdir.

279

Sair gəlir isə- müəssisənin adi fəaliyyəti zamanı müntəzəm surətdə

yaranmayan və əsas xərclər anlayışına uyğun gəlməyən xərcdir.

Konkret olaraq tibb təşkilatlannda fəaliyyətin adi növlərindən alınan

gəlirlər dedikdə, tibbi xidmətlərin satışından alınan gəlir başa düşülür.

Səhiyyənin özəl müalicə - profilaktika müəssisələri mühasibat uçotunu

Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun surətdə Yeni Hesablar Planı

əsasında aparmalıdır.

Tibbi xidmətlərin satışından alman gəlirlərin uçotu üçün 601 “Satış"

hesabı təbiq olunur. Hesabın yuxarıda qeyd edildiyi kimi aşağıdakı

subhesabları var:

601-1 "Malların satışı"

601-2 " Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"

601-3 "Tikinti müqavilələri üzrə gəlirlər"

601-4 "Royalti gəliri"

601-5 "Əməliyyat icarəsi üzrə gəlirlər"

601-6 "Digər əməliyyat gəlirləri"

və s.

Tibbi xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar əldə olunan gəlir,

fəaliyyətin adi növlərindən alman gəlir şəklində aşağıdakı mühasibat

köçürməsi vasitəsilə rəsmiləşdirilir:

D-t 545 "Digər qısamüddətli öhdəliklər" hesabı K-t 601 "Satış"

hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir" subhesabı

Tibb təşkilatları öz xidmətlərini əlavə dəyər vergisinə cəlb olunmaq

şərti ilə göstərə bilər. Belə hallarda mühasibat əməli3^atlarının uçotu

ayrı-ayırlıqda aparılmalıdır.Tibb təşkilatı tərəfindən gəlirlərin uçotunun

ayrılıqda aparılması qaydasını nəzərdən keçiriək.

Misal. Əhaliyə tibb xidməti (kosmetik və stomatoloji) göstərən tibb

mərkəzi tərəfindən may ayında 200 min manat məbləğində kosmetik xidmət,

0 cümlədən ƏDV - 31,5 min manat və 175 min manat məbləğində stomatoloji

xidmət, 0 cümlədən ƏDV- 63 min manat göstərilmişdir. Kosmetik xidmətlər

may ayında tamamilə ödənilmiş, stomatoloji xidmətlər isə həmin ayda 270

min manat məbləğində ödənilmişdir. Tibb mərkəzi mühasibat uçotunda 601

"Satış" hesabı və 545 "Qısamüddətli öhdəliklər ' hesabı üzrə aşağıdakı

subhesablardan istifadəni məqsədəuyğun saymışdır.

601-2-1 "Stomatoloji xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir" subhesabı

601-2-2 "Kosmetik xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir" subhesabı 545-1

"Stomatoloji xidmətlərə görə qısamüddətli öhdəliklər" subhesabı 545-2

"Kosmetik xidmətlərə görə qısamüddətli öhdəliklər" subhesabı

------ 280 -----

"Kommersiya təşkilatlan üçün Milli Mühasibat Uçotu Standaıtlannın

Konseptual əsaslarına" müvafiq olaraq, göstərilən tibbi xidmətlər fəaliyyətin

adi növlərinə dair xərclər hesab olunur. Əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi

aktivlərin və digər amortizasiya olunan aktivlərin amortizasiya a3nrmalan

şəklində dəyərinin ödənilməsi də adi fəaliyyət üzrə xərcləri formalaşdırır.

Aşağıdakı cədvəldə tibb mərkəzində kosmetik və stomatololi

xidmətlərin göstərilməsinin hesablarda əks etdirilməsi qaydası verilmişdir

(cədvəl 6.3).

Tibb təşkilatlarında fəaliyyətin adi növləri üzrə xərclər dedikdə, tibbi

xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar xərclər başa düşülür. Qüvvədə olan

normativ sənədlərə əsasən fəaliyyətin adi növləri üzrə xərclər formalaşdıqda

onların aşağıdakı elementlər üzrə qruplaşdırılması təmin olunmalıdır:

material xərcləri, əmək ödənişi xərcləri, sosial ehtiyatlara ayırmalar,

amortizasiya, sair xərclər.

Cədvəl 6.3

Kosmetik və Stomatoloji xidmətlərin göstərilməsi üzrə

əməli3^tların mühasibat hesablarında əks etdiri məsi qaydası Əməliyyatların Hesabın Hesabın Məbləği,

məzmunu debeti krediti man.

Stomatololi xidmət göstərilməsindən gəlir alınmışdır 545-1 601-2 175000 Stomotoloji xidmətin göstərilməsi üzrə ƏDV əks etdirilmişdir

601-2 241 31500

Kosmetik xidmət göstərilməsindən gəlir alınmışdır 545-2 601-2 15254 Kosmetik xidmətin göstərilməsi üzrə ƏDV əks etdirilmişdir

601-2 241 2746

Stomatololi xidmətin dəyəri ödənilmişdir 221 545-1 175

Kosmetik xidmətin dəyəri ödənilmişdir 221 545-2 25524

Tibb təşkilatı maliyyə nəticələrini formalaşdırmaq məqsədilə

fəaliyyətin adi növləri üzrə xərclərin bazasında yaranan maya dəyərini

müəyyənləşdirir.

Tibb təşkilatlarında material xərclərinə istehlak olunan tibb

dərmanlarının, sarğı materiallannın, kimyəvi reaktivlərin, birdəfəlik

ləvazimatın, mineral suların, vaksinlərin, vitaminlərin, dezinfeksiya

vasitələrinin, rentgen şəkilləri üçün plyonkaların, analiz aparmaq üçün

materialların və s. dəyəri daxil edilir. Sadalanan materiallar tibbi xidmətlərin

keyfiyyətlə göstərilməsi üçün çox mühüm şərtdir. Bəzən tibb müəssisəsində

müvafiq laboratoriya olmadıqda analizlər digər müəssisələrdə aparılır. Bu

qəbildən olan xərclər də material xərcləri maddəsində qeydə alınır.

Donorların xidmətinin ödənilməsi, (yemək də daxil olmaqla), habelə

köçürmək üçün qan əldə olunduqda çəkilən xərclər də material xərcləri kimi

nəzərdə tutulur. 281

Xidmət göstərildikdə istifadə olunan materiallar, tibbi xidmət göstərən

özəl müalicə - profilaktika müəssisələrinin material - istehsalat ehtiyatlarının

tərkib hissəsidir.

Materiallar, mühasibat uçotuna faktik maya dəyərilə qəbul edilir.

Faktik maya dəyəri isə bütün hallarda materialların əldə olunmasının faktik

xərclərini (ƏDV istisna olmaqla) özündə birləşdirir.

Yeni Hesablar Planına uyğun olaraq materialların mövcudluğu və

hərəkəti haqda informasiyaları ümumiləşdirmək üçün 201- "Material

ehtiyatlan” adlı hesab nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın aşağıdakı subhesabları

var: 201-1 "Xammal"

201-2 "İstehsalat materialları"

201-3 "Qablaşdırma materialları"

və i.a.

Materialların daxil olmasının uçotda əks etdirilməsi üçün aşağıdakı

köçürmə tərtib edilir:

D-t 201" Material ehtiyatları"

K-t 545 "Digər qısamüddətli öhdəliklər" və ya 431,531 "Malsatan və

podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor borcları"

Tibbi xidmətlərin göstərilməsi zamanı materialların faktik xərcləri 201

"Material ehtiyatlatları" hesabının kreditindən 202 "İstehsal məsrəfləri"

hesabının müvafiq subhesablarının debetinə silinir.

Milli Mühasibat Uçotu Standartlarına uyğun olaraq ehtiyatlar

istehsalata buraxıldıqda onların qi3mıətləndirilməsinin aşağıdakı

üsullanndan birinin tətbiqini müəssisənin baş mühasibi müstəqil surətdə

həll edir:

• materialların hər bir vahidinin maya dəyəri üzrə;

• orta maya dəyəri üzrə;

• materialların satın alınmasının birinci vaxtına görə maya dəyəri üzrə

(FİFO metodu)

Seçilən metod hər bir müəssisənin uçot siyasətində öz əksini tapmalı

və bütün hesabat dövrü ərzində istifadə olunmalıdır.

Hesabat dövrünün sonuna material ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi,

ehtiyatlar istifadə üçün buraxıldıqda qəbul edilən qiymətləndirmə

üsulundan asılı olaraq yerinə yetirilir. Materialların çeşidinin kifayət qədər

geniş olmasını nəzərə alaraq tibb təşkilatlan ehtiyatların qiymətləndirilməsi

metodunun seçilməsinə xüsusi diqqət yetirməlidir.

Ümumiyyətlə, hər hansı metoddan istifadə yalnız istehsalata (xidmət

göstərilməsinə) buraxılan materialların qiymətləndirilməsi üsulu deməkdir.

Belə bır qiymətləndirmə materialların silinməsilə bağlı tibb müəssisələrinin

qarşısında duran problemləri həll etmir.

282 ------

Məsələ bundadır ki, material ehtiyatları anbardan buraxıldıqdan sonra

bütün sahələrdə və digər struktur bölmələrində uzun müddət ərzində

saxlanıla bilər və ona görə də onların qalığını müə)^ənləşdirmək çox vaxt

mümkün olmur. Bununla əlaqədar olaraq anbardan alınan materialların

istifadəsi haqda tibb işçilərinin operativ hesabatlarının tərtib olunmasının

real zəruriliyi meydana çıxır. Bütün hallarda tibb müəssisələri Respublika

Səhi50^ə Nazirliyinin, yaxud bilavasitə müəssisənin özü tərəfindən tibbi

dərmanların istifadəsinin nümunəvi normalarına istinad etməlidir. Belə

normalar materialların nümunəvi nomenklaturası əsasında müəssisə

rəhbərinin xüsusi əmri ilə rəsmiləşdirilməlidir.

Müxtəlif tibbi xidmətlər göstərmək üçün müəssisələr, adətən

"özlərinin" materiallarından sitifadə edirlər. Lakin belə materiallar (sarğı

vasitələri və rentgen çıxarışları üçün plyonkalar) eyni zamanda digər xidmət

növlərinin göstərilməsində də istifadə oluna bilər.

Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində xərclərin uçotu qaydasını

nəzərdən keçirək:

Misal: Əhaliyə kosmetika və stomatologiya üzrə xidmət göstərən özəl

tibb müəssisəsi may ayında 30 min manatlıq material almışdır. Əlavə dəyər

vergisi 5,4 min manat təşkil edir. Ay ərzində alınmış materialların bir hissəsi

- 3000 manat məbləğində əhaliyə kosmetika xidmətləri göstərilmək üçün

istifadə olunmuşdur. Materialların yerdə qalan hissəsi stomatoloji

xidmətlərin ehtiyacına yönəlmişdir.

Özəl tibb müəssisəsi bu məqsədlə aşağıdakı balans hesablarından

istifadə etmişdir:

202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı

241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi" hesabı

202-1 "Stomatoloji xidmətlərin göstərilməsi üzrə məsrəflər" subhesabı

202-2 "Kosmetika xidmətlərinin göstərilməsi üzrə məsrəflər" subhesabı

Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin mühasibat əməliyyatları

mühasibat uçotunda aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi kimi əks etdirilməlidir

(cədvəl 6.4).

Əmək ödənişinə çəkilən xərclər və sosial ehtiyaclara ayırmaların

tərkibinə həkimlərin, assistentlərin, tibb bacılarının, sterilizə ilə məşğul olan

bacıların, sanitarların və digər tibbi heyətin, habelə tibblə birbaşa məşğul

olmayan işçilərin əməkhaqqı və müvafiq surətdə qanunvericilik normaları

ilə müəyyən edilən sosial ehtiyaclara ayırmalar da daxil edilir.

Özəl müalicə - profilaktika müəssisələri əməyin ödənişinin alternativ

forma və metodlarından istifadə edə bilər. Daha konkret desək, özündə həm

işəmuzd, həm də vaxtamuzd əmək ödənişi formalarını əlaqələndirən for-

283

manı tətbiq etmək, özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin səlahiyyətləri

daxilindədir. Bu zaman əməkhaqqının ölçüsünü [miqdarını] müəssisənin

müdiriyyəti müstəqil surətdə müəyyənləşdirir. Əmək ödənişinin alternativ

sistemləri, hər bir həkimin özəl tibb müəssisəsinin kommersiya

fəaliyyətindən gözlədiyi şəxsi gəlirin səviyyəsinə təminat verir.

Cədvəl 6.4

Kosmetik və stomatoloji xidmətlərin göstərilməsi üzrə

əməliyyatların mühasibat hesablarında əks etdirilməsi metodikası

Əməliyyatların məzmunu

Hesabın debeti

Hesabın krediti Məb

ləği, man.

Materiallar müəssisənin anbarına mədaxil olunmuşdur

201 545,431,531 25400

Satın alman materiallara görə ƏDV hesablanmışdır

241 545,431,531 4572

Malsatanlara ödəniş edilmişdir 545,431,531 223 25400 Kosmetik xidmətlərin göstərilməsinə verilən materiallar silinmişdir

202-2 201

10800 Stomatololi xidmətin göstərilməsinə verilən materiallar silinmişdir

202-1 201 14600

Satın alınan materiallara görə hesablanan ƏDV büdcəyə əvəzləşdirilmişdir

521 241 4572

Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətilə hesablaşmaların uçotu bütövlükdə

fəaliyyətin digər sahəsində heyətin əmək ödənişinin uçotu ilə demək olar ki,

eynidir. Lakin hər bir xidmət sahəsində müəssisənin xüsusiyyətləri nəzərə

alınmalıdır. Belə ki, əsas tibb heyətinin əmək ödənişinə çəkilən xərclər və

sosial ehtiyaclara ayırmalar aşağıdakı köçürmələr vasitəsilə rəsmiyyətə

salınır:

D-t 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı

K-t 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor

borclar"

D-t 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabı K-t 522 "Sosial sığorta və təminat

üzrə öhdəliklər" hesabı İdarəetmə işçilərinin və təsərrüfat heyətinin

əməkhaqqı xərcləri və sosial ehtiyaclara ayırmalar tam həcmdə 721 "İnzibati

xərclər" hesabının müvafiq subhesablarının tərkibinə daxil edilir.

"Torpaq, tikili və avadanlıqlar" üzrə 7 saylı MMUS-a görə əsas

vəsaitlərə bilavasitə amortizasiya hesablamaqla, onların dəyəri ödənilir.

Standartın tələblərinə uyğun olaraq əsas vəsait obyektləri üzrə amortizasiya

ayırmalarının hesablanması həmin obyektin müəssisəyə daxil olduğu

[mühasibat uçotuna qəbul edildiyi] aydan sonrakı ayın 1-dən başlanılır.

------ 284 ——

Obyektin dəyəri tam ödənildikdən sonra, yaxud obyekt müxtəlif səbəblər

üzündən silindikdən sonra amortizasiya hesablanması dayandırılır.

Digər tibb təşkilatlarında olduğu kimi özəl müalicə - profilaktika

müəssisələrində də tibbi və qeyri-tibbi təyinatlı əsas vəsait obyektləri üzrə

amortizasiyanın hesablanılan məbləqlərini yığmaq yolu ilə 112 "Torpaq, tikili

və avadanlıqların amortizasiyası" adlı hesabda qeydiyyatdan keçirilir.

Hesablanılan amortizasiya məbləği 112 "Torpaq, tikili və avadanlıqların

amortizasiyası" hesabının kreditindən istehsal məsrəflərini uçota alan

hesabların debetinə silinir.

Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrində sair üstəlik xərclərə

səhiyyə prosesinə xidmət (ümumistehsalat) üzrə xərclər, habelə

ümumtəsərrü- fat xərcləri aiddir. Belə xərclər qaydaya görə kompleks xərclər

hesab olunur. Başqa sözlə, belə xərclər bir neçə iqtisadi həmcins olmayan

xərclərdən ibarətdir. Sözügedən xərclərə aşağıdakılar: idarəetmə və

təsərrüfat heyətinin əməkhaqqı xərcləri (sosial ehtiyaclara ayırmalarla

birlikdə), bina və tikililərin icarə haqqı xərcləri, reklam xərcləri, məişət və

təsərrüfat xərcləri qeyri-tibbi təyinatlı əsas vəsait obyektlərinə hesablanan

amortizasiya məbləği, lisenziya alınması ilə əlaqədar xərclər və s. aid edilir.

Qeyd olunan xərclər mühasibat uçotunda 721 "İnzibati xərclər"

hesabının debetində və onlara görə hesablaşmaların uçotu üzrə tətbiq edilən

hesabların kreditində uçota alınır.

Qeyd etmək lazımdır ki, özəl fəaliyyətə lisenziya almaqla əlaqədar

aparılan xərclər mühasibat uçotunda 242 "Gələcək hesabat dövrünün

xərcləri" hesabına qeydi}o^atdan keçirilir. Bu qəbildən olan xərclər alınmış

lisenziyanın qüvvədə olduğu müddət ərzində bərabər hissələrlə istehsal

gəlirlərinin tərkibinə daxil edilir.

Hesabat dövrünün sonunda ümumtəsərrüfat xərcləri şərti - daimi

xərclər qismində 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabının debetinə və 721

"İnzibati xərclər" hesabının kreditinə yazılır. Beləliklə, mühasibat uçotunda

göstərilən (satılan) tibbi xidmətlərə görə istehsal xərcləri haqqında tam

informasiya formalaşır. Bəzi hallarda ümumtəsərrüfat xərclərini birbaşa 601

"Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabına

aid etməklə, göstərilən xidmətin tam maya dəyərini formalaşdırmaq

mümkündür.

Əvvəlki Hesablar Planında olan 40 "Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı" adlı

hesabın sinonimi Yeni Hesablar Planında nəzərdə tutulmadığı üçün

göstərilən tibbi xidmətin göstərilməsindən alınan gəlir birbaşa 601 "Satış"

hesabının 601-1 "Malların satışı" subhesabının debetinə və istehsal

məsrəflərini uçota alan hesabların kreditinə silinir.

285

Hesabat dövrünün sonunda özəl - müalicə profilaktika müəssisəsi əldə

etdi3d gəlirlər və xərclər haqqında məlumatlar əsasında özünün maliyyə

nəticəsini formalaşdınr. Bu zaman 801 "Ümumi mənfəət (zərər)" hesabının

kreditində tibbi fəaliyyətdən alınan mənfəət, debetində isə zərər qeydə

alınır. Ümumilikdə bu əməliyyata belə mühasibat köçürməsi verilir:

D-t 801 "Ümumi mənfəət (zərər) " hesabı

K-t 601 "Satış "hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"

subhesabı (mənfəət əldə olunduqda)

D-t 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"

subhesabı

K-t 801 "Ümumi mənfəət (zərər)" hesabı (zərər əldə olunduqda)

6.3. İDARƏETMƏ UÇOTU SİSTEMİNDƏ TİBBİ XİDMƏTLƏR

GÖSTƏRİLMƏSİNƏ ÇƏKİLƏN XƏRCLƏRİN UÇOTUNUN TƏŞKİLİ VƏ

MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYASI

Özəl müalicə - profilaktika müəssisələrində xərclərin uçotunu düzgün

təşkil etmək üçün onların təsnifatının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Burada

iqtisadi məzmunundan asılı olaraq xərc elementlərini və xərc maddələrini

bir-birindən fərqləndirmək lazımdır.

Tibb təşkilatlarında elementlər üzrə xərclərin qruplaşdırılması təşkilat

tərəfindən istehsala və tibb xidmətlərinin göstərilməsinə istifadə olunan

material, əmək və maliyyə resurslarının həcmini müəyyənləşdirmək üçün

tələb olunur.

Maddələr üzrə xərc prinsiplərinin təsnifatı tibbi xidmətlərin müxtəlif

növlərinin maya dəyərinin kalkulyasiyası üçün istifadə edilir.

Pullu tibbi xidmətlərin iki növü mövcuddur:

1) Birdəfəlik xidmətlər (ambulatoriya müalicə);

2) Uzun müddət ərzində göstərilən xidmətlər (stasionarda müalicə).

Bu zaman tibb müəssisəsi tərəfindən göstərilən xidmətlərin daha geniş

yayılmış tipik (səciyyəvi) növlərinin aşağıdakı qrupları fərqləndirilir:

• Həkimin qəbulunda ilk dəfə olmaq və xəstənin müalicə həkimi

tərəfindən sonrakı müşahidələri;

• Müalicə (sağlamlıq) proseduralarının (fizioterapiya, stomatologiya

və s.) yerinə yetirilməsi;

• Diaqnostika (qan analizi, tədqiqatın rentgen metodlarının tətbiqi,

ultrasəs diaqnostikası və b.)

• Cərrahiyyə əməliyyatları;

286

• Xəstənin stasionarda olduğu əməliyyatdan sonrakı müddətdə tibbi

xidmətlərin göstərilməsi;

• Təxirəsalınmaz tibbi yardım;

• Sair xidmətlər.

Hesablama (kalkulyasiya) vahidi qismində aşağıdakılar qəbul edilir:

• Xəstənin həkimin qəbulunda bir dəfə olması üzrə xidmət;

• Müalicə (sağlamlıq) prosedurunun aparılması üzrə aparılan

prosedur;

• Diaqnostika üzrə aparılan prosedur, yaxud analiz (tibb təşkilatının

seçimi əsasında)

• Aparılan cərrahiyyə əməliyyatı;

• Aparılan bir çarpayı -gün- əməliyyatdan sonrakı yardımın

göstərilməsi ;

• Aparılan bir çıxış - təxirəsalınmaz yardım xidmətləri;

• Xidmətin xarakterindən asılı olaraq, sair xidmətlər.

Kalkulyasiya maddələrinin tipik siyahısını müəyyənləşdirdikdə, tibbi

xidmətlərin yuxarıda sadaladığımız qrupların hər birisi üzrə aşağıdakıları

əsas göstərmək olar:

• Müvafiq tibbi xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar xərclərin ehtimal

olunan hissəsi (zəruri dəsti);

• Məqsədli təyinatı üzrə xərclərin (iqtisadi cəhətdən həmcins xərclər)

müxtəlif növlərinin qruplaşdırılması;

• Xidmətlərin maya dəyərində (əhəmİ3^ətlilik prinsipi) xərclərin

müxtəlif növlərinin (hər bir növü) gözlənilən xüsusi çəkisi;

• Xərclərin müstəqim və dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərə

bölüşdürməsini (onlar göstərilən xidmətlərə aid edilməsi imkanlarını nəzərə

almaqla müə3^ənləşdirilir).

Aşağıda kalkulyasiya xərc maddələrinin tipik nomenklaturası

verilmişdir.

1. Həkimin qəbulunda ilk dəfə olmaq

1.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı

1.2.Sosial ehtiyaclara ayırmalar

1.3. Peşə məsuliyyəti sığortası

1.4. Ümumtəsərrüfat xərcləri

2. Müalicə (sağlamlıq) prosedurunun yerinə yetirilməsi

2.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı

2.2. Sosial ehtiyaclara ayırmalar

2.3. Peşə məsuliyyəti sığortası

2.4. Materiallarm dəyəri

2.5. Avadanlıqların dəyəri

287

2.6. Avadanlıqların saxlanılması və təmirinə çəkilən xərclər

2.7. Müalicə prosedurunun yerinə yetirilməsinə sərf olunan enerjinin

və su3nm dəyərinin ödənilməsi

2.8. Ümumtəsərrüfat

xərcləri 2.9.Satış xərcləri

3. Diaqnostika

3.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı

3.2. Sosial ehtiyaclara a3nrmalar

3.3. Peşə məsuliyyəti sığortası

3.4. Materialların dəyəri

3.5. Avadanlıqların amortizasiyası

3.6. Avadanlıqların saxlanılması və təmirinə çəkilən xərclər

3.7. Ümumtəsərrüfat

xərcləri 3.8.Satış xərcləri

4. Əməliyyatın aparılması

4.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı

4.2. Sosial ehtiyaclara a3nrmalar

4.3. Materialların və dərman preparatlarının dəyəri

4.4. Köməkçi proseduraların dəyəri (anesteziya, damcı köçürmə və

s.}

4.5. Fərdi məsuliyyət sığortası

4.6. Ümuməməlİ3^at xərcləri

4.7. Ümumtəsərrüfat xərcləri

5. Əməliyyatdan sonrakı dövrdə xəstənin stasionarda olması ilə

bağlı göstərilən xidmətlər

5.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı

5.2. Sosial ehtiyaclara ayırmalar

5.3. Müalicə proseduralannın yerinə yetirilməsi və analizlərin

aparılması

5.4. Xəstələrin yedizdirilməsi

5.5. Ümuməməlİ3^at xərcləri

5.6. Ümumtəsərrüfat xərcləri

6. TƏCİİİ tibbi yardım (əksər hallarda belə yardım birbaşa evlərdə göstərilir)

6.1. Tibbi heyətin əməkhaqqı

6.2. Sosial ehtiyaclara ayırmalar

6.3. Avtonəqliyyatın və digər əsas vəsait obyektlərinin saxlanılması,

təmiri və amortizasiyası xərcləri

6.4. Yanacağın dəyəri

6.5. Materialların və dərman preparatlarının dəyəri

6.6. Fərdi məsuliyyət sığortası

288

6.7. Ümumtəsərrüfat xərcləri

Məqsədli təyinatına görə xərclər əsas və üstəlik xərclərə bölünür. Tibb

təşkilatlarında əsas xərclərə müalicə prosesi ilə əlaqədar aşağıdakı xərclər:

material xərcləri, əsas tibbi heyətin əməkhaqqı, əməkhaqqından ayrılmalar,

tibbi avadanlıqların saxlanılması və istismarına çəkilən xərclər, kənar

təşkilatların istehsalat xarakterli xidmətlərinə aid edilən xərclər daxil edilir.

Üstəlik xərclər özündə bilavasitə tibbi xidmət göstərilməsinə aidiyyəti

olmayan aşağıdakı xərcləri: dəftərxana və təsərrüfat xərcləri, qey- ri-tibbi

təyinatlı əsas vəsaitlərin amortizasiyası, inzibati-idarə heyətinin əməkhaqqı,

ezamiyyə xərcləri və s. birləşdirir

Xərclər xidmətlərin maya dəyərinə aid edilməsi üsuluna görə

müstəqim və dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərə bölünür.

Qüvvədə olan qaydalara görə tibb təşkilatlarında müstəqim xərclərə

bilavasitə tibbi xidmətlə əlaqədar xərclər aiddir. Həmin xərclər, tibbi xidmət

göstərilməsi prosesində xərc növləri üzrə həyata keçirilir:

• əsas heyətin əməkhaqqı;

• əsas heyətin əməkhaqqından ayırmalar;

• tibbi xidmət göstərilməsi prosesində istehlak olunan material

xərcləri (dərmanlar,sarğı vasitələri, ərzaq məhsulları, birdəfəlik tibbi

ləvazimat və b.)

• əsas bölmələr üzrə yumşaq inventarların köhnəlməsi;

• bilavasitə müalicə - diaqnostika prosesində istifadə olunan tibbi və

digər avadanlıqların köhnəlməsi.

Dolayı (qeyri-müstəqim) xərclər müəssisələrin fəaliyyətinin təminatı

üçün vacibdir və onlar aşağıdakı tibbi xidmətin göstərilməsi prosesində

birbaşa istehlak olunmurlar:

■ ümumtəşkilat heyətinin əməkhaqqı;

■ ümumtəşkilat heyətinin əməkhaqqından a3nrmalar;

■ təsərrüfat xərcləri (cari təsərrüfat məqsədləri üçün material və əşya

xərcləri, cari təmir xərcləri də daxil etməklə xidmətlərin dəyəri, dəftərxana

ləvazimatı və s.);

■ ezamiyyə və xidməti yerdəyişmə xərcləri;

■ köməkçi bölmələrdə olan yumşaq inventarların köhnəlməsi;

■ tibb xidmət göstərilməsi ilə birbaşa bağlı olmayan binaların,

tikililərin və digər əsas vəsait obyektlərinin amortizasiyası;

■ sair xərclər.

Sadalanan dolayı xərclər xüsusi hesablama əmsallarının köməyilə tibbi

xidmətin maya dəyərinə daxil edilir.

289

Əsas xərclər hər şeydən əvvəl müstəqimdir^ üstəlik xərclər isə

dolayıdır (qeyri-müstəqimdir). Bütün hallarda onları qarışdırmaq düzgün

olmaz. Belə ki, onların hər birinin təsnifatının əsasında prinsipcə müxtəlif

əlamətlər durur. Əsas xərclər özündə həm müstəqim, həm də dolayı

(qeyri-müstəqim) xərcləri birləşdirə bilər. Məsələn, sterilizəyə çəkilən xərclər

əsas xərclər sayılsa da, onlar, dola)n [qeyri-müstəqim) şəkildə bütün tibbi

heyətin xərclərinə də daxil edilir. Buna görə belə xərclər, eyni zamanda

dolain xərclər hesab olunur.

İstehsal xərcləri, resursların istehlakı kimi nəzərdən keçirən hallarda,

onlara hər şeydən əvvəl baş vermə yerləri üzrə səmərəli nəzarət etmək

məqsədəuyğundur.

Mühasibat uçotunda xərclərin baş vermə yerləri dedikdə, müvafiq

rəhbərin başçılıq etdiyi təşkilati-struktur bölməsi başa düşülür.

Tibbi xidmətlərin dəyərinin hesablanması üzrə mövcud qaydalara

uyğun olaraq, tibb təşkilatlarının struktur bölmələri əsas və köməkçi

bölmələrə a3n’ilır.

Tibb təşkilatının əsas bölmələrinə stasionarların profil bölmələri,

poliknika şöbələri [kabinetləri) , diaqnostik mərkəzlər, poliklinika şöbələri və

pasientə tibbi xidmət göstərən digər struktur vahidləri daxildir.

Köməkçi bölmələrə: müalicə - diaqnostika bölməsinin fəaliyyətini

təmin edən ümumtəşkilat xidməti aid edilir. Buraya: müdiriyyət, kadrlar

şöbəsi, mühasibat, tibbi statistika kabineti, qeydiyyat otağı, aptek, sterilizə

kabineti, təsərrüfat şöbələri və i.a. daxildir.

Hesabat dövrünün sonunda köməkçi bölmələrin xərcləri bölgü

bazasına mütənasib surətdə əsas bölmələrin xərclərinə aid edilir və bu

zaman xərclərin bölüşdürülməsində "addım metodundan" istifadə edilməsi

tövsiyə olunur. Metodun başlıca mahiyyəti köməkçi xərclərin ardıcıl surətdə

bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsindən ibarətdir.

Xərclərin bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi üç mərhələdə

həyata keçirilir.

Birinci mərhələdə tibbi xidmət göstərilməsi prosesinin həyata

keçirilməsi ilə əlaqədar xərclərin ilkin qeydiyyatı nəzərdə tutulur. Bu zaman

aşağıdakı tələblərə: ilk sənədlərin mövcudluğuna, təsərrüfat fəali3^əti

faktlarının vaxtında qeydiyyata alınmasına, mühasibat uçotu hesablarında

xərclərin dürüst və əsaslı şəkildə əks etdirilməsinə əməl olunmalıdır.

Əsas və köməkçi istehsalatlarda xərclərin uçotu üçün 202 "İstehsalat

məsrəfləri" adlı hesab nəzərdə tutulmuşdur.Hesabın yuxarıdakı bölmələrdə

qeyd edildiyi kimi aşağıdakı subhesabları vardır:

202-1 "İstehsalalatda istifadə olunan əsas xammal"

290

202-2 "İstehsalalatda istifadə olunan əsas materiallar"

202-3 "Əsas istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər”

202-4 "İstehsalat aktivlərinin amortizasiya məsrəfləri"

202-5 "İstehsalalatda istifadə olunmuş köməkçi xammal"

202-6 "İstehsalalatda istifadə olunmuş köməkçi materiallar"

202-7 "Köməkçi istehsalatla məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər" və i.a.

Bu zaman xərcləri baş verdikləri yerlər üzrə ayrılıqda uçota almaq

lazımdır.

Müstəqim xərclər baş verdiyi anda ilkin sənədlər əsasında 202 "İstehsal

məsrəfləri" adlı kalkulyasiya hesabının müxtəlif subhesablarınin debetində

201 "Material ehtiyatları" 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan

qısamüddətli kreditor borcları" və 522 "Sosial sığorta və təminat üzrə

öhdəliklər" adlı hesabların kreditində əks etdirilir. Dolajn üstəlik xərclər

əvvəlcədən 721 "İnzibati xərclər" hesabının aşağıdakı subhesab- larının

debetində cəmlənir:

721-1 "İnzibati -işçi heyəti üzrə xərclər"

721-2 "İnzibati məqsədlər üçün istifadə edilən aktivlərin amortizasiyası

xərci"

721-3 "Digər inzibati xərclər"

İcarə haqlarına çəkilən xərclər, reklam xərcləri, vergilərin bəzi növləri,

müvafiq lisenziyaların alınmasına çəkilən xərclər belə xərclərə aiddir. Qeyd

etmək lazımdır ki, kommersiya tibb özəl təşkilatlarında müvafiq lisenziyala-

nn alınması ilə əlaqədar xərclər əvvəlcə 542 "Gələcək hesabat dövrünün

gəlirləri" adlı hesabda əks etdirilir və daha sonra alınmış lisenzi3^nın

fəaliyyət müddəti ərzində bərabər hissələrlə xərclərin tərkibinə daxil edilir.

İkinci mərhələdə müəssisənin dola3n üstəlik (qeyri-müstəqim)

xərclərinin bölüşdürülməsi həyata keçirilir. Dolayı üstəlik (qeyri-müstəqim)

xərclərin bölüşdürülməsi qaydası tibb təşkilatının uçot siyasətində öz əksini

tapmalıdır. Ümumtəsərrüfat xərclərinin bölüşdürülməsi üsulu seçilən zaman

aşağıdakı prinsiplər: bölüşdürmənin nəticələri hər bir struktur bölmə üzrə

resursların faktik istehlakına maksimal dərəcədə yaxın götürülməsi rəhbərlik

üçün qəbul edilməlidir. Belə bir hal onların maya dəyərinin müəyyən

edilməsinin etibarlılığına və son nəticədə təşkilatın mənfəətinin həcminə

təsir göstərir.

Dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərin bölüşdürülməsi əmsalı məbləğ

ifadəsində dolayı (qeyri-müstəqim) xərclərin və bölüşdürmə bazasının

nisbəti kimi müəyyənləşdirilir. Tibb təşkilatlarında dolayı (qeyri-müstəqim)

xərclərin bölüşdürülməsi bazası kimi əsas tibb işçilərinin əməkhaqqının tibbi

xid

------ 291

mət göstərilməsindən alınan gəlirləri qəbul etmək olar. Daha sonra dolayı

[qeyri-müstəqim) xərclərin bölüşdürülməsi əmsalı hesablanılır və

müəssisənin xərclərinin qeyd olunduğu sənədlərə köçürülür. Həmin

sənədlərdən xərclərin hər bir struktur bölməsi üzrə həcmini

müə3^ənləşdirmək üçün istifadə edilir. Bu sənədlərə müvafiq olaraq 202

"İstehsalat məsrəfləri" və 721 "İnzibati xərclər" hesabının müvafiq

subhesablarında hesabat dövrü ərzində tibbi xidmət göstərilməsi ilə

əlaqədar bütün müstəqim və dolayı (qeyri-müstəqim) xərclər toplanılır.

Üçüncü mərhələdə köməkçi istehsalata çəkilən xərclər bölüşdürmə

bazasına mütənasib surətdə əsas istehsalata aid edilir. Köməkçi istehsalata

çəkilən xərclərin uçotda əks etdirilməsi tibb təşkilatının uçot siyas- tində

göstərilməlidir.

Beləliklə, həm dövlət, həm də özəl müalicə - profilaktika

müəssisələrində hər bir müalicə bölməsi üzrə tam faktik xərclər nəzərə

alınır.

Hər bir hesabat dövrü başa çatdıqdan sonra müalicə - profilaktika

müəssisələrinin struktur bölmələrinin faktik xərcləri 202 "İstehsalat

məsrəfləri" hesabının kreditindən 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin

göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabının debetinə silinir. Xərclər haqqında

informasiyalar son halda həm bütövlükdə tibb təşkilatı, həm də onun hər bir

bölməsi üzrə tibbi xidmət göstərilməsindən alınan mənfəəti

formalaşdırmağa imkan verir.

Misal. Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində əsas beş bölmə:

terapiya, cərrahiyyə, stomatoloji, funksional diaqnostika, laboratoriya

mövcuddur. Bundan başqa, sözügedən bölmələrlə yanaşı aşağıdakı köməkçi

bölmələr: registratura (qeydiyyat), mühasibat, sterilizə otağı, təsərrüfat

xidməti də fəaliyyət göstərir. Müalicə - profilaktika müəssisəsinin tibb

fəaliyyətinin 3mxarıda sadalanan xidmətlərinin göstərilməsinə dair lisenziya

da almışdır.

Hesabat dövrü ərzində əsas və köməkçi bölmələrlə bağlı müəyyən

xərclər çəkilmişdir və tibbi xidmətlərin göstərilməsindən (satışından) gəlir

götürülmüşdür (cədvəl 6.5 və 6.6).

Hesabat dövrü ərzində ümumtəsərrüfat (inzibati) xərcləri (tibb

müəssisəsi rəhbərliyinin əməkhaqqına çəkilən xərclər, sosial ehtiyaclara

ayırmalar, lisenziya alınması ilə əlaqədar xərclər, icarə haqqı xərcləri,

kommunal ödənişlər, telefondan istifadə haqqı, sair üstəlik xərclər 111300

manat təşkil etmişdir. Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində 202

"İstehsalat məsrəfləri" adlı balans hesabının tərkibində aşağıdakı

subhesabların açılması tövsiyə olunur:

202-15 "Terapevtik xidmətlərin göstərilməsinə çəkilən xərclər"

202-16 "Cərrahiyyə xidmətlərinin göstərilməsinə çəkilən xərclər" 292

Cədvəl 6.5 Özəl müalicə profilaktika müəssisəsinin əsas bölmələrinə

çəkilən xərclər

Əsas istehsalat xərcləri Terapiya Cərra- hiy>'ə

Stoma tologiya

Funksionl diaqnostika

şöbəsi

Labora toriya

Cəmi

Həkimlərin, tibb bacılarının və laborantla- rın əməkhaqqı

82800 75600 195000 42000 27000 422400

Sosial ehtiyaclara ayırmalar

16560 15120 39000 8400 5400 84480

Əsas vəsaitlərin amortizasiyası

1380 1860

22500 1020

7800 34560

Materiallar 1080 3120 14400 2220 1380 22200 Kənar təşkilatın xidmətləri

— — 108600 — — 108600

Dolayı xərclər 22200 22620 56820 14700 14400 130740 Cəmi 124020 118320 463320 68340 55980 802980

Xidmət göstərilməsindən

154788 147420 776310 101160

72300 1251978

Cədvəl 6.6 Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin əsas bölmələrinə

çəkilən xərclər

Köməkçi istehsalat xərcləri

Registra- tura

Mühasibat Sterilizə

otağı Təsərrüfat

xidməti

Cəmi

Materiallar — — 16200 1380 17850

Əməkhaqqı 45000 75000 18000 28880 166800

Sosial ehtiyaclara ayırmalar

9000 15000 3600 5760 33360

Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi

720 780 1380 — 2880

Dolayı xərclər 3960 5820 — — 9780

Cəmi 58680 96600 39180 35940 230400

202-17 "Stomatoloji xidmətlərin göstərilməsinə çəkilən xərclər" 202-18

"Funksional diaqnostikanın aparılmasına çəkilən xərclər" 202-19 "

Laboratoriya analizlərinə çəkilən xərclər"

202-20 "Köməkçi bölmələrə çəkilən xərclər"

Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin əsas bölmələrinin hesabat

293

dövründəki xərcləri aşağıdakı qaydada formalaşdırılır.

Birinci mərhələdə əsas və köməkçi bölmələrin xərclərinin kəmiyyəti və

müalicə müəssisəsinin üstəlik xərcləri müəyyən edilir.

Mühasibat uçotunun Yeni Hesablar Planını əsas götürməklə, xərclərin

hesablarda aşağıdakı qaydada əks etdirilməsi məqsədəuyğun hesab edilir

(cədvəl 6.7].

Cədvəl 6.7

Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində xərclərin əks

etdirilməsi üzrə əlavə açılan cubhesablar nəzərə ahnmac la hesabların müxabirləşməsi

ƏməlijT^atlann məzmunu

Hesabın debeti

Hesabların krediti

Məbləği, man

Terapevtik şöbənin müstəqim surətdə xərcləri uçotda əks etdirilmişdir

202-15 112,201, 202-3, 522, 545,431, 531 154788

Cərrahiyyə şöbəsinin müstəqim xərcləri əks etdirilmişdir

202-16 112,201, 202-3, 522, 545,431, 531 147420

Stomatolji şöbənin müstəqim xərcləri əks etdirilmişdir

202-17 112,201, 202-3, 522, 545,431, 531 776310

Funksional diaqnostika şöbəsinin müstəqil xərcləri əks etdirilmişidir

202-18 112,201, 202-3, 522, 545,431, 531 101160

Laboratoriyanın müstəqil xərcləri əks etdirilmişdir

202-19 112,201, 202-3, 522,545,431, 531 72300

Köməkçi bölmənin müstəqil xərcləri əks etdirilmişidir

202-20 112,201,202-3, 522, 545,431, 531 230400

Dolayı ümumtəsərrüfat (inzibati) xərcləri əks etdirilmişidir

721 112,201,202-3, 522, 545,431, 531 111300

İkinci mərhələdə dolayı ümumtəsərrüfat (inzibati) (qeyri-müstəqim)

xərclər müəyyən ardıcıllığı gözləməklə əsas və köməkçi bölmələrə aid edilir.

Dolayı ümumtəsərrüfat (qeyri-müstəqim) (inzibati) xərclərinin

kəmiyyətini bölüşdürmə bazasına (əsas və köməkçi bölmələrin

əməkdaşlarının müstəqim əməkhaqqına (422400+166800) bölməklə, dolayı

(qeyri-müstəqim) xərclərin bölüşdürlümə əmsalı hesablanır

111300 man.: 589200 man.= 0,189

Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin müxtəlif bölmələrinə düşən

dolayı ümumtəsərrüfat (qeyri-müstəqim) (inzibati) xərclərinin kəmiyyətini

tapmaq üçün hesabladığımız əmsalı(0,189) işçi heyətinin əməkhaqqı

xərclərinin məbləğinə vururuq:

294

• terapevtik şöbə - 82800 x 0,189 = 15649 man.

• cərrahiyyə şöbəsi - 75600 man. x 0,189= 14288 man.

• stomaloji şöbə- 195000 man. x 0,189 = 36855 man.

• Funksional diaqnostika şöbəsi- 42000 x 0,189 = 7938 man.

• Laboratoriya - 27000 x 0,189 = 5103 man.

• Köməkçi bölmə - 166800 x 0,189 = 31525

Yuxarıdakı əməliyyatlar mühasibat uçotunun hesablarında aşağıda-

kı qaydada əks etdirilir (cədvəl 6.8].

Cədvəl 6.8 Bölmələrə aid edilən dolayı ümumtəsərrüfat (qeyri-müstəqim)

(inzibati) xərclərinə əlavə açılan subhesablar nəzərə alınmaqla

hesablarda əks etdirilməsi qaydası

Əməliyyatların məzmunu

Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləği, man.

Terapevtik şöbəyə aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir

202-15 721 15649

Cərrahiyyə şöbəsinə aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir

202-16 721 14288

Stomatoloji şöbəyə aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir

202-17 721 36855

Funksional diaqnostika şöbəsinin dolayı xərcləri əks etdirilmişdir

202-18 721 7938

Laboratoriyaya aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir

202-19 721 5103

Köməkçi istehsalata aid edilən dolayı xərclər əks etdirilmişdir

202-20 721 31525

Üçüncü mərhələdə köməkçi bölməyə çəkilən xərclərin özəl müalicə -

profilaktika müəssisəsinin struktur bölmələrinə aid edilməsi də həmin

ardıcıllıqla həyata keçirilir. Bu zaman xərclərin kəmi}o^ətini (yəni onlara

düşən dolayı ümumtəsərrüfat (inzibati) xərclərini (230400+ 31525) nəzərə

almaqla) bölüşdürmə bazasına (tibbi xidmətlərin göstərilməsindən alman

gəlir) bölməklə özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin müxtəlif

bölmələrinə düşən köməkçi xərclərin əmsalı müə)7yən edilir:

261925 man. :1251978 = 0,210

Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsinin müxtəlif bölmələrinə düşən

köməkçi bölmələrin xərclərinin kəmi}^ətini tapmaq üçün hesabladığımız

əmsalı (0,210) tibbi xidmət göstərilməsindən alınan gəlirlərə aşağıdakı

qaydada vurmaq lazımdır:

• terapevtik şöbə- 154788man x 0,210 = 32505 man.

• cərrahiyyə şöbəsi -147420 man x 0,210 = 30958 man.

• stomatoloji şöbə- 776310 man x 0,210 = 163025 man.

295

• Funksional diaqnostika şöbəsi-101160 man x 0,210=21243

• Laboratoriya - 72300 man. x 0,210 = 15183

Qeyd olunan əməliyyatlar mühasibat uçotu hesablarında aşağıdakı

kimi əks etdirilmişdir [cədvəl 6.9).

Cədvəl 6.9 Köməkçi bölmələrin müalicə şöbələrinə aid edilən əlavə

xərclərin subhesablar nəzərə alınmaqla mühasibat

hesablarında əks etdirilməsi

Əməliyyatların məzmunu Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləği, man

Terapevtik şöbəyə aid edilən köməkçi bölmələrin xərcləri əks etdirilmişdir

202-15 202-20 32505

Cərrahijyə şöbəsinə aid edilən köməkçi bölmələrin xərcləri əks etdirilmişdir

202-16 202-20 30985

Stomatolji şöbəyə aid edilən köməkçi bölmələrin xərcləri əks etdirilmişdir

202-17 202-20 163025

Funksional diaqnostika şöbəsinin köməkçi bölmələrinin xərcləri əks etdirilmişdir

202-18 202-20 21243

Laboratoriyaya aid edilən köməkçi bölmələrin xərcləri əks etdirilmişdir

202-19 202-20 15183

Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində "Addım metodu" ilə

xərclərin

bölüşdürülməsinin nəticələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir [cədvəl 6.10).

Cədvəl 6.10

Özəl müalicə - profilaktika müəssisəsində struktur bölmələri

üzrə xərclərin bölüşdürülməsi Struktur bölmələri Xərclər Dolayı (qey-

ri-müstəqim)

xərclərin

bölüşdürülməsi

Əsas

(müstəqim) və

dolajT

(qeyri-müstə-

qim) xərclərin

cəmi

Köməkçi bölmələrin xərclərinin bölüşdürül məsi

Tam ma}^ dəyəri

Dolayı ümumtəsərrü- fat xərcləri

111358 — — — —

Köməkçi bölmələr 230400 31525 261925 _ _ Terapevtik şöbə 154788 15649 179437 32505 202942 Cərrahiyyə şöbəsi 147420 14288 161708 30958 192666

Stomatoloji şöbə 776310 36855 813165 162036 975201 Funksional-diaqnostika şöbəsi

101160 7938 109098 21243 130341

Laboratotiya 72300 5103 77403 15183 92586 Yekunu 1593736 111358 1593736 261925 1593736

296

Tibbi xidmətlərin müxtəlif növlərinin dəyərini müəyyənləşdirmək

üçün xərcləri kalkulyasiya obyektləri üzrə qruplaşdırmaq

məqsədəuyğundur.

Tibb təşkilatlarında tibbi xidmətlərin maya dəyəri hesablandıqda,

çəkilən xərclərin uçot obyekti kimi tibbi kömək (yardım) əsas sayılır. Belə bir

kömək (yardım) sadə tibbi xidmətlərin (ayrılıqda, manipulyasiya, prosedura,

operativ surətdə müdaxilə etmək) və mürəkkəb tibbi xidmətlərin siyahısını

(stasionarların müvafiq şöbələrində çarpayı-günlər), yaxud poliklinika və

stasionar şəraitdə müalicənin başa çatdırılması üzrə kompleks tibbi

xidmətlərin (tibbi-iqtisadi standartlar) siyahısını özündə əks etdirir.

Tibb təşkilatlarında tibbi xidmətlərin maya dəyərini kalkulyasiya

etmək üçün sifariş metodunun tətbiqi imkanları özünü daha yaxşı doğrulda

bilər.

Bu metodun tətbiqi zamanı xərclərin uçot və kalkulyasiya obyekti kimi

ayrıca sifariş, başqa sözlə, tibbi xidmətin müəyyən növlərini yerinə yetirmək

üçün pasiyentin sifarişi (məs. həmin pasiyentin stasionar şöbədə müalicəsi,

ambulatoriya -poliklinika şöbəsi üçün göstərilən tibbi xidmətin başa çatdığı

hal)əsas götürülür.

Tibb təşkilatının hesablama xidmətinin əməkdaşı tibbi xidmətin

göstərilməsi haqda müştərinin sifarişi daxil olduğu anda "həmin xidmətin

yerinə yetirilməsinə verilən sifarişə çəkiləsi, yaxud çəkilmiş xərclərin

qeydiyyatı kartoçkası” açmalıdır.Bu kartoçkada bütün faktiki xərclər öz

əksini tapmalıdır. Həkim, pasiyenti qəbul etidkdən sonra tibb müəssisəsinin

göstərdiyi xidmətlərin siyahısına əsasən tibbi xidmətin növlərini həmin

blankda qeydə alır.

Tibb xidməti göstərilməsi üzrə xərclərin qeydiyyatı kartoçkasının

nümunəvi forması aşağıda verilmişdir.

Tibbi xidmət vahidinin maya dəyərinə

daxil edilən xərclərin tibbi xidmət üzrə

qeydiyyat kartoçkasına daxil edilməsi qaydası

l. Əmək ödənişinə xərclərin hesablanması və onda aparılan tutulmalar

1- ci sətirdə tibbi xidmət müəssisəsinin adı göstərilir.

2- ci sətirdə tibbi ;ddməti yerinə yetirən tibb işçisinin vəzifəsi qeyd

olunur.

3- cü sətirdə həmin xidmətin hazırlanmasına və yerinə yetirilməsinə

hər bir tibb işçisinin sərf etdiyi vaxt əks etdirilir. 297 ------

Tibb xidmətlər üzrə məsrəflərin qeydiyyat kartı

I I

N3 vO 00

t i i

Xəstəliyin tarixi

Şöbə:

Xidmətin növü:

Xidmətin kodu:

Tibbi

xidmət

Adı

1. Əməyin ödənişi və ondan ayırmalara görə hesablaşmalar

Tibbi Xidməti yerinə Vəzifə maaşının Əlavə Əsas və əlavə | iş vaxtının Xidmət Hesablanmış i Əməkhaqqı heyətin yetirmək üçün sərf orta məbləği, ] əməkhaqqı. əməkhaqqı, | fondu. göstərilməsi üzrə : əməkhaqqı, xərxlərinin vəzifəsi edilən vaxt, dəq. man. man. man

....... .............. 1 dəq. əməkhaqqı xərci,

man. man. İ yekunu, man

2 3 4 i 5 ______ 6 _ 7 8 9 10 2. Birbaşa material məsrəfləri

Ölçü vahidi

Tibbi dərmanlar, sarğı materialları, kimyəvi reaktivlər

və materiallar ____

Miqdarı Qablaşma ilə | Qablaşmanın qiyməti,

miqdarı I man. 3 4 I 5

Tibbi avadanlıqların amortizasiyası

Xərclərin cəmi,

man.

6

Qidalanma, man.

Tibbi Ölçü Miqdarı Balans dəyəri. Xidmət Avadanlığın iş vaxtı. Amortizasiya ayırması. Material məsrəfiərinin avadanlıqların adı vahidi man. müddəti, il saat man. cəmi, man.

8 9 10 11 12 13 14 15 3. Qaimə xərcləri

Qaimə xərcləri,

man.

Məbləq, man.

Vaxtın miqdarı- xidmətin

_ cami, daq. _____

3

Xidmətin göstərilməsi üçün

sərf edilən vaxt, dəq.

Xidmətin göstərilməsində qaimə

xərclərinin payı, man. _____

4

Əməyin ödənilməsinə və ona görə ayırmalar,

man.

1

4.Tibbi xidmətin

göstərilməsinin həqiqi maya dəyəri

Birbaşa material məsrəfləri, man. Xidmətə görə qaimə xərcləri,

man.

3

Tibbi xidmətin dəyəri,

man.

4

4- cü sətirdə tibbi xidmət göstərən tibb işçilərinin stajından, ixtisas

kateqoriyasından asılı olaraq tarif cədvəlləri üzrə hesablanılan vəzifə

maaşları göstərilir.

5- ci sətirdə əlavə əməkhaqqı [kollektiv müqavilədə nəzərdə tutulan

ödənişlər, növbəti, əlavə, istifadə olunmayan məzuniyyətlər, gecə

növbəsində, bayram günlərində işləməyə görə əlavələr və s.) qeydə alınır.

6- a sətirdə əsas və əlavə əməkhaqlan məbləği əks etdirilir. (qr6=

qr.4+qr.5)

7- ci sətirdə iş vaxtının uçotu cədvəlinə əsasən hesablanılan iş vaxtının

orta aylıq fondu göstərilir.

8- ci sətirdə həmin xidmətin göstərilməsinə görə hər bir vəzifə üzrə

əmək ödənişi xərcləri hesablanılır (qr.8= qr.6:qr.7 x qr.3)

9- cu sətirdə sosial sığortaya hesablanılan məbləğlər öz əksini tapır.

10- cu sətirdə əmək ödənişinə xərclərin və əməkhaqqından

tutulmaların ümumi kəmiyyəti göstərilir.

Z.Müstəqim material xərclərinin hesablanması 1- ci sətirdə tibbi xidmət göstərilən zaman istehlak olunan tibbi

dərmanların, kimyəvi reaktivlərin və s.adları sadalanır.

2- ci sətirdə tibbi xidmət göstərilən zaman istifadə olunan bütün

materialların ölçü vahidi göstərilir.

3- cü sətirdə hər bir adda olan vəsaitlərin sərf olunma miqdarı və

vəsaitin hər bir vahidinin qiyməti əks etdirilir.

4- cü sətirdə qablaşdırılmış materialların miqdarı uçota alınır.

5- ci sətirdə bir qutuya qablaşdırılan materialların dəyəri qeyd

olunur.

6- cı sətirdə bilavasitə xidmətlərin göstərilməsi prosesində "iştirak

edən" hər bir mövqe üzrə tibbi dərmanlara, kimyəvi reaktivlərə və i.a. çəkilən

xərclərin kəmiyyəti qeydiyyatdan keçirilir. (qr.6= qr.5:qr.4xqr.3)

6- cı sətirdə bütün mövqelər üzrə məbləğin həmin növ müstəqim

material xərclərinə çəkilən məbləği göstərilir.

7- cı sətirdə hər bir çarpayı-gün hesabilə yemək xərcləri əks etdirilir.

8- ci sətirdə bilavasitə tibbi xidmət göstərilməsində iştirak edən

avadanlıqların adları göstərilir.

9- cu sətirdə avadanlığın ölçü vahidi qeydə alınır.

10- cu sətirdə tibbi xidmət göstərilən zaman fəali3^ət göstərən

avadanlıqların sayı göstərilir.

11- ci sətirdə avadanlığın balans dəyəri əks etdirilir.

12- ci sətirdə normativ sənədlərə uyğun olaraq avadanlığın xidmət

müddəti göstərilir.

13- cü sətirdə tibbi xidmət göstərmək üçün zəruri olan avadanlıqların

hazırlıq vəziyyətinə gətirilməsi və iş vaxtı əks olunur. 299 ------

14- cü sətirdə amortizasiya ayırmalarının hesablanmasının

nəticəsi aşağıdakı düstur vasitəsilə verilir.

Qr.l4 = qr.ll: qr.l2 x UB x qr.l3,

Burada UB -orta aylıq iş vaxtını əks etdirir.

Müstəqim xərclərin uçotunu bilavasitə 202 "İstehsalat məsrəfləri" adlı

hesabda aparmaq lazımdır. Xərclərin uçotunun sifariş metodu tətbiq

olunduqda 202-ci hesabın tərkibində hər bir sifariş üzrə subhesablar açmaq

məqsədəuyğundur. Sifarişçilərin tərkibində xərcləri xərc maddələri üzrə

qruplaşdırmaq tövsiyə olunur.

S.Üstəlik xərclərin hesablanması

Müəssisə üzrə bütövlükdə üstəlik xərclər smeta əsasında aşağıdakı

xərc məbləğləri üzrə hesablanmalıdır:

• İnzibati - idarə heyətinin, kiçik tibbi heyətin, müvafiq tibbi xidmətlər

göstərilən zaman xidmətləri nəzərə alınmayan şöbənin tibbi heyətinin əsas

və əlavə əməkhaqqı;

• işçilərin sadalanan kateqoriyalarına əməkhaqqının hesablanması;

• dəftərxana və təsərrüfat xərcləri;

■ kommunal xidmətləri;

• mövcud istifadə şəraitindən asılı olaraq yatacaq ləvazimatının,

xüsusi paltarların və s. köhnəlməsi;

• sair xərclər.

2- ci sətirdə maddələr üzrə üstəlik xərclərin məbləği qeydiyyatdan

keçirilir.

3- cü sətirdə ay ərzində cərrahiyyə şöbəsinin göstərdiyi bütün

xidmətlərə sərf olunan vaxtın miqdarı göstərilir.

4- cü sətirdə tibbi xidmətlərin göstərilməsinə sərf olunan vaxt uçota

alınır.

5- ci sətirdə həmin tibbi xidmətə düşən üstəlik xərclərin pa}n

hesablanılır.

Hesabat dövrünün sonunda üstəlik xərclər üzrə faktiki qənaət də

aşkara çıxarıla, yəni artıq şilinə, yaxud üstəlik xərclərin əskik gəlməsi ilə

əlaqədar bölüşdürülməsi də aparıla bilər. Faktiki xərclər üzrə qiymətdən

kənarlaşma 5 %-dən çox deyildirsə, onda artıq silinmiş üstəlik xərclər

aşağıdakı mühasibat köçürməsi vasitəsilə "storno"edilir:

D-t 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"

subhesabı

K-t 721 "İnzibati xərclər” hesabı.

Üstəlik xərclər əksik gəlməklə bölüşdürüldüyü hallarda, hesabat

dövrünün axırında müəyyən edilən fərq məbləği əks yazılış vasitəsilə silinir:

D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı

K-t 601 "Satış" hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər"

subhesabı 300

Cədvəl 6.11

I

I CO 0 M 0 i

Tibbi xidmətlər üzrə xərclərin qeydiyyat kartoçkası

Xəstəlik tarixi:

Şöbə: cərrahiyyə

Xidmətin adı: Medikal epikondimitin (dirsək oynağının iltihabı) cərrahi müalicəsi Xidmətin

kodu: 04/048

(1 əməyin ödənişi məsrəfi və ona görə ayrılmanın hesablanması)

Tibbi ^ Tibbi heyətin

xidmət vəzifəsi

Ali dərəcəli həkim*

cərrah

1-ci dərəcəli

əməliyyat tibb

bacısı yekunu

yekunu

Xidmətin

göstərilməs

inə sərf

olunan

vaxt,

dəqiqə

Vəzifə

okiadı,

man.

Əlavə

əmək

haqqı,

man.

Əsas və

əlavə

əmək

haqqı,

man.

iş vaxtı fondu,

dəqiqə

Xidmət

göstərilməsi

üzrə əmək

ödənişi

xərcləri,

man.

8 .. .....

I Əməködənişi- ;

nə hesablan- I

mışdır.

Əmək ödənişinə

xərclərin və

hesablamaların

yekunu.

10

2. Müstəqim material xarctərinin hesablanması

Cədvəl 6.11-in davamı

X ə r c l ə r

Tibbi dərmanlar, sarğı vasitələri, kimyəvi reaktivlər və s.

Adı ölçü vahidi

I Miqdarı Bağlamada

sayı Bağlamanın qiyməti,man. Cəmi xərclər, man.

1 2 3 4 5 6

Pambıq yumruları İ ədədlə 1

X X X X

Salfetlər i ədədlə X X X X

Maskalar ədədlə X X X X

Baxillər i cüt X X X X

Birdəfəlik əlcəklər 1 cüt X X X X

Novokain 2 % ml X X X X

Spirt 70 % ml X X X X

Yodinol ml X X X X

Bint 7 m X 14 sm ədədlə X X X X

Leykoplastır ədədlə X X X X

Tibbi şprits 5,0 ədədlə X X X X

Yekunu : !

X

I I C/J

o N3

X X X

Cədvəl 6. /1 -in davamı

Tibbi avadanlıqların amortizasiyası

I U9 O M t X X

Tibbi avadanlıqların adı Ölçü vahidi Miqdarı Balans Xidmət Avadanlığın Amortizasiya Müstəqim

dəyəri, man. müddəti, il İ5vaxtı,saat ayırmaları,man. material xərclərinin cəmi, man.

8 9 10 11 12 13 14 15

Anatomik pinset ədədlə X X X X X

Cərrahi pinset ədədlə X X X X X

Steril qayçı ədədlə X X X X X

Əməliyyat masası ədədlə X X X X X

Yekunu X

Yekunu X

a.Üstəlii xərclərin hesablanması

Cərrahiyə şöbəsinin üstəlik Məbləğ, man. Cərrahiyə şöbəsinin göstərdiyi bütün Xidmətlərin göstərilməsinə Xidmətlərin tərkibində üs- xərclərinin adı xidmətlərə sərf edilən vaxtın miqdarı. sərf olunan vaxt, dəqiqə təlik xərclərin payı

dəq.

1 2 3 4 5 Kommunal xərcləri X

inzibati-idara xərcləri X

Yekunu X X

X X

4. Göstərilən tibbi xidmətlərin faktik maya dəyərinin hesablanması

Əmək ödənişinə xərclər və Müstəqim material xərcləri, man. Xidmətlərə çəkilən üstəlik xərclər, man. Tibbi xidmətlərin maya ondan tutulmalar, man. dəyəri, man.

1 2 3 4

X X X X

Faktiki üstəlik xərclərdən kənarlaşma 5 %-dən artıq olan hallarda

müəyyən edilən məbləğ 202 "İstehsalat məsrəfləri” hesabı ilə 601 "Satış

hesabının 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir” subhesabı arasında

bölüşdürülməlidir.

4. Göstərilən tibbi xidmətin faktiki maya dəyərinin hesablanması

(qr. 4 = qr. 1 +_qr. 2 + qr.3).

Misal. Özəl müalicə mərkəzində 2012-ci ilin aprel ayında "Medial

epikondilitin cərrahi müalicəsi” tibbi xidməti göstərilmişdir. Müəssisənin

mühasibi tibbi xidmətin həqiqi maya dəyərinin kalkulyasiyasını tərtib etmiş

və tibbi xidmət üzrə xərclərin qeydiyyatı kartoçkasını doldurmuşdur.

6.4. TİBB TƏŞKİLATLARINDA TƏSƏRRÜFAT

ƏMƏLİYYATLARININ SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ QAYDASI

Mühasibat uçotunun ən mühüm prinsiplərindən biri kimi baş vermiş

bütün təsərrüfat əməliyyatlarının hökmən sənədləşdirilməsi əsas götürülür.

Qeyd etdiyimiz kimi, ilk sənədlər əməliyyatın baş verdiyi anda, bilavasitə

başa çatdiqdan sonra tərtib edilməlidir. İlk sənədlər əsasında məlumatlara

nəzarət və onları qaydaya salmaq üçün icmal uçot sənədləri də tərtib edilə

bilər. İnformasiyaların işlənilməsi müddəti və uçotun keyfiyyəti sənəd

dövriyyəsindən asılıdır. Sənədlərin mühasibatlığa təqdim olunma qaydası,

uçot işlərinin həcmi, ardıcıllığı və yerinə yetirilmə müddəti və konkret

icraçılar tibb təşkilatının təsdiq etdiyi sənəd dövriyyəsi qrafikində öz əksini

tapmalıdır. Tibb təşkilatlarında sənəd dövriyyəsi qrafikinin nümunəvi

forması, aşağıdakı cədvəldə (cədvəl 6.12} verilmişdir. Təşkilatlarda, o

cümlədən tibb təşkilatlarında əməyin ödənişi, təhtəlhesab şəxslər,

mal-material ehtiyatları, malsatan və podratçılarla hesablaşmalar, kassa və

bank əməliyyatları, unifikasiya olunan ilk sənəd formaları əsasında

rəsmiyyətə salınır. Anbardan alınan materiallardan (tibbi dərmanlardan)

istifadə haqqında hesabat və göstərilən tibbi xidmətlərin həcminin

formalaşması üzrə hesabat adlı müəssisənin təsdiq etdiyi formada tərtib

olunan sənədlər xüsusi maraq doğurur.

Tibb müəssisəsinin anbarından materiallar (tibbi dərmanlar, sarğı

vasitələri və s.] alındıqca və onlar müalicə-profilaktika fəaliyyətində istifadə

olunduqca böyük tibb bacısı, yaxud digər məsul tibb işçisi (tibbi dərmanların

təxmini normalarından istifadə etməklə natural ölçüdə} material

göstəricilərinin uçotunu aparır. Ayın axırında materialların mühafizəsinə

məsuliyyət daşıyan tibb işçisi alınmış materiallardan istifadə

304

Cədval 6.12

Sənədin adı

Tibbi təşkilatların sənəddövriyyəsinin

qrafiki Sənədin yaradılması

Rəsmiyyətə salınmasına görə

məsul şəxs

Mühasibata təhvil

verilmə müddəti

2 3

1. Əməyin ödənişi üzrə heyətlə hesablaşmalar

İşlənilməsi

İcraçı icra müddəti

>r i

U} 0 tn

0 i i

Əmrlər, müvəqqəti əmək

qabiliyyətini itirməyə görə

vərəqələr, məzuniyyət verilməsi

haqda əmr

Avans hesabatları

Kadrlar şöbəsi Hər ayın 25-nə qədər Kadrlar şöbəsimnin

mütəxəssisi

Daxil olduqca

2. Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar

Təhtəlhesab şəxs

Kassa mədaxil orderi, kassa qəbzi,

kassa məxaric orderi, kassa kitabı

Kassir

Bankın çıxarışı, ödəmə tapşriğı Mühasib

Ezamiyyətə qayıtdıqdan .

sonra üç gün ərzində və

hər bir təsərrüfat ehtiyatı

üçün avans alınandan üç

gün ərzində

Hər gün

Daxil olduqca, yaxud

formalaşdıqca

Kassa və bank hesablaşmaları mühasibo daxil olduqca

Mühasib

Mühasib

Daxil olduqca

Daxil olduqca

3. Mal-material dəyərləri üzrə hesablaşmalar

CiHlvi)! 6.12-nin ıluvütnı

00 0 ON

0

t

Əsas vəsait (torpaq, tikili və

avadanlıq) obyektlərinin qəbul-

təhvil aktı

Maddi • texniki şöbənin rəisi,

anbar müdiri növbəti hesabat ayının

1-i tarixində Mühasib ay başa çatdıqda

Əsas vəsait (torpaq, tikili və

avadanlıqlar) obyektlərinin qəbul -

təhvil aktı

! anbar müdiri, maddi -məsul 1 ŞƏXS

daxil olduqca mühasib ; daxil olduqca

anbardan alınan materialların

istifadəsi haqqında hesabat

məsul şəxs növbəti hesabat ayının

1-i tarixində

mühasib : hər ay

mal-material dəyərlərinin alınması

üçün vəkalətnamə

məsul şəxs alındıqdan ötən 10 gün

ərzində

mühasib ^ daxil olduqca

4. Malsata n və podratçılarla hesablaşmalar

yerinə yetirilən işlərin aktı,

hesab-faktura maddi texnika şöbənin rəisi,

baş mühasibin müavini

hər ay baş mühasib hər ay

5. Göstərilən xidmətlərin həcminin formalaşması üzrə hesabat

ambulator müalicəsi alan xastanin taloniı qeydiyyat jobasinin amakda}i formalaşdıqca mühasib : daxıl olduqca

göstarilan tibbi xidmətlarln hcsabnamasi ; mühasib formalaşdıqca mühasib . daxil otduqca

hakimin xastalara baş çəkməsinin uçot cadvali

mühasib ayın son günü baş mühasibin müavini i ay başa çatdıqda

xastəlarin va çarpayı fondunun hərakatiııin

gündalik uçot varaqasi bas tibb bacısı har gün mühasib ^ har gün

maliyyalaşma manbəlari u/rə gnslarilan tibbi

xidmətin reyestri baş mühasibin müavini har ay baş mühasib . hər ay

haqqında hesabat tərtib edir. Bu zaman o, ya uçot məlumatları bazasından

istifadə etməklə, ya da materialların qalığını yenidən saymaq yolu ilə

müvafiq hesabat hazırlayır. Növbəti ayın birinci günlərində həmin hesabat

mühasibatlığa təqdim olunur. Daha sonra mal-material qiymətliləri qüvvədə

olan qi3nnətlərlə yenidən hesablamaqla uçotu təşkil olunur. Beləliklə,

hesabat məlumatları materialların məxaricə silinməsi üçün əsas sayılır.

Əvvəllərdə qeyd edildi}^ kimi pullu tibbi xidmətlərin göstərilməsi

müqavilə ilə rəsmiyyətə salınır. Bu müqavilə tərəflərin hüquq, vəzifə və

məsuliyyətlərini tənzimləməklə yanaşi, tibbi xidmətin göstərilməsi şərtlərini

BƏ müddətlərini, həmçinin hesablaşma qaydalarını özündə ehtiva

edir.Müqavilədə göstərilən tələblərin yerinə yetirilməsi faktını sənədli

şəkildə təsdiq etmək üçün həkimin birinci qəbulunda göstərilən pullu tibbi

xidmətin həcmi və şərtləri haqda saziş tərtib olunur. Daha sonra bu saziş

(razılıq) müqaviləyə əlavə edilir. Lakin adı çəkilən sazişdə nəzərdə tutulan

xidmətin yalnız təxmini həcmi və dəyəri (tibbi xidmətin prey- skurant

qiymətlərinə uyğun olaraq) göstərilə bilər. Yalnız müalicə prosesinin

gedişində xidmətlərin dəyərinin dəqiq həcmi və müvafiq dəyəri

müəyyənləşdirilir.

Tibbi xidmət göstərilməsi çərçivəsində müalicənin iki növü

mövcuddur:

1) ambulator müalicə (birdəfəlik xidmət).

2) stasionar müalicə (uzun zaman kəsiyində göstərilən xidmətlər)

Ambulator müalicə zamanı sənəd dövriyyəsi. Pasiyentin hər bir

ambulator qəbulu zamanı ambulator müalicəsi alan xəstənin talonu

doldurulur.

Adı çəkilən talonun forması və doldurulma qaydası Respublika

Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən müəyyənləşdirilir. Talon əvvəlcə müvafiq tibb

təşkilatının qeydiyyat şöbəsində doldurulur və daha sonra xəstəyə verilir.

Pasient talon əsasında göstərilən məbləği kassaya ödəyir. Bundan sonra

talon xəstə tərəfindən onu qəbul edən həkimə təqdim olunur. Həkim iş

gününün sonunda talonu qeydiyyat şöbəsinə qaytarır. Talonda aparılan

qeydiyyata əsasən həkimin ambulator-poliklinika təşkilatına və evə

gəlməsinin uçot cədvəli doldurulur. Cədvəldə öz əksini tapan məlumatlar

əsasında göstərilən pullu xidmətlərin uçotu aparılır.

Mühasibat və vergi uçotu üçün talonun doldurulması, tibbi

xidmətlərin ödəniş növləri, xəstənin müalicəsinin nəticələri və göstərilən

tibbi xidmətin kodunun dəqiq göstərilməsi çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Stasionar müalicə zamanı sənəd dövriyyəsi. Stasionar xidmətlə

307

rin uçotu xəstənin xəstəxana müəssisəsində sutka və gün ərzində stasionarda

olmasını və çarpayı fondunun hərəkətinin gündəlik uçot vərəqəsinin köməyilə

aparılır.

Vərəqəni böyük tibb heyəti doldurmalıdır. Bu sənəddə xəstəxananın

tərkibində ayrılmış hər bir şöbədə maliyyələşmə mənbələri açıqlanmış

şəkildə göstərilməlidir.

Əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi, qeyri-dövlət tibb təşkilatları bir neçə

maliyyələşmə: könüllü və icbari tibbi sığorta sisteminin cığorta haqları,

büdcə vəsaiti, hüquqi şəxslərin vəsaiti və vətəndaşların şəxsi vəsaiti

mənbələrinə malikdir.

Azərbaycanda özəl müalicə - profilaktika müəssisələrində

maliyyələşmənin başlıca mənbəyi həmin müəssisələrdən kömək alan əhali

hesab olunur.

Əhaliyə pullu tibbi xidmət göstərilməsinə görə ödənişlər adətən tibb

müəssisəsində, istisna hallarda isə banklarda həyata keçirilir. Tibbi

xidmətlərin göstərilməsinə görə hesablaşmalar nəzarət-kassa aparatlarını

tətbiq etməklə aparılır. Tibb müəssisəsi nəzarət-kassa aparatlarını tətbiq

etmədi5d hallarda müəyyən qaydalara əməl etməklə təsdiq olunan ciddi

hesabat blanklarından istifadə edə bilər. Tibb müəssisəsi göstərilən xidmətə

görə istehlakçıya (pasiyentə) ondan nağd pulun alınmasını təsdiq edən kassa

çeki verməlidlir.

Tibb müəssisəsində tibbi xidmətlərin qabaqcadan və sonradan nağdsız

qaydada ödənilməsi üçün unifikasiya olunan formada hesab- namə yazılır və

bu sənəddə müqavilənin nömrəsi və tarixi göstərilir.

Hal-hazırda tibb müəssisələrinin idarə olunmasının effektivliyinin

yüksəldilməsinə iqtisadi informasiya sisteminin tətbiqi və gələcəkdə

təkmilləşdirilməsi yolu ilə nail olmaq olar.

Qəbul edilən idarəetmə qərarlarının keyfiyyətinə tələbatın daima

artması və onların qəbul olunması müddəti maliyyə və idarəetmə uçotunun

avtomatlaşdırılmış sisteminin tətbiqini zəruri edir.

Hazırda tibb təşkilatlarında hesablama texnikasından istifadə etməklə

maliyyə və idarəetmə uçotunun təşkilinə imkan verən çoxsaylı proqram

məhsulları təklif olunur. Bu proqramların köməyilə əməkhaqqının

hesablanmasını, təşkilatın əməkdaşlarının yerdəyişməsinin uçotunu,

əməkdaşların kadr hesablama məlumatlarındakı dəyişikliklərin

qeydiyyatını, əməkdaşların əməkhaqqı fondunun təhlilini, tarifikasiya

cədvəllərinin formalaşmasını, poliklinikanın, xəstəxanaların, hərbi

hospitalların, tibb mərkəzlərinin və digər səhiyyə təşkilatlarının

xüsusiyyətini nəzərə alan hesabatların əldə olunması və s. məsələlərin

uçotunun avtomatlaş

308

dırılması mümkündür.

Müasir proqramlar, həmçinin idarəetmə uçotunun aşağıdakı

vəzifələrinin həllinə də müsbət təsir göstərmək imkanına malikdir:

• tibbi yardımın həcminin planlaşdırılması;

• maliyyə planlaşması;

• sonrakı idarəetmə qərarlarını qəbul etmək üçün tibbi heyətin

fəaliyyətinin səmərəliliyinin daha da qiymətləndirilməsi ilə bağlı tibbi

kömək göstərilməsi planlarının yerinə yetirilməsinə nəzarət;

• dərman təminatına çəkilən xərclərin optimallaşdırılması üçün

dərman vasitələrinə və sərf olunan material resurslarına əsaslı tələbatın

formalaşması;

• tibb təşkilatının fəaliyyət göstəricilərinin təhlili.

Eyni zamanda yeni avtomatlaşdırılmış proqramların aşağıdakı

funksional imkanları da mövcuddur:

• xəstəxana daxili apteklərin fəaliyyətinin avtomatlaşdırılması;

• maliyyə planlaşması - büdcələr, pul vəsaitlərinin axınları, kredit və

kassa planları, maliyyə nəticələri;

• maliyyə təhlili - mali3^ə göstəricilərinin hesablanması, digər

dövrlərlə müqayisəli şəkildə formalaşan dinamika;

• mühasibat və vergi uçotu - təşkilatın maliyyə fəaliyyətinin uçotu,

reqlamentləşdirilən hesabat;

•təsdiq edilən və orijinal metodikalar üzrə tibbi köməyin həcminin

uçot vahidinin maya dəyərinin hesablanması;

• heyətin idarə olunması - iddiaçılarla iş, əməkdaşlar haqqında

məlumatların idarə edilməsi, tibbi xüsusiyyətləri nəzərə almaqla ixtisas

sistemləri, vəzifə təlimatları, əmək ödənişi sistemləri, əməkhaqqının

hesablanması.

"IC: Tibbi maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti"nə dair konfiqurasiyanın,

daimi müalicə qəbul edən şəxsə tətbiq edilməsi bir sıra bölmələrdə vahid

informasiyanın əldə edilməsini həyata keçirən tibb təşkilatlarında həmin

informasiyaların daha səmərəli nəticənin alınmasına şərait yaradır.

309

7.1. AUDITOR XİDMƏTİNİN MAHİYYƏTİ VƏ

İQTİSADİYYATIN İNKİŞAFINDA ONUN ROLU

Hər bir təsərrüfat subyektinin fəaliyyəti idarəetmə qərarlarının

qəbulunun zəruriliyi ilə əlaqədar olaraq müə5^ən informasiyalar əsasında

formalaşır. Hər şeydən əwəl, təşkilatın maliyyə vəziyyətini və onun kont-

ragentlərini (o cümlədən potensial) xarakterizə edən məlumatlara ehtiyac

yaranır. Təşkilatın əmlak və öhdəliklərinin vəziyyəti, onun gəlirləri, xərcləri

və fəaliyyətin maliyyə nəticələri haqqında informasiyalar şəklində

mühasibat hesabatında öz əksini tapır.

Mühasibat hesabatlarının tərkibi qüvvədə olan qanunvericiliyə əsasən

müə)^ənləşdirilir. Hesabata əlavə olunan auditor qərarlarında və auditor

rəylərində onun etibarlılığı, dəqiqliyi və şəffaflığı qeydə alınır. Təşkilat,

mühasibat hesabatlarının auditinin aparılması barədə müstəqil qərar çıxaran

hallarda, mühasibat hesabatının etibarlılığını təsdiq edən auditor qərarı da

mühasibat hesabatının tərkibinə daxil edilə bilər.

Göründüyü kimi, müvafiq qərarların qəbul edilməsi məqsədi ilə

müəssisə, təşkilatlar haqda faydalı informasiyalar əldə etmək çox böyük

əhəmiyyətə malikdir. "Maliyyə Hesabatlannm təqdimatına görə" 1 №li

Kommersiya təşkilatları üçün Milli Mühasibat Uçotu Standartında

mühasibat uçotu vasitəsilə formalaşan informasiyaların etibarlılığı,

müqayisəliliyi və münasib- liyi kimi meyarlar lazımi səviyyədə

açıqlanmışdır. Bu sənəddə münasiblik, əhəmiyyətinik, etibarlılıq, düzgün

təqdimat, məzmunun formadan üstünlüyü, neytrallıq, ehtiyatlılıq, tamlıq,

müqa3dsəlilik, ardıcılıllıq və anlaşıqlıq kimi uçotun keyfiyyət xüsusiyyətləri

izah olunmuşdur. Bu xüsusiyyətlərdən bəzilərinin konkret mahiyyətinə

nəzər yetirək:

Münasiblik. Keçmiş, indiki və gələcək hadisələri qiymətləndirməklə

istifadəçilərin iqtisadi qərarlar qəbul etmələrinə təsir edən informasiyalar

hesab olunur.

Əhəmiyyətinik. Maliyyə hesabatlarını təqdim edənlər tərəfindən

nəzərə alınmamağı və ya təhrif olunması səbəbindən istifadəçilərin bu

hesabatlar əsasında iqtisadi qərarların qəbul edilməsinə təsir edə bilən

informasiya kimi əhəmİ3^ətli hesab olunur.

Etibarlılıq. Tərkibində əhəmi}^ətli səhvlər və qabaqcadan əmələ gəlmiş

yalnış (qərəzli) fikirlər mövcud informasiyalar hesab olunur. İstifadəçilər bu

informasiyanın etibarlı olduğuna inandıqda, ona arxalana bilirlər. Etibarlı

informasiya neytrallıq, ehtiyatlılıq, düzgün təqdimat və tamlıq kimi

keyfiyyətlərə malik olmalıdır. 312

Neytrallıq. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın

etibarlı olması üçün məlumatlar neytral, yəni qərəzsiz olmalıdır. Maliyyə

hesabatını hazırlayanlar tərəfindən təqdim olunan informasiya, onların

öncədən müəyyən olunmuş nəticənin əldə edilməsi üçün istifadəçinin

qərarına təsir etdikdə, maliyyə hesabatları neytral hesab oluna bilməz.

Ehtiyatlılıq. Qeyri-müəyyən şəraitdə qiymətləndirmə zamanı aktiv və

ya gəlirlərin artırılmasının, öhdəlik və xərclərin azaldılmasının təmin

olunması məqsədilə diqqətli yanaşma tətbiq olunmalıdır. Əksər hallarda bu

cür halda qeyri-müəyyən şəraitdə aktiv və gəlirin mümkün dəyərlərindən ən

aşağı, öhdəlik və xərclərin isə ən yüksək qiymətindən istifadə edilməlidir.

Tamlıq. Maliyyə hesabatlarında təqdim olunan informasiyanın etibarlı

olması üçün , onun əhəmİ30^ətliliyi və çəkilən xərclər nəzərə alınmaqla,

dolğun olmalıdır.

Müqayisəlilik. İstifadəçilər üçün maliyyə hesabatlarının müvafiqliyi və

fərqliliyini müəyyən etmək və qiymətləndirmək imkanı yaradan informasiya

müqayisəli informasiyalar hesab olunur.

Anlaşıqlılıq. Mali)o^ə hesabatında təqdim olunan informasiyanın

mahiyyəti istifadəçilər tərəfindən anlaşılmalıdır. Eyni zamanda istifadəçilər

kommersiya fəaliyyəti və mühasibat uçotu haqqında zəruri biliklərə malik

olmalı və informasiyanı kifayət qədər dərindən öyrənməyə hazır olmalıdır.

Mühasibat uçotunun keyfiyyət xüsusiyyətləri araşdırılarkən aydın olur

ki, mühasibat uçotunda formalaşan informasiyaların tələb edilən

keyfiyyətlərə uyğun şəkildə təqdimatında auditor təşkilatlannın çox böyük

rolu vardır.

"Auditor Xidməti haqqında" Azərbaycan Respublikasının 1994-cü il 16

sentyabr tarixli 882 saylı Qanuna uyğun olaraq auditor təşkilatı Auditor

Palatasının verdiyi lisenziya əsasında Azərbaycan Respublikasının

ərazisində təsərrüfat subyektlərində müqavilə əsasında maliyyə-təsərrüfat

faəliyyəti sahəsində yoxlama, ekspertiza, təhlil aparmaq və yazılı rəy vermək

, mühasibat uçotu qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq

etmək və auditorun peşə fəaliyyətinə (auditor təşkilatının nizamnamə

məqsədlərinə] uyğun olaraq maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində

digər xidmətləri göstərmək auditor xidməti hesab edilir. (Audit:

qanunvericilik və normativ sənədlər. Bakı-2005, səh.8, maddəS].

Audit, hər şeydən əvvəl, müstəqil (kənar) nəzarət olduğu üçün auditor

yoxlamasının nəticələrindən asılı olanların heç bir müdaxiləsi və ya təzyiqi

olmadan təsərrüfat subyektlərində maliyyə hesabatlarının mötəbərliyini

daha obyektiv və düzgün müəyyənləşdirməyə, bunun əsasında isə

cəmi}^ətdə maliyyə şəffaflığını təmin etməyə, tərəflər arasında maliyyə

münasibətlərini və vergiqoymanı qurmağa imkan verir.

313

Audit özlüyündə hesabatın etibarlılığı haqqında fikri əks

etdirdiyindən onun audit olunan şəxsin mühasibat (maliyyə) hesabatının

müstəqil şəkildə yoxlanılması deməkdir. Bu zaman hesabatın etibarlılığı

bütün əhəmiyyətli məqamlar üzrə yoxlanılır. Əhəmİ3^ətli məqamların

etibarlılığı dedikdə, maliyyə hesabatının elə bir dəqiqliyi başa düşülür ki,

istifadəçilər həmin hesabatdan təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri haqda

düzgün nəticə çıxara bilərlər. Bütün hallarda yalnız həmin nəticələrə istinad

etməklə əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək mümkündür. Maliyyə

hesabatlarının münasiblik dərəcəsinə qiymət vermək üçün auditor

mühasibat uçotunda və maliyyə hesabatında yol verilən kənarlaşmaların

maksimal ölçülərini müəyyənləşdirməlidir. Bu qaydalar Azərbaycan

Respublikası Auditor Palatası Şurasının 2001-ci il 5 oktyabr tarixli 84/3 saylı

"Auditdə əhəmiyyətinik" adlı Standartda ətraflı şərh olunmuşdur. Adı

çəkilən standartda müxtəlif aktivlər, öhdəliklər, gəlirlər, xərclər və təsərrüfat

əməliyyatları, habelə kapitalın tərkib hissələri haqda informasiyalar geniş

əhatə olunur. Bütün hallarda belə informasiyaların təhrif olunması

istifadəçilərin qərarlarına təsir göstərə bilər. Miqdar nöqteyi-nəzərindən

əhəmiyyətli sayılan təhriflərin aşkara çıxarılması məqsədilə qəbul edilə bilən

əhəmi}^ətlilik səviyyəsinə metodik yanaşma auditor təşkilatları tərəfindən

hazırlanır və daxili standartlarda açıqlanır.

Beləliklə, maliyyə (mühasibat) hesabatı onun müəyyən tələblərə

uyğun surətdə əhəmi}o^ətlilik konsepsiyası əsasında tərtib

olunub-olunmaması haqqında auditorun fikir deməsinə lazımi imkan

yaradır. Auditor öz fikrini bildirdikdə: "Əhəmiyyətliliyin nəzərə alındığı

bütün hallarda etibarlılığı əks etdirir" cümləsindən istifadə edir. Auditor

nəticələrini əsaslandırmaq üçün zəruri auditor sübutları toplamalıdır.

Auditorun fikri mütləq səviyyədə inamlı olmasa da, o, düşüncəli tərzdə

maliyyə (mühasibat) hesabatının etibarlılığını 3diksəldir. Audit aparılması

mümkün olmasa da, mütləq inama nail olmaq lazımdır. Həmin inama

aşağıdakı amillər: subyektiv mühakimələrdən istifadə olunması, seçmə

testlərinin tətbiqi, mühasibat uçotu və daxili nəzarətin istənilən sistemlərinə

mənsub olan məhdudiyyətlərin mövcudluğu, yol verilən sübutların çox

böyük hissəsini təsdiq edən nəticələrin həlledici olmaması mənfi təsir

göstərir.

• Auditor fəalİ30^ətinə müvafiq Qanunla və hazırlanılan Standartlarla

tənzimlənən və geniş yayılan əlaqədar xidmətlərə aşağıdakılar aiddir:

• Müfəssəl yoxlama;

• Razılaşdırılan prosedurlar;

Maliyyə Hesabatlarının müfəssəl yoxlanılmasının məqsədi audit üçün

tələb olunan bütün sübutları verə bilməyən imkanların təqdimatın

dan ibarətdir. Daha konkret desək, auditorda haradasa mühasibat

hesabatının müvafiq tələblərə uyğun tərtib edilməsi fikri formalaşır. Müvafiq

meyarları nəzərə almaqla tərtib olunan maliyyə və digər informasiyaların

müfəssəl yoxlanılması da həmin məqsədlərə xidmət göstərir.

Müfəssəl yoxlama maliyyə (mühasibat] hesabatlarının

formalaşmasının etibarlılığının ümumi qaydada yoxlanılmasına yönəldilən

başlıca sorğuları və analitik prosedurları özündə birləşdirir. Auditor,

müfəssəl yoxlama prosedurunu həyata keçirən hallarda xüsusi əhəmiyyət

daşıyan bütün baxışları nəzərə almalıdır. Bu maliyyə (mühasibat]

hesabatında yol verilən əhəmiyyətli səhvlərin auditlə müqayisədə daha az

inandırıcı olması ilə əlaqədardır. Eyni zamanda belə halın müfəssəl

yoxlamada öz əksini tapan qərarın auditor qərarından daha aşağı səviyyədə

olmasını təsdiq edir. Müfəssəl yoxlamaların aparılması qaydası Azərbaycan

Milli Audit Standartları vasitəsilə tənzimlənir.

Razılaşdırılan prosedurların yerinə yetirilməsi zamanı auditor

xarakterli prosedurları icra etmək üçün auditor cəlb olunur. Belə bir

prosedurun aparılması üçün auditor təsərrüfat subyekti və üçüncü şəxs

(məs. mülkiyyətçi hesab olunan təşkilat, yaxud yoxlanılan obyetkin potensial

alıcısı, potensial borcverənin etibarlılığını nəzərdən keçirən kredit təşkilatı]

arasında razılıq əldə olunmalıdır. Eyni zamanda qeyd olunan faktlar

haqqında hesabat da hazırlanmalıdır.

Mali}^ə informasiyalarının dəstləşdirilməsi zamanı maliyyə

informasiyalarının toplanılması, təsnifatı və ümumiləşdirlməsi məqsədilə

mühasibat uçotuna dair xüsusi biliklərdən istifadə etmək üçün (audit üzrə

xüsusi biliklərin və vərdişlərin əksində dayanan] auditorlar dəvət edilir. Bu

zaman qaydaya görə ətraflı məlumatlar əlverişli və anlaşıqlı formaya salınır

və həmin informasiyanın əsasını təşkil edənləri yoxlamaq tələb olunur.

İstifadə olunan prosedurlar maliyyə hesabatlarına münasibətdə inamlı

olmağı nəzərdə tutur. Lakin dəstləşdirilmiş informasiyaların istifadəçiləri

audit işinə cəlb olunan yüksəkixtisaslı mütəxəssisin iştirakından müəyyən

üstünlük əldə edirlər. Həqiqətən belə mütəxəssislər işdə kifayət qədər

peşəkarcasına və vicdanla xidmət göstərirlər. Təəssüflə qeyd etməliyik ki,

respublikada hələ də mali30^ə informasiyalarının dəstləşdirilməsinin yerinə

yetirilməsi qaydasını tənzimləyən normativ sənəd (standart] yoxdur.

Auditin aparılması və müvafiq əlavə audit xidmətlərinin göstərilməsi

üzrə fəaliyyət, müvafiq auditor təşkilatları və fərdi auditorlar tərəfindən

həyata keçirilir.

Auditorlar və audit təşkilatları auditor fəaliyyətindən başqa auditor

fəaliyyəti ilə bağlı aşağıdakı digər xidmətlər də göstərə bilər:

------ 315-—-

• Mühasibat uçotunun qurulması, bərpası və apaniması, mühasibat

(maliyyə) hesabatının tərtib olunması, mühasibat məsləhətlərinin verilməsi;

• Vergi məsləhəti, vergi uçotunun qurulması, bərpası və aparılması,

vergi hesablamaları və bəyannaməsinin tərtib olunması;

• Təşkilatların və fərdi sahibkarların maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətilə-

rinin təhlili, iqtisadi və maliyyə xarakterli məsləhətlərin təqdim olunması;

• İdarəetmə, o cümlədən təşkilatın yenidən qurulması, yaxud onların

özəlləşdirilməsi ilə bağlı məsləhətlərin verilməsi;

• Auditor fəaliyyəti ilə bağlı sahələrdə hüquqi köməklik göstərilməsi

(mülki və inzibati məhkəmə icraatında hüquqi şəxslərin maraqlarının

gözlənilməsi, vergi və gömrük, hüquqi münasibətlər, dövlət hakimiyyət və

yerli özünüidarə orqanlarında hüquqi məsələlər üzrə məsləhətlər də daxil

edilməklə);

• Mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılması və informasiya

texnologiyalarının tətbiq edilməsi;

• Auditor fəaliyyəti ilə bağlı elmi-tədqiqat və təcrübə işlərinin

aparılması;

• Elmi-tədqiqat və təcrübə işlərinin nəticələrinin kağız və elekron

daşıyıcılarda yayımlanması;

• Auditor fəaliyyəti ilə əlaqədar sahələrdə təlim aparılması.

Belə bir hal çox mühümdür ki, auditor təşkilatları və fərdi auditorlar

(auditor fəaliyyəti ilə məşğul olan fərdi sahibkarlar) auditor fəaliyyətindən

və onunla bağlı göstərilən xidmətlərdən əlavə hər hansı bir sahibkarlıq

fəaliyyəti ilə məşğul ola bilməzlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, ‘Auditor xidməti" haqqında Azərbaycan

Respublikasının 1994-cü il 16 sentyabr tarixli 822 saylı Qanununda auditor

təşkilatlarının qarşısında aşağıdakı tələblər qoyulmuşdur:

"Auditor təşkilatı Auditorlar Palatasının verdiyi lisenziya əsasında

Azərbaycan Respublikasının ərazisində auditor xidməti göstərmək

hüququnu əldə etmiş və nizamnaməsinə görə yeganə fəaliyyət sahəsi bu

xidmət növü olan hüquqi şəxsdir.

Auditor təşkilatı Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi ilə

müəyyən edilmiş qaydada və bir və ya daha artıq təsisçi tərəfindən yaradılır.

’

Mahiyyətcə hər bir auditor təşkilatı özlüyündə kommersiya təşkilatı

hesab olunur. Həmin Qanunun 11-ci maddəsində sərbəst auditorların və

auditor təşkilatlarının dövlət qeydiyyatı qaydası verilmişdir.

• Auditor təşkilatlarının yaradılmasının ümumi qaydaları belədir:

• Auditor təşkilatı açıq səhmdar cəmİ3o^ət, dövlət, yaxud unitar

müəs- *. Audit .Qanunveridik və normativ sənədələr. Bakı-2005, səh.8, maddə 5.

sisə istisna olmaqla istənilən təşkilati-hüquqi formada yaradıla bilər;

• Təşkilatın üzvü olan auditorların sayı əmək müqaviləsi əsasında üç

nəfərdən az olmamalıdır.

Hazırda Azərbaycanda Respublika Auditorlar Palatası ilə yanaşı Bakı

şəhəri Auditor təşkilatı, Gəncə şəhəri Auditor təşkilatı, Naxçıvan şəhəri

Auditor təşkilatı, Şəmkir şəhəri Auditor təşkilatı və Lənkəran şəhəri Auditor

təşkilatı müstəqil surətdə fəaliyyət göstərir. Bütövlükdə respublika üzrə

auditorların sayı 70 nəfər, o cümlədən Bakıda 17 nəfər, Gəncədə 3 nəfər,

Naxçıvanda 1 nəfər, Şəmkirdə 1 nəfər və Lənkəranda 1 nəfər, Qubada iki

nəfər və s. təşkil edir. Eyni zamanda əlavə olaraq 43 sərbəst auditor qeydə

alınmışdır.

Rəqəmlər sübut edir ki, auditor təşkilatlarının yaradılması və fəaliyyət

göstərmələri Azərbaycanda auditor hərəkatının inkişafına təsir göstərir. Bu

da respublika iqtisadiyyatının inkişafı üçün son dərəcə vacibdir. Təcrübə

göstərir ki, auditor təşkilatlarının göstərdikləri xidmətlər arasında auditin

aparılması üzrə xidmətlər və konsaltinq xidmətləri üstün mövqeyə malikdir.

Bununla əlaqədar təsdiq etmək olar ki, auditor təşkilatının xidmətləri iqtisadi

subyektlərdə formalaşan daxili və kənar informasiyaların keyfiyyətinin

təmin olunmasına yönəldilmişdir. Nə qədər ki, informasiyalar işgüzar

idarəetmə qərarlarının qəbulu üçün əsas sayılır, onun etibarlılığı həmin

qərarların əsaslı olduğunu sübut edir. Müvafiq surətdə yüksək keyfiyyətlə

göstərilən auditor təşkilatlarının xidməti iqtisadi subyektlərin fəali3^ətinin

səmərəliliyinin yüksəldilməsinə şərait yaradır.

7.2. AUDITOR XIDMƏTLƏRININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ

ONLARIN GÖSTƏRİLMƏSİNİN TƏŞKİLATI ƏSASLARI

Auditor xidmətlərinin təşkilati əsaslarının tərkib hissələrindən biri

onların həyata keçirilməsi istiqamətləri hesab olunur. Qeyd etmək yerinə

düşər ki, auditor xidmətlərinin siyahısı hazırda nə nəzəriyyədə, nə də

auditor təşkilatlarının fəali30^ət praktikasında demək olar ki, yox dərcəsin-

dədir. Bu məsələ kifayət qədər mübahisə yaratdığı uçün qanunvericlik

səviyyəsində (onların məzmunu və həyata keçirilməsinin təşkili mövcud

normativ sənədlərlə açıqlanır) həm də peşə məkanında (peşə cəmiyyətləri

tərəfindən problemli məsələlər müzakirə olunduqda və xüsusi

ədəbiyyatlarda onlara xüsusi diqqət yetirilir) tanınan istiqamətlərə diqqət

yetirilməsi məqsədəuyğun hesab edilir.

317

Dünya praktikasında vergi auditi istiqaməti kifayət qədər geniş

yayılmışdır. Azərbaycanda vergi auditindən müstəqil surətdə istifadə

olunmasına baxmayaraq, bu istiqmətin bəzi ünsürlərinə praktikada rast

gəlinir. Beynəlxalq audit standartlarında vergi auditi dedikdə, auditor

təşkilatı tərəfindən iqtisadi subyektin mühasibat və vergi hesabatlarının

araşdırılması üzrə xüsusi auditor tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi təsvir

olunur. Burada iqtisadi subyektlər tərəfindən büdcəyə və büdcədənkənar

fondlara vergilərin və digər ödənişlərin uçotda əks etdirilməsinin,

formalaşması qaydasının və ödənilməsinin qanunvericilikdə nəzərdə

tutulan normalara uyğun gəlib-gəlməməsi məsələləri yoxlanılır. Vergi

auditinin yerinə yetirilməsi üzrə auditor tapşırılıqlarının nümunəvi

siyahısının tərkibinə: vergiyə cəlbolunma bazasının düzgün

müə3^ənləşdirilməsinə qiymət verilməsi; tətbiq olunan vergi güzəştlərinin

düzgünlüyünə qiymət verilməsi; vergi öhdəliklərinin hesablanmasının

düzgünlüyünə qiymət verilməsi; Vergi Məcəlləsi normalarının dəqiq tətbiq

olunmadığı hallarda iqtisadi subyektlər üçün vergi nəticələrinin

hesablanması; arbitraj məhkəmələrində vergi ödəyiclərinin maraqlarının

qorunması və s. daxildir.

Qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq vergi orqanlarına

münasibətdə auditor təşkilatı vergi ödəyən iqtisadi subyektin səlahiyyətli

nümayəndəsi deməkdir. Bunu bilmək vacibdir ki, qüvvədə olan vergi qa-

nunvericliyinə görə vergi hesabatlarının tamlığına və dəqiqliyinə, habelə

büdcəyə və büdcədənkənar fondlara çatası vergilərin və yığımların

düzgünlüyünün və öz vaxtında həyata keçirilməsinə məsuliyyət bütün

hallarda iqtisadi subyektin rəhbərinin üzərinə düşür.

Hazırda audit sahəsindəki mütəxəssislər vergi auditini, bir tərəfdən

ümumi auditin tərkib hissəsi kimi, digər tərəfdən isə auditor xidmətinin

müstəqil istiqaməti kimi təsəvvür edirlər. Həqiqətən də auditin hər hansı bir

istiqamətinin əsas məqsədi mühasibat (mali}o^ə) hesabatlarının etibarlılığı

haqda fikri əks etdirməkdən ibarətdir. Büdcə və büdcədənkənar fondlara

öhdəliklərin kəmiyyətini xarakterizə edən göstəricilər mühasibat balansının

müxtəlif formalarında qeydə alınır. Belə ki, yeni mühasibat balansının

passivinin 42-ci maddəsində "Təxirə salınmış vergi öhdəlikləri”, 52-ci

maddəsində "Vergi və sair məcburi ödənişlər üzrə öhdəliklər”, "Mənfəət və

zərər haqqında” hesabatın (xərclərin funksiyası üzrə) 90-cı maddəsində

"Mənfəət vergisi” adlı xərclərin xüsusiyyətlərinə dair müəyyən məlumatlar

öz əksini tapır. Bununla əlaqədar bütövlükdə hesabatın etibarlılığı, büdcə və

büdcədənkənar fondlar qarşısında öhədliklərin kəmİ30^ətinin etibarlılığı

haqda fikri nəzərə almadan əks etdirə bilməz.

318

Yuxarıda qeyd olunanlara görə iqtisadi subyektlər auditor

təşkilatlarını təkcə audit yoxlaması aparmaq üçün dəvət etmirlər. Qüvvədə

olan qanunvericilikdə nəzərdə tutulan vergilərin və yığımların hesablanması

və ödənilməsindəki pozuntulara görə maliyyə sanksiyaları vergi qa-

nunverciliyi normalarının yerinə yetirilməsində müasir nəzarətin aktuallığını

sübut edir. Beləliklə, iqtisadi subyektlərin vergi risklərinin aşağı salınması

alətlərinin keyfiyyəti vergi auditi ilə bağlı tələb olunan xidmətlərin ən

mühümlərindən biridir. Auditin beynəlxalq praktikada tanınan

istiqamətlərindən biri ekoloji audit, yaxud ekoaudit adlanır. Həmin

istiqamət regionların ekoloji inkişafının təmin edilməsində xüsusi yer

tutmaqla, bu və ya digər investisiya layihəsinin cəlbediciliyinə qiymət

verilməsinə imkan yaradır, eyni zamanda təbiəti mühafizə qurğularından

istifadənin məqsədəuyğunluğuna və səmərəliliyinə xidmət göstərir.

"Ekoloji audit" termininə Beynəlxalq praktikada daha çox təsadüf

olunur. Adı çəkilən terminlə bağlı Azərbaycanın audit təcrübəsində və Milli

Audit Stanadartlarında hər hansı bir araşdırma demək olar ki, yox

dərəcəsindədir. Be3məlxalq praktikada ekoloji audit termini: ekoloji auditdə

təsərrüfat subyektlərinin qarşısında duran tələblərə əməl olunmasına verilən

müstəqil, kompleks və sənədin qiyməti kimi açıqlanır. Bu zaman ətraf

mühitin mühafizəsi, beynəlxalq standartlara əməl olunması, ekoloji

fəaliyyətin yaxşılaşdırılması üzrə tövsiyyələrin hazırlanması kimi məsələlər

də araşdırılmalıdır. Təqdirəlayiq haldır ki, əlverişli ətraf mühitin mühafizəsi,

ekoloji təhlükəsizliyin təminatına zəmanət verən və təsərrüfat fəaliyyətinin

təsirini dövlət tərəfindən tənzimləyən normalaşdırma kimi tətbiq olunur.

Normalaşmanm başlıca məqsədi ətraf mühitin keyfiyyətinə nəzarət edən

normativlərin və dövlət standartlarının hazırlanması ilə bağlıdır. Ətraf

mühitin mühafizəsi sahəsində normativlər və normativ sənədlər bu sahədəki

beynəlxalq qaydaları və standartları nəzərə almaqla elm və texnikanın

müasir nailiy3^tləri əsasında hazırlanır, təsdiq edilir və qüvvəyə minir. Ətraf

mühitin mühafizəsi sahəsində normalaşma Respublika Ekologiya Nzirliyi

tərəfindən həyata keçirilməlidir.

Ətraf mühitin keyfi}^ət normativləri təbii ekoloji sistemlər, bitkilər,

he3^anlar və digər orqanizmlərin genetik fondunu qorumaq məqsədilə ətraf

mühitin vəziyyətinə qİ3onət vermək üçün müəyyənləşdirilir. Ətraf mühitin

keyfiyyət normativlərinə aşağıdakılardır:

• ətraf mühitin kimyəvi göstəricilərinə uyğun olaraq müəyyən edilən

normativlər, o cümlədən radioaktiv maddələr də daxil olmaqla kimyəvi

maddələrin yol verilən son həddə konsentrasiyasının normativliyi;

• ətraf mühitin vəziyyətinin fiziki göstəricilərinə uyğun olaraq

319

müəj^ən edilən normativlər, o cümlədən radioaktivlik və istilik səviyyəsi

göstəricilərinin normativləri;

• ətraf mühitin vəziyyətinin bioloji göstəricilərinə uyğun olaraq

müəyyən edilən normativlər, o cümlədən ətraf mühitin keyfiyyət indikatoru

kimi istifadə olunan bitki, heyvan və digər orqanizmlərin növlərinin və

qruplarının göstəricilərinin normativləri, habelə mikroorqanzmlərin yol

verilən son hədd konsentrasiyasının normativləri;

• ətraf mühitin keyfi}^ətinin digər normativləri.

Ətraf mühitin keyfiyyət normativləri müəyyənləşdirildikdə, ərazilərin

və akvatoriyaların təbii keyfiyyətləri, təbiət obyektlərinin və

təbii-antropogen obyeklərin, xüsusi mühafizə edilən ərazilərin, habelə

xüsusi təbiəti mühafizə əhəmiyyəti olan təbiət landştaflarının təyinatı nəzərə

alınır.

Beləliklə, Beynəlxalq Audit Standartlarında ətraf mühitə yol veriləsi

təsirlərin qiymətləndirilməsi, ekoloji ekspertiza, ətraf mühitin mühafizəsi

sahəsindəki tələblər barədə normativlər və onların ekoloji audit prosesində

xüsusi diqqətdə olmasına əməl olunması nəzərdə tutulur. Eyni zamanda

həmin qaydalarda təsərrüfat və digər fəaliyyət obyektlərinin ekoloji

auditinin aparılması haqda təbiəti mühafizə müvəkkillərinin müvafiq

təkiliflərlə çıxış etmələri də nəzərdə tutulur. Qeyd olunan hüquqlar ondan

irəli gəlir ki, atmosfer havası ətraf mühitin həyati cəhətdən ən mühüm

komponentidir, e}mi zamanda insanların, bitki və heyvanların

məskunlaşdıqları məkanin ayrılmaz hissəsidir.

Ekoloji audit anlayışından digər normativ sənədlərdə də istifadə edilir.

Əməliyyat auditi ayrıca istiqamət kimi fərqləndirilir. Bu anlayış, hər

şeydən əvvəl, daxili audit anlayışı ilə əlaqədardır. Əməliyyat auditin

mahiyyəti " Banklarda daxili audit və nəzarət orqanlarının və auditorların

qarşılıqlı əlaqəsi" və "Bank nəzarət orqanları ilə bankların kənar auditorları

arasında qarşılıqlı əlaqə" adlı Bazel Komitəsinin sənədlərində əks

etdirilmişdir. Həmin sənədlərə görə əməliyyat auditi kənar audit

çərçivəsində aparıla bilər.

Auditin nəzəriyyəsində və praktikasında onun başqa istiqamətləri də

mövcuddur. Lakin onların mahiyyətinin normativ sənədlərdə açıqlanmasına

çox nadir hallarda rast gəlmək olur. Məsələn, Rusiya Federasiyasında sərgi

auditi anlayışına rast gəlinir. Sərgi auditi prosesində sərgi -yarmarka

tədbirlərinin ixtisaslaşmış miqdar göstəricilərinin (sərgiyə gələnlərin dəqiq

sa}n, eksponatlar, sərgi meydançalarınin həcmi və s.) yoxlanılması nəzərdə

tutulur. Aviasiya şirkətlərinin auditinin aparılması "Aviasiya - texniki

auditi" terminin tətbiqi ilə müşayiət olunur.

Auditor təşkilatlan tərəfindən xidmətlərin göstərilməsinin təşkilati xü-

susiyyətləri qüvvədə olan qanunvericilik normalarında nəzərdə

tutulmuşdun Mövzunun əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi başlıca normativ

sənəd "Auditor Xidməti haqqında 'Azərbaycan Respublikasının Qanunu

hesab olunur. Bu qanunda audit və auditor fəaliyyəti anlayışları

müəyyənləşdirilir, digər xidmətərin növləri sadalanmış, auditorlar, auditor

təşkilatları, auditorların özlərini tənizmləyən təşkilatlar qarşısında duran

tələblər açıqlanır, auditor fəaliyyətinin dövlət tənizmlənməsinin əsasları

göstərilir, auditorların və audit olunan şəxslərin hüquq və vəzifələri qeyd

olunur, auditor təşkilatlarının və auditorların fəaliyyətinin keyfiyyətinə

nəzarət qaydası aydınlaşır.

Azərbaycan Milli Audit Standartları və bəzi daxili standartlar bütün

hallarda yuxarıda adı çəkilən Qanunlar hər hansı bir ziddiyyət təşkil edə

bilməz.

7.3. AUDİTOR TƏŞKİLATLARININ XİDMƏTLƏRİNİN

SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ

Auditor təşkilatlarının xidmətlərinin sənədləşdirilməsi xidmətlərin

göstərilməsinin təşkilati xüsusİ3^ətlərindən asılıdır. Öz növbəsində auditor

xidmətinin təşkili üçün ən mühüm şərt biznes- proseslərin təşkili hesab

olunur. Bu zaman onu tam açıqlamağa ehtiyac duyulmur. Təkcə xidmətlərin

göstərilməsinin nəticələrini xarakterizə edən prosedurları (üsulları)

göstərmək kifayətdir. Biznes -proseslər formalaşdırılan zaman aşağıdakı

tələbləri əsas götürmək məqsədəuyğundur:

• Hər bir biznes -proses istehlakçılar üçün qiymətli məlumatlar verməli

və hadisələrin gələcək inkişafına təsir göstərməlidir;

• biznes -proseslər təkcə xidmətlərin yüksək keyfiyyətlə göstərilməsi

üçün deyil, həm də onun keyfiyyətinə kənar və daxili nəzarəti həyata

keçirmək üçün vacibdir;

• xidmətlər göstərilən zaman biznes - proseslər mütəxəssislərin təkcə

nəticəyə deyil, həm də ona nail olunmasının müəyyən tələblərinin

gözlənilməsinə istiqamətləndirilməlidir. Bu zaman tələblər ya göz qabağında

olmalı, ya da anlaşıqlı və dəqiq surətdə şərh edilməlidir;

• hər bir biznes-proses çərçivəsində müstəqil mütəxəssis-icraçı nəzərdə

tutmaq lazımdır (məs., prosedurların yerinə yetirilməsində metodların

seçilməsi, təşkilati yanaşma və s.);

• nəzərdə tutulan biznes-proseslər qarşlıqlı əlaqəli şəkildə fəaliyyət

göstərməlidir. Qaydaya görə, hər bir növbəti biznes-proses əvvəlki

nəticələrdən asılı olur;

• adətən hər bir biznes-prosesin nəticələri sənədləşdirilir;

321

• biznes - proseslər müəyyənləşdirilən zaman məsul əməkdaşlara

diqqət yetirmək lazımdır.

Aşağıdakı şəkildə auditin aparılmasının biznes - prosesləri verilmişdir (şəkil 7.1].

Müştərinin

müraciəti

Auditin

keyfiyyətinə

daxili nəzarət

Yoxlamanın

nəticəsinin müştəri

ilə müzakirəsi

Auditin apantması

şərtlərinin

razılaşdırılması

Auditin

planlaşdırılması

Nəticələrin

formalaşdırılması

Audit

prosedurunun

yerinə yetirilməsi

Auditor

qərarlarının

hazırlanması

Xidmət

göstərilməsi

faktının təsdiqi

Şəkil 7.1. Auditin aparılmasında biznes-proseslər

Biznes - proseslərin əsas tərkib hissəsini və audit aparılan zaman

onların müvafiq sənədlərlə təmin olunmasını nəzərdən keçirək (cədvəl 7.1].

Daha ətraflı biznes-proseslər müxtəlif səviyyəli aşağıda göstərilən

icraçılar: auditor təşkilatının rəhbərliyi, auditor yoxlamasının rəhbərliyi,

habelə auditor xidmətinin bilavasitə icraçıları üçün təqdim oluna bilər.

Auditorlar və müştərilərin qarşılıqlı əməkdaşlığının auditi potensial

şəxsin auditor təşkilatına, yaxud fərdi auditora müraciəti ilə başlanılır: "Elana

görə tanışlıq" çox nadir hallarda baş verir. Təcrübə göstərir ki, auditor

təşkilatını, yaxud fərdi auditoru üçüncü şəxsin tövsiyəsi əsasında seçirlər.

Üçüncü şəxs onların göstərə biləcəkləri xidmətin yüksək keyfiyyətini təsdiq

edir. Audit aparılan potensial şəxslə auditin aparılması son qərarın qəbulu

üçün zəruri sayılan informasiyaların alınmasında maraqlıdır. Bu zaman

auditor təşkilatlarında qeydə alınan üzvlər haqqında məlumatlar, işin

auditor xidməti bazasında davam etdirilmə müddəti, daha iri müştərilərin

mövcudluğu, auditin müəyyən müddətdə başa çatdırl- ması imkanları,

xidmətlərin dəyəri və s.dəqiqləşdirilir. Auditor təşkilatları və fərdi auditorlar

öz növbəsində müştərilərin seçilməsinə diqqətlə yanaşır, onların coğrafi

vəziyyətinə, fəaliyyət sahələrinə və növlərinə , vergiyə cəlbolunma

xüsusiyyətlərinə, sənəd dövriyyəsinin həcminə, mühasibat uçotu və daxili

nəzarət sistemlərinin vəziyyətinə xüsusi diqqət yetirirlər. Beləliklə, müştəri

ilə danışıqların aparılması auditin həyata keçirilməsi imkanlarını

müəyyənləşdirməyə imkan yaradır.

Yeni müştərilərə xidmətin göstərilməsi, yaxud müştəri ilə əməkdaş

322

lığın davam etdirilməsi məsələləri qüvvədə olan normativ sənədlərdə öz

əksini tapmışdır. Yeni müştərilərin xidmətə götürülməsi, yaxud konkret

auditor tapşırığı üzrə müştəri ilə əməkdaşlığın davam etdirilməsi

aşağıdakıları nəzərdə tutur:

• audit aparılan potensial şəxsin əsas mülkiyyətçilərinin, onun

rəhbərliyinin və mülkiyyətçinin nümayəndəsinin səmimiliyinə qiymət

verilməsi;

• audit üzrə konkret tapşırığın yerinə yetirilməsi üçün vacib sayılan

auditor qrupu iştirakçılarının peşə səlahiyyətliliyinə qiymət verilməsi;

• auditor təşkilatının və auditor qrupu iştirakçılannm peşə

qabiliyyətlərinin səviyyəsi zəruri resurslann mövcudluğu və etik tələblərə

əməl etmələri.

Yuxarıda qeyd edilən şərtlərdən hər hansı birinə qiymət verərkən

müəyyən çətinlik yaranan hallarda auditor qrupunun iştirakçıları məsləhət

almaq üçün auditor təşkilatının rəhbərinə, yaxud hüquqşünasa müraciət

etməlidir. Mübahisəli məsələlərin həlli üsulları sənədlər vasitəsilə

rəsmiləşdirilməlidir.

Ümumiyyətlə, müştəri ilə əməkdaşlığın davam etdirilməsi haqda qərar

audit üzrə cari və əvvəlki tapşırıqların gedişində meydana çıxan əhəmiyyətli

məsələlərin qiymətləndirilməsinə önəm verir və əməkdaşlığın davam

etdirilməsinin nəticələrinə öz təsirini göstərir. Məs., müştəri öz fəali3^ətini

auditor təşkilatının təcrübəsi və biliyi olmayan sahələrdə genişləndirməyə

başlaya bilər.

Beləliklə, auditor təşkilatı əməkdaşlıq üçün maraq doğuran məsələlərə

qiymət verdikdə müvafiq sənədlərdən istifadə edir. Zəruri informasiyalar

aldıqdan və auditin keçirilməsinə dair imkanları qiymətləndirdikdən sonra

tərəflər qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında razılığa gəlirlər. Bu zaman müvafiq

qeydləri auditor yoxlaması planına daxil etmək zərurəti meydana çıxır.

Auditor təşkilatı yoxlamalar aparmaq üçün mütəxəssislər qrupunu

formalaşdırır. Auditor yoxlamasının rəhbəri, auditor qrupunun

iştirakçılarının zəruri vərdişlərə, peşə hazırlığına, habelə audit üzrə

tapşırıqları yerinə yetirmək üçün lazımi səlahiyyədərə malik olmasına

inandırmalıdır.

Müvafiq vərdişlər və peşə səlahiyyətiəri dedikdə aşağıdakılar: audit

üzrə tapşırıqları dərk etmək; təlim vasitəsilə əldə olunan audit üzrə

tapşırıqların praktik cəhətdən yerinə yetirilməsi; Azərbaycan

Respublikasının auditə dair normativ sənədlərindən və standartlarından

bacarıqla istifadə etmək; informasiya texnologiyaları sahəsində biliklər;

müştərinin fəaliyyət göstərdiyi sahələr barədə biliklərə malik olmaq; peşə

mühakimələrini formalaşdırmaq bacarığı; auditor təşkilatı tərəfindən

müəyyən edilən ke5diy- yətə nəzarət prinsiplərinin və prosedurlarının dərk

edilməsi başa düşülür.

323

Cədvəl 7.1 Biznes -proseslərin təşkilati tərkib hissələri və auditin

aparılmasında onlara müvafiq gələn sənədli təminat

Biznes* proses

Biznes-proseslərin təşkilati tərkib hissələri

Biznes-proseslərinin nəticələri

Biznes-proseslərinin icraçılan

Sənədlərlə rəsmiyyətə salmaq

Müştərilərin müraciəti

Qarşılıqlı əməkdaşlıq haqqında qərarın qəbulu

Auditor təşkilatlarının rəhbərliyi

Auditor yoxlaması planında qeydlərin daxil edilməsi

Auditin aparılma şərtlərinin razılaşdırıl ması

Auditin aparılması şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi və müştəri ilə qarşılıqlı fəaliyyət qaydası

Auditor təşkilatlarının rəhbərliyi

Auditin aparılması haqda məktub, auditin aparılması üzrə xidmətlərin göstərilməsi üçün müqavilə

Auditin planlaşdırıl ması

Audit aparılan şəxsin fəaliyyət xüsusiyyətindən və təşkilati strukturundan asılı olaraq auditor prosedurunun həcminin və xarakterinin müəyyənləşdirilməsi

Auditor təşkilatının rəhbəri

Auditin ümumi planı və proqramı

Audit prosedurunun yerinə yetirilməsi

Kifayət qədər etibarlı sayılan auditor sübutlarının əldə olunması

Auditor qrupunun iştirakçıları

Auditorun işçi sənədləri

Nəticələrin formalaş ması

Audit aparılan şəxsin maliyyə [mühasibat) hesabatının etibarlılığı haqda fikrin formalaşması üçün təkiliflərin əsaslandıniması

Auditor qrupunun iştirakçıları

Auditorun işçi sənədləri və auditin apanimasının nəticələri barədə yazılı informasiya [hesabat)

Auditin keyfiyyətinə daxili nəzarət

Xidmətlərin keyfiyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi

Auditor təşkilatlarının daxili reqlamentlərinə uyğun olaraq auditor yoxlamasının rəhbəri və səlahiyyətli şəxslər

Auditin işçi sənədlərində, yaxud auditor təşkilatının daxili reqlamentində nəzərdə tutulan digər sənədlərlə formalaşan qeydlər

Yoxlama nəticələrinin müştəri ilə müzakirəsi

Bütün əhəmİ3^ətli münasibətlərdə audit aparılan şəxsin malİ3^ə (mühasibat) hesabatının etibarlılığı haqqında fikrin formalaşması və əks etdirilməsi

Auditor yoxlamasının rəhbəri, auditor təşkilatının rəhbəri, yaxud səlahiyyətli şəxslər

Auditor qərarı

Xidmət göstərilməsi faktının təsdiqi

Auditin aparılması üzrə proseslərin tamamlanması

Auditor təşkilatının rəhbəri

Göstərilən xidmətlərin aktı [görülmüş işin aktı)

324

Auditin aparılması şərtlərinin razılaşdırılması auditin aparılması üzrə

xidmətlərin göstərilməsi prosesinin təşkili haqda müştərilərlə razılığa

gəlinməsinə nail olduğunu sübut edir. Razılaşdırılmış şərtləri əks etdirən

başlıca sənəd müqavilə hesab edilir.

Bilmək vacibdir ki, razılaşma şərtləri prosesinə hələ müqavilə bağ-

lanılanadək başlanılır. Belə ki, audit aparılan şəxsin rəhbərliyi ilə razılığa

gəlinməsinin gedişində "auditin aparılması haqda məktub" da tərtib oluna

bilər. Qüvvədə olan Standartda (qaydalarda) auditin aparılması haqda

məktub auditor tərəfindən yoxlanılası təşkilata göndərilən və auditor

təşkilatının rəhbəri tərəfindən imzalanan hüquqi sənəd hesab edilir.

Beləliklə, auditin aparılması haqda məktubu yoxlama prosesində qarşılıqlı

münasibətlərin münaqişəyə gətirib çıxarmasını təmin etmək üçün auditor

tərəfindən tərtib edilir. Bir məsələ diqqəti cəlb edir ki, audit haqqında

qüvvədə olan qaydalarda müqaviləyə və müvafiq surətdə auditin aparılması

haqda məktubda informasiyaların açıqlanması ilə əlaqədar dəqiq tələblər və

məhdudiyyətlər yoxdur. Eyni zamanda audit xidmətinin göstərilməsi haqda

müqavilədə (məktubda) aşağıdakıların göstərilməsi məqsədəuyğun hesab

olunur:

• maliyyə (mühasibat) hesabatının auditinin məqsədi;

• maliyyə (mühasibat) hesabatının hazırlanması və təqdim olunmasına

görə audit aparılan şəxsin rəhbərliyinin məsuliyyəti;

• Azərbaycan Respublikasım qanunvericiliyinə və milli standartlara

istinad etməklə auditin həcmi;

• auditin nəticələrinə görə hazırlanması nəzərdə tutulan auditor qərarı

və digər gözlənilən sənəd;

• auditin gedişində testləşmənin seçmə metodlarının tətbiqi ilə

əlaqədar aşkara çıxarılan əhəmiyyətli və qaçılmaz sayılan risklərin

nəticəsində aşkarlanan informasiyalar;

• maliyyə hesabatlarının gizli qalan bəzi məlumatlarının

saxtalaşdırılması barədə informasiyaların müəyyənləşdirilməsi;

• auditin aparılması gedişində soruşulan bütün mühasibat sənədlərinə

və digər informasiyalara sərbəst girişin təmin olunma tələbləri;

• auditin aparılmasının qiyməti (yaxud onun müəyyənləşdirilməsi

üsulu), habelə göstərilən xidmətlərin tanınması qaydası və hesablaşmaların

aparılma qaydası.

Auditor xidmətinin göstərilməsi haqda müqavilədə digər şərtlər:

auditin aparılması ilə bağlı audit aparılan şəxsin rəhbərliyindən rəsmi yazılı

ərizə almaq hüququ; auditin aparılması üçün zəruri sayılan informasiya

almaq məqsədilə kredit təşkilatlarına və audit aparılan şəx

325

sin kontragentlərinə sorğuların göndərilməsi istiqamətində rəhbərliyin

öhdəliyi; auditin hər hansı bir məsələsi üzrə işin aparılmasına digər

auditorların və audit aparılan şəxsin əməkdaşlarının cəlb edilməsi haqda

razılıq və s. də göstərilə bilər.

Auditin planlaşdırılması auditor yoxlamasının ayrılmaz hissəsi hesab

olunur. Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 24 mart

1999-cu ildə təsdiq edilən “Auditin planlaşdırılması" adlı Standartda

auditor təşkilatlarının və auditorların öz işlərini planlaşdırmaq

istiqamətində vəzifələri müəyyənləşdirilmiş, yoxlamanın effektiv surətdə

keçirilməsi yolları sadalanmışdır. Yuxarıda adını çəkdiyimiz Standarta

uyğun olaraq planlaşma, ümumi strategiyaların hazırlanması, gözlənilən

xarakterə açıq şəkildə yanaşma, auditor prosedurlarının keçirilmə və həcmi

müddətləri nəzərdə tutulur. Auditorun öz işini planlaşdırması

aşağıdakılara: auditin mühüm sahələrinə xüsusi diqqət yetirmək; potensial

problemləri aşkarlamaq; işləri keyfiyyətlə və vaxtında optimal xərclərlə

yerinə yetirmək; auditor yoxlamasında iştirak edən mütəxəssislər qrupu

arasında işləri effektiv surətdə bölüşdürmək; habelə görüləsi işləri

koordinasiya etmək imkanı yaradır.

Planlaşdırma üçün ümumi planın və audit proqramının sənədlərlə

rəsmiyyətə salınması tələb olunur. Audutin ümumi planında auditor

yoxlamasının nəzərdə tutulan həcmi və aparılma qaydası nəzərdə tutulur.

Bu zaman qaydaya görə icraçıları və yerinə yetirilmə müddətlərini

göstərməklə işlərin növləri nəzərdə tutulur. Bununla yanaşı auditin ümumi

planının forması və mahiyyəti audit aparılan şəxsin miqyasından və

spesifikasından və auditorun tətbiq etdiyi konkret metodikanın və

yoxlamanın mürəkkəbliyindən asılı olaraq dəyişə bilər.

Audit proqramı - ümumi audit planını həyata keçirmək üçün zəruri

sayılan planlaşdırılan auditor prosedurlarının xarakteri, müvəqqəti

çərçivəsini və həcmini müəyyənləşdirən daha ətraflı sənəd hesab olunur.

Audit proqramı özlüyündə yanaşmanı yerinə yetirən və bu işə nəzarəti

həyata keçirən auditor üçün təlimatlar toplusundan ibarətdir. Beləliklə,

audit proqramı ümumi plan əsasında tərtib olunur və burada qaydaya görə

auditin qarşıya qoyduğu məqsədə nail olmaq, həmin işin keçirilmə

müddətini və icraçıları göstərmək üçün yerinə yetirilməsi zəruri sayılan

prosedurlar öz əksini tapır. Qeyd olunan sənədlərin formalaşması zamanı

aşağıdakılara: audit aparılan şəxsin fəaliyyətinin xüsusiyyətləri, mühasibat

uçotu və daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti, risklər və əhəmiyyətli- lik və i.a

xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Auditin ümumi planı və audit proqramı zərurət yarandıqca dəqiqləş-

dirilməli və auditin gedişində yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Auditor öz

işini auditor prosedurlarının yerinə yetirilməsinin gedişində ortaya çıxan

gözlənilməz nəticələri və daima dəyişikliyə uğrayan vəziyyətləri hökmən

planlaşdırmalıdır. Ümumi planda və audit proqramında müəyyən

dəyişikliklərin aparılması sənədli formada rəsmiləşdirilməlidir.

Audit prosedurunun yerinə yetirilməsi auditor sübutlarının

toplanması üçün çox vacibdir. Auditor sübutu adlı Standart Azərbaycan

Respublikası Auditorlar Palatası Şurasının 1997-ci il 18 dekabr tarixli qərarı

ilə təsdiq edilmişdir. Bu standartın 8-ci maddəsində sübutlara aid olunur:

- ümumi maliyyə hesabatları və eləcə də ayrı-ayrı hesablar və

mühasibat əməliyyatları qrupu üzrə riskin səviyyəsinin və xüsusiyyətlərinin

qiymətləndirilməsi;

- daxili nəzarət sisteminin və müvafiq risklərin qiymətləndirilməsi;

- yoxlanılan məlumatların dəqiqliyi;

- əvvəlki yoxlamaların təcrübəsi;

- yoxlanılan məlumatların alınma mənbələri və onların etibarlılıq

dərəcəsi;

Auditor yoxlaması prosesində auditorlar audit sübutlarına uyğun

gələn kifayət həcmdə məlumatlar toplamalıdırlar. Kifayətlilik - özlüyündə

auditor sübutlarının miqdarca ölçüsünü, lazımi xarakter isə onların

keyfiyyət xarakteristikasını müəyyənləşdirir. Kifayətlilik və lazımi xarakter

aşağıdakı amilləri: auditor riskinin qiymətləndirilməsini, mühasibat uçotu

və daxili nəzarət sistemini, yoxlanılan mali3^ə [mühasibat) hesabatının

əhəmiyyətliliyini, əvvəlki audit yoxlaması zamanı qazanılan təcrübəni

[aşkara çıxarılan səhvlər də daxil edilməklə), informasiyaların mənbəyini və

etibarlılığını səciyyələndirir. Auditor sübutlarının etibarlılığı onların

mənbələrindən [daxili, yaxud kənar), habelə təqdim edilmə formasından

[vizual, sənədli, yaxud şifahi) asılıdır. Kifayət qədər auditor sübutları əldə

etmək imkanları olmadıqda auditor öz fikrini müvafiq danışıqlar formasında

əks etdirməli, yaxud öz fikrini bildirməkdən imtina etməlidir.

Diqqətəlayiq haldır ki, auditor sübutlarının toplanılması prosesi

müvafiq sənədlərin rəsmiləşdirilməsi vasitəsilə müşayiət olunur. ‘Auditorun

iş sənədləri" adlı Azərbaycan Milli Audit Standartı Azərbaycan

Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 1996-cı il 13 noyabr tarixli

qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Standartın 6-cı maddəsində iş sənədlərinin

aşağıdakı funksiyaları qeyd olunur:

- auditin planlaşdırılması və yerinə yetirilməsini təmin etmək;

- auditor rəyinin əsaslandırılmasını və aparılan auditin qəbul olun

327

muş standartlara uyğun olmasını təmin etmək;

- audit işlərinə rəhbərlik prosesini və keyfiyyətə nəzarəti

yüngülləşdirmək;

- auditə metodik yanaşmaya şərait yaratmaq;

- auditora işdə kömək etmək.

İş sənədləri dedikdə auditor tərəfindən hazırlanan iş sənədləri və

materialları, yaxud auditorun yoxlama ilə bağlı tələb etdiyi sənədlər və

materiallar başa düşülür. İş sənədlərinin formaları konkret şəkildə

tənzimlənmir. Qaydaya görə, auditor təşkilatları iş sənədlərini firmadaxili

audit standartlarının (blanklar, sorğu kitabçaları, tipik məktublar və i.a]

elementlərindən istifadə etməklə, müstəqil surətdə yaradırlar. Beləliklə,

sənəd formalarında auditor yoxlamasının effektivliyini yüksəltmək üçün

zəruri informasiyalara xeyli yer verilir, auditorlar isə işin gedişində

sənədlərə tələb olunan əlavə informasiyaları daxil edir. İnformasiyalar iş

sənədlərində kağız fotoplyonkada, elektron şəkildə, yaxud digər formalarda

təqdim oluna bilər.

İş sənədlərinin məzmunu qarşısında qoyulan tələblər "Auditorun iş

sənədləri" və "Auditorun yekun sənədləri" adlı Milli Audit Standartlarında

ətraflı və tam şəkildə verilmişdir. Həmin sənədlərin bəzi maddələrində qeyd

olunduğu kimi hər bir auditor, iş sənədlərində auditor işinin

planlaşdırılması, xarakteri, müəyyən çərçivəsi, yerinə yetirilən auditor

prosedurlarının həcmi, onların nəticələri, audit sübutları və s. haqda

məlumatlar əksini tapmalıdır. İş sənədlərində auditorun əsaslandırdığı

bütün mühüm məqamlar olmalı, habelə auditorun müvafiq təkilifləri ilə

yanaşı onun peşəkar mühakimələrinə də xüsusi diqqət ayrılmalıdır.

Auditorun araşdırdığı bütün mürəkkəb prinsipial məsələlərlə və onun irəli

sürdüyü peşəkar mühakimələrlə bağlı faktlar nəticə çıxarılan anda iş

sənədlərinə daxil edilməli və paralel surətdə onlara müə3^ən

əsaslandırmalar verilməlidir. "Auditorun iş sənədləri" adlı Standartın 13-cü

maddəsinə əsasən iş sənədlərinə aiddir:

- auditin planlaşdırması haqqında sənədlər;

- müəssisənin təşkilati -hüquqi formasına aid olan məlumatlar;

- protokollar, razılaşmalar və normativ hüquqi sənədlərin surətləri və

ya onlardan lazımi hissələr;

- müəssisənin fəaliyyət sahəsi, onun fəali}0^ətinin texnoloji və struktur

sistemi haqqında məlumat;

- uçot sisteminin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsnin əks etdirilməsi;

- daxili nəzarət sisteminin auditor tərəfindən öyrənilməsinin sübutu

və bu məsələ ilə əlaqədar onun nəticələri;

328 ------

- riskin qiymətləndirilməsi və onunla əlaqədar olan bütün

məlumatların sübutu;

- hesablar üzrə qalıqların və əməliyyatların təhlili;

- əhəmiyyətli göstəricilərin təhlili;

- yerinə yetirilən audit əməliyyatlarının həcmi, müddəti, mahiyyəti və

onların nəticələrinin əks etdirilməsi;

- auditin aparılmasında iştirak edən şəxslərə müxtəlif əməliyyatlann

yerinə yetirilməsi üzrə göstərişlər və onların yerinə yetirilmə müddəti;

- ayrı -ayrı konkret məsələlərlə əlaqədar auditə cəlb edilən kənar

auditor və ya ekspertlərin rəyi;

- digər auditorlar və ya ekspertlər, eləcə də mütəxəssislər tərəfindən

yerinə yetirilən işin lazımi qaydada istiqamətləndirilməsinin və nəzarət

edilməsinin sübutu;

- ayrı-ayrı məsələlər üzrə sifarişçilərlə yazılışların surəti;

- üçüncü şəxslərlə yazılışların surəti;

- sifarişçilərin maliyyə hesabatlarının və balasının (və ya balanslarına

əlavələrin) surəti;

- audit aparılarkən auditorun sifarişçini müxtəlif məsələlər üzrə

məlumatlandırılmasının şərhi;

- auditin müxtəlif sahələri üzrə auditor tərəfindən çıxarılan nəticələr və

bu nəticələrin əsaslandığı faktlar toplusunun və mühakimələrin şərhi.

Sadalananlardan başqa maliyyə (mühasibat) hesabatının və auditor

qərarının surətləri də iş sənədlərinə əlavə olunmalıdır.

Auditorlar tərəfindən formalaşdırılan sənədləşmənin həcmi və onlarda

yerləşdirilən informasiyaların formalaşdırılması mürəkkəb bir proses olaraq

qalmaqda davam edir. Konkret auditor yoxlaması üzrə sənədləşmənin həcmi

hər bir auditor tərəfindən peşə mühakimələrini əsas götürməklə

müəyyənləşdirilir. Sənədin, yaxud hər hansı bir məsələnin yoxlanılmasının

gedişində aşkarlanan bütün faktların sənədləşmədə qeydə alınması bir o

qədər də vacib deyildir. Bütün hallarda iş sənədlərində audit olunan şəxsin

maliyyə (mühasibat) hesabatının etibarlılığı haqda auditor tərəfindən fikir

formalaşdırmaq üçün kifayət qədər zəruri sayılan auditor sübutları

olmalıdır.

İş sənədləri auditorun mülkiyyəti hesab edilir. Audit başa çatdıqdan

sonra iş sənədləri auditorda qalır və o, mülahizələrinə görə iş sənədlərindən

əldə etdiyi nəticələr əsasında arayış (akt) tərtib edə bilər. Lakin onun

mülkiyyət hüququ sifarişçilərə etika qaydaları və qarşlıqlı münasibətlərlə

məhdudlaşır.

Auditorun iş sənədləri sifarişçinin maliyyə sənədlərinin bir hissəsi

və ya onun əvəzi kimi qəbul edilə bilər. İş sənədləri auditordan tələb edilə

bilməz. Ancaq onlar auditordan tələb edilə bilər və ya müsadirə edilə bilməz

(səlahiyyətli orqanların qərari ilə olan hallar istisna olmaqla). Auditor öz

sənədlərinin mühafizə olunması tələblərinin, saxlanılmasını təmin etməlidir.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, iş sənədlərində olan informasiyaların

məxfiliyi və onun mühafizəsinin təmin olunması müddəti ən azı beş il təşkil

edir.

Maliyyə (mühasibat) hesabatının etibarlılığı haqda mühakimələrə təsir

göstərən müştərinin mühasibat uçotu və daxili nəzarət sisteminin vəziyyəti

ilə əlaqədar auditorun nəticələri yerinə yetirilən auditor prosedurları

əsasında yoxlama prosesində formalaşır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu

nəticələr auditorların iş sənədlərində öz əksini tapır. Bundan başqa, onlar

auditin nəticələri üzrə alman informasiyalar şəklində ayrıca sənəddə

göstərilir. Həmin sənəd audit aparılan şəxsin rəhbərliyinə və onun

mülkiyyətçisinin nümayəndəsinə təqdim edilməlidir.

Təcrübə göstərir ki, qeyd olunan sənəd, müxtəlif auditor

təşkilatlarında: müxtəlif auditin nəticələri üzrə yazılı informasiya;

yoxlamanın nəticələri üzrə auditorların hesabatı; analitik arayış və s. adda

adlandırıla bilər.

Yoxlama prosesində auditora digər məlumatların da verilməsi

nəzərdə tutulur. Həmin informasiyaların verilməsi Azərbaycan

Respublikasının Auditorlar Palatası Şurasının 2000-ci il 20 oktyabr tarixli

qərarı ilə təsdiq edilən “Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən

auditora təqdim edilən məlumatlar" adlı Standart vasitəsilə tənzimlənir.

Auditorlar, auditin gedişində audit aparılan şəxsin idarə olunması

üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb edən informasiyaların xüsusi olaraq

axtarılmasına istiqamətləndirilən prosedurları işləyib hazırlamağa borclu

deyildir.

Auditor, audit aparılan şəxsin rəhbərliyinə, yaxud onun

mülkiyyətçisinin nümayəndəsinə informasiya verməlidir. Audit aparılan

şəxsin rəhbərliyi dedikdə, audit aparılan şəxsə gündəlik rəhbərlik edən şəxs

başa düşülür. Belə şəxslərə təsərrüfat əməliyyatlarının baş verməsinə,

mühasibat uçotunun aparılmasına, maliyyə (mühasibat) hesabatının

hazırlanmasına cavabdehlik daşıyanlar (məs., baş direktor, baş mühasib) də

aiddir. Öz növbəsində audit aparılan şəxsin mülkiyyətçisinin nümayəndəsi

qismində təsis sənədlərinə uyğun olaraq digər şəxslər və kollegial orqanlar

da çıxış edir. Belə şəxslər audit aparılan şəxsin cari fəali3^ətinə ümumi

nəzarəti və strateji rəhbərlijn həyata keçirir.

Təsərrüfat subyektinin rəhbərliyi tərəfindən təqdim edilən məlumatlar

auditorun təxmini olaraq əldə etdiyi digər auditor sübutlarını, məs., bu və ya

digər aktivlərin alınmasına çəkilən xərclər haqqında 330

yeni məlumatlar həmin məsələ üzrə digər auditor sübutlarını əvəz edə

bilməz. Əgər, auditor, əhəmiyyətli hesab etdiyi göstəricilər üzrə kifayət

qədər auditor sübutları əldə edə bilməmişdirsə və onun fikrincə, belə

sübutlar prinsip etibarilə mövcuddursa, onda bu məsələ üzrə təsərrüfat

subyektinin rəhbərliyindən məlumatlar alınsa da, həmin göstəricilər üzrə

auditorun fikrinin formalaşması imkanı məhdud hesab edilir.

İnformasiyaların formalarını və təqdim edilmə müddətlərini

əvvəlcədən auditin aparılması haqda müqavilə, yaxud məktub vasitəsilə

razılaşdırmaq məqsədəuyğundur. Mövcud normativ sənədlərdə mənfi

halların aradan qaldırılma üzrə operativ qərarların qəbulu üçün müvafiq

informasiyaların vaxtında alınması tələbləri ətraflı göstərilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, müştəri ilə razılaşma əsasında müəssisəyə

təqdim etmək üçün informasiyaların təxmini variantı hazırlanıla bilər. Bu,

sənəd əsasında aşkarlanan pozuntuları aradan qaldırmağa imkan yaranır və

eyni zamanda auditora əlavə informasiyalar verilir. Müştərinin rəhbərliyi

yoxlamanın nəticələri ilə əvvəlcədən müzakirəsi mühüm məsələlər üzrə

situasiyaların aşkarlanmasında böyük rol o)mayır. Müzakirənin nəticələri

audit yoxlaması üzrə yazılı informasiyalar üçün əsas sayılır. Auditor

yoxlamalarının keyfiyyətinin təmin edilməsində və audit nəticələrinin

əsaslandırılmasında auditin keyfiyyətinə nəzarətə xüsusi yer ayrılır. Auditin

keyfiyyətinə daxili nəzarət məsələləri 'Auditin keyfiyyətinə nəzarət" və

"Risklərin qiymətləndirilməsi və daxili nəzarət sistemi adlı" Standartlar

vasitəsilə tənzimlənilir. Birinci Standart Azərbaycan Respublikası Auditorlar

Palatası Şurasının 1997-ci il 21 may tarixli, ikinci Standart isə 2001-ci il 20

sentyabr tarixli qərarları ilə təsdiq edilmişdir.

Keyfi3^ətə daxili nəzarət sistemi hər bir auditor təşkilatında fəaliyyət

göstərməlidir. Bununla əlaqədar olaraq auditor qrupunun bütün iştirakçıları

audit üzrə konkret tapşırıqlarda tətbiq olunan keyfiyyətə nəzarət

prosedurlarını yerinə yetirməli və həmin sistemin effektiv fəaliyyət

göstərməsini təmin etmək üçün müvafiq informasiyalar verməlidir. "Auditin

keyfiyyətinə nəzarət" adlı standartda qeyd olunur ki, auditor yoxlamasının

rəhbəri auditin hər bir tapşırığı üzrə yerinə yetirilən işin keyfiyyətinə

məsuliyyət daşıyır. Auditor yoxlamasının rəhbəri auditin bütün

mərhələlərində özünün xüsusi fəaliyyəti ilə audit qrupunun bütün işçilərinə

yüksək nümunə göstərməlidir.

Əvvəl adını çəkdiyimiz Standartın tələblərinə görə audit üzrə tapşınq-

ların bölüşdürülməsi, yerinə yetirilməsi və onlara nəzarət, habelə auditor

qərarının verilməsi auditor yoxlaması üzrə rəhbərin səlahiyyətlərinə aiddir.

Auditor qərarını imzalayanadək auditor yoxlamasının rəhbəri auditorun iş

331

sənədlərini yoxlamalı və görülən işləri auditor qrupunun iştirakçıları ilə

müzakirə etməli və nəhayət, alınan auditor sübutlarının dürüstlüyünə

yəqinlik hasil etməlidir. Auditor yoxlamasının rəhbəri auditin hər bir

mərhələsinin yerinə yetirilməsinin gedişinə öz vaxtında nəzarət etməlidir.

Auditor yoxlamasının rəhbəri tərəfindən belə bir nəzarət daha əhəmiyyətli

mühakimələri əhatə edir (auditin gedişində aşkarlanan mürəkkəb, yaxud

mübahisə doğuran məsələlər, əhəmiyyətli risklər və s.). Auditor

yoxlamasının rəhbəri auditorun bütün iş sənədlərini yoxlamalıdır. Lakin o,

hər hansı sənədi və nə vaxt yoxladığı barədə informasiyalan sənədlə

rəsmiyyətə salmalıdır. Göstərilən nəzarət prosesində meydana çıxan auditor

yoxlaması rəhbərinin verdiyi sualların cavablan 3hiksək səviyyədə

əsaslandırılmalıdır.

Auditor rəyi auditin sonuncu mərhələsində hazırlanır. Azərbaycan

Respublikasının Auditor Xidməti haqqında" Qanunun 8-ci maddəsində

auditor rəyi: 'Auditor rəyi auditorun (auditor təşkilatının) imzası və möhürü

ilə təsdiq olunmuş audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə

vəziyyətinə, maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik

mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna, mühasibat uçotunun

ümumi vəziyyətinə verdiyi qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və fiziki

şəxslər, dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə

orqanları üçün hüquqi əhəmiyyəti olan rəsmi sənəddir" kimi tənzimlənir.

Auditor rəyində aşağıdakı bölmələr nəzərdə tutulur ("Auditor rəyləri"

adlı Standartın 6-cı bölməsi):

a) auditi aparan sərbəst auditor (auditor təşkilatı) barədə məlumat;

b) auditor rəyinin ünvanlandığı fiziki və hüquqi şəxslər barədə

məlumat;

c) giriş;

ç) yoxlamanın məzmunu;

d) təqdim olunan hesabatlara dair auditor rəyi;

e) auditor rəyinin tarixi;

ə) sərbəst auditorun (auditor təşkilatının) ünvanı;

f) auditor rəyinin təsdiq edilməsi.

Azərbaycan Respublikasında auditor rəyinin formasına, məzmununa,

imzalanma qaydasına və təqdim olunması prosesinə qoyulan tələblər

"Auditor rəyləri" adlı Standart vasitəsilə tənzimlənir. Bu Standart Auditorlar

Palatası Şurasının 2000-ci il 9 dekabr tarixli qərarı ilə təsdiq edilmişdir.

Auditin aparılması üzrə xidmətlərin göstərilməsi faktı müqavilə

əsasında təsdiq edilir və auditor rəyləri ilə rəsmiyyətə salınır. Auditor

rəyləri şərtsiz müsbət, şərti müsbət, mənfi ola bilər və ya auditor özünün

nəticələrini başqa hesabat formasında rəsmiləşdirir. Şərtsiz müsbət rəy

təkmilləşdirilmiş və ya tamamlanmış da ola bilər. 332

Əgər əlavə qeydlər edilməsi zəruridirsə, onda yoxlamanın məzmunu

və təsdiqləyici qeydin mənası haqqında yanlış təəssürata yol verməmək

üçün təsdiqləyici qeydlə tamamlanır.

Təşkilatın öyrənilməsi məqsədilə keçirilən biznes- proseslər və auditor

təşkilatının digər xidmətlərinin sənədləşdirilməsi nisbətən daha sadə

formada təqdim oluna bilər (şəkil7.3).

Müştərinin müraciəti

Müqavilənin

bağlanması

Xidmət göstərilməsi

üçün zəruri prosedurlsj

yerinə yetirilməsi

Xidmət göstərilməsi i f

faktının təsdiq Xidmətin olunması — keyfiyyətinə

1 nəzarət

Şəkil 7.3. Digər audit xidmətlərinin göstərilməsində

biznes-proseslər

Şəkildən göründüyü kimi digər audit xidmətlərinin sənədlərlə

rəsmiyyətə salınması auditin aparılması üzrə xidmətlərin sənədlərlə

rəsmiyyətə salınması ilə müqayisədə daha sadə görünür.

Müştərinin müraciəti auditor təşkilatının rəhbər işçilərinin göstərilən

xidmətlərə qiymət vermək imkanlarını nəzərdə tutur. Bu zaman

aşağıdakılara: keyfİ30^ətli xidmət göstərmək üçün müvafiq mütəxəssislərin

mövcudluğu; müştərinin müvafiq audit xidmətinə görə tələb etdiyi vaxt;

xidmətlərin dəyəri və i.a. diqqət yetirilir.

Müqavilədə qaydaya görə xidmətin məzmunu dəqiq formalaşdırılır.

Əgər tərəflər müqavilədə ümumi formulalara yol verilmişdirsə, onda

xidmətlərin konkret təsviri yaradılan əlavə sənədlərdə: məsləhət

tapşırıqları, kommersiya təklifləri və i.a. göstərilir.

Qaydaya görə auditor təşkilatlarında göstərilən xidmətlərin mürək-

kəbəliyindən asılı olaraq dar çərçivədə ixtisaslaşma mövcuddur. İxtisaslaşma

bir çox hallarda xidmətin bir növü çərçivəsində həyata keçirilir. Məs., vergi

məsləhətlərini həyata keçirən mütəxəssislər qrupunun hər biri vergiyə

cəlbolunmanın bu və ya digər sahəsi üzrə dərin biliyə malik olmalıdır

(mənfəət vergisi, ƏDV və s. məsələlər üzrə].

İri auditor şirkətləri adətən özlərinin təşkilati xüsusiyyətlərinə malik

olurlar. Belə bir xüsusiyyət müxtəlif növ xidmətlər göstərən strukturların

------ 333 -----

mövcudluğu ilə seçilir. Daha konkret desək, şirkətin tərkibində audit depar-

tamenti və vergi məsləhətləri departamenti kimi strukturlar yaradılır.

Konkret xidmətlər barədə müştəri ilə yazılı razılığa gəldikdən sonra

mütəxəssilər zəruri prosedurların yerinə yetirilməsinə başlayırlar və onun

nəticələri sənədlərlə rəsmiləşdirilir. Bu zaman formalaşan sənədlərin adı və

formaları qüvvədə olan qanunvericilik vasitəsilə müəyyənləşdirilir. Belə

sənədlər auditor təşkilatının daxili reqlamentləri: yazılı məsləhət, xidmət

göstərilməsi protokolları, hesabatlar, əməliyyatların uçotda əks etdirilməsi

üzrə tövsiyələr və s. ilə tənzimlənir.

Xidmətlərin göstərilməsi prosesində auditor təşkilatının səlahiyyətli

əməkdaşları yeni yaradılan sənədlərdə keyfiyyətə daxili nəzarəti həyata

keçirmək üçün qeydlər edirlər. Xidmət göstərildikdən sonra keyfiyyətə

nəzarət müştəri ilə sorğu aparmaq və anket doldurmaq yolu ilə davam

etdirilir. Göstərilən xidmətlərin ke}^iyyətini yüksəltmək və keyfiyyətə daxili

nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsi üçün müştərilərin verdikləri təkliflər

çox böjhik əhəmiyyət kəsb edir.

Bir məsələyə diqqət yetirmək lazımdır ki, iqtisadi subyektə (xidmətin

sifarişçisinə) göstərilən xidmət başa çatdıqda təkcə auditor xidmətinin

göstərilməsi müqaviləsi və göstərilən xidmətlər üzrə akt, vergi uçotunda

xərcləri təsdiq etmək üçün kifayət deyildir. Bununla əlaqədar olaraq

qaydaya görə mülkİ3^ətə göstərilən xidmətləri təsdiq edən əlavə sənədlər

təsdiq olunur. Audit aparılan zaman belə sənədlərə auditor rəyi, konsaltinq

xidməti və s. aiddir.

Nəhayət qeyd etmək lazımdır ki, auditor təşkilatları və fərdi auditorlar

hər il auditor fəaliyyəti haqqında hesabat təqdim edirlər.

7.4. AUDİT XİDMƏTİNİN GÖSTƏRİLMƏSİ İLƏ ƏLAQƏDAR

GƏLİRLƏRİN, XƏRCLƏRİN VƏ MALİYYƏ NƏTİCƏLƏRİNİN

MÜHASİBAT UÇOTUNDA ƏKS ETDİRİLMƏSİ QAYDASI

Auditor təşkilatlarının fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar

gəlirləri və xərcləri əks etdirmək üçün 601 "Satış" hesabının 601-2

"Xidmətlərin göstərilməsi" üzrə gəlirlər subhesabı nəzərdə tutulmuşdur.

Fəaliyyətin adi növlərinə çəkilən xərclər 202 "İstehsalat məsrəfləri" və

721 "İnzibati xərclər" hesablarının kreditindən 601 "Satış” hesabının 601-2

"Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər" subhesabınm debetinə silinir.

202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabında əwəleədən aşağıdakı xərclər

haqda informasiyalar ümumiləşdirilir:

334

• xidmət göstərilməsində bilavasitə istifadə edilən dəftərxana ləvazimatının dəyəri;

• xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan əməkdaşlara hesablanan əməkhaqqı;

• xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan əməkdaşların əməkhaqqından sosial ayırmalar;

• amortizasiyası;

• xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan əməkdaşların noutbuklarında

qurulan informasiya- sorğu sistemlərinə xidmət üzrə xərclər;

Sözügedən xərclər həm də 721 "İnzibati xərclər" hesabında aşağıdakı

kimi əks etdirilir:

• mühasibat xidmətinin əməkdaşları və inzbati-idarə heyətinin istifadə

etdikləri dəftərxana ləvazimatlarının dəyəri;

• ofis binasının lazımi səviyyədə saxlanılması üçün tələb olunan

təsərrüfat ləvazimatlarının və inventarların dəyəri;

• auditor təşkilatının inzibati-idarə heyətinə, mühasibat xidmətinin

əməkdaşlarına və xidmət heyətinə hesablanan əməkhaqqı;

• yuxarıda sadalanan əməkdaşlara hesablanılan əməkhaqqından sosial

sığortaya ayırmalar;

• ofis binasının, komp}mterlərin və ümumtəsərrüfat təyinatlı digər

əsas vəsaitlərin amortizasiyası;

• təşkilatın idarə olunması məqsədilə qurulan informasiya-sorğu

sisteminin və proqram məhsullarının xidmətləri üzrə xərclər,

ümumtəsərrüfat təyinatlı əsas vəsaitlərin təmiri xərcləri;

• mühafizə xərcləri;

• müştərilər və onların fəaliyyətləri haqqında informasiyaların

mühafizəsinin təminatı və məxfi əməliyyatlarla bağlı xərclər;

• digər xərclər.

Auditor təşkilatlarının uçot siyasətinə uyğun olaraq ümumtəsərrüfat

xərcləri 721 "İnzibati xərclər” hesabından birbaşa göstərilən xidmətlərin tam

maya dəyərini hesablamaq üçün 202 "İstehsalat məsrəfləri" hesabına şilinə

bilər. Bəzi hallarda bu məqsəd üçün 601 "Satış " hesabının 601-2

"Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlirlər ” subhesa- bından da istifadə edilir.

Müqavilə əsasında auditor təşkilatları üçün məsuliyyət risklərinin

sığorta xərclərinin uçotda əks etdirməsi haqda məsələ xüsusi aktuallıq kəsb

edir. Bu cür xərclər vergiyə cəlb olunma məqsədi ilə istifadə olunan hallarda

onların mühasibat uçotu 721 "İnzibati xərclər” hesabında aparılır. Əmlakın

könüllü və məcburi sığortasına yönəldilən xərclər könüllü və məcburi

sığortanın bütün növləri üzrə sığorta haqlarını özündə əks etdirir.

335

Müəyyən dövrə görə məsuliyyətin sığortası zamanı birdəfəlik

ödənilən sığorta haqları 242 “Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabının

debetinə 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

bordan " hesabının kreditinə yazılmalıdır. Gələcək dövrlərin xərclərinin

müvafiq hissəsi isə 721 "İnzibati xərclər" hesabının debetinə silinir.

Misal. Auditor təşkilatı 20 noyabr 2012-ci ildə icbari auditin

keçirilməsi haqda sifarişçi ilə bağladığı müqaviləyə əməl etmədİ5dnə görə

məsuliyyət sığortası müqaviləsi və 70909 manatlıq müqavilə bağlamışdır .

Sığorta müqaviləsi 20 noyabr 2012-ci ildən qüvvəyə minmişdir. Mühasibat

uçotunda aşağıdakı köçürmələr əks etdirilmişdir:

20 noyabr 2012-ci il

İllik sığorta haqqının ödənilməsi:

D-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısa- müddətli kreditor

borcları" hesabı 70909 man.

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" 70909 man.

İllik sığorta haqqı gələcək dövrlərin xərclərinin tərkibində qeydə

alınmışdır: D-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" 70909 man.

K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun /qısamüddətli kreditor

borcları" hesabı 70909 man.

Sığorta müqaviləsinin qüvvədə olduğu müddət ərzində hər ay

gələcək dövrlərin xərclərinin məbləği 721 "İnzibati xərclər" hesabına 5909

man. [70909 :12] silinməlidir. Sığorta müqaviləsi 2012-ci il noyabr ayında 11

gün ərzində qüvvədə olmuşdur. Bununla əlaqədar olaraq 721 "İnzibati

xərclər" hesabına cəmi 2167 man. [5909 :30X 11] aid edilməlidir.

30 noyabr 2012-ci il

Gələcək dövrlərin xərclərinin bir hissəsi silinmşdir: D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı 2167 man.

K-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabı 2167 man.

Daimi vergi öhdəliyi əks etdirilmişdir:

D-t 801 "Ümumi mənfəət [zərər] hesabı 390 man.

K-t 521 "Vergi öhdəlikəri" hesabı 390 man. 2012-ci ilin noyabr ayınadək hər ay:

Gələcək dövrlərin xərclərinin bir hissəsi silinmişdir:

D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı 5909 man.

K-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabı 5909 man.

336

2012-ci ilin sentyabr ayında Gələcək dövrlərin xərclərinin bir hissəsi silinmişdir: D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı

5909 man.

K-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri" hesabı 5909 man Daimi vergi öhdəlikləri əks etdirilmişdir: D-t 801 "Ümumi mənfəət [zərər)" hesabı 390 man. K-t 52l"Vergi öhdəlikləri" hesabı 390 man.

Auditor əməkdaşlarının hər il ixtisaslarının artırılması ilə bağlı

meydana çıxan xərclər də 721 "İnzibati xərclər" hesabında qeydə alınır.

Auditor təşkilatı əməkdaşlarının tədris mərkəzlərində təhsili ilə

əlaqədar xərclərin uçot qaydası xüsusi maraq doğurur. Təhsil auditorun

ixtisaslaşma attestasiyasını almaq məqsədilə keçdiyi kursun başa çatması ilə

nəticələnir. Belə xərclər təhsilin tam dəyərindən [tədris mərkəzi ilə

bağlanılan müqavilədə göstərilir); imtahanın verilməsinə görə ödənilən

haqqın məbləğindən və auditora təsnifat attestatının verilməsinə görə dövlət

rüsumundan ibarət olmaqla formalaşır. Bu cür hallarda auditorun əlavə peşə

hazırlığının ödənilməsi ilə əlaqədar xərclər fəaliyyətin adi növü üzrə xərclər

kimi tanınır. Həmin xərclər 721 "İnzibati xərclər" hesabının debetinə 3^zıhr.

Mənfəət vergisini hesablamaq məqsədilə işçilərin hazırlanması və

yenidən hazırlanması xərcləri istehsal və satışla əlaqədar olan sair xərclər

kimi tanınır.

Belə bir mühüm məsələ vardır ki, auditor attestatının alınmasına görə

imtahanla bağlı məbləğin ödənilməsi və attestatın verilməsinə görə dövlət

rüsumunun məbləği, işçinin peşə səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə əlaqəsi

olmadığına görə, həmin xərclər 731 "Sair əməli3^at xərcləri" hesabının 731/9

"Sair məsrəflər" subhesabında qeydə alınır. Bundan başqa, göstərilən

məbləğdən təşkilat büdcəyə gəlir vergisi ödəməlidir.

Misal. Tədris -metodiki mərkəzlə bağlanılan müqaviləyə uyğun olaraq

təhsilin dəyəri 3500 manat, [ƏDV hesablanmır); imtahanın verilməsinə görə

haqqın məbləği 200 manat, auditora peşə attestatının verilməsinə görə dövlət

rüsumu 80 manat, təhsil müddəti isə üç ay təşkil edir. Mühasibat uçotunda

bu əməliyyatlara belə yazılışlar verilir:

Təlim haqqının ödənilməsi üçün- 3500 man:

D-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları" hesabı

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"

Əməkdaşın təlimi üzrə xidmətlərin ödənilməsi üçün - 3500 man.

D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı

337 ------

K-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları" hesabı

İmtahan verilməsinə görə haqqın ödənilməsi üçün - 200 man.

D-t 171, 211 'Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları" hesabı

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"

İmtahan verilməsinə görə ödənilən 200 manat haqq, sair xərclərin

tərkibində qeydə alınır:

D-t 731/9 "Sair məsrəflər" subhesabı

K-t 171, 211 'Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları" hesabı

Fiziki şəxslərdən gəlir vergisinin tutulması üçün :

D-t 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan borclar" hesabı

K-t 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı

Daimi vergi öhdəliklərinin əks etdirilməsi üçün:

D-t 901 "Cari mənfəət vergisi üzrə xərclər" hesabı

K-t 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı

Auditora ixtisas attestatı verilməsinə görə verilən 80 manat dövlət

rüsumunun ödənilməsi üçün:

D-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları" hesabı

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"

Dövlət rüsumunun sair xərclərin tərkibində qeydə alınması üçün:

D-t 731/9 "Sair məsrəflər" subhesabı

K-t 171, 211 "Alıcılar və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları" hesabı

Fiziki şəxslərdən gəlir vergisinin tutulması üçün:

D-t 533 "Əməyin ödənişi üzrə işçi heyətinə olan qısamüddətli kreditor

borcları" və ya

D-t 202-3 "Əsas istehsalatda məşğul olan işçi heyətinə məsrəflər"

hesabı K-t 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı

Praktik olaraq hər bir auditor təşkilatı özünün auditorları üçün vizit

kartoçkalarının hazırlanması ilə bağlı xərclər çəkməli olur. Auditor

təşkilatının işçilərinin vizit kartoçkaları auditorların müştərilərlə əlverişli

əlaqəni təşkil etmək məqsədilə istifadə edilir. Ümumiyyətlə, vizit

kartoçkalarının hazırlanması ilə əlaqədar xərclər 721 "İnzibati xərclər"

hesabında qeydə alınır.

Auditor təşkilatlarının təsərrüfat əməliyyatlarının əks etdirilməsi üzrə

hesabların müxabirləşməsi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 7.4).

338

Cədvəl 7,4 Auditor təşkilatının təsərrüfat fəali)^əti faktlarının

uçotu üzrə hesablann müxabirləşməsi Əməliyyatların

məzmunu Əsas sənədləşmə Hesabın

debeti Hesabın krediti

1 2 3 4

Xidmət göstərilməsi üçün dəftərxana ləvazimatı silinmişdir

Tələbnamə - qaimə 202 201

Əsas fəaliyyətlə məşğul olan əməkdaşlara (auditorlar, məsləhətçilər] əməkhaqqı hesablanmışdır

Hesablaşma, yaxud hesablaşma-ödəmə cədvəli

202 533

İnzibati-idarə heyətinə əməkhaqqı hesablanmışdır

Hesablaşma, yaxud hesablaşma-ödəmə cədvəli

721-1 533

Təşkilatın əsas fəaliyyətilə məşğul olan işçilərin əməkhaqqından sığorta haqqları hesablanmışdır

Mühasibat arayışı-hesablama

202 522

İnzibati-idarə heyətinə əməkhaqqından sığorta haqları hesablanmışdır

Mühasibat arayışı-hesablama

721-1 522

Xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan əməkdaşların istifadə etdiWəri verilən noutbuklara üzrə amortizasiya hesablanmışdır

Mühasibat arayışı-hesablama

202 112

Ümumtəsərrüfat təyinatlı əsas vəsaitlərə amortizasiya hesablanmışdır

Mühasibat arayışı-hesablama

721 112

Xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan işçilərin noutbuklarında quraşdırılan məlumat-informasiya sistemlərinə xidmət göstərilməsi üzrə xərclər əks etdirilmişdir

Müqavilə, yerinə yetirilən işlərin haqqı

202 431,531

Əlavə dəyər vergisi əks etdirilmişdir Hesab-faktura 241 431,531

Auditor təşkilatının mühasibat xidmətində və inzibati-idarə heyətində quraşdırılan kompyuterlərə və məlumat-informasiya sistemlərinə xidmət üzrə xərclər uçotda əks etdirilmişdir

Müqavilə, yerinə yetirilən işlərin haqqı

721-2 431,531

Əlavə dəyər vergisi əks etdirilmişdir Hesab-faktura 241 431,531 Təlimin dəyəri ödənilmişdir. Bankın hesablaşma

hesabından çıxarış

171,211 223

İşçilər üzrə təlimin dəyəri ümumtəsərrüfat xərclərinin tərkibində əks etdirilmişdir (ƏDV-yə cəlb olunmur]

Tədris mərkəzi ilə bağlanılan müqavilə, yerinə yetiriən işlərin aktı

721-2 171,211

339

1 2 3 4

imtahan verilməsinə görə hesablanılan məbləğ ödənilmişdir

Bankın hesablaşma hesabından çıxarış

211,171 223

İmtahan verilməsinə görə ödənişlər şəklində çəkilən xərclər əks etdirilmişdir

Mühasibat arayışı-hesablama

601-2 171,211

İxtisas imtahanını verməyə görə ödənilən məbləğdən gəlir vergisi tutulmuşdur

Hesablaşma, yaxud hesablama-ödəmə cədvəli

533 521

Auditorun ixtisas attestatının alın- masına görə dövlət rüsumu götürülmüşdür

Bankın hesabından çıxarış 521 223

Auditorun ixtisas attestatı almasına görə çəkilən xərclər əks etdirilməlidir

Mühasibat arayışı-hesablama

721-3 521

Auditorların ixtisasının artırılmasına görə xidmətin dəyəri ödənilmişdir

Bankın çıxarışı 171,211 223

İxtisas attestatı almağa görə dövlət rüsumundan gəlir vergisi tutulmuşdur

Hesablaşma, yaxud hesablaşma - ödəmə cədvəli

533 521

Auditorun ixtisasının artırılmasına görə xərclər əks etdirilmişdir

Tədris mərkəzi ilə müqavilə, yerinə yetirilmiş işlərin aktı

721 171,211

Vizit (şəxsi) kartoçkalarının hazırlanmasına çəkilən xərclər əks etdirilmişdir

Müqavilə, yerinə yetirilmiş işlərin aktı 721 431,531

Əlavə dəyər vergisi əks etdirilmişdir Hesab-faktura 241 431,531 Vizit (şəxsi) kartoçkalarının hazırlanmasına görə xidmətlərin dəyəri ödənilmişdir

Bankın hesablaşma hesaindan çıxarış

431,531 223

Müqavilə üzrə məsuliyyət riskinə görə sığorta xərcləri ödənilmişdir

Bankın hesablaşma hesabından çıxarış

171,211 223

Müqavilə üzrə məsuliyyət riskinə görə sığorta xərcləri əks etdirilmişdir

Sığorta müqaviləsi 406 171,211

Gələcək dövrün xərclərinin bir hissəsi ümumtəsərrüfat xərclərinin tərkibinə daxil edilmişdir

Mühasibat arayışı-hesablaşma

721 406

Daimi vergi öhdəlikləri əks etdirilmişdir

Mühasibat arayışı-hesablaşma

901 521

Auditorlann tanınması ilə əlaqədar rüsumların, xərclərin tərkibində əks etdirilmişdir

Göstərilən xidmətlərin aktı 721,242 171,211 ,

İllik rüsum məbləğləri ümumtəsərrüfat xərclərinə daxil edilmişdir

Mühasibat arayışı-hesablaşma

721 406

Rüsum məbləğləri hesablaşma hesabına köçürülmüşdür

Mühasibat arayışı-hesablaşma

171,211 223

340

1 2 3 4 Müqavilə şərtlərinə əməl olunmamasına görə cərimə əks etdirilmişdir

Auditor xidmətinin göstərilməsinə görə müqavilə, müştərinin idarənin, məhkəmənin qərarı

801 171,211

Göstərilən xidmətdən alınan gəlirin tanınması əks etdirilmişdir

Xidmətin göstərilmə aktı 171,211 601

ƏDV-nin əks etdirilməsi yerinə yetirilmişdir

Hesab-faktura 601

521

Göstərilən xidmət üzrə xərclərin silinməsi əks etdirilmişdir

Mühasibat arayışı 601 202

Ümumtəsərrüfat xərclərinin silinməsi əks etdirilmişdir

Mühasibat arayışı 601

721

Xidmətin göstərilməsi zamanı auditor təşkilatının məsuliyyətinə qarşı

ciddi iradlar söylənilə bilər. Belə bir hal keyfiyyətsiz xidmət göstərilməsinin

nəticəsi sayılır. İqitsadi subyektin uçotunun aparılması, hesabatın tərtibi və

təqdimatı ilə bağlı auditor təşkilatı göstərdiyi xidmətə görə kameral vergi

yoxlamasının nəticələri əsasında vergi məsuliyyətinə cəlb oluna bilər. Bu

halda vergi cəriməsi şəklində zərərlər, müqavilənin şərtləri əsasında auditor

təşkilatından tutulmalıdır (keyfiyyətsiz xdimət sübut olunarsa) .Belə xərclər

auditor təşkilatı üçün sair xərclər maddəsində öz əksini tapmalıdır.

Auditor təşkilatları xərcləri və gəlirləri uçota alan hallarda onların

tanınma meyarlarına xüsusi diqqət yetirilməlidir. Aşağıdakı şərtlərə əməl

olunduqda auditor təşkilatlarının xərcləri aşağıdakı hallarda tanına bilər:

• xərclər konkret müqavilələr, qanunvericilik və normativ aktların

tələbləri, işgüzar dövriyyənin adətlərinə uyğun baş verən hallarda;

• xərclərin məbləğləri müəyyən qaydada hesablanan hallarda;

• konkret əməli3^at nəticəsində təşkilatın iqtisadi gəlirlərinin

azalmasına müəyyən inam olduqda onun məbləği müəyyən edilən hallarda.

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, mühasibat uçotunda gəlirlərin

məbləği aşağıdakı şərtlər gözlənildiyi hallarda tanına bilər:

• konkret müqavilədən, yaxud müvafiq qaydada təsdiq olunan digər

sənədlərdən irəli gələn gəlirin alınmasına təşkilatın hüququnun olması;

• gəlir məbləğinin hesablama yolu ilə müəyyən olunması;

• konkret əməliyyat nəticəsində təşkilatın iqtisadi gəlirinin artmasına

meyilin olması;

• məhsullara (mallara) mülkiyyət hüququnun təşkilatdan alıcıya

keçməsi, yaxud işin sifarişçi tərəfindən qəbul edilməsi;

• əməliyyatlarla əlaqədar həyata keçirilən, yaxud həyata keçiriləsi

341

xərclərin müəyyən olunması.

Göstərilən xidmətlərdən auditor təşkilatlarının əldə etdikləri gəlirin

tanınması üçün göstərilən xidmətlərə, yerinə yetirilən işlərə dair akt- əsas

sənəd hesab olunur. Müqavilənin bütün şərtlərinə əməl olunduqda tərəflər

həmin aktı imzalayırlar. Qaydaya görə, auditor təşkilatı xidmət

göstərilməsinin sənədlə rəsmiləşdirilən nəticələrini müştəriyə təqdim edir.

Məs., audit aparıldıqda lazımi səviyyədə tərtib olunan auditor rəyinin

verilməsi vacib şərtlərdən biridir. Məsləhət xidmətləri göstərildikdə yazılı

formada məsləhətlər və tövsiyələr təqdim olunmalıdır.

Auditor təşkilatının fəaliyyətinin mali}o^ə nəticələri adi qaydada

formalaşdırılır və 801 "Ümumi mənfəət (zərər)" hesabına silinir.

342

BOLMƏ 8

XARİCİ İQTİSADİ FƏALİYYƏTLƏ

ƏLAQƏDAR GÖSTƏRİLƏN

XİDMƏTLƏRİN MÜHASİBAT UÇOTU

%

8.1. XARİCİ İQTİSADİ FƏALİYYƏTİN MAHİYYƏTİ,

ONUN RESPUBLİKANIN İQTİSADİYYATININ

İNKİŞAFINDA ROLU

Dünya iqtisadiyyatının qloballaşdırılması onun inkişafının müasir

mərhələsinin obyektiv reallığıdır. Ölkənin müxtəlif regionları, iri şəhərlər bu

prosesə cəlb olunaraq regional, beynəlxalq və transmilli əməkdaşlıqda

iştirak edirlər. Azərbaycanda həyata keçirilən iqtisadi islahatlar bütövlükdə

qloballaşmanın prinsiplərinə cavab verir. Azərbaycan Respublikasının

iqtisadİ3^atında aparılan islahatlar bir sıra iri şirkətlərin dünya

iqtisadiyyatına inteqrasiya yolu ilə irəliləməsinə şərait yaratmışdır. Belə iri

şirkətlərin ("ARDNŞ", “Azal", "Baksel", “Azərsel", "Xəzər gəmiçiliyi" və s.)

xarici iqtisadi əlaqələr şəraitində sabit iqtisadi inkişafı, əlverişli qarşılıqlı

əlaqələrin yaranması, kapitalın, malların və xidmətlərin daxili və dünya

bazarlarında hərəkəti, elmi-texniki tərəqqidə nailiyyətlərin olması, açıq

iqtisadiyyat çərçivəsində işçi qüvvəsinin məşğulluğu və s. istiqamətlərin

formalaşmasında həlledici rol oynayır. Ölkədə sivil iqtisadi münasibətlərin

təşəkkül tapması xarici iqtisadi fəaliyyətin inkişafının fəallığı üçün geniş

imkanlar açmışdır.

Müasir mərhələdə xarici iqtisadi fəaliyyət milli iqtisadiyyatın

strukturunu, dinamikasını və sabitliyini formalaşdıran ən mühüm tərkib

hissə hesab olunur. Bu gün hər hansı bir dövlət xarici iqtisadi fəaliyyətin

effektiv sistemi olmadan müvəffəqiyyətlə inkişaf edə bilməz. Bununla yanaşı

inteqrasiya meyillərinə baxmayaraq, dünya iqtisadiyyatı müxtəlif inkişaf

səviyyəli, bir çox hallarda tamamilə əks mənafeləri olan təsərrüfatların

mövcudluğu kimi qalmaqda davam edir. Bununla əlaqədar olaraq hər bir

ölkə özünün xüsusi maraqlarını və inkişafının spesifik məqsədlərini nəzərə

almaqla dünya əməkdaşlığında indiki və gələcək mövqeyinə rea- listcəsinə

qiymət verməlidir. Eyni zamanda idxal və ixracın struktrunun düzgün

formalaşdığı şəraitdə mal mübadiləsi dünyanın bütün ölkələri üçün əlverişli

ola bilər.

Belə bir şəraitdə xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsi xüsusi

əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət tənzimlənməsi xarici tərəfdaşlarla qar- şlılıqlı

əlaqəli münasibətdə xarici iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinə kömək

göstərən ən başlıca amillərdir. Xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət

tənzimlənməsinin əsas məqsədlərinə aşağıdakılar aiddir:

• Lisenziya və patentlərin əldə olunması, yeni texnologiyaların,

keyfiyyətli xammal və materialların satın alınması, Azərbaycan müəssisələ-

344

rinin dünya rəqabətinə qoşulması yolu ilə əmək məhsuldarlığının və milli

məhsulların keyfiyyətinin yüksəldilməsinə köməklik göstərilməsi;

• Milli xarici iqtisadi fəaliyyətin maraqlarının və daxili bazarın

qorunması;

• dövlət, təşkilat, maliyyə və informasiya köməyi göstərmək vasitəsilə

Azərbaycan sahibkarlarının dünya bazarına girişi üçün şərait yaradılması;

• Dövlət və beynəlxalq təşkilatlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdə

əlverişli beynəlxalq rejimin yaradılması və qorunması;

• Azərbaycanda müasir bazar iqtisadiyyatının formalaşmasının

sürətləndirilməsi üçün xarici iqtisadi fəalİ3^ətin əlaqələrindən istifadə

olunması;

Xarici iqtisadi fəaliyyətin aşağıdakı növləri fərqləndirilir:

• Xarici ticarət fəaliyyəti;

• Beynəlxalq əmək bölgüsü;

• İstehsalat kooperasiyası;

• Beynəlxalq investisiya əməkdaşlığı;

• Valyuta və maliyyə-kredit əməliyyatları;

• Beynəlxalq təşkilatlarda iştirak.

Xarici ticarət fəaliyyəti dedikdə- malların, işlərin, xidmətlərin,

informasiyaların və intellektual fəaliyyətin nəticələrinin beynəlxalq

mübadiləsi sahəsində sahibkarlıq başa düşülür.

Müxtəlif ölkələrdə bəzi mallara olan tələbat xarici ticarətdə defi- sit

malların inkişafına stimul yaradır. Ticarət və ondan götürülən gəlir müxtəlif

ölkələri müəyyən növ məhsulların istehsalına cəlb etmiş və nəticədə

beynəlxalq əmək bölgüsü baş vermişdir.

Xarici iqtisadi fəaliyyətin tərkibində istehsalat kooperasiyası müxtəlif

xarici partnyorlar arasında əməkdaşlığın ən mühüm formalarından birisi

hesab olunur. Belə partnyorlar əməyin texnoloji bölgüsü proseslərində

konstruktiv cəhətdən biri-birilə əlaqədardır. Əməyin bölgüsünün texnoloji

prosesinin özü məhsulların əsas fazalar üzrə yaradılmasının və satışının

bölgüsü deməkdir. Əsas fazalar daxili və xarici bazarlarda tələbatın

öyrənilməsi ilə səciyyələnir. İstehsalat kooperasiyası istehsal və tədavülün,

elmi-texniki, investisiya və servis sahələrinin (məs., emaledici sənaye)

həmcins sferaları üçün xarakterikdir.

İstehsalat kooperiyası çərçivəsində partnyorların fəaliyyətinin razı-

laşdırılmasına aşağıdakı yollarla nail olmaq mümkündür:

■ İdxal və ixrac məhsullarının qarşılıqlı surətdə planlaşdırılması;

■ Elmi araşdırmaların proqnozlaşdırılması və birgə aparılması, onların

zəruri aparatlarla, cihazlarla, materiallarla, sınaq stendləri ilə el

345

mi-texniki informasiyalarla təminatı;

■ Kadr hazırlığı proseslərin təşkili.

Beynəlxalq investisiya əməkdaşlığı maliyə və maddi-texniki

xarakterli qüvvələrin birləşdirilməsi əsasında xarici partnyorlarla qarşılıqlı

əlaqələrin əsas formalarından biridir. Belə əməkdaşlığin məqsədlərinə: ixrac

məhsullarının buraxılışı və inkişafı bazasının genişləndirilməsi; rəqabət

qabiliyyəti meyarları əsasında onların müntəzəm surətdə təzələnməsi; xarici

bazarda məhsulların satışı proseslərinin asanlaş- dırılması və s. aiddir. Bu

qəbildən olan vəzifələr təşkilatların hesabına (məs.,birgə istehsal] həll oluna

bilər. Birgə sahibkarlıq hər şeydən əvvəl texnologiyaların, xidmətlərin,

məhsul buraxılışı və satışı proqramlarının sonradan bölüşdürülməsi

xidmətlərinin mübadiləsi bazasında mümkündür. Bu zaman

konsessiyaların, konsorsiumların, səhmdar şirkətlərin , beynəlxalq

qeyri-hökumət təşkilatlarının və i.a. yaranması və fəaliyyət göstərməsi

formalarını da yaddan çıxarmaq olmaz.

Valyuta və maliyyə - kredit əməliyyatları xarici iqtisadi fəaliyyət

qismində nəzərdən keçirilən zaman ilk növbədə maliyyə öhdəlikləri

formasında baş tutan xarici ticarət sövdələşmələri başa düşülür. Eyni

zamanda məzənnə itkilərindən qaçmaq məqsədilə həyata keçirilən valyuta

əməliyyatlarını da nəzərdən qaçırmaq olmaz.

Beynəlxalq təşkilatlarda iştirak (hökumət, yaxud qeyri-hökumət]

xarici iqtisadi kompleksin mühüm bölmələrindən biridir. Beynəlxalq

təşkilatlar müasir beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin əməkdaşlıq və

çoxtərəfli diplomatiya forması kimi çox əhəmiyyətli rol oynayırlar.

Dövlətlərarası təşkilatlar üçün aşağıdakı: dövlətin üzvlüyünə beynəlxalq

təsis müqaviləsinin mövcudluğu, suverenliyə hörmət və s. əlamətlər

xarakterikdir. Bütün bu əlamətləri nəzərə alaraq belə bir qənaətə gəlmək olar

ki, beynəlxalq hökumətlərarası təşkilatlar ümumi məqsədlərə nail olmaq

üçün beynəlxalq müqavilə əsasında təsis edilən dövlətlərin birliyi kimi başa

düşülməlidir. Belə bir dövlətlər birliyinə üzv-dövlətlərin ümumi maraqlarını

nəzərə alan və onların suverenliyinə hörmət edən daimi orqanlar fəaliyyət

göstərir.

Beləliklə, Azərbaycanda xarici iqtisadi fəaliyyətin və valyuta bazarının

liberallaşdırılmasının sadələşdirilmiş variantının tətbiqi xarici ölkələrlə

ticarət dövriyyəsinin həcminin artırılmasına şərait yarada bilər. Bu da öz

növbəsində iqtisadiyyatın inkişafına, istehlak malları və xidmətlərlə daxili

bazarın doldurulmasına təminat verilməsinə, ixrac potensialının artımına,

məşğulluq probleminin həllinə və əhalinin real gəlirlərinin səviyyəsinin

yüksəldilməsinə gətirib çıxarır.

8.2. XARİCİ İQTİSADİ FƏALİYYƏTLƏ ƏLAQƏDAR

GÖSTƏRİLƏN XİDMƏTLƏRİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq xarici

iqtisadi fəaliyyət dedikdə, xarici ticarət, investisiya istehsalat kooperasiyası

da daxil olmaqla digər fəaliyyət növləri (malların, informasiyaların, iş və

xidmətlərin, intellektual əməyin nəticələrinin beynəlxalq mübadiləsi

sahəsindəki fəaliyyət} başa düşülür.

Xarici iqtisadi fəali5^ət aşağıdakıları tam müstəqil surətdə seçməklə

istehsalat strukturları (firma, təşkilat, müəssisə, birlik və s.}: xarici bazar və

xarici partnyor; idxal-ixrac sövdələşmələri üçün malların nomenklaturası və

çeşid mövqeləri; kontraktın qiymətinin və dəyərinin müə)/yənləşdirilməsi;

mal göndərilməsinin həcmi və müddətləri səviyyəsində həyata keçirir.

Sadalananlar həm daxili, həm də xarici istehsalat - kommersiya fəaliyyətinin

bir hissəsi sayılır.

Beləliklə, xarici iqtisadi fəaliyyət bazar sferasına aiddir, sahibkarlıq

fəaliyyətinin meyarlarına istinad edir, istehsalatla struktur əlaqələrinə girir,

hüquqi muxtari30^ətə, iqtisadi və hüquqi müstəqilliyə malikdir.

Xarici iqtisadi fəaliyyətin əsas forma dinamikası, dəyər göstəricilərinin

inkişafına və əhəmiyyətinə görə haqlı olaraq xarici ticarət hesab olunur.

Xarici ticarət fəaliyyətinin əsas növlərinin xidmətlərinə aşağıdakılar

aid edilir:

İdxal (ixrac} əməliyyatı;

Elmi-texniki biliklərin mübadiləsi;

Nəqliyyat - ekspedisiya xidmətlərinin göstərilməsi;

Sığorta;

İcarə (lizinq} əməliyyatları və s.

İdxal (ixrac) xidməti. Xaricdən təkcə material sərvətləri deyil, həm

də xarici firmalardan maliyyə məsələləri üzrə məsləhət almaq, yaxud xa-

rici avadanlıqlarla işləyə bilmək üçün əməkdaşları öyrədə bilən xarici

vətəndaşların dəvət olunması da mümkündür.

Ümumiyyətlə, xidmət göstərilməsi üzrə xarici ticarət aşağıdakı

üsullarla həyata keçirilir:

1} Azərbaycan Respublikasının ərazisindən xarici dövlətlərin ərazisinə;

2} Xarici dövlətlərin ərazisindən Azərbaycan Respublikasının

ərazisinə;

3} Azərbaycan Respublikasının ərazisindən sifarişçilərə göstərilən

xidmətlər;

4} Xarici dövlətlərin ərazisindən Azərbaycan Respublikasının sifa- 347

rişçilərinə göstərilən xidmətlər;

5} Kommersiya fəaliyyəti olmayan xarici dövlətin ərazisində

Azərbaycanın xidmət icraçılarının -özünün adından xarici dövlətin

ərazisində fəaliyyət göstərmək;

6) Kommersiya fəaliyyəti olmayan Azərbaycanın ərazisində xarici

ölkələrin xidmət icraçıları - xarici dövlətin adından Azərbaycan ərazisində

fəaliyyət göstərmək;

7) Xarici ölkələrin ərazisində Azərbaycanın xidmət icraçılarının -

kommersiya fəaliyyəti göstərmək;

8} Xarici xidmət icraçılarının - Azərbaycanın ərazisində kommersiya

fəaliyyəti göstərmək.

Yuxarıda sadalanan üsulların xarici icraçılara, yaxud xarici

icraçılardan göstərilən xidmətlərlə əlaqədar olduğundan həmin xidmətin

idxalı (ixracı) haqda konkret fikir söyləmək olar. İdxal (ixrac) xidmətləri

prosesində aşağıdakılar iştirak edirlər:

> Xarici şəxs- fiziki şəxs, hüquqi şəxs, yaxud xarici ölkənin

təşkilatında (Azərbaycan vətəndaşı sayılmayan); hüquqi şəxs hesab

edilməyənlər;

> Xidmətin xarici icraçısı- xidmət göstərən xarici şəxs;

> Xidmətin azərbaycanlı icraçısı-xidmət göstərən azərbaycanlı şəxs.

Kommersiya iştirakı dedikdə - azərbaycan qanunvericiliyi, yaxud

xarici dövlətin qanunvericiliyi tərəfindən icazəsi olan sahibkarlığın təşkili

forması başa düşülür.

Xarici ticarət faəliyyətində iştirak edən təşkilatlar arasında

aşağıdakılar xüsusi yer tutur:

1) Təşkilatlar, firmalar, vasitəçi kommersiya strukturları. Bunlara

birjalar, broker kontorları, təchizat, ticarət firmaları və digər ticarət-vasitəçi

strukturlar aiddir;

2) Xarici ticarət fəaliyyətini təmin edir və ona xidmət göstərir. Bu

qrupa kommersiya bankları, sığorta şirkətləri, reklam və marketinq

agentlikləri, auditor firmaları, nəqliyyat təşkilatları (avtomobil, aviasiya,

dəmir yolu, dəniz və çay nəqliyyatları), rabitə vasitəsi təşkilatları, məsləhət

verən şirkətlər və i.a aiddir.

Bu qrup təşkilatlar aşağıdakılardır:

• Mühəndis- konsultativ (injirinq) firmalar; daxili və beynəlxalq

bazarda mühəndis-konsultativ xidmətlər göstərən ixtisaslaşdırılan firmalar.

Mühəndis-konsultativ firmalar formal şkildə müstəqil, başqa sözlə hər hansı

bir sənaye, ticarət və inşaat firmasına tabe olmayan statusdan istifadə edir.

Belə firmalar layihədən əvvəlki obyektlərin inşasının idarə olunması,

kadrhazırlığı işlərini yerinə yetirir, digər xidmətlər göstərir. 348

• Konsaltinq firmalar aşağıdakı xidmətləri təqdim edir:bazarın tədqiqi

və proqnozlaşdırılması (mallar, xidmətlər, lisenziyalar, nou-hau və i.a);

dünya əmtəə bazarlarının qiyməti; ticarət-siyasi şərtlərin qiymətləndirilməsi;

idxal-icrac əməli3^atları; beynəlxalq əməkdaşlıq obyektlərinin texniki iqtisadi

cəhətdən əsasladırılması; birgə müəssisələrin yaradılması; ixrac

strategiyasının hazırlanması;kompleks marketinq tədqiqatının aparılması;

marketinq proqramının hazırlanması; daxili və kənar məkan nəzərə

alınmaqla müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili;- habelə

idxal-ixrac əməliyyatı ilə məşğul olan müəssisənin konkret bazarlarının

xarakteristikası;

• Maliyyə (inaudit) sahəsində müəssisələrə kömək göstərilməsi və

məsləhət verilməsi işinin təşkili. Maliy5^nin (inauditin) qarşısında duran ən

mühüm vəzifə müəssisələrə konsultativ xidmətlər göstərmək, maliyyə faə-

liyyətinin və mühasibat uçotunun vəziyyətinə nəzarət etməkdən ibarətdir.

Milli istehsal xidmətlərinin xaricə çıxarılması ilə əlaqədar ixrac

sövdələşmələrinin aşağıdakı fərqləndirici əlamətləri var:

^ İdxalla bağlı kontraktların bağlanması;

Malların ixracatçı ökələrin sərhədlərini aşması;

Xidmətlərə görə ödənişlərin ixracatçılara ödənilməsi.

İxrac sövdələşmələrinin baş tutması üçün xidmət göstərən təşkilat

müəyyən menecer fəaliyyətini aşağıdakı kimi yerinə yetirməlidir:

> Xarici təchizat bazarlarının rəqabət qabiliyyətini öyrənmək və

onların özlərini aparmalarının məqsədyönlü strategiyasını seçə bilmək;

> İdxalçının gömrük rejimini öyrənmək;

> Reklam tədbirlərini həyata keçirmək;

> Perspektivli alıcılara xidmətlərin satışına görə təkliflər vermək;

> İdxalçılarla danışıqlar aparmaq və kontraktları imzalamaq;

> Xidmət göstərilməsindən başlayaraq, ödənişlər alınanadək

kontraktların icrasına nəzarət etmək.

Xarici xidmətlərin alınması və ölkəyə gətirilməsi, habelə daxili bazarda

satışı ilə əlaqədar idxal sövdələşmələrinin aşağıdakı əlamətləri mövcuddur:

■ İxracatçı ilə kontraktın bağlanılması;

■ Malların idxalçı ölkənin sərhədlərinin keçilməsi;

■ İdxalçı tərəfindən xidmətlərin ödənilməsi.

İdxal əməli3^atlarının ən vacib şərtlərindən biri idxalçının ödəmə

qabliyyəti hesab olunur. İdxal sövdələşmələrini həyata keçirən firma

aşağıdakılara əməl etməlidir:

• Onu maraqlandıran malların (iş, xidmət) qiymətlərini öyrənmək;

349 ------

• Mallar, iş və xidmətlər üçün zəruri sayılan mümkün malgöndərən-

ləri (satıcıları) seçə bilmək;

• Xidmətlərin satın alınmasının məqsədə müvafiqiyini müəyyən

etmək;

• ixracatçılarla danışıqlar aparmaq və kontraktları imzalamaq;

• Kontrakt öhdəliklərinin gözlənilməsini təmin etmək.

Xidmətlərin idxalı, müəyyən qadağalarla və məhdudİ3^ətlərlə bağlı

ola bilər. Belə qaydalar və məhdudiyyətlər müxtəlif xidmətlərə bütövlükdə,

yaxud onun bəzi sahələrinə aid edilir. Qadağalar və məhdudiyyətlər

Azərbaycan Respublikasının mövcud qanunvericilik aktlarına müvafiq

surətdə həyata keçirilir. Beynəlxalq müqavilələrə uyğun olaraq milli

maraqları nəzərə almaqla xarici ticarət xidmətləri ilə bağlı müəyyən tədbirlər

də görülə bilər. Belə tədbirlər, hər şeydən əvvəl respublika vətəndaşlarının

həyatı və sağlamlığı, ətraf mühitin mühafizəsi, ölkənin müdafiə və

təhlükəsizliyinin təmin olunması, Azərbaycan Respublikasının üzərinə

götürdü3hi beynəlxalq öhdəliklərlə bağlıdır.

İntellektual fəaliyyətin elmi-texniki nəticələrinin mübadiləsi. Qeyd

olunduğu kimi texnologiyaların, informasiyaların, intellektual fəaliyyətin

(mülkiyyətin) nəticələri (onlara müstəsna hüquqlar) xarici ticarət

fəaliyyətinə aid edilir.

İntellektual fəaliyyətin nəticələrinə görə hüquqi şəxsin

mülkiyyətindən üçüncü şəxs yalnız hüquq sahibinin razılığı ilə istifadə edə

bilər. Hüquq sahibinin informasiyalardan, yaxud digər intellektual

mülkiyyətdən istifadəyə görə üçünçü şəxsə icazə verməsi: müstəsna

hüquqların verilməsi (güzəştlər) yaxud obyektdən istifadəyə lisenziyaların

(müstəsna və müstəsna olmayan) təqdim olunması- vətəndaş-hüquqi

müqavilələrilə rəsmiyyətə salınır.

Biliklərin, informasiyalann, intellektual fəaliyyətin nəticələrinin

mübadiləsi, 0 cümlədən bunlara müstəsna hüquq üzrə sazişlərin

bağlanılması sövdələşmələrə aid edilir. Bu sövdələşmələrin predmeti

qismində qeyri-maddi aktivlər çıxış edir. Sövdələşmələrin be5məlxalq

yönümü, xarici ölkələrdə partnyorların (tərəf müqabillərin) mövcudluğu,

eyni zamanda rezident və qeydi-rezident arasındakı müqavilənin qarşılıqlı

münasibəti ilə xarakterizə olunur. Saziş obyekti, kommersiya sövdələşməsi

hesab edilən intellektual mülkiyyətin xarici valyuta ilə həyata keçirilməsini

nəzərdə tutur.

Göstərilən sövdələşmələrə görə xarici şirkətlərlə hesablaşmalar, ödəniş

vasitəsi qismində xarici valyutadan istifadə qaydasına uyğun olaraq valyuta

tənzimlənməsi və vaİ3mta nəzarəti haqda qanunvericiliklə həyata keçirilir.

Müqavilə əsasında lisenziyanın verilməsinə görə hesablaşmalar de 350

dikdə, mənfəətdən faizlə ayırmalar şəklində lisenziata-royalti nəzərdə

tutulur. Royaltilar, cari, minimal və cəmlənmiş ölçüdə ola bilər. Cari ro- yalti

dedikdə tərəflərlə razılaşdırılmaqla, satış qiymətrindən, yaxud istənilən

digər hesablaşma vahidindən faiz şəklində hesablanılan və dövri olaraq

ödənilən məbləğ başa düşülür. Minimal royalti qazanılan nəticələrdən asılı

olmayan və alıcılara [lisenziatlar) ödənilən və müqavilə ilə razılaşdırılan

minimal məbləğ deməkdir. Cəmlənmiş royalti özlüyündə güzəştlər nəzərə

alınmaqla bütün royaltının məbləğini əks etdirir. Bu zaman cari royaltının

ödənilməsi - mümkün və məqsədyönlü olmadığı hallarda bütün güzəştlər

nəzərə alınır.

Beləliklə, lisenziat tərəfindən lizenziyalar, mükafatın, o cümlədən

royalti şəklində mükafatın ödənilməsi (rezident və qeyri-rezident arasındakı

lisenziya müqaviləsi əsasında xarici valtuya ilə) valyuta tənzimlənməsi və

valyuta nəzarəti haqda qanunvericiliyə müvafiq surətdə valtuya əməliyyatı

hesab olunur.

Nəqliyyat - ekspedisiya xidmətinin göstərilməsi. Xarici ticarətdə,

malların daşınması ilə əlaqədar həmişə nəqliyyat xərcləri meydana çıxır. Bu

xərclər daşınma müqaviləsinin bağlanılması zamanı nəzərdə tutulur.

Daşınma müqaviləsi üzrə malıdaşıyan müəyyən ödəniş müqaviləsi ilə

ona etibar edilən yükü təyinat məntəqəsinə çatdırmalı və həmin yükü

səlahiyyətli şəxsə təhvil verməlidir.

Yük daşınması haqda müqavilə bağlayan Azərbaycan təşkilatları

beynəlxalq əməkdaşlıqla 3mkdaşımanın həyata keçirilməsi qaydalarını

tənzimləyən sənədlərin normaları ilə tanış olmalıdırlar. Beynəlxalq

avtomobil yükdaşımasım həyata keçirən zaman azərbaycanlı və xarici

vətəndaşlar 1956-cı il mayın 19-da Cenevrədə imzalanmış yüklərin

beynəlxalq yollarla daşınması müqaviləsi haqda Konvensiyasının

müddəalarını nəzərə alaraq onu tətbiq edirlər. Azərbaycan Respublikası

keçmiş SSRİ-nin tərkibinə daxil olan bir respublika hüququnda həmin

Konvensiyanın üzvü sayılır.

Xarici iqtisadi fəaliyyət həyata keçirildikdə, sığortanın bir çox

növlərindən istifadə oluna bilər. Xarici iqtisadi fəaliyyətin sığortası üçün

xüsusi lisenziyanın alınması tələb olunmasa da sığortanın bu növünün

özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Belə xüsusiyyətlərə görə xarici iqtisadi

əməliyyat həyata keçirildikdə idxalçı və ixracatçı aşağıdakı səbəblər

üzündən meydana çıxan kommersiya risklərinə məruz qalırlar:

> Kontrakt bağlamıdıqdan sonra malların qiymətindəki

dəyişikliklər;

> İdxalçının malın qəbulundan imtina etməsi;

> Saxta banknotlara, çeklərə və s. görə ödənişlər. 351

> Malalanın, yaxud sifarişçinin ödəmə qabilyyətinin olmaması;

> Valyuta məzənnəsi üzrə, infliyasiyasmın (defilyasiyanın)

qeyri-sabitliyi.

Müxtəlif ölkələrin qanunvericiliyi, tənzimləmənin beynəlxalq

hüquqi normaları və bir sıra digər amilləri xarici iqtisadi faəliyyətin

xüsusiyyətlərinə aid etmək və nəzərə almaq vacibdir.

Kommersiya riskləri arasında valyuta riskləri xüsusi yer tutur. Belə

risklər xarici ticarət və yaxud kredk sazişləri imzalanan dövr arasında

valyuta məzənnəsinin dəyişilməsi nəticəsində baş verir. Məs., ödəniş val-

3mtasına münasibətdə valyutanın məzənnəsi aşağı düşdükdə ixracatçı

(kreditor) zərər çəkir. Konkret olaraq, ixracatçı kontraktla müqayisədə daha

az reäl dəyər əldə edir. Əksinə ödəniş valyutasına münasibətdə valyutanın

məzənnəsi yüksəlirsə, onda idxalçıda da zərər meydana gəlir.

Xarici iqtisadi fəaliyyətin sığortasının əsas iqtiqaməti aşağıdakılardır:

1. Konteynerlərin sığortası: quru yük, izometrik, su, dəmir yolu,

avtomobil və hava nəqliyyatı ilə daşınmalar üçün nəzərdə tutulan tank-

konteynerlər və konteyner - sistemləri başa düşülür. Sığorta obyekti kimi

konteynerlərin sahibləri, onlardan istifadə edənlərlə əlaqədar sığortaçıların

əmlak maraqları çıxış edir.

Sığorta risklərinə aiddir:

• Konteynerlərin məhv olması, zədələnməsi, itməsi, oğurlanması və

s.əlaqədar zərərlər;

• Üçüncü şəxsin həyatına, sağlamlığına və əmlakına vurulan ziyanla

əlaqədar zərərlər (ətraf mühitin çirklənməsi də daxil edilməklə);

• Dəniz daşımaları zamanı ümumi qəza ilə bağlı sığortalanmış

konteynerlərə düşən xərclər və haqqlar;

• Sığorta hadisələrinin tədqiq olunmasına çəkilən xərclər;

• Məhkəmə və arbitraj orqanlarında sığortaçının mənafeyinin

qorunmasına çəkilən xərclər.

2. Gəmi sahibinin məsuliyyətinin sığortalanması. Dəniz və su

nəqliyyatında məsuliyyətin sığortalanması hər şeydən əvvəl gəmi sahibinin

əmlak mənafelərinin qorunmasının effektiv aləti hesab olunur. Sığortanın

həmin növü 200 ildən artıqdır ki, məlumdur. Bütün bunlara baxmayaraq adı

çəkiləm sığorta növü öz əhəmiyyətini nəinki itirmir, əksinə bütün dün}^

ölkələrinin gəmiçilik təcrübəsində daha geniş yayılmaqdadır.

Sığorta obyekti sığortaçının bilavasitə əmlak maraqları ilə üst - üstə

düşür. Beynəlxalq hüquq normalarına görə üçüncü şəxs tərəfindən vurulan

ziyanın dəyərinin ödənilməsi ilə bağlı gəminin istismar müddətinə əlavə

xərc çəkilir.

Sığorta risklərinə aşağıdakılar aiddir:

■ Ekipajın üzvləri qarşısında məsuliyyət;

■ Ekipajın üzvü olmayan üçüncü şəxs qarşısında məsuliyyət;

■ Digər gəmi ilə toqquşmalara görə məsuliyyət;

■ Hərəkətsiz və üzən obyektlərin zədələnməsinə görə məsuliyyət;

Təbii məkanın neft və digər əşyalarla çirkləndirilməsinə görə

məsuliyyət;

■ Daşınma zamanı yükün qorunmasına görə məsulİ5^ət;

■ Ziyanların aradan qaldırılması və azaldılmasına çəkilən xərclər.

■ Sığorta məsuliyyətinə görə beynəlxalq praktikada qəbul edilən

digər risklər.

3. İxrac kreditlərinin sığortası. Sığortanın bu növü əmtəə krediti

(təxirə salınan ödənişlər) şərtləri ilə xarici malalanlara özünün mallarını

göndərən Azərbaycan şirkətləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.Sığorta ixrac

kreditlərinin köməyilə ixracatçılar xarici xüsusi, yaxud dövlət alıcıları

qarşısında özlərinin maliyyə öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi üçün

risklərini minimumlaşdırır:

Sığorta riskləri:

• Alıcının (xarici kontragent) imkanlarının tükənməsi (müflisləşməsi)

barədə məlumatın daxil olması;

• Gözləmə dövründə (ödənişin vaxtının uzadılması) sığorta

müqaviləsində nəzərdə tutulan kommersiya kreditinin ödənilməməsi;

Alıcıya verilən xarici kontragent.

4. Siyasi risklərin sığortası. Azərbaycanın biznesi artıq çoxdan ölkənin

hüdudlarını keçmiş və çox böyük uğurla yeni bazarlara doğru hərəkət edir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə yaxud keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə sahibkarın

məlum işgüzar risklərilə yanaşı siyasi risklərlə də qarşılaşa bilər. Qeyd edək

ki, belə riskləri əvvəlcədən görmək və qarşısını almaq bəzən mümkünsüz

olur. Sözü gedən risklərə aşağıdakıları aid etmək olar:

Sığorta riskləri:

Alıcı ölkənin milli valyutasının konvertləşdirilməməsi;

Valyuta hesablaşmalarının mümkünsüzlüyü, yaxud ləngiməsi;

Xarici alıcının idxal lisenziyasının bərpa olunmaması, yaxud geri

qa3^arılması;

Embarqo;

Müharibə, vətəndaş çaxnaşması və qaydalara əməl olunmaması;

Mülkiyyət hüququndan məhrumetmə (müsadirə,milliləşdirmə, eks-

propriasiya).

İcarə (lizinq) əməliy3^atları, hər hansı bir lizinq sövdələşməsi, maliyyə

(kredit) əməliyyatı hesab olunur. Lizinq verən lizinqalana maliyyə xidməti

göstərir, başqa sözlə lizinqverənin dövrü haqqları hesabına tam dəyərlə əmlakı satın alır. Müvafiq surətdə malsatanlar və istifadə

353

çilər arasındakı maliyyə münasibətlərindən asılı olaraq əmlakın lizinqini

ənənəvi bank kreditinə alternativ olaraq daşınmaz və daşınan əmlakın satın

alınmasının kreditləşməsi forması kimi nəzərdən keçirmək olar.

Lizinqverən (lizinq şirkəti) və lizinqqalan müxtəlif dövlətlərin

rezidenti olan hallarda, sövdələşmə beynəlxalq lizinq sövdələşməsi kimi

təsnifləşdirilir. Belə hallarda həmin dövlətin rezidenti, avadanlığı,

göndərənin olması heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Beynəlxalq lizinqin daha

mürəkkəb sövdələşmələrində qeyri-məhdud sayda ölkələr iştirak edə bilər.

Beynəlxalq lizinq sövdələşmələri də özlüyündə lizinqverən ölkənin istehsal

etdiyi avadanlıqların satışının geniş yayılmış mexanizmi hesab olunur (şəkil

8.1).

Xarici sığorta

şirkəti Xarici bank Milli sığorta təşkilatı

12

Avadanlıq

göndərən

Xarici lizinq

şirkəti

1

2

7

8

10

11 —►

Lizinqalan

Şəkil 8.1. Beynəlxalq lizinq münasibətlərinin sxemi

Burada: 1-lizinqalanın avadanlığa görə sifariş verməsi; 2-lizinqala- nın

ödəmə qabiliyyəti haqqında rəy; 3-bank ssudalarının alınması; 4-lizinq

predmetinin alqı-satqısı haqda müqavilənin imzalanması; 5-lizinq predme-

tinin göndərilməsi; 6-göndərilmənin ödənilməsi; 7-əsas vəsait obyektinin

(bina və tikililərdən başqa) qəbul təhvil aktı; 8-lizinq sazişinin imzalanması;

9-lizinq predmetinin sığortalanması haqda müqavilənin imzalanması; 10-li-

zinq ödənişlərinin həyata keçirilməsi; 11-lizinq predmetinin qaytarılması;

12-ssudaların qaytarılması və faizlərin ödənilməsini ifadə edir.

Beynəlxalq lizinq zamanı lizinqverən və lizinqalan Azərbaycan Res

354

publikasının qeyri-rezidenti sayılır.

Lizinqverən Azərbaycan Respublikasının rezidenti, başqa sözlə, li-

zinqin predmeti Azərbaycan Respublikası rezidentinin mülkiyyətçisi olan

hallarda, beynəlxalq lizinq müqaviləsi respublikanın müvafiq

qanunvericiliyi ilə tənzimlənir. Lizinqverən Azərbaycan Respublikasının

qeyri - rezidenti olan hallarda, başqa sözlə, lizinq predmeti Azərbaycan

Respublikasının qeyri- rezidentinin mülkiyyəti sayılır.

Beynəlxalq lizinq, üç aspektdə nəzərdən keçirilə bilər:

1. İxrac lizinqi zamanı xarici tərəf icarədar tərəf qismində çıxış edir və

lizinq üçün nəzərdə tutulan avadanlıq icarədar ölkədə ixrac kontraktı

şərtlərinə əsasən göndərilir.

2. İdxal lizinqi zamanı xarici tərəf kimi lizinqverən çıxış edir və

avadanlıq icarədar ölkədə idxal kontraktın şərtlərilə təqdim olunur.

3. Tranzit lizinqi zamanı bütün iştirakçılar müxtəlif ölkələrdə olur.

Beynəlxalq lizinq zamanı: kontrakt valyutasının seçilməsi;vaİ3mta

məzənnəsinin dəyişilməsi riskinin qiymətləndirilməsi; icarədarın gömrük

rejimi; icarəyə verənə tətbiq olunan firma vergisi; ölkələrarası ikiqat vergiyə

cəlbolunmanın tətbiq edilməsi haqda sazişin mövcudluğu; icarədar ölkədə

xarici icarəyə verənin mülkiyyət hüququnun müdafiəsi xüsusilə vacibdir.

Adətən əmlak və maliyyə risklərinin sığortası məsələləri, həm lizinq

şirkətləri, həm də lizinqverənlər tərəfindən həll edilir.

Lizinq öhdəliklərinin ödənilməsi həm pul, həm də digər formada baş

verə bilər. İnkişaf etmiş ölkələrdə barter sövdələşmələrinin elementlərindən

tez-tez istifadə olunur. İcarə ödənişləri hesabına icarədarın istehsal etdiyi

mallar (neft, almaz, dəri və s.J da verilə bilər.

8.3. TƏSƏRRÜFAT ƏMƏLİYYATLARININ SƏNƏDLƏŞDİRİLMƏSİ

Xarici ticarət sövdələşmələri baş verdikdə göstərilən xidmətləri təsdiq

edən nümunəvi sənədlərin siyahısı aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl

8.1).

İdxal əməliyyatları üzrə uçotun təşkilində ən xarakterik an idxalçının

xidmətlərinin əvvəlcədən ödənilməsi hesab olunur.

Xarici vaİ3mtanın səlahiyyətli bank tərəfindən köçürülməsi üçün idxal

sövdələşmələri pasportunun və ödəniş sənədlərinin xarici təşkilatın ünvanına

təqdim olunması əsas sayılır.

355

Cədvəl 8.1

Xarici ticarət sövdələşmələri baş verdikdə göstərilən

xidmətləri təsdiq edən nümunəvi sənədlərin siyahısı

Xidmətlərin və işlərin adı

Yerinə yetirilmələri təsdiq edən sənəd

iJşgüzar xidmətlər l.Peşə xidmətləri: - Hüquqi; - Hesabnamələrin tərtib olunması, təftiş və mühasibat uçotu; - Vergiyə cəlbolunma sahəsində; - İdarəetmə məsələləri üzrə məsləhətlərlə əlaqədar; - Mühəndis və onunla əlaqədar sahələrdə; - Arxitektura, şəhərlərin planlaşdırılması və bağ-park arxitekturası; - Tibb, stomatologiya, xəstələrə xidmət və veterinara xidməti - Sair xidmətlər

Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab faktura)

Z.Kompyuter və onunla əlaqədar xidmətlər: - Hesablama texnikasının quraşdırılması üzrə məsləhətlər; - Proqram təminatının reallaşdırılması üzrə; - Məlumatların işlənilməsi üzrə; - Məlumat bazasının yaradılması üzrə; - Sair

qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -faktura)

3-Tədqiqatlar və araşdırmalar sahəsində xidmətlər - təbiət, ictimai və humanitar elmlər sahəsində; - texniki, texnoloji və s.elmlər sahəsində; - fənlərarası sahələrdə

qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -faktura)

4.Daşınmaz əmlakla əlaqədar xidmətlər: - royalti xidmətlər (xüsusi və icarəyə götürülən daşınmaz əmlaka

münasibətdə xidmətlər də daxil edilməklə)

qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -faktura)

S.Lizinq xidməüəri və operatorlann iştirakçı olmadan alınan borc üzrə xidmətlər: - gəmilərin, hava laynerlərinin və digər nəqliyyat vasitələrinin icarəsi üzrə; - maşın və avadanlıqların icarəsi üzrə; - Sair;

qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -::aktura)

356

6. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə əlaqədar digər xidmətlər: - reklam sahəsində; - bazarın tədqiqi və ictimai fikrin aşkarlanması üzrə; - idarəetmə məsələlərinə dair məsləhətlər üzrə; - texniki sınaqlar və təhlillər üzrə; - kənd və meşə təsərrüfatına, ovçuluq və balıqçılığa aid

məsələlər üzrə; - dağ-mədən sənayesi sahəsinə aid edilən məsələlər üzrə; - maşın və avadanlıqlann istehsalı üzrə; - enerjinin paylanması üzrə; - işçilərin yerləşdirilməsi və onun mövcudluğunun təminatı

üzrə; - istintaq aparılması və təhülkəsizliyin təmin edilməsi üzrə; - elmi və texniki sahə məsləhətləri üzrə; - avadanlıqların (gəmilər, hava laynerləri və sair nəqliyyat

vasitələri daxil edilməməldə} saz halda saxlanılması və təmiri üzrə;

- inşaat işlərinin tamamlanması üzrə; - fotoqrafiya sahəsi üzrə; - qablaşdırma sahəsi üzrə; - mətbuat və nəşri)^atla əlaqələr üzrə; - danışıqların aparılması və iclasların keçirilməsinin təşkili

üzrə; - sair.

qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab -faktura)

II.Rabitə sahəsində xidmətlər

l.Poçt xidmətləri Poçt qəbzi

Z.Kuryer xidmətləri Kuryer iltizamı

S.Telekommukasiya sahəsində xidmətlər: - telefon danışığı əlaqələri; - məlumatların ötürülməsi şəbəkəsi; - teleksin ötürülməsi üzrə; - teleqraf; - faksimal əlaqədən istifadə edilməsi üzrə; - elektron poçtu; - məlumatların elektron mübadiləsi; - Sair

Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura)

4. Audiovizual xidmətlər: - kino və videofilmlərin istehsalı və yayımı üzrə; - videofilmlərin nüma)dşi üzrə; - televiziya və radio yayımı sahəsində xidmətlər; - radio və televiziya proqramlarının transiyasiyası üzrə; - səs yazılması üzrə; - Sair

Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura}

IlI.Nəqlİ3^at xidmətləri

357

Dəniz nəqlİ30̂ tı xidmətləri Su nəqliy)ratı xidmətləri Hava nəqliyyatı xidmətləri Dəmir yolu nəqlİ3̂ atı xidmətləri Avtomobil yollan nəqli)^atının xidmətləri

Okean konosamen- ti; dənizlə daşınan yükləri ödəyən konosament; qarışıq yükdaşıma- ların konosamenti; limandan limana daşımaları ödəyən konosament; aviasiya qaiməsi; bey- nəbialq praktikada qəbul edilən digər nəqliyyat sənədləri; qəbul-təhvil aktı; hesabnamə (He- sab-faktura); bilet

Kosmik fəzada yükləmə - boşaltma Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab - faktura)

Boru kəmərləri ilə nəqletmə və elektrik enerjisinin ötürülməsi üzrə xidmətlər

Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab - faktura)

Köməkçi və əlavə nəqliyyat xidmətləri Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab - faktura)

Digər nəqliyyat xidmətləri hər bir konkret halda qanuniliyi müəyyənləşdirilən sənədlər

IV. Distribüter xidmətləri 1.Komisyon agentliyi xidmətləri

Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura)

2.Topdan ticarət sahəsində xidmətlər Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura)

S.Pərakəndə ticarət sahəsində xidmətlər Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesab- faktura)

4.Françayzinq xidmətləri Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə (hesao- faktura)

S.Sair

358

V.Təhsil və təlim sahəsində xidmətlər Vəsiqə, şəhadətnamə, sertifikat, təhsil haqqında diplom, ixtisas verilməsi, ixtisas alınması

l.İbtidai, orta və ali təhsil sahəsində xidmətlər 2. Kadrların yenidən hazırinması və ixtisasların artırılması üzrə xidmətlər

S.Heyətin hazırlanması və təlimi üzrə xidmətlər 4.Sair

Vl.Ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı xidmətlər

l.Kanalizasiya üzrə xidmətlər Qəbul-təhvil aktı, hesabnamə, [he- sab-fektura)

Z.Tullantılarm çıxdaş edilməsi və emalı üzrə xidmətlər

S.Sanitar və digər analoji xidmətlər

4.Sair VII.Malİ3̂ ə xidmətləri

l.Sığorta ilə əlaqədar bütün xidmətlər: Bədbəxt hadisələrdən insan həyatının sığortalanması üzrə;

Sığorta agenti, hesabnamə [he- sab-faktura)

Həyatın sığortalanmasında başqa sığortalar üzrə;

Yenidən sığortalanma üzrə;

Sığorta ilə əlaqədar köməkçi xidmətlər [agentliyin xidmətləri də daxil edilməklə) üzrə

2.Bank və digər maliyyə xidmətləri [sığortadan başqa)

VIII. Səhiyyə və sosial sahədə xidmətlər l.Xəstəxana xidmətləri Hesabnamə [he-

sab-faktura)

2.Sağlamlığın qorunması üzrə sair xidmətlər

S.Sosial sahədə xidmətlər

4.Sair

IX.Səyahətlər bürosunun, turist agentliklərinin xidmətləri Hesabnamə (hesab faktura)

X.İstirahətin, mədəni və idman tədbirlərinin təşkili üzrə xidmətlər

1.İstirahətin təşkili üzrə xidmətlər [teatrlar, konsert zalları, sirk- lər də daxil edilməklə)

hesabnamə [hesab -faktura)

2.İnformasiya agentliklərinin xidmətləri

S.Kitabxanaların, muzeylərin və digər mədəni-maarif təşkilatlarının xidmətləri

4.Yarışların, idmanla məşğuli)ryətin və istirahətin digər növlərinin təşkili üzrə xidmətlər

S.Sair

XI.Yuxarıda sadalananlara daxil edilməyən digər xidmətlər Hər bir konkret halda qanuniliyi müəj^ənləşdirilən sənədlər

359

idxal sövdələşmələrinə görə pasport hər bir kontrakt üçün iki

nüsxədən ibarət tərtib olunur. İdxalçı, həm də kontraktın surətini

səlahiyyətli banka təqdim etməlidir.

idxal sövdələşmələri pasportunun birinci nüsxəsi bankda qalır, ikinci

nüsxə isə (bankın qeydi ilə) təşkilatın mühasibatına qa}d:anlır. Xidmət

göstərilməsinin nəticələri maddi qaydada əks olunmadığından həmin

xidmətləri yük gömrük bəyannamələri ilə təsdiq etmək qeyri-mümkündür.

Odur ki, adı çəkilən sənədin rəsmiləşdirilməsinə ehtiyac duyulmur.

8.4. MÜHASİBAT VƏ VERGİ UÇOTU SİSTEMİNDƏ MALİYYƏ

NƏTİCƏLƏRİNİN FORMALAŞMASI XÜSUSİYYƏTLƏRİ

idxal və ixrac üzrə xidmətlərin uçotu mövcud qaydalara görə vergiyə

cəlbolunma ilə əlaqədar göstərilən xidmətlər dedikdə, maddi cəhətdən əks

olunmayan, həyata keçirildiyi prosesdə satılan və istehlak olunan fəaliyyətin

nəticələri başa düşülür.

Azərbaycan Respublikasında uçotda olmayan xarici ölkə

vətəndaşlarının göstərdi)d xidmətlər Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq ƏDV

və gəlir vergisi obyektləri yarada bilər. ƏDV üzrə tutulmalar göstərilən

xidmətlərin harada baş verməsindən asılıdır. Bu xidmətin Azərbaycan

Respublikasının ərazisində baş verməsi hallarında həmin xidməti qəbul

edən Azərbaycan təşkilatı xaricə xidmət göstərən gəmilərdən ƏDV tutmalı

və bu məbləği büdcəyə keçirməlidir. Xidmətin göstərilməsi Azərbaycan

ərazisindən kənarda yerləşən hallarda isə sözügedən xidmətlərin satışı üzrə

dövriyyə ƏDV-yə cəlb olunmur.

Xidmətlərin satıldığı yerlərin Azərbaycanda olduğunu

müəyyənləşdirmək üçün praktikada aşağıdakı beş şərt əsas götürülür:

1) Bilavasitə Azərbaycanın ərazisində yerləşən daşınmaz əmlakla

əlaqədar aparılan (hava, dəniz gəmiləri, daxili sularda üzən gəmilər, habelə

kosmik obyektlər istisna olunmaqla) işlər (xidmətlər). Belə işlərə

(xidmətlərə) qismən tikinti, quraşdırma, tikinti-quraşdırma, təmir, bər-

paetmə işləri, yaşıllaşdırma işləri və s. aiddir.;

2) Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən daşınan əmlakla

əlaqədar olan işlər (xidmətlər);

3) Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən mədəniyyət,

incəsənət, təhsil, bədən tərbiyəsi, turizm, istirahət və idman sahələrində

aparılan işlər (xidmətlər);

4) Alıcıları, Azərbaycan Respublikasının ərazisində fəaliyyət göstə 360

rən işlər (xidmətlər).

Respublika ərazisində alıcının fəaliyyət göstərməsi dövlət qeydiyyatı

vasitəsilə rəsmiləşdirilir. Dövlət qeydiyyatındakı müddəalar aşağıdakı

hallarda tətbiq olunur:

• Patentlərin, lisenziyaların, ticarət markalarının, müəlliflik

hüquqlarının, yaxud analoji hüquqlann və digərlərinin mülkİ3^ətinə

verilməsi zamanı;

• Məsləhət, hüquqi, mühasibat, injinirinq, reklam xidməti,

informasiyaların işlənilməsi üzrə xidmətlər, habelə elmi-tədqiqat və

layihə-kons- truktor işlərinin həyata keçirilməsi aşağıdakı injinirinq

xidmətlərinə aşağıdakılar: istehsal və məhsul satışı prosesinin hazırlanması

üzrə mü- həndis-konsultativ xidmətlər; sənaye, infrastruktur, kənd

təsərrüfatı və digər obyektlərin inşasına və istismarına hazırlıq,

layihə-konstruktor işləri aid edilir. Bundan başqa informasiyaların

işlənilməsi üzrə xidmətlər, onların yazılması və ümumiləşdirilməsi,

informasiya massvilərinin sistemə salınması, həmin informasiyaların

işlənilməsinin nəticələrinin istifadəçilərə verilməsinə dair zəruri olan

məlumatlat da iş prosesinin hansı dövrdə baş verməsindən asılı olaraq

nəzərə alınır:

• Kontrakt iştirakçısının əsas şəxsinin adından cəlb edilməsi zamanı;

• Yerüstü avtonəqliyyat vasitələri istisna olmaqla hərəkətdə olan

əmlakın icarəyə verilməsi zamanı;

• Kontraktın əsas iştirakçısının adından agentin (təşkilat, yaxud fiziki

şəxs) xidmət göstərməsi zamanı;

• Bilavasitə layhiləşmə, o cümlədən aeronaviqasiya xidmətləri də daxil

edilməklə Azərbaycan Respublikasının aeroportlarında və hava məkanında

xidmətlər göstərilən zaman;

• Limanlarda dayanan dövrlərdə dəniz gəmilərinə və daxili sularda

üzən gəmilərə xidmət göstərilməsi üzrə 1-4-cü maddələrdə nəzərdə

tutulmayan işlərin yerinə yetirilməsi zamanı (təmir xidmətləri də daxil

edilməklə);

• Azərbaycan Respublikasının ərazisində xidmətlər göstərən

təşkilatların, yaxud fərdi sahibkarların fəaliyyəti zamanı.

Bir çox hallarda təşkilatlara, yaxud fərqi sahibkarlara icarə müqaviləsi

əsasında istifadə etmək üçün hava laynerləri, dəniz gəmiləri, yaxud daxili

sularda üzən gəmilər ekipajları ilə birlikdə verilir. Bu zaman yük daşıması

Azərbaycan ərazisinin hüdudlarından kənarda yerləşən limanlar arasında

həyata keçirilirsə, belə xidmətlər üzrə daşınma Azərbaycan Respublikasının

ərazisi hesab olunur.

İşlərin (xidmətlərin) satışı əsas işlərin (xidmətlərin) satışına

münasibətdə köməkçi xarakter daşıyan hallarda, belə bir köməkçi satışın yeri

dedikdə, əsas işlərin (xidmətlərin) satıldığı yer başa düşülür. 361

işlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsini təsdiq edən sənədlərə aid

edilir:

1) Xarici, yaxud Azərbaycan vətəndaşları ilə bağlanılan kontrakt;

2) İşlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsi faktını təsdiq edən sənədlər;

Misal. Procter Gmbh alman firması "Alfa” ASC-yə konsultativ

xidmətlər göstərir. Tərəflər arasında 5900 ABŞ dolları məbləğində müqavilə

bağlanılmışdır. Xidmət göstərildikdən sonra tərəflər fevral ayının 5-də

xidmətlərin qəbul-təhvil aktını imzalamışdır. Konsultativ xidmətlər satılan

və həmin xidmətlər alıcıların fəaliyyətində baş verən hallarda ƏDV

hesablanıla bilər. Xidmətləri Azərbaycan müəssisəsi aldıqda isə, həmin

müəssisə ƏDV-yə cəlb edilir. İdxalçı müvafiq xidməti göstərəndən sonra

ondan vergi tutmalı və tutulmuş məbləğ büdcəyə köçürməlidir. Beləliklə,

ƏDV-nin məbləği 900 ABŞ dolları təşkil edir (5900 dollar x 18 % : 118%).

Rezidentə göstərilən xidmətlərə görə qeyri-rezidentin gəlirləri vergiyə

cəlbolunma nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan Respublikasında alınan

qe}Tİ-rezi- dentin gəliri kimi təsnifləşdirilir və Azərbaycanda gəlir vergisinə

cəlb edilir. Əgər qe3n*i-rezident Azərbaycanın vergi sistemində uçota

durursa, o, Azərbaycanda alınan gəlir vergisinin müstəqil ödəyicisi kimi

çıxış edir. Qe3Tİ-rezident Azərbaycanın vergi sistemində uçota duran

hallarda, rezidentə göstərilən xidmətlə bağlı alınan qeyri-rezidentin gəlirləri,

gəlir vergisinə cəlb olunmalıdır.

Azərbaycan Respublikasının Vergilər Məcəlləsinin 13.2.5. maddəsinə

əsasən aşağıdakılar Azərbaycan Respublikasının rezidenti sayılır:

>^Təqvim ilində üst-üstə 182 gündən artıq vaxtda həqiqətən

Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan;

'^Təqvim ili içərisində , yaxud bir təqvim ili ərzində xarici ölkədə

Azərbaycan Respublikasının dövlət xidmətində olan.

Məcəllənin 13.2.5,2 maddəsinə görə fiziki şəxs vergi ilində Azərbaycan

Respublikasının ərazisində qaldığı son gündən etibarən bu vergi ilinin

sonunadək olan dövr ərzində Azərbaycan Respublikasının qeyri-re- zidenti

sayılır və həmin şəxs bilavasitə növbəti vergi ilində Azərbaycan

Respublikasının qeyri-rezidenti hesab olunur.

Həmin Məcəllənin B.2.6-cı maddəsinə görə qeyri-rezident

aşağıdakılardır:

■ Azərbaycan Respublikasının ərazisində diplomatik və ya konsulluq

statusu olan şəxs və onun ailə üzvü;

■ Azərbaycan Respublikasının ərazisində müəyyən edilmiş qaydada

dövlət qeydiyyatından keçmiş beynəlxalq təşkilatın əməkdaşı və ya

Azərbaycan Respublikasında xarici ölkənin dövlət xidmətini həyata keçirən

şəxs və onların ailə üzvləri;

■ Məqsədi yalnız Azərbaycan Respublikasının ərazisindən bir xarici

dövlətdən digər xarici dövlətə keçmək istəyən şəxslər;

° Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən diplomatik

imtiyazları və immunitetləri olan diplomatik nümayəndəliklər, konsulluq

idarələri və xarici ölkələrin digər rəsmi nümayəndəlikləri, beynəlxalq

təşkilatlar və onların nümayəndəlikləri, habelə sahibkarlıq fəaliyyəti ilə

məşğul olmayan xarici təşkilatların və firmaların nümayəndəlikləri;

» Rezindent anlayışı ilə əhatə edilməyən digər şəxslər.

Azərbaycan Respublikasında sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmayan

xarici təşkiatların əldə etdikləri aşağıdakı gəlir növləri vergiyə cəlb olunur:

1] Azərbaycanda yaradılan- Xarici təşkilatlara ödənilən dividendlər;

2] Təşkilatın mənfəəti, yaxud əmlakın xarici təşkilatların xeyrinə

bölüşdürülməsi nəticəsində alman gəlirlər;

3] İstənilən növdən olan borc öhdəliklərindən alınan faizli gəlirlər;

4] Azərbaycan Respublikasında intellektual mülkiyyət obyektlərindən

istifadəyə görə alınan gəlirlər. Belə gəlirlərə: ədəbİ3^at, incəsənət və yaxud

elmi əsərlərdən İstifadənin müəlliflik hüququ (kinofilmlər, televiziya üçün

müəyyən yazılışlar və s.) patentlərdən, mal nişanlarından, çertyojlardan,

yaxud modellərdən, planlardan, məxfi düsturlardan, sənayeyə,

kommersiyaya və elmi təcrübələrə aid informasiyalar və s aiddir.

5] Azərbaycan Respublikasının ərazisində olan daşınmaz əmlakın

satışından gəlirlər;

6] Azərbaycan Respublikasının ərazisində istifadə edilən daşınmaz

əmlakın satışından, o cümlədən lizinq əməli3^atlanndan olan gəlirlər;

7} Beynəlxalq daşımadan gəlirlər. Beynəlxalq daşımalar dedikdə,

dəniz, çay, yaxud hava gəmiləri, nəqliyyat vasitələri, yaxud dəmiryol

nəqliyyatı vasitəsilə istənilən daşımalar nəzərdə tutulur.

8) Azərbaycan vətəndaşları, dövlət orqanları və yerli idarəetmə

orqanları tərəfindən müqavilə öhdəliklərinin pozulmasına görə cərimələr və

peniyalar;

9) Digər analoji gəlirlər.

Misal. Əvvəllər verdiyimiz misalı davam etdiririk. "Alfa" ASC xarici

firmadan gəlir vergisi tutulmalıdır. Gəlir vergisinin məbləği 1000 ABŞ

dollarına bərabərdir (5900 dollar -900 dollar) X 20 %.

Mühasibat uçotunda təşkilatın göstərdiyi xidmətlərdən alınan xarici

valyuta ilə gəlirlər onların tanındığı tarixdə başa çatmış hesab olunur.

Xidmətlərin göstərilməsinə çəkilən xərclərin mühasibat uçotunda əks

etdirilməsi qəbul - təhvil aktı imzalandığı tarixdə nəzərdə tutulur.

Xidmətlər Azərbaycan Respublikasının ərazisində reallaşdırılan

hallarda Azərbaycanın idxalçı təşkilatı gəlirləri xidmət göstərənin hesabına

köçürməlidir. Bu zaman həm ƏDV, həm də gəlir vergisi çıxılmalıdır.

363

Gəlirdən tutulan ƏDV Mərkəzi Bankın məzənnəsi əsasında ödənişin

aparıldığı gün manatla büdcəyə köçürülməlidir.

Ödənilən ƏDV məbləğinə xarici valyuta ilə hesab-faktura tərtib edilir.

Xidmətlərin qəbul-təhvil aktı imzalandıqdan və fektik ödənişdən sonra

həmin əməliyyat alış və satış kitabında qeydiyyata götürülür.Yazılışlar

manatla həyata keçirilir. Bu zaman hesab-faktura ödənilən tarbcdə həmin

məbləq Mərkəzi Bankın məzənnəsi üzrə manata çevirir. Xarici valyutadan

istifadə şəraitində mühasibat uçotunun tənzimlənməsi üçün 10

"Qi}mıətləndirilmiş öhdəliklər, şərti öhdəliklər və şərti aktivlər üzrə" Milli

Mühasibat Uçotu Standartlarından istifadə edilir. Bu standart Respublika

Maliyyə Nazirliyinin 23 iyul 2007-ci il tarixli əmri ilə təsdiq edilmişdir.

Xidmət göstərən təşkilatların sərəncamında olan aktivlər və öhdəliklər,

təşkilatın kassasında olan pul nişanları, bank hesablarında olan vəsaitlər, pul

və ödəniş sənədləri, hesablaşmalarda olan vəsaitlər, o cümlədən hüquqi və

fiziki şəxslərlə olan borc öhdəlikləri həmin sadalanan aktivləri, öhdəlikləri

və s-ni özündə formalaşdıran hesablaşmalar hesabında saxlanılır. Eyni

zamanda xarici valyuta ilə əks etdirilən digər aktivlər və öhdəliklər Mərkəzi

Bankın məzənnəsi əsas götürülməklə, manata çevrilməlidir. Mühasibat

uçotunun aparılması məqsədilə manata çevirmə əməliyyatı baş verdiyi

tarixə qüvvədə olan məzənnə əsasında həyata keçirilməlidir. Bəzi

əməliyyatların xarici valyuta ilə baş verməsi tarixində onunla bağlı olan

əməliyyatların mühasibat uçotunda aparılması aşağıdakı cədvəldə

verilmişdir (cədvəl 8.2).

Cədvəl 8.2

Xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar bəzi əməliyyatların

xarici valyuta ilə baş verməsi tarixləri

Xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədar xarici valyuta ilə aparılan

əməliyyatlar

Xarici valyuta ilə əməliyyatların baş verdiyi tarix hesab olunur

Xarici valyuta ilə bank hesablan (bank qoyuluşları) üzrə əməliyyatlar

Xarici valyuta ilə pul vəsaitlərinin təşkilatın bank hesabına (banka qoyuluş) daxil olması, yaxud onların xarici valyuta ilə təşkilatın bank hesabından (banka qoyuluş) silinməsi tarixi

Təşkilatın xarici valyuta ilə göstərdiyi xidmətlərə görə gəlirlərin daxil olması

Xarici valyuta ilə göstərdiyi xidmətlərə görə təşkilatın gəlirlərinin tanınma tarixi

Təşkilatın xarici valyuta ilə xərclərinin hə3rata keçirilməsi, o cümlədən; - Material ehtiyatlannm idxalı; - Xidmətlərin idxalı

- Təşkilatın xarici valyuta ilə xərclərinin tanındığı tarix:

- Material ehtiyatlarının alınması üzrə xərclərin tanındığı tarix;

- Xidmətlərin göstərilməsi üzrə xərclərin tanındığı tarix

364

Təşkilatın kassında olan pul nişanələrinin dəyərinin, bank

hesablarında olan vəsaitlərin (bank qoyuluşları), pul və ödəniş sənədlərinin,

qiymətli kağızların (səhmlər istisna edilməklə), hüquqi və fiziki şəxslərlə

hesablaşmaların, vəsaitlərin (verilmiş və alınmış avanslar istisna edilməklə)

xarici valyuta ilə aparılması əməliyyatların manata çevrilməsi tarixində

həyata keçirilir.

Məzənnə fərqi sair gəlirlər, yaxud sair xərclər maddəsində əks

etdirilən məbləğlər təşkilatın maliyyə nəticələrinə aid edilir, (təsisçilərin

qoyuluşları üzrə hesablaşmalarla bağlı məzənnə fərqləri istisna edilir). Xarici

valyuta ilə əks etdirilən ƏDV uçotda hesablandığı tarixə məzənnə hesab

olunmur. ƏDV-dən fərqli olaraq gəlir vergisi ya Azərbaycan valyutası ilə, ya

da xarici partnyora (tərəf müqabilinə) ödənilən valyuta ilə hesablanılır.

Xidmətlərin göstərilməsindən gəlirlər 20 % dərəcə ilə vergiyə cəlb olunur.

Pul xidmətini icra edənə köçürülmələr edildikdə elə həmin anda ondan vergi

də tutulmalıdır. Elə həmin vaxtda da vergi respublika büdcəsinə

köçürülməlidir.

Misal. Əvvəlki misalları davam etdiririk. "Alfa" ASC bütün

köçürmələri aprelin 22-də həyata keçirmişdir. Tutaq ki. Mərkəzi Bankın

məzənnəsi aşağıdakı kimi olmuşdur:

> Fevralın 5-də - 0,7845/dollar;

> Fevralın 28-də - 0,7435 /dollar;

> Martın 31-də - 0, 7261/dollar;

>Aprelin 22-də - 0,7118/dollar.

Mühasibat hesabatının tərtib edildiyi tarixə yalnız xarici partnyorlara

(tərəf müqabillərinə) olan borclar yenidən hesablanılır. Konsultativ

xidmətlərə çəkilən xərclər mühasibat uçotunda qəbul - təhvil aktı

imzalandığı anda tanınılıır. Buna görə də onların məbləğinin yenidən

hesablanmasına ehtiyac yoxdur. ƏDV məbləği də yenidən hesablanılmalıdır.

Formalaşan yazılışlar mühasibat uçotunda aşağıdakı cədvəldə əks etdirilir

(cədvəl 8.3).

Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə vaxtında tutulmayan və büdcəyə

köçürülməyən vergi məbləğləri hökmən tutulmalı və eyni zamanda vaxtında

ödənilmədiyinə görə cərimə verilməlidir.

İdxal üzrə vergiyə cəlbolunma zamanı ikiqat vergiyə cəlbolunmadan

xilas olmaq üçün sazişin bağlanılıb -bağlanılmamasını bilmək zəruridir.

Misal. "Kainat” ASC fin firması, Metso ilə konsultativ xidmətlərin

alınması üçün müqavilə bağlamışdır. Müqavilənin dəyəri 2950 avro (o

cümlədən ƏDV-45 avro) təşkil edir. Göstərilən xidmətlərə görə akt, yanvar

a3nnın 22-də imzalanmışdır. "Kainat"ASC xidmətlərin dəyərini mart ayının

3-də imzalamışdır. 365

Cədvəl 8.3 “Alfa “ MMC-nin mühasibat uçotunda əməliyyatların

əks etdirilməsi qa] ̂ dası

Əməliyyatlann məzmunu

Əsas sənəd Hesabın debeti

Hesabın krediti

Məbləği

1 2 3 4 5

5 fevral Xidmətlərin dəyəri əks etdirilmişdir

Göstərilən xidmətlərin qəbul -təhvil aktı

721 431,531 3773,00 (0,7845 man/dollar x 5000,00 dollar)

ƏDV məbləği əks etdirilmişdir

Hesab-fak- tura

241 431, 531

706,05 man (0,7845 man/dollar x 900,00 dol.)

28 fevral

Mühasibat hesabatı tərtib olunan tarixə xarici part- nyora [tərəf müqabilinə) borc üzrə müsbət məzənnə fərqi əks etdirilmişdir

Mühasibat arayışı-he- sablaşam

431, 531 611 241,90 man. (0,7845 man/dollar - 0,7435 man/dollar x 5900 dollar)

31 mart Mühasibat hesabatı tərtib olunan tarixə xarici part- nyora (tərəf müqabilinə) borc üzrə müsbət məzənnə fərqi əks etdirilmişdir

Mühasibat arayışı-he sablaşma

431,531 611 129,21 man. (0,7435 man./ dollar -07216 man/dollarx 5900dol- lar)

22 aprel

Xarici şirkətin gəlirlərindən ƏDV tutulmuşdur

Mühasibat arayışı-he sablaşma

611 241 640,62 man. (0,7118 /dollar X 900 dollar)

ƏDV məbləği büdcəyə köçürülmüşdür

Mühasibat arayışı-he sablama

241 223 640,62 man. (0,7118 man/dolar x 900 dollar)

Xarici firmanın gəlirlərindən xarici hüquqi şəxsə görə gəlir vergisi tutulmuşdur

Mühasibat ara)nşı-he- sablaşma

801 521

711,80 man. (0,7118 man/dollarx 1000 dollar)

Gəlir vergisi büdcəyə köçürülmüşdür

Ödəmə tapşırığı, valyuta hesabından çıxanş

521 223 711,80 man. (0,7118 man/dollarx 1000 dollar)

Konsultativ xidmətlərin göstərilməsinə görə xarici firma}^ ödənilmişdir, (vergi tutulmaları nəzərə alınmaqla)

Ödəmə tapşırığı, valyuta hesabından çıxarış

431,531 223 2847,2 (0,7118 man./x 5900 dollar- 900 dollar-1000 dollar

366

1 2 3 4 5 Xarici partnyora (tərəf müqabilinə) borc üzrə mənfi məzənnə fərqi əks etdirilmişdir [borcun ödənildiyi tarixə)

Mühasibat arayış-he sablaşma

611 431,531 430,70 man. (0,7845 man./dollar -0,7118 man/dollar x 5900 dollar)

ƏDV əks etdirilmişdir. Alğı-satqı kitabından qeydlər

241 223 640,62 man.

Hesablanmış və köçürülmüş ƏDV arasındakı fərq əks

etdirilmişdir

Mühasibat arayış -hesablaşma

611 223 (65,43 man (706,05 man- 640,62 man)

Avronun Mərkəzi Bank tərəfindən manata nisbətən müəyyən etdiyi

manata məzənnəsi aşağıdakı kimi olmuşdur:

• Yanvar ayının 22-nə-1,037 man./avro;

• Yanvar ayının 31-nə -1,031 man./avro;

• Fevral ayının 28-nə -1,046 man./avro;

• Mart a3nnın 3-nə -1,040 man./avro.

Aktın imzalandığı tarixə (22 yanvar) aşağıdakı mühasibat köçürmələri

tərtib olunmalıdır.

D-t 721 "İnzibati xərclər" hesabı

K-t431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor

borcları" hesabı (1,037 man.) avro x (2950 avro - 450 avro) = 2592,50 manat)

konsultativ xidmətlərin dəyəri inzibati xərclərə aid edilmişdir.

D-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi" hesabı

K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

borcları" hesabı (1,037 man./avro x 450 avro= 466,65 man.-malsatana ƏDV

təqdim olunmuşdur.

Yanvar ayının 31-i tarixinə "Kainat" ASC-də həcmi yenidən

hesablanmalı olan kreditor borcu yaranmışdır. Nəticədə müsbət məzənnə

fərqi meydana gəlmiş və həmin fərq aşağıdakı kimi uçotda əks etdirilmişdir.

D-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

borcları" hesabı

K-t 611 "Sair əməliyyat gəlirləri hesabının 8-ci "Məzənnə fərqləri üzrə

gəlirlər" subhesabı (1,031 man./avro -1,037 man./avro) x 2950 avro = 17,70

man.-müsbət məzənnə fərqi əks etdirilmişdir.

Fevral ayının 28-i tarixinə "Kainat" ASC-də həcmi yenidən

hesablanmalı olan kreditor borcu yaranmışdır. Nəticədə mənfi məzənnə

fərqi meydana gəlmiş və həmin fərq aşağıdakı kimi uçotda əks etdirilmişdir.

D-t 731 "Sair əməliyyat xərcləri" hesabının 8-ci "Məzənnə fərqləri"

367

subhesabı

K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

borcları” hesabı (1,046 man./avro - 1,031 man./avro x 2950 avro) = 44,25

man.- mənfi məzənnə fərqi əks etdirilmişdir.

Martın 3-də ödəniş günü aşağıdakı köçürmələr tərtib olunmalıdır:

D-t 531,431 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor

borcları” hesabı

K-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi” hesabı

(1,040 man./avro x 450 avro) = 468 man.-əlavə dəyər vergisi

tutulmuşdur.

Belə ödəniş gəlir vergisinə cəlb olunmur. Belə ki, Azərbaycanla

Finlandiya arasında ikiqat vergiyə cəlb olunmadan yayınmaq üçün

müqavilə bağlanılmış və həmin əməliyyat uçotda aşağıdakı kimi əks

etdirilir.

D-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor

borcları” hesabı;

K-t 223 "Bank hesabalaşma hesabları”

2500 avro (2600 man. = (2950 avro-450 avro) x 1,040 man./avro -

konsultativ xidmətlər ödənilmişdir.

D-t 521 "Vergi öhdəlikləri" hesabı;

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" - 468,00 man.-ƏDV məbləği

büdcəyə köçürülmüşdür;

D-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

borcları” hesabı;

K-t 611 "Sair əməliyyat gəlirləri” hesabı

Misal. Xarici şirkət Azərbaycan təşkilatına təhsil xidmətləri göstərir.

Tərəflər 7080 avro, o cümlədən ƏDV-1080 avro məbləğində müqavilə

bağlamışlar. Xarici partnyorun nümayəndəliyi Azərbaycanda qeydə

alınmışdır. Bundan sonra tərəflər xidmət göstərilməsi kimi oktyabr ayının

20-də qəbul - təhvil aktı imzalamışlar. Bütün köçürmələr avqust a3nnın

18-də həyata keçirilmişdir.

Azərbaycan Mərkəzi Bankının məzənnəsi belə olmuşdur:

• Avqust a3nnın 18-nə -1,045 man./avro

• Oktyabr ayının 20-nə -1,041 man./avro

Avansın köçürülməsi ilə əlaqədar hesabat tarixinə borcun məzənnəyə

çevrilməsi aparılmamışdır. Əgər, xarici nümayəndəlik Azərbaycan

Respublikasının ərazisində qeydə alınmamışdırsa, onda gəlir vergisi və

ƏDV tutulmasına ehtiyac yoxdur (cədvəl 8.3).

368

Cədvəl 8.3

Xidmətlərin idxalı əməliyyatları üzrə hesabların

müxabirləşməsi Tarix Əməli3̂ atlann məzmunu Hesabın

debeti Hesabın krediti

Məbləğ, man.

18.08 Təhsil xidmətlərinin göstərilməsinə görə xarici şirkətə avans köçürülmüşdür

431,531 223

7398,60 man. (1,045 man./avrox 7080 avro)

20.10 Göstərilən xidmətlərin qəbul - təhvil aktına əsasən xidmətlərin dəyəri əks etdirilmişdir

721 431,531

6270,00 man. (1,045 man./avro x 600 avrol

20.10 ƏDV məbləği əks etdirilmişdir 241 431,531

1128,60 man. (1,045 man./avro x 1080 avro)

Misal. "Alfa" MMC ilə (gələcəkdə icraçı adlandırılacaq] İtaliyanın

övlad (törəmə) müəssisəsi (gələcəkdə sifarişçi adlandırılacaq) arasında

servis xidməti haqqında 5000 avro məbləğində beynəlxalq müqavilə

bağlanılmışdır.

İcraçı buraxılış -nizamlama işlərini yerinə yetirmək, italyan firması

tərəfindən göndərilən avadanlığın işi ilə bağlı azərbaycanlı işçi heyətinə

təlim keçmək, zəmanətli və zəmanətdən sonrakı dövr üçün avadanlığa

servis xidməti göstərmək kimi işləri öhdəsinə götürmüşdür (cədvəl 8.4).

Cədvəl 8.4

İxrac xidmətləri üzrə əməliyyatların

uçotu

Əməliyyatların məzmunu

Hesabın debeti Hesabın krediti Məbləğ, man.

Valyuta gəliri tranzit valyuta hesabına daxil olmuşdur

223"Bank hesablaşma hesabları" hesabı cari valyuta subhe- sabı

543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"

5235,00 (1,047 man./avro x 5000,00 avro)

ƏDV əks etdirilmişdir

543 "Alınmış qısamüddətli avanslar”

241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi"

94,23

V.al)nıta vəsaiti cari valyuta he- sabma köçürülmüşdür

223 "Bank hesablaşma hesabı" cari valyuta subhesabı

223 "Bank hesablaşma hesabı" tranzit valyuta subhesabı

5235,00 (1,047 man./avro x 5000,00 avro)

Satışdan vəsait əks etdirilmişdir

543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"

601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir.

5235,00 (1,047 man./avro x 5000,00 avro)

369

Misal:"Pərvanə" ASC-nin göstərdijn xidmətlərin qiyməti şərti vahidlə

qeydə alınan [ş.v] müqavilənin şərtlərinə görə 1 ş.v = 1 avro (ödəniş tarixinə

Azərbaycan Mərkəzi Bankının məzənnəsi əsasında) qəbul edilmişdir.

"Pərvanə" ASC yanvar ayının 15-də 11800 ş.v məbləğində (o cümlədən

ƏDV1800 ş.v.) xidmət göstərmişdir. Alıcı xidmətə görə ödənişi fevral ayının

2-də həyata keçirmişdir.

Avronun manata görə məzənnəsi Mərkəzi Bankın müəyyənləşdirdi-

3dnə görə aşağıdakı kimi təşkil edir:

• Yanvar ayının 15-nə -1,038 man./avro;

• Yanvar a3nnın 31-nə-1,042 man./avro;

• Fevral ayının 2-nə-1,046 man./avro

Aktın imzalandığı tarixə -yanvar ayının 15-ə aşağıdakı köçürmələr

aparılmışdır:

■ Alıcıya xidmət göstərilmişdir:

D-t 543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"

K-t 601-2 "Xidmətlərin göstərilməsi üzrə gəlir"

1,038 man. (avro x 11800) = 12248

D-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi"

K-t 521 "Vergi öhdəlikləri"

(1,038 man./avro x 1800 avro) =1868,40 man.

Burada yanvar ayının 31-i tarixinə göstərilən xidmətiərə görə borcları

yenidən hesablamaq və yaranan məzənnə fərqini əks etdirmək lazımdır:

D-t 543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"

K-t 611 "Sair əməliyyat gəlirləri"

(1,042 man./avro - 1,038 man.avro) x 11800 avro) = 47,20 man.- müsbət

məzənnə fərqi

Alıcıdan ödənişin daxil olduğu gün -fevral ayının 2-də aşağıdakı

köçürülmə yerinə yetirilmişdir:

D-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"

K-t 543 "Alınmış qısamüddətli avanslar”

(1,046 man./avro x 11800 avro) = 12342 man.-alıcıdan ödəniş

çıxılmışdır.

D-t 543 "Alınmış qısamüddətli avanslar"

K-t 611 "Sair əməliyyat gəlirləri"

(1,046 man./avro -1,042 man./avro) x 1120 avro= 47,20 man- müsbət

məzənnə fərqi əks etdirilmişdir D-t 731 "Sair əməliyyat xərcləri"

K-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi" 1,046 man./avro -1,038

man./avro) x 11800 avro

370

94,40 man. x 18% :118% = 14,40 man.-ƏDV-nin məbləğ fərqi vergi

uçotunda əks etdirilmişdir

İntellektual mülkiyyət obyektlərinin istifadəyə verilməsi üzrə

xidmətlərin (royalti) uçotu.

İntellektual mülkiyyətə hüququn uçotu qaydası istifadəçinin həmin

aktivlərə malik olmasından asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Bununla əlaqədar

olaraq iki situasiyanın (vəziyyətin) meydana çıxması mümkündür.

1- ci situasiya (vəzi5^ət). İstifadəçi (hüququ satınalan) hüquq

sahibindən müstəsna hüququ satın alır və qeyri-maddi aktivin dəyərini

formalaşdırır. Müstəsna hüquqların verilməsi hüquq sahibi ilə istifadəçi

arasında bağlanılan alqı-satqı (güzəşt) müqaviləsi əsasında baş verir.

2- ci situasiya (vəziyyət) Hüquq -hüquq sahibində saxlanılır, istifadəçi

isə yalnız həmin obyektdən istifadə imkanlarını satın alır. Belə hallarda icazə

müqaviləsi, kommersiya konsesiya müqaviləsi, yaxud digər müqavilə

əsasında intellektual mülkiyyətdən istifadə hüququ istifadəçidə qeyri-maddi

aktiv obyektləri şəklində mədaxil edilməməlidir. İstifadə üçün alınan

intellektual mülkiyyət müqavilədə göstərilən qiymətlə, balansarxası hesabda

uçota alınmalıdır. Yeni hesablar planında balansarxası hesablar nəzərdə

tutulmadığı üçün müəssisə rəhbərinin əmri ilə təsdiq edilən işçi hesablar

planında "Kommersiya konsessiya müqaviləsi üzrə alınan qe)n1-müstənna

hüquq" adlı hesabın açılması məqsədəuyğun olardı.

Müqavilə qeydə alındıqdan sonra ödənilən birdəfəlik ödənişin (royalti)

məbləği müqavilənin qeydiyyatından sonra köçürülən rüsumlar ödənişlərin

növlərindən asılı olaraq uçotda əks etdirilir.

1. Ödəniş dövri təyin olunmuş qaydada hə3^ta keçirilən hallarda, onlar

istifadəçi - təşkilatın hesabat dövrünün xərclərinə tam ölçüdə daxil edilir.

Müqavilənin şərtlərindən asılı olaraq royaltini 3^ aylıq (rüblük) məbləğ

şəklində, ya da tərəflərin müəyyənləşdirdiyi meyarlardan asılı olaraq

hesablanmanı hesablaşma kəmiyyəti (məs., məhsul satışından alınan

mənfəətə görə faizlə) şəklində apanb alınan nəticəni hesablarda aşağıdakı

kimi əks etdirmək olar:

D-t 202 "İstehsalat məsrəfləri"

D-t 711 "Kommersiya xərcləri"

K-t 601 "Royalti gəliri” dövrünə görə royalti isə aşağıdakı kimi əks

etdirilməlidir.;

D-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi"

K-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor

borcları" -əlavə dəyər vergisi əks etdirilmişdir.

D-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

borcları" 371

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" -royalti məbləği xarici hüquq

sahibinə köçürülmüşdür;

D-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

borcları"

K-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi "-ƏDV və gəlir vergisi

hesablanmışdır.

D-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor

borcları"

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" -vergilər büdcəyə

köçürülmüşdür;

D-t 431,531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

borcları"

K-t 601-4 "Royalti gəliri" Mərkəzi Bankın ödəniş tarixinə müəyyən

etdiyi valyuta məzənnəsinin aşağı düşməsilə bağlı müsbət məzənnə fərqi

əks etdirilmişdir;

K-t 731-8 "Məzənnə xərcləri"

K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/ qısamüddətli kreditor

borcları" - Mərkəzi Bankın ödəniş tarixinə müəyyən etdiyi vaİ5nata

məzənnəsinin 3hiksəlməsi ilə bağlı mənfi məzənnə fərqi əks etdirilmişdir.

2. Müəlliflik mükafatı da daxil edilməklə , qeydə alınan birdəfəlik

ödəniş istifadəçi - təşkilatın mühasibat uçotunda gələcək dövrün xərcləri

şəklində əks etdirilir.

İntellektual mülkiyyətə istifadə hüququnun müddəti

müəyyənləşdirilən hallarda, təşkilat rəhbərinin sərəncamı ilə onlardan

istifadənin ehtimal olunan müddəti müstəqil qaydada müə)o^ən edilir.

Müstəsna sayılmayan hüquq alındığı anda təşkilatın uçotunda aşağıdakı

köçürmə həyata keçirilir. D-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xəcləri"

K-t 431, 531 "Malsatan və podratçılara uzun/qısamüddətli kreditor

borcları"

İntellektual mülkiyyətdən istifadənin başlandığı aydan lisenziya

müqaviləsi üzrə xərclərin məbləği, hər ay xərclərə bərabər hissələrlə aid

edilir: D-t 202 "İstehsalat məsrəfləri"

D-t 711 "Kommersiya xərcləri"

D-t 721 "İnzibati xərclər"

K-t 242 "Gələcək hesabat dövrünün xərcləri"

Xarici hüquq sahibi olan təşkilatla beynəlxalq vergi sazişi olmadıq- da

və verilən hüquqdan istifadə Azərbaycan Respublikasının ərazisində həyata

keçirilirsə, onda istifadəçi -təşkilat aşağıdakı tutulmaları aparır:

■ Təşkilatm gəlir vergisi;

372 ----T-

■ ı'3icivn dəyər vergisi.

Vergiy.) cəlbolunma obyektləri tərəfindən tanınan bütün əməliyyatlar

baş verdikdə, vergi ödəyicisi hesab-faktura yazır. Vergi müfəttişi isə vergi

nəzərə alınmaqla, alman malların (iŞ/ xidmət), intellektual mülkiyyət

obyektlərinin tam maya dəyərinə hesab faktura tərtib edir. Hesab-faktura

satış kitabında qeydiyyatdan keçirilir.

Misal. Təşkilat, Azərbaycanın vergi uçotunda qeydə alınmayan xarici

partnyorlarla (tərəf müqabillərlə) özünün fəali)o^ətində mal nişanından

istifadə hüququnun əldə edilməsinə görə lisenziya müqaviləsi bağlamışdır.

Mal nişanından istifadə hüququ ƏDV-yə cəlb olunmur, istifadə müddəti 15

aya bərabərdir və dəyəri 1500 avro təşkil edir. Lisenziya müqaviləsində

göstərilmişdir ki, 0, bütün lisezniya hüququna ödənişdən sonra qüvvəyə

minir. Mərkəzi Bank tərəfindən val)mtanın köçürüldüyü günə avronun

məzənnəsi 1,044 man./avroya bərabər olmuşdur. Bu halda zəruri sayılan

mühasibat köçürmələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (cədvəl 8.5).

Cədvəl 8.5

Royalti əməliyyatları ilə bağlı mühasibat uçotu

hesablarında yazılışların sxemi Əməliyyatların məzmunu Əsas sənəd He

sabın debeti

Hesabın krediti

Məbləğ, man.

Xarici təşkilatın gəlirlərindən ƏDV tutulmuşdur

Mühasibat arayışı hesablanması

431, 531

241 281,88 (1,044 man./avro x 1770 avrox 18%: 118%

ƏDV büdcəyə köçürülmüşdür

Hesablaşma hesabından çıxarış

241 223 281,88

Xarici təşkilatın gəlirlərindən xarici şəxsin gəlirləri üzrə vergi tutulmuşdur

Mühasibat arayışı hesablanması

431, 531

241 300,00 (1,044 man./avro -270 avro) X 20%

Xarici hüquqi şəxsin gəlirlərindən tutulan vergi büdcəyə köçürülmüşdür

Hesablaşma hesabından çıxarış

521 223 300, 00 (1,044 man/avro - 270 avro) X

20% Lisenziya ödənişi köçürülmüşdür

Hesablaşma hesabından çıxarış

431, 531

223 1728,00 (1,044 man./avro X 1770 avro-270 avro-300 avro)

Lisenziya müqaviləsi üzrə xərclər əks etdirilmişdir

Müqavilə, mühasibat arayışı hesablaması

242 431,531 1847,88 (1,044 man./avro X 1770 avro)

Hesabat dövrünə düşən mal nişanından istifadə hüququna xərclərin silinməsi

Mühasibat arayışı hesablanması

711 242 123,19 (1847,88:15 ay)

373

Nəqliyyat-ekspedisiya xidmətlərinin uçotu.Mühasibat uçotunda

idxalçıda baş verən qablaşdırma xərcləri malların faktik dəyərinə daxil edilir

və material ehtiyatlarını uçota alınan hesabların [201-2. 201-2, 201-3), yaxud

satışla əlaqədar xərclərin debetlərində [711-1, 711-2, 711-3) qeydə alınır.

Xarici valyuta ilə əks etdirilən daşınmaların dəyəri mühasibat

uçotunda daşınmanın həyata keçirildiyi tarixə məzənnə üzrə manat

ekvivalentinə çevrilir.

Belə bir tarix kimi malların təyinat məntəqəsinə çatdırılması hesab

olunur. Göstərilən tarix nəqliyyat qaiməsində qeydə alınır.

Azərbaycanın yük daşıyanları vasitəsilə yerinə yetirilən idxal və ixrac

mallarının beynəlxalq səviyyədə daşımaları üzrə xidmətlər 0% dərəcə ilə

vergiyə cəlb olunur. Bu zaman belə bir xidmətlərin göstərilməsi üçün

daşıyıcıar tərəfindən ödənilən ƏDV məbləği çıxılmaqla rəsmiləş- dirlir. Bu

qayda daşıma ilə məşğul olanlar vergi orqanlarına ayrıca vergi bəyannaməsi

və sənədlər təqdim etdiyi hallarda mümkün olur.

Analoji qaydada Azərbaycan Respublikasının ərazisində müntəzəm

fəaliyyət göstərən və respublikada vergi uçotunda duran xarici

yükdaşıyanlar üçün də tətbiq olunur.

İdxal [ixrac) mallarının daşınması respublikada vergu uçotunda

durmayan xarici yükdaşıyanlar vasitəsilə həyata keçirilən hallarda, onun

xidmətlərini daşınan əmlak ilə əlaqədar xidmətlərə aid etmək olar.

Azərbaycan Respublikasının ərazisinə düşən daşımalann dəyəri

hesablaşma-ödəmə sənədlərində əks etdirilən hallarda həmin

əməliyyatlardan, əhəmiyyətli risklər qaçılmazdır. Odur ki, respublikanın

vergi orqanları bütün daşınmaların dəyərindən ƏDV tutulmasını tələb

etməlidir.

Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda yerləşən

limanlar arasında bizim gəmilər vasitəsilə daşınmalar üzrə göstərilən

xidmətlərin yeri Azərbaycan kimi tanınır.

Bundan başqa, Azərbaycanda vergi uçotunda durmayan, lakin

beynəlxalq yükdaşımalarını həyata keçirən xarici şəxsə gəlirlər ödənildikdə,

gəlir vergisi tutulmalıdır. Bu qayda Azərbaycanın hüdudları daxilində

yerləşən məntəqələr arasında yükdaşımalarına şamil edilmir.

İxracatçıda nəqliyyat xərclərinin uçotu qaydasını nəzərdən keçirək.

Misal. Göndərilmə şərtlərinə uyğun olaraq ixracatçı malların Bakı

Dəniz Limanından Astana Dəniz Limanına daşınması üçün müəyyən xərclər

ödəməlidir. İxracatçı Qazaxıstanın yükdaşımaları ilə müqavilə bağlamışdır.

Daşınmanın dəyəri 10000 ABŞ dolları təşkil edir, ondan 2000 dollar

Azərbaycan Respublikasının ərazisində, 8000 dolları isə xa-

rici dövlətin ərazisində olmuşdur. Azərbaycan və Qazaxıstan arasında

bağlanılan sazişə müvafiq olaraq ikiqat vergitutmadan qaçmaq üçün dəniz

daşımalarından alınan mənfəət vergiyə cəlb olunmur.

Yükdaşıyan Qazaxıstanda vergi uçotuna durması barədə şəhadətnamə

təqdim etmişdir. Bu şəhadətnamə əsasında ixracatçı gəlir vergisi tutmaya

bilər.

İxracatçının uçotunda aşağıdakı mühasibat köçürmələri həyata

keçirilir:

D-t 171, 211 “Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları"

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" -yükdaşıyana avans

köçürülmüşdür 8344 man. [8000 dollar 1,043 man.dollar məzənnəsi ilə);

D-t 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları"

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları" -yükdaşıyana avans

köçürülmüşdür- 1767,88 man.(1695 dollar 1,043 man./dollar məzənnəsi ilə);

D-t 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

borcları"

K-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi" ƏDV tutulmuşdu [305

dollar 1,043 manat/dollar məzənnə ilə)

Yükdaşıyan yük daşınması üzrə xidmət göstərilməsini təsdiq etmək

üçün yükün təyinat limanına çatdırimasının tarixini göstərən konosa- mentin

surətini təqdim etmişdir. Mühasib, həmin tarixə belə köçürmə tərtib edir:

D-t 711 "Kommersiya xərcləri"

K-t 171, 211 "Alıcıların və sifarişçilərin uzun/qısamüddətli debitor

bordan"-10430- [10000 dollar 1,043 manat məzənnə ilə)

D-t 241 "Əvəzləşdirilən əlavə dəyər vergisi"

K-t 223 "Bank hesablaşma hesabları"-318,15 man.-hesabat vergi dövrü

başa çatdıqdan sonra ƏDV büdcəyə köçürülümüşdür.

Sığorta müqaviləsi üzrə uçot. Sığorta müqaviləsi üzrə ödənişləri

sığorta təşkilatının xərclərinin ən mühüm göstəricilərindən biri hesab

olunur.

Müstəqim sığorta müqaviləsi üzrə sığortaçılarla sığorta ödənişləri üzrə

hesablaşmaların uçotu üçün Yeni Hesablar Planında 414- "Digər

uzunmüddətli qiymətləndirilmiş öhdəliklər", 414-1 "Sığorta müqaviləsi üzrə

uzunmüddətli öhdəliklər" və 515, "Digər qısamüddətli qiymətləndirilmiş

öhdəliklər" hesabının 515-1 "Sığorta müqavilələri üzrə qısamüd- dəli

öhdəliklər" adlı subhesabları nəzərdə tutulmuşdur. Hesabın debetində baş

vermiş sığorta hadisələri ilə əlaqədar aşağıdakılar əks etdirilir:

------ 375 ----

• Sığorta ödənişindən tutulan məbləğ, yaxud növbəti sığorta haqqının

ödənilməsi üzrə sığortaçının borcunun ödənilməsi hesabına sığorta məbləği;

• Sığorta haqlarının daxil olması ilə əlaqədar sığorta müqaviləsi üzrə

ödənilən sığota ödənişinin məbləği;

• Qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallarda sığorta ödənişindən

hesablanılan vergilərin məbləği;

Sığorta ödənişləri sığortaçıya göstərilən vəsaitləri almaq hüququ verən

ilk sənədlər əsasında ödənilir. Belə sənədlərə aiddir:

• Sığorta aktları;

• Sığorta şəhadətnaməsi;

• Pul alanın ərizəsi;

• Tibbi sənədlər;

• Ölüm haqqında sənədlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, sığorta əməliyyatlarının uçotu üçün yuxarda

adlarını çəkdiyimiz sintetik hesablar kifayət deyildir. Zənnimizcə, kifayət

qədər mürəkkəb sayılan əməliyyatların müvafiq köçürmələr vasitəsilə əks

etdirilməsi üçün aşağıdakı subhesabların açılması məqsədəuyğundur:

1. "Sığortaçı ilə sığorta mükafatı" (haqqı] üzrə hesabalaşmalar"

2. "Sığorta agenti, sığorta brokeri ilə mükafat üzrə hesablaşmalar”.

376

ƏDƏBIYYAT

1. Q.Ə.Abbasov. Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, "Elm" 2000

2. Q.ƏAbbasov. Sıfırdan başlayan mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı,

2013

3. Q.ƏAbbasov. İdarəetmə uçotunun təşkili prinsipləri. Bakı, "Elm"

2006

4. Вилйамс Й. Справочник GAAP с комментариями. (Выпуск 2)-

М.: ИНФРА-М, 2000-х, 118

5. Волкова О.Н. Учет в Италии // Бухгалтерский учет - 2000-№

15.-С.74-78

6. Дроздова Л.А. Сравнение методов бухгалтерского учета по

системе ГААР и по российским стандартам // Консультант - 1977 -

№ 2 2 - с.55-59

7. Друри К. Введение в управленческий и производственный учет

(пер. с англ.), М.Аудит, ЮНИТИ, 1998-783 с.

8. Дымова И.Э. Бухгалтерский учет в Испании // Бухгалтерский

учет - 1999, № 10 - С.100-104

9. Дымова И.Э. Бухгалтерский з^ет в Люксембурге //

Бухгалтерский учет-2000, № 9 - С. 72-74

10. Дымова И.Э. Бухгалтерский учет в Белгии // Бухгалтерский

учет-2001, № 2 2 - С . 56-60

И. Дымова И.Э. Бухгалтерский учет в Нидерланде //

Бухгалтерский учет-2001, № 20 - С. 57-61

12. Дымова И.Э. Бухгалтерский учет в Швейцарии //

Бухгалтерский учет-2000, № 6 - С. 49-53

13. Качалин В.В. Финансовый учет и отчетность в соответствии со

стандартами GAAP - М.: Дело,1998. - 4320

14. Кимизука Йоширо. Учет затрат и калькулирование

себестоимости в Японии // Бухгалтерский учет-1977 - № 10 - С. 82

15. Ковалев В.В. Принципы регулирования бухгалтерского учета в

США // Бухгалтерский учет -1997 - № 40 - С. 74-82

16. Малкова Т.Н. Теория и практика международного

бухгалтерского з^ета. «Бизнес-пресс», М.-2001, 336 с.

17. Михалкевич А.П. Бзосгалтерский учет на предприятиях

зарубежных стран. Мн.ООО Мисанта, 1998, - 109 с.

18. Метюс М.Р., Перера М.Х.Б. Теория бухгалтерского з^ета (пер. с

анг.). М., Аудит, 1999, - 663 с.

19. Мюллер Г., Гернон X., Миик Г. Учет; Международная

перспектива (пер. с анг.) М. Финансы и статистика, 1996, - 136 с.

20. Нидлз Б. и др. Принципы бзосгалтерского з^ета (пер с. анг.), 377 ------

М. Финансы и статистика, 1997, - 496 с.

21. Палий В.Ф., Соколов Я.В. Введение в теорию бухгалтерского

учета, М. Финансы, 1979, - 304 с.

22. Панков Д.А. Б)осгалтерский учет и анализ в зарубежных

странах. Мн. «Экоперспектива», 1998, - 238 с.

23. Ришар Ж., Бухгалтерский учет: Теория и практика: пер. с

Франц., М., Финансы и статистика, 2000, -160 с.

24. Соловьева О.В. Зарубежные стандарты учета и отчетности //

Аудит и налогооблажение, 1999, - № 7 - с. 13-21

25. Хендриксон Э.С. Ван Бреда М.Ф.Теория бухгалтерского з^ета

(пер. с анг.), М., Финансы и статистика, 1997,- 576 с.

26. Чедвик Л. Основы финансового учета (пер. с анг.) Банки и

биржы. М, ЮНИТИ, 1997, 252 с.

27. Куттер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета. М.,

Финансы и статистика, 2000

28. Пачоли Л. Трактат о счетах и записях. М., Финансы и

статистика, М., 2001

29. Соколов Я.В. Бухгалтерский учет от истоков до наших дней.

М., Аудит, ЮНИТИ, 1996

30. Международные Стандарты Финансовой Отчетности (под ред.

проф. Н.Г.Сапожниковой), М., 2012

31. Агеева О.А. Международные Стандарты Финансовой

Отчетности, М., 2007

32. Гетман В.Г. Международные Стандарты Финансовой

Отчетности, М., 2009

33. Палий В.Ф. Международные Стандарты Учета и Финансовой

Отчетности, М., 2007

34. Ивашкевич В.Б. Бухгалтерский управленческий учет. М.,

Юрист, 2003

35. Палий В.Ф Современный бухгалтерский учет., М., 2003

378

MÜNDƏRICAT

Müqəddimə ................................................................................................. ...

Bölmə 1

Xidmət - mühasibat uçotunun predmetinın

əsasını təşkil edir

1.1. İqtisadiyyatda xidmətin yeri ........................................................... 6

Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti. Qərar №94 ............... 7 Azərbaycan Respublikasında ticarət, ictimai iaşə, məişət və digər növ

xidmət qaydaları ..................................................................................................... 8

1. Ümumi müddəa .................................................................................... 8

2. Əsas anlayışlar ....................................................................................... 8

3. Ticarət (xidmət) fəaliyyətinə olan ümumi tələblər ........................ 12

4. Malların qəbulu, saxlanılması və satışa hazırlanması .................... 14

5. Malların satışına olan ümumi tələblər ............................................ 16

6. Ərzaq mallarının satış xüsusiyyətləri .............................................. 25

7. Çörək-bulka məmulatlarının satışının xüsusiyyətləri .................. 27

8. Parça, xəz, trikotaj, tikiş mallarının və ayaqqabıların satışının

xüsusiyyətləri ....................................................................................................... 28

9. Ətriyyat-kosmetika mallarının satış xüsusiyyətləri ...................... 29

10. Məişət kimyası mallarının satışının xüsusiyyətləri ..................... 30

11. Pestisidlərin, bioloji preparatların və aqrokimyəvi

maddələrin satışının təşkili ................................................................................ 31

12. Audiovizual əsərlərin, fonoqramların nüsxələrinin və

elektron-hesablayıcı maşınları üçün proqramların satışının xüsusiyyətləri32

13. Məişət təyinatlı mürəkkəb texniki malların satışı ....................... 33

14. Tikinti materialları və məmulatlarının satışı ..... .. ...................... 34

15. Mebel satışı ....................................................................................... 36

16. Qənnadı məmulatlarının satışının xüsusiyyətləri .............. .. ..... 36

17. Malların nümunələr üzrə satışının xüsusiyyətləri ...................... 38

18. İstifadədə olmuş qeyri-ərzaq mallarının satışının

xüsusiyyətləri ....................................................................................................... 41

19. Me}A^ə-tərəvəz məhsullarının satışı ............................................ 42

20. Malların səyyar (mövsümi) satışının xüsusi5o^ətləri və

xidmətlərin göstərilməsi ..................................................................................... 43 21. Kredit müqaviləsi üzrə malların satışının xüsusiyyətləri ............ 44

379 ------

22. Bazarlarda ticarətin təşkili .............................................................. 44 23. İctimai iaşə xidmətlərinin göstərilməsi ........................................ 46 24. Məişət və digər növ xidmət obyektlərində xidmətlərin

göstərilməsi .......................................................................................................... 48 1.2. Xidmətin iqtisadi xarakteri və onların təsnifatı .......................... 58 1.3. Xidmətin göstərilməsi və onun istehlakının uçotunun

təşkilinə təsir göstərən xüsusiyyətləri .............................................................. 65

Bölmə 2 Turizm xidmətində mühasibat uçotu

2.1. Turizm xidmətinin məzmunu, iqtisadiyyatın inkişafında onların rolu .......................................................................................................... 74

«Turizm haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu ............... 76 2.2. Turist xidmətlərinin xüsusiyyətləri və onların göstərilməsinin

təşkili əsasları ....................................................................................................... 97 2.3. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi ......................... 101 2.4. Turist xidmətinin göstərilməsi ılə bağlı olan gəlirlərin,

xərclərin və maliyyə nəticələrinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydası .............................................................................................................. 108

2.5. İdarəetmə uçotu sistemində turist xidmətinə çəkilən məsrəflərin uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiyası .................................... 121

2.6. Uçotun avtomatlaşdırılma imkanları ......................................... 133

Bölmə 3 İctimai iaşə təşkilatlarında mühasibat uçotu

3.1. İctimai iaşə təşkilatlarının fəaliyyət sahələrinin xüsusiyyətləri ....

138

3.2. Xammal və mal ehtiyatlarının operattv uçotunun təşkili ...... 140

3.3. Mühasibat uçotunun təşkili və xammal və malların

qiymətləndirilməsi pmsıplən .......................................................................... 146

3.4. Maya dəyərinin kalkulyasiyası, məhsul buraxılışı və

satışının uçotu. İstehsala məsrəflərin uçotu və məhsulun maya dəyərinin

müəyyən edilməsi ............................................................................................. 156

3.5. İctimai iaşə və ticarətdə satış xərclərinin uçotu ........................ 174

3.6. Satışın uçotu .................................................................................. 177

Mal və hazır məhsulların satışının uçotu ............................................ 181

Ticarət artırmasının hesablanması ....................................................... 183

3.7. İctimai iaşə təşkilatlarında mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılması .......................................................................................... 184

380

Bölmə 4 Mehmanxana xidmətinin mühasibat uçotu

4.1. Mehmanxana xidmətinin məzmunu, iqtisadiyyatın inkişafında onların rolu .................................................................................... 188

4.2. Mehmanxana xidmətinin xüsusiyyətləri ................................... 193 4.3. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi ......................... 201 4.4. Mehmanxana xidməti göstərilməsindən əldə edilən

gəlir, çəkilən xərc və müəyyən edilən maliyyə nəticəsinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydası .................................................................... 208

4.5. İdarəetmə uçotu sistemində məsrəflərin uçotu və mehmanxana xidmətinin maya dəyərinin hesablanmasının təşkili ......... 228

4.6. Mühasibat uçotunun avtomatlaşdırılması................................. 239

Bölmə 5 Təhsil xidmətinin mühasibat uçotu

5.1. Təhsil xidmətinin mahİ5^əti ......................................................... 244

5.2. Təhsil xidməti göstərilməsinin xüsusiyyətləri .......................... 249

5.3. Təhsil xidmətinin göstərilməsinin sənədləşdirilməsi .............. 254

5.4. Təhsil fəaliyyətinin gəlir və xərclərinin uçotu........................... 257

5.5. Təhsil xidmətləri xərclərinin uçotu və maya dəyərinin kalkulyasiyası ..................................................................................................... 265

Bölmə 6 Pullu tibbi xidmətlərin mühasibat uçotu

6.1. Pullu tibbi xidmətlərin xüsusiyyətləri, onların sosial

kompleks sahələrinin inkişafında rolu ........................................................... 274

6.2. Pullu tibbi xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar gəlirlərin,

xərclərin və maliyyə nəticələrinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi ... 279

6.3. İdarəetmə uçotu sistemində tibbi xidmətlər göstərilmə

sinə çəkilən xərclərin uçotunun təşkili və maya dəyərinin kalkul- yasiyası

.............................................................................................................................. 286

6.4. Tibb təşkilatlarında təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi

qaydası 304

381

Bölmə 7 Auditor təşkilatlarının xidmətlərinin mühasibat uçotu

7.1. Auditor xidmətinin mahiyyəti və iqtisadiyyatın inkişafında onun rolu ........................................................................................................... 312

7.2. Auditor xidmətlərinin xüsusiyyətləri və onların göstərilməsinin təşkilati əsasları .................................................................................................. 317

7.3. Auditor təşkilatlarının xidmətlərinin sənədləşdirilməsi ........ 321 7.4. Audit xidmətinin göstərilməsi ilə əlaqədar gəlirlərin,

xərclərin və maliyyə nəticələrinin mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydası ................................................................................................................ 334

Bölmə 8

Xarici İqtisadi fəaliyyətlə əlaqədar göstərilən

xidmətlərin mühasibat uçotu

8.1. Xarici iqtisadi fəaliyyətin mahiyyəti, onun respublikanın

iqtisadiyyatının inkişafında rolu ................................................................... 344

8.2. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə əlaqədar göstərilən xidmətlərin

xüsusiyyətləri ..................................................................................................... 347

8.3. Təsərrüfat əməliyyatlarının sənədləşdirilməsi ......................... 355

8.4. Mühasibat və vergi uçotu sistemində maliyyə nəticələrinin

formalaşması xüsusiyyətləri ............................................................................ 360

Ədəbiyyat ................................................................................................. 377

382