R O C ZNIK I G LEBO ZN A W C ZE T. X X V III, N R 1, W A R SZ A W A 1977

KRYSTYNA OLEKSYNOWA, STEFAN SK IBA

CHARAKTERYSTYKA NIEKTÓRYCH GLEB KRIOGENICZNYCHW TATRACH

Instytut G leboznaw stw a, Chemii Rolnej i M ikrobiologii A kadem ii R olniczej w K rakow ie

WSTĘP

W strefie peryglacjalnej Tatr, tj. w strefie o klimacie bardzo chłod­nym, um iarkow anie zim nym i zim nym [5], przebiegają od okresu piej- stoceńskiego złożone zjawiska wietrzeniowe, które z m asywnej skały two­rzą m ateriał okruchowy o iróżnym stopniu granulacji. M ateriał ten pod­daw any jest skomplikowanym zjawiskom mrozowym, w efekcie któ­rych następuje rozkruszanie, sortowanie i pęcznienie m ateriału zwiet- rzelinowego, prowadzące do powstawania specyficznych form powierzch­niowych nazwanych przez J a h n a [8] m ikroreliefem peryglacjalnym . Do tych form zalicza się em brionalne gleby poligonalne, gleby półeczko- we, girlandowe, wieńcowe, kopczykowate (tzw. thufury), ich form y soli- flukcyjne i inne.

Jahn, badacz form kriogenicznych na Spitsbergenie, w ykorzystał swo­je duże doświadczenia w badaniach tych form w Tatrach [10] i odkrył w wielu miejscach powyżej granicy lasu (ok. 1500 m n.p.m.) zarówno współczesne form y embrionalne, jak i form y dojrzałe, które zalicza do m ikroreliefu peryglacyjnego, oraz form y reliktow e plejstoceńskie.

Badania prowadzone przez nas nad glebami kriogenicznym i obejm ują zasadniczo dwie spośród rozlicznych form kriogenicznych w ystępujących w omawianej strefie:

— form y kopczykowate współczesne, tzw. thufury i form y pseudo- thufurow e,

— form y poligonalne, przeważnie reliktow e plejstoceńskie.Nasze zainteresow ania biegły przede wszystkim w kierunku zdefinio­

wania procesów glebotwórczych kształtujących się w strefie peryglacjal­nej, k tó ra determ inuje nieco odmienny ich przebieg dzięki zjawiskom kriogenicznym. Niezależnie od ustalenia typologii prowadzim y badania19 — R o czn ik i g le b o zn a w cze nr 1

294 K. O leksynow a, S. Skiba

geochemiczne, zaczynając od najw yżej położonych gleb kriogenicznych[16]. Ponieważ cały zebrany i opracowany m ateriał nie został jeszcze u ję ty w naszych dotychczasowych publikacjach [2, 14, 15], przedstaw ia­m y tu ta j wszystkie odnalezione przez nas stanowiska thufuirów i form thufuropodobnych oraz mało znaną form ę gleby poligonalnej, odkrytej przez J a h n a [6, 7, 8, 9].

Na schem atycznej mapie T atr (rys. 1) przedstawiono stanowiska thu - furów , k tóre znaleziono przy penetrow aniu obszarów spełniających wa­runki konieczne do tworzenia się tych foirm; nadto zaznaczono dwa sta­nowiska gleb poligonalnych (reliktowych).

Rys. 1. R ozm ieszczenie stanow isk opisyw anych gleb kriogenicznych w Tatrach 1 — g łó w n e g r a n ice i szc z y ty , 2 — s ta n o w isk o g leb k r io g e n ic z n y c h , 3 — g r a n ic e p a ń stw a

D istribution of sites of described cryogenic soils in the Tatra Mts.1 — c h ie f r id ges an d su m m its , 2 — s ite s o f c ry o g e n ic so ils , 3 — S ta te fr o n t ier

Miejsca, na k tórych badano kopczyki m rów ek (jako pseudothufury), znajdują się w strefie regla dolnego na dwóch stanowiskach — W ierch Poroniec i Polana Brzanówka (za Zazadnią) [15].

FORMY KOPCZYKOWATE — THUFURY I PSEUDOTHUFURY

T h u f u r y . W edług Jahna i innych [6, 1, 3] oraz naszych spostrze­żeń uprzyw ilejow anym miejscem powstania thufurów są przełącze, nie­które granie, terasy i powierzchnie zrów nań polodowcowych, spłaszczo­ne rynny między zboczami, dna wyschniętych stawków w ystępujących w karach polodowcowych lub w grani.

Thufury powstają głównie na dość miąższej zwietrzelinie skalnej z dużą domieszką frakcji 0,1—0,02 mm. Obecność tej frakcji jest n ie­

G leby kriogeniczne w Tatrach 295

wątpliw ie związana z zamarzaniem wody, o czym świadczy fakt, że w poziomach bliższych powierzchni w ystępuje zawsze najw iększa jej ilość. We wszystkich publikacjach poświęconych thufurom podkreślana jest obecność frakcji pyłowej [11, 12, 16].

Trzecim koniecznym w arunkiem tworzenia się pól thufurow ych {wy­stępują one zawsze gromadnie) jest odpowiednia wilgotność gleby. O dużej wilgotności kilku badanych stanowisk świadczą źródliska znajdu­jące się u podnóża pól thufurow ych. W pozostałych przypadkach zbite i nieprzepuszczalne podłoże oraz storfiała substancja organiczna sprzyja zatrzym yw aniu dużych ilości wody.

W edług J a h n a [10] i G e r l a c h a [4] czynnikiem thufurotw órczym jest lód włóknisty. Tworzy się on w specjalnych układach klim atycznych. Istnieje prawdopodobieństwo następującego przebiegu zjawiska powsta­w ania thufurów : jeżeli strefa gleby na styku z atm osferą jest przesuszo­na i nie ma w niej wody kapilarnej, poza wodą w postaci pary, a rów ­nocześnie następuje gwałtow ne ochłodzenie, w tedy front chłodny postę­pujący od strefy górnej wyw ołuje inicjację — zarodkowanie kryształów lodu bezpośrednio z pary wodnej. W związku z tym stan pary w kapi- larach jest nienasycony i następuje ciągłe parow anie wody z kapilar dolnych partii gleby w kierunku zamarzania: w końcu może nastąpić m oment, w którym rosnące ku dołowi kryształy lodu włóknistego zetkną się z przechłodzoną wodą kapilarną wywołując praw ie całkowite, gwał­tow ne jej zamarznięcie. W ten sposób można wyłtum aczyć zjawisko pęcz­nienia wywołane zmianą objętości wody przy przechodzeniu w lód. Można również przypuszczać, że podobne w arunki wodno-klim atyczne w ystę­pują na całym polu thufurow ym i dlatego pow staje na nim wiele iden­tycznych kopczyków. Można by rozważać jeszcze zachowanie się za­m arzającej wody zasorbowanej przez pęczniejące m inerały ilaste.

Na zdjęciach (rys. 2— 7) przedstaw iam y niektóre pola thufurow e oraz iniclialne m ikrostruk tury gleb poligonalnych wytworzonych na zwietrze- linie skalnej znajdującej się pod zdartym kopczykiem thufurow ym .

N ajbardziej charakterystyczną cechą thufurów jest nie tylko ich for­ma zewnętrzna, ale także specyficzna budowa w ew nętrzna odróżniająca je od form kopczyków thufuropodobnych. Kopczyki thufurow e są m ine­ralne, m ają kopulasto wygięte poziomy: darniowy, próchniczny, przejścio­wy poziom ,,B”, który ku dołowi kopczyka przechodzi często w form ę spłaszczoną, przylegającą luźno do dość zbitego i często kamienistego podłoża nie zdeformowanego przez zjawiska mrozowe. Form y zupełnie okrągłe tworzą się na zupełnie płaskich terenach, natom iast na zboczach z reguły są one zdeformowane przez soliflukcję i tworzą form y ow al­ne, które mogą ulec całkowitem u zerodowaniu po zniszczeniu darn i (rys. 2, 3). Skład mechaniczny jest zwykle gliniasty z domieszką frakcji pyłowej , k tórej zawsze jest najw ięcej w górnym poziomie.

296 K. O leksynow a, S. Skiba

Rys. 2. Thufury na Przełęczce przy Kopie (G ładkie U płaziańskie pod Ciem niakiem )

Thufurs on a sm all pass „Przy K opie” (on the ridge of Mt. Ciemniak)

Rys. 3. Zerodowane thufury na stokach G ładkiego U płaziańskiego (pod Ciem niakiem )

Eroded thufure on the slopes of G ładkie U płaziańskie (on th e ridge of Mt. C iem ­niak)

Przedstaw ione na rys. 8 i 9 thu fu ry reprezentu ją tylko niektóre sta­nowiska, które do tej pory nie zostały opisane. Dodatkową cechą tych form jest efekt procesu kriogenicznego, przebiegającego równocześnie z procesem glebotwórczym. W strefie tworzenia się thufurów powstają zwykle gleby bielicowe, gdy tymczasem thufury m ają cechy gleb b ru ­natnych kwaśnych, często silnie próchnicznych, a niekiedy oglejonych. Sądzimy, że zjawiska kriogeniczne, polegające na ciągłym przemieszcza­niu cząstek gleby pod wpływem lodu włóknistego, nie dopuszczają do tworzenia się poziomów wymycia i wmycia. Na zbadanych stanowiskach,

G leby kriogeniczne w Tatrach 297

Rys. 4. K opczyki thufurowe poniżej Przełęczy L iliow e

Thufur moiunde below L iliow e Pass

Rys. 5. K opczyki thufurow e pod Kopą Magury

Thufur m ounds below Mt. Kopa Magura

gdzie thu fu ry utw orzone ze zwietrzeliny skał magmowych, osadowych, czy m etam orficznych m ają ten sam charakter glebowy, są one glebami b runatnym i kwaśnymi, w których niekiedy cały kompleks sorpcyjny jest zajęty przez jony wodorowe.

Jedynym w yjątkiem jest stanowisko utworzone na dnie w yschnięte­go staw ku w zawieszonej dolinie polodowcowej [14], gdzie z otaczają­cych skał granitow ych i m etam orficznych zmywy zboczowe dostarczają zwietrzeliny, a woda, również spływ ająca z tych zboczy, nanosi powoli tyle rozpuszczonych zasadowych kationów, że kompleks sorpcyjny jest

298 K. O leksynow a, S. Skiba

^ > .T££L Ш

Rys. 6. K opczyki thufurow e pod Kopą Magury

Thufur mounds below Mt. Kopa Magura

Rys. 7. Kopczyki thufurow e na Przysłopie W aksm undzkim

Thufur m ounds on the Pass Przysłup W aksm undzki

nimi nasycony (V °/o zaw arte w granicach 70—82, a pH kształtu je się między 6,2 a 6,8). Typologicznie gleba tych thufurów ma charakter gleby brunatnej właściwej piróchnicznej. Stw ierdziliśm y również, że i w tym przypadku na okolicznych zboczach tworzy się gleba bielicowa przed­stawiona w opisie.

P s e u d o t h u f u r y — k o p c z y k i t h u f u r o p o d o b n e . K op­czyki organiczne thufuropodobne znajdujące się w strefie peryglacjalnej nie są związane genetycznie z działalnością mrozu. Tworzą się one z na­

G leby (kriogeniczne w Tatrach 299'

gromadzonej słabo shum ifikow anej substancji organicznej typu mor/mo~ der. Zew nętrznie są bardzo podobne do kopczyków mrozowych, ale bu ­dowa wew nętrzna, morfologia profilu) jest inna.

Na rys. 10 i 11 przedstawiono dwie odmiany kopczyków organicz­nych różniących się głównie porastającą roślinnością. Pierw sza odmiana tw orzy się głównie przy udziale Vaccinium myrtillus, Vaccinium uli- ginosum, Cladomia rangiferina, druga — z przewagą Nardus stricta i kęp Politrichetum. Pierw sza w ystępuje na Przełęczy Łuczniańskiej, Trzy- dniowiańskim W ierchu, Czerwonym W ierchu (otoczenie Doliny Chocho­łowskiej górnej), gdzie kopulasto nagrom adzona substancja organiczna w A d i A ± nie posiada jądra mineralnego, jakie m ają thufury ; leży ona bezpośrednio na zwietrzelinie gran itu lub skał m etamorficznych, oddzia­łując na nie kwasam i próchnicznym i i w ytw arzając poziomy A 2 i B hf.

Druga odmiana w ystępuje na Hali Karczm iska w okolicy Hali Gą­sienicowej, gdzie również uw ypuklona substancja organiczna A d, T /A H leży na wilgotnej zwietrzelinie skały osadowej, powodując tworzenie się poziomu A Jg .

Kopczyki kam ieniste tworzą analogiczne zewnętrznie form y jak thu ­fury, są porośnięte m uraw ą, a poziomy A J А Н i А Н są nałożone na gła- ziki giranitowe stanowiące trzon kopczyka. Liczne okazy znaleziono pod Żółtą Turnią na wysokości 1870 m n.p.m. (rys. 12).

Kopczyki m yrm ekogeniczne to kopce mrówek. Działalność m rów ek budujących kopce ogranicza się w Tatrach do regla dolnego. Form a tych kopców upodabnia się do thufurów , budowa w ew nętrzna jednak odbiega całkowicie od form kriogenicznych. Przedstaw iony na rys. 13 kopczyk, czyli nadziemna część mrowiska, zbudowana jest z bardzo luź­no ułożonych przez m rówki ziarn m ineralnych gleby. Rusztowanie tej. budowli stanowią pędy Nardus stricta, korzeniam i sięgające do gleby, na której zbudowany jest kopczyk. Kopiec jest sperforow any przez drobne kanały rozszerzające się w poziomie próchnicznym (pod kopcem) i podpróchnicznym, gdzie znajduje się właściwa siedziba mrówek. Pod kopczykiem znajduje się poziom próchniczny o miąższości 2 do 10 cm,, zaw ierający nie rozłożone fragm enty koirzeni oraz substancję organicz­ną przerośniętą system em korzeniowym Nardus stricta, k tórej część nadziem na znajduje się w górnej części kopczyka. Barwa tego poziomu jest w yraźnie ciemniejsza od zabarwienia kopca i odcina się w yraźnie od poziomu (B)C.

Poziom (B)C brunatn ien ia jest zbity, pylasty, często oglejony. Sieć kanałów jest bardzo rozwinięta, a pirzekroje korytarzy dochodzą do 1 cm. Charakterystyczną cechą kopczyków m yrm ekogenicznych jest nie tylko brak wygiętego poziomu próchnicznego pokrywającego kopczyk (jak to ma miejsce u thufurów ), ale także obecność poziomu próchnicz­nego pod kopcem. Poziom ten jest często lekko w ygięty w głąb profilu pod ciężarem nadległego kopca. Cechy te są bardzo istotne, bo pozwą-

Kopczyk thufurowy — Thufur moundPołożenie — Situation: Tatry Zachodnie, Gładkie Upłaziańskie, tzw. Hala „K arczm iska”, ok. 1650 m n.p.m. spad ok. 12°NW —

W estern Tatra Mts., G ładkie U płaziańskie, m eadow „K arczm iska”, altitude 1650 m, slope 12°NW Podłoże skalne — Rock substrate: tzw. pokrywy zw ietrzelinow e na w apieniach dolom itycznych — w eathering cover on dolom itic

lim estoneRoślinność — Vegetation: N ardus stricta , D escham psia caespitosa, P o ten tilla surea, G eum m ontanum , M usci sp. div.P r o fil — P ro file :

darń k o p u la sto w y g ię ta ku górze, u p o d sta w y k o p czy k a je j m iąższość zm n ie jsza s ię do 3 cm — sod h orizon , arch ed up w ard s d o m e-lik e , at th e base o f th e m ou n d its th ick n e ss d ec re a ses to 3 cmszarob ru n atn a g lin a śred n ia p y la sta , w ilg o tn a , lic z n e korzon k i — p oziom te n je s t w k sz ta łc ie so cz e w k i z p łask ą p o d sta ­w ą — g r ey -b r o w n m ed iu m h e a v y loam (v e r y f in e sandy) m oist, n u m ero u s sm a ll roozs — th is h o r izo n is le n ticu la r

w ith a f la t baseb ru n atn a g lin a śred n ia p y lasta , w ilg o tn a , śred n io zw ięz ła , p o jed y n c ze g ła z ik i w a p ien n e — b ro w n m e a d iu m -h ea v y loam (v e ry f in e san d y), so m ew h a t m ore com p act, s in g le fra g m en ts of l im es to n eszarob ru n atn a g lin a c iężk a z lic z n y m i o k ru ch a m i w a p ien n y m i — g r ey -b r o w n h e a v y loam w ith nu m ero u s lim es to n e fr a g ­m en ts

T yp i p od typ — T ype and su b ty p e: g leb a brun atna w y łu g o w a n a — lea c h ed b row n so il

A d 0— 6 cm ,

\(B) 6—37 cm .

В 37—64 cm ,

(B)C 64— cm ,

S kład m echaniczny M ech anica l co m p o s it io n

W ła śc iw o śc i chem iczne C hem ical p r o p e r t ie s

PoziomH orizon

cm

Procont f r a k c j i - P e r c e n ts o f f r a c t i o n

1 ,0 - 0 ,1 0 ,1 - 0 ,0 5 0 ,0 5 - 0 ,0 2 0 ,0 2 - > 0 ,0 0 6

0, 006-0 ,0 0 2 < 0 . 0 0 2

0 -6 darń sod6 -3 7 IQ 13 13 15 11 15

37 -6 4 21 9 19 22 16' 136 4 -

120 7 14 22 14 22

PozioiaHorizon

cm

pH K 11 3 Tv s

SubstancjaorganicznaOrganicGub3t£".ce

h2o KC1 s u e , m.e «

, /1 0 0 g g-ł-oby , /1 0 0 g e o i l s

0 -6 4 ,6 3 ,7 1 7 ,3 2 ,8 2 0 ,0 14 2 7 ,46 -3 7 4 ,8 3 ,9 1 5 ,2 2 3 ,5 1 0 ,7 13 7 ,5

3 7 -64 5 ,4 4 ,2 1 3 ,2 5 ,8 1 9 ,0 30 4 ,2

300 K

. O

leksynowa,

S. Skiba

Kopczyk thufurowy — Thufur moundPołożenie — Situation: Tatry Zachodnie, przełęcz m iędzy Chudą Turnią a Gładkiem U płaziańskiem , ok. 17Ô0 m n.iD.m. spad ok.

12°N — W estern Tatra Mts., pass betw een Mt. Chuda Turnia and Gładkie U płaziańskie, altitude 1700 m, slope 12°NPodłoże skalne — Rock substrate: w apienie m argliste pyłow e — marly slab -lik e lim estoneRoślinność — Vegetation: N ardus stric ta , F estuca ovina, Poa alpina, P o ten tilla surea, G eum m ontanum , et al.Profil — Profile:A d 0— 5 cm , k o p u la sto w y g ię ta ku gó rze darń, p rzy p o d sta w ie k o p czy k a je j m ią ższo ść zm n ie jsz a s ię do 2 cm — sod h o r izo n arch ed

up aw ards d o m e-lik e , a t th e b ase o f th e m ou n d its th ick n ess d e c rea ses to 2 cm5—13 ero, szarob ru n atn a g lin a śred n ia p y la sta (p oziom w y g ię ty ku górze p o d o b n ie ja k A d ) , w ilg o tn a , lic z n e k o rzen ie , p r z e jśc ie s to p ­

n io w e — g r ey -b ro w n m e d iu m -h e a v y loam , v ery f in e sa n d y (th is h o r izo n a rch ed u p w ard s lik e A d), m o ist, n u m erou s roo ts, tra n sitio n to n e x t h orizon gra d u a l

(B )G 13—29 cm , b run atna g lin a śred n ia z l ic z n y m i p la m a m i i k o n k rec ja m i że la z is ty m i (p oziom k sz ta łtu s o cz e w k i z p od staw ą p o z iom ą),w ilg o tn a śred n io zw ięz ła , p rz e jśc ie s to p n io w e — b row n m e d iu m -h e a v y lo a m w ith n u m eto u s fer ru g in o u s b lo ts andc o n cretio n s (th is horizon is le n ticu la r w ith a f la t b ase), m o ist, so m e w h a t c om p act, tr a n s itio n to n e x t h o r izo n g ra d u a l

(B)CIG 29—49 cm , b ru n atn ord zaw a g lin a c iężk a , zw ięz ła , w ilg o tn a , p r z e jśc ie s to p n io w e — b ro w n u -ru sty h e a v y loam , com p act, m o is t,grad u al tra n s itio n to n e x t h o r izo n

C/G 49— cm , sin a g lin a c iężk a , w ilg o tn a , zw ięz ła — b lu eish h e a v y loam , m o is t, co m p a ct

S k ład m echaniczny /gran u lom et r y c z n y / - M ech an ica l /g r a n u lo m e tr ic / c o m p o s it io n

Poziom P rocen t f r a k c j i P e r c e n ts o f f r a c t io n

H orizoncm > 1 mm 1,0-0,1 0,1-0,05 0,05-0,02 0 ,02- 0,006 0,006-

0,002 г о ,002

0-5darń sod

5-13 - 24 12 :o 19 5 1013-29 - 21 10 25 13 13 1629-49 - 17 4 11 21 23 2449- - 11 5 10 31 21 22

W ła śc iw o śc i chem iczne C hem ical p r o p e r t ie s

PoziomH orizon

cm

pH H S T

v%S u b sta n c jao r g a n ic zn a

O rganiesu b sta n ce

%н2о KCl m .e . /1 0 0 z Gl'-by

m .e . /1 0 0 g s o i l s

0 -55-1 3 5 ,1 4 ,0 1 7 ,7 5 ,6 2 3 ,3 24 1*7

1 3 -2 9 5 ,3 4 ,1 1 5 ,9 4 ,7 2 0 ,5 23 1 .4

Gleby

kriogeniczne w

Tatrach

Kopczyk dam inow y — Sod moundPołożenie — Situation: Tatry Zachodnie, stoki Czerwonego W ierchu (Doi. Chochołowska), ok. 1800 m n.p.m., p łaski teren na grzbiecie

— W estern Tatra Mts., slopes of Mt. Czerwony W ierch (C hochłow ska Valley), altitude 1800 m, fla t area on ridgePodłoże skalne — Rock substrate: łupki m etam orficzne — m eta morphic shaleRoślinność — Vegetation: Vaccinium m yrtillu s, Vacc. u liginosum , Cladonia rangiferina , J uncus trifidu s, O reochloa dirsticha, e t al.;

Sphagnum sp.

P r o fil — P r o file :

AćLT 0—15 cm , darń k o p u la sto w y g ię ta k u górze, górą p rzero śn ię ta k o rzo n k a m i, d o łem to r fia s ta su b sta n c ja o rg a n iczn a b a rw y b ru n a tn o -czarn ej — sod h orizon arch ed u p w ard s d o m ew ise , g row n th ro u g h b y ro o ts on top , in th e lo w e r p art p e a ty organ ic su b sta n ce , b ro w n -b la ck

A 15—21 cm , p op ie la to sza ra g lin a lek k a , w ilg o tn a śred n io z w ięz ła ok. 20% gru zu sk a ln e g o , g łó w n ie z iarn k w a rcu , p r z e jśc ie w id o c zn e —2 a sh en -g rey lig h t loam , m o is t, so m ew h a t co m p a ct, ab ou t 20% rock fra g m e n ts (c h if ly qu artz gra in s), tra n s it io n to n e x t

horizon d is tin c tB h f 21—28 cm , czarn ob ru n atn a g lin a lek k a , w ilg o tn a , z w ięz ła , ок. 20% gru zu sk a ln e g o , p r z e jśc ie w id o czn e — b la ck -b ro w n lig h t

loam , ab ou t 20% rock fra g m e n ts (an gu lar), tr a n s itio n to n e x t h orizon d is t in c tB f / C 1 28 cm , żó łto sza ry u tw ór s zk ie le to w y (ок. 80% gru zu sk a ln e g o u ło ż o n e g o w a rstw o w o ), c zę śc i z ie m ste : g lin a le k k a — y e llo w -

-g r e y sk e le to n so il (80% an gu lar rock fra g m e n ts d isp osed in la y ers), f in e earth : lig h t lo a mT yp i p o d ty p — T yp e an d su b ty p e: b ie lica p ró c h n ic z n o -ż e la z is ta — h u m u siro n p o d zo l

Sk>ad m echaniczny M ech anica l co m p o s it io n

302 G

leby kriogeniczne

w T

atrach

Poziom S z k ie l e t P rocen t f r a k c j i - P e r c e n ts o f f r a c t i o nH orizon S k e le to n Г Т Г n

cm % I 1 ,0 ~ 0 ; I 0 ,1 - 0 ,0 5 0 ,0 5 - 0 ,0 2 g jg g g < 0 ,0 0 2

1 5 -2 1 20 40 14 9 19 9 92 1 -2 3 20 37 3 2 13 4 19 102 8 - 80 51 7 10 15 10 7

W ła śc iw o śc i ch em iczne - C hem ical p r o p e r t ie s

PozioEi pH H S T S u b sta n cja-------------------r ---------------------------------------------------------------------------------- o rg a n ic zn a

H orizon H n m .e . /1 0 0 g g le b y * O rganiocm 2 m *e„/100 g s o i l s su b sta n ce" ' _ Ï ------ %0 -1 5 3 ,6 3 ,0 2 0 ,5 2 ,6 2 3 ,0 11 4 0 ,4

1 5 -2 1 3 ,9 3 ,0 1 5 ,4 - - 1 ,12 1 -2 8 4 ,1 3 ,5 2 3 ,8 - - - 1 ,32 8 - 4 ,8 4 ,1 1 0 ,4 - - 0 ,3

Kopczyk m szysty — Mossy moundPołożenie — Stituation: Hala Gąsienicowa, Karczmisko, ok. 1560 m n.p.m., teren praw ie płaski, spad ok. 5—-10ÔN — Karczm isko

near the pasture Hala Gąsienicowa, altitude 1560 m, surfance nearly flat, sloping 5—10°N Podłoże skalne — Roch substrate: w apienie, łupki ilaste — lim eston e and clay shaleR oślinność — Vegetation: N ardus stric ta , Festuca ovina, D escham psia caespitosa , V accin ietum (kępy — clu sters), P o ly trich etu m

P r o fil — P ro file :

A d 0— 7 cm ,T I A H 7—27 cm ,

A j g 27—34 cm ,

(B)C 34— cm ,

m szysta darń łu k o w a to w y g ię ta — m o ssy sod arch ed u p w ard ssoczew k a o p ła sk ie j p o d sta w ie , su b sta n c ja org a n iczn a to r fia s to -m u rsz a sta , s i ln ie p rzero śn ię ta k o rzen ia m i — le n s e - lik e w ith f la t base, p e a ty -m u c k y organ ic su b sta n ce , s tr o n g ly m a tted b y th in roo tsm in era ln y poziom z lic z n y m i p lam am i rd za w y m i i s in y m i k o n k r ec je ż e la z is te — m in era l h o r izo n w ith n u m ero u s r u s ty and b lu e ish b lo ts , fe r ru g in o u s c o n cre tio n sb run atnoszara z w ie trz e lin a łu p k u ig la s te g o — b r o w n -g re y w ea th e r ed c la y s ja le

Rys. 11

K.

Oleksynow

a, S.

Skiba 303

N iektóre dane m a lity czn e - Some a n a li ty c a l data

Posiom pH Substancja---------------------------------------------------- organiczna

Horizon „ л vr,-> Organic2 KC1 substanceси %

С-7 4 ,8 4 ,4 63 ,47-27 4 ,3 3 ,8 38 ,4

27-34 4 ,9 4 ,2 4 ,1

Kopczyk kam ienisty — stony moundPołożenie — Situation: Tatry W schodnie, stoki Żółtej Turni, teren łagodnie nachylony (ok. 1Q°N) nad Dubrawiskam i, ok. 1870 m

n.p.m. — High Tatra Mts., slope of Mt. Żółta Turnia, slighty inclinated area (10°N) above ridge Dubrawiska altitude 1870 mPodłoże skalne — Rock substrate: granitoidy tatrzańskie (tatryt) — Tatra granite (tatrite).Roślinność — Vegetation: pow yżej granicy kosów ki, m urawa alpejska — above lim it of dw arf pine, A lpine grassland: Juncus

trifidus, Oreochloa d istricha, Cam panula alpina, G entiana pun cta ta , V accinium sp. (kępy — clusters) et al.

P r o fil — P rofile:

0— 7 cm ,A d l A H

A H

A H I A J C

7—10 cm ,

10—18 cm ,

darń s iln ie p rzerośn ięta k o rzo n k a m i, n ie c o m u rsza sta su b s ta n c ja organ iczn a , pH 3,8 — sod h orizon , s tr o n g ly g ro w n trou gh b y th in roots, o rg a n ic su b s ta n ce so m ew h a t m u ck y , pH 3.8bru n atn oczarn a ,,so cz e w k a ” k o p czy k a , su b sta n cja org a n iczn a m u rszop od ob n a z lic z n y m i ok ru ch a m i g r a n ito w y m i, pH 3,8,p rzejśc ie s to p n io w e — b ro w n -b la ck , ,le n s e ” o f m ou n d , o rgan ie su b sta n ce m u c k -lik e w ith n u m ero u s g ra n ite , fr a g m en ts , pH 3.8, tra n s itio n to n e x t h o r izo n grad u alsza ro b ru n a tn y u tw ór s z k ie le to w y (ок. 70% gruzu sk a ln eg o ), g ła z ik i r ó żn y ch ro zm ia ró w sta n o w ią trzon u w y p u k le n iak o p czy k a — g rey -b ro w n sk e le to n so il (70% an gu lar ro ck fr a g m en ts), s to n es of v a r io u s s ize form th e n u c le u s o f th em ou n d dom e

T yp i p od typ — ty p e an d su b ty p e: ranker b ie lic o w y — p od zo l ranker

N iektóre dane a n a lity czn e - Sone a n a li ty c a l data

PoziomHorizon

cm

pH Substancjaorganiczna

Organicsubstance

%H20 KCl

0 -7 3 ,8 3 ,2 3 8 ,87 -1 0 3 ,0 3 ,5 2 1 ,5

10 -1 8 4 ,1 3 ,3 6 ,0

Rys. 12

:. O

leksynowa,

S. Skiba

Kopczyk m rów kowy — A nt-h ill moundPołożenie — Situation: Wierch Poroniec, polana, ok. 1060 m. n.p.m., spad 4°SW — Eastern Tatra Mts., Mt. W ierch Poroniec, glade,

altitude 1060 m n.p.m., slope 4°SW Podłoże skalne — Rock substrate: filsz podhalański — Podhale flysh (sandstone and clay/shale)Roślinność — Vegetation: Nardus str ic ta , Festuca ovina, D escham psia caesp itosa , C am panula alpina, V accinium m yr tillu s , P oły tr i-

chum sp.

Profil — Profile:

4*(В)

<B)C

0—33 cm ,

33—38 cm ,

38—80 cm ,

80— cm ,

k o p u lasty k o p iec z ie m n y b a rw y szarej, p o r o w a ty (k a n a lik i p o m ró w k o w e), s iln ie p rzero śn ię ty k o rzo n k a m i, sk ła d m e ­ch an iczn y: g lin a c iężk a p y la sta — d o m e-lik e ea rth m ou n d , g rey , p orou s (an t ch a n n els), com p act, tex tu re : m e d iu m -h ea v y loam , v ery f in e sa n d ypoziom p r ó c h n iczn y k o p a ln y , s iln ie p o r o w a ty (k a n a lik i), zw ięz ły , sk ła d m ech a n iczn y : g lin a śred n ia p y la s ta — fo ss il h u m ic horizon , v e ry p o ro u s (ch an n els), co m p a ct, tex tu re : m ed iu m h e a v y lo a m v e ry f in e sa n d ybrun atna g lin a c ię żk a , w ilg o tn a ; p oziom p osiad a k a n a lik i o śr ed n icy ok. 0,5 cm — b ro w n h e a v y lo a m , m o is t; co n ta in s ch an n els ab ou t 0.5 cm d ia m eterb ru n a tn o sta lo w a zw ie trz e lin a łu p k u ila s te g o — b r o w n -s te e l-g r e y w e a th e r ed c la y sh a le

S kład m echaniczny M ech an ica l c o m p o s it io n

Rys. 13Poziom P rocen t f r a k c j i P e r c e n ts o f f r a c t i o n

H orizoncm 1 ,0 - 0 ,1 0 ,1 - 0 ,0 5 0 ,0 5 - 0 ,0 2 0 ,0 2 - 0 ,0 0 6 0 ,0 0 6 -

0 ,0 0 2 ^ 0 ,0 0 2

о-зз 13 12 17 15 19 24

33-33 16 19 18 16 11 20

33-80 10 11 17 22 19 21

8 0 - 10 0 14 23 15 30

W ła śc iw o śc i chem iczno C hem ical p r o p e r t ie s

?oziomH orizon

cm

pH Н S TV%

S u b sta n c ja org a n ic zn a

O rganie su b sta n ce %h 2o KC1 m .e •

m.e •/1 0 0 g g le b y ' /1 0 0 g s o i l s

0 -3 3 4 ,4 4 ,2 2 1 ,2 8 ,4 2 9 ,6 . 28 5 ,2

33 -3 8 4 ,5 4 ,2 2 5 ,0 4 ,3 2 9 ,3 14 6 ,53 8 -8 0 4 ,5 4 ,2 2 3 ,0 7 ,8 3 1 ,7 32 3 ,8

Gleby

kriogeniczne w

Tatrach

SÜ5

P rofil glebowy — Soil profile (near brown soil in tbufur mound)Położenie — Situation: Tatry Zachodnie, grzęda Cielęce Tańce, ok. 1690 m n.p.m., spad ok. 20°NW — W estern Tatra Mts., ridge

Cielęce Tańce, altitude 1690 m, slope 20°NW Podłoże skalne — Rock subtrate: łupki m etam orficzne — m etam orphic shaleRoślinność — Vegetation: Nardus stricta, Vaccinium m yr ti l lu s et Vacc. uliginosum, (kępy — clusters) pojedyncze (single) Luzula

silvatica , Deschampsia flexuosa , Geum m ontan u m , Cladonia rangijerina et al.

P r o fil — P rofile:A d / A H 0— 8 cm ,

A , 8—22 cm ,

B h //C 1 22—25 cm ,

С 25— cm ,ТУр i p od typ — T yp e

S kład m ech an iczn y - Ićach an ica l co m p o s it io n

b ru n atn oczarn a su b stan cja o rg a n iczn a , w y m iesza n a z c z ę ś c ia m i m in era ln y m i (n a jczę śc ie j z ok ru ch a m i sk a ln y m i) s i ln ie p rzero śn ię ta k orzon k am i d arn i, p r ze jśc ie w id o czn e — b r o w n -b la c k o rgan ie su b sta n c e w ith m in era l gra in s (m ost o fte n s m a ll rock fra g m en ts), s tr o n g ly g r o w n trou gh b y roo ts of th e sod , tra n s itio n to n e x t h o r iz o n d is tin c t szaro p o p ie la ta z b eżo w y m o d c ie n ie m g lin a le k k a p y la sta , lic z n y gruz sk a ln y (ok 20% z ia rn sa m eg o k w arcu ), p r z e jśc ie w id o czn e — g r ey -a sh en lig h t lo a m (v er y f in e sa n d y ), w ith n u m ero u s rock fr a g m e n ts (20e/o o n ly qu artz gra in s), tra n s itio n to n e x t h or izon d is t in c trd za w o cza rn y u tw ór s z k ie le to w y (ок . 80% gru zu sk a ln eg o ), cz. z iem iste : g lin a le k k a , p r z e jśc ie w y r a źn e — ru s ty -b la ck sk e le to n so il (80% an gu lar rock fra g m en ts), f in e earth : lig h t loam , sh arp tr a n s itio n sp ęk an a i s łab o zw ietrza ła sk a ła — fissu red and w e a k ly d eco m p o sed rock

a n d su b ty p e: B ie lica p r ó c h n ic z n o -ż e la z is ta — H u m u s-iro n p o d zo l

PoziomH orizon

cm

Proc?rrt f r a k c j i - P e r c e n ts o f f r a c t io n

> i mm 1 ,0 - 0 ,1 j 0 , l - ö f 03 j 0 ,0 5 -0 ,0 2

0 ,0 2 -0 ,0 0 6

0 ,0 0 6 T0 ,0 0 2 < 0 ,0 0 2

0 -8 ćarń _ sod8 -2 2 20 35 17 20 15 10 3

2 2 - 80 utwór s z k ie le to w y " v er y s to n y

W ła śc iw o śc i chem iczne - C hem ical p r o p e r t ie s

Poziom

H orizoncm

H s T

1%

сo rg a n ic zn y

%

S u b sta n c ja o rg a n ic zn a

O rganie su b sta n co %

pH

ы .е .m .e •

/1 0 0 g g le b y /100 g s o i l s

H20 KC1

0 -8 ■13,0 4 ,3 5 1 7 ,3 25 6 ,0 1 1 0 ,8 4 ,1 3 ,4

8 -2 2 1 3 ,2 1 .5 8 1 4 ,8 10 0 ,3 6 0 ,8 4 ,3 3 ,3

2 2 -25 1 0 , л 5 ,1 5 1 5 ,5 33 0 ,5 8 1 .2 4 ,6 3 ,9

306 К

. O

leksynowa,

S. Skiba

G leby 'kriogeniczne w Tatrach

łają z całą pewnością rozwiązać wątpliwość, jaka może się zrodzić przy badaniu thufurów : kopczyki kriogeniczne nie są relik tam i pochodzenia myrmykogenicznego.

GLEBY POLIGONALNE

R e l i k t o w e g l e b y p l e j s t o c e ń s k i e . Jedną z najciekaw7- szych form kriogenicznych w Tatrach jest gleba poligonalna odkryta przez J a h n a [6].

Na zworniku grani Buczynowych Turni, Wołoszyna i Kosistej na wysokości 2113 m n.p.m. znajduje się małe obniżenie terenu o powierz­chni około 1 ha, na k tórym w ystępują poligony utworzone z dość g ru­bego m ateriału granitowego. W środkowej części każdego poligonu znaj­duje się drobny m ateriał zwietrzelinowy, na którym w ytw orzyła się gleba. W edług Jahna jest to jedyne tak dobrze zachowane i nie n a ru ­szone stanowisko gleby poligonalnej, która przetrw ała od okresu plej- stoceńskiego.

Do badań został w ybrany jeden z najbardziej reprezentatyw nych poligonów. W śirodkowej części poligonu o średicy 4 m, pod roślinno­ścią wysokogórską zespołu Trifido-distichetum subnivale i nivale , w y­tw orzyła się bielica próchniczno-żelazista o poziomach A HIA2—B h/B f— Bj/C1—C.

Badania mikroskopowe, chemiczne i rentgenow skie pozwoliły na obliczenie bilansu geochemicznego, k tóry wykazał zmiany układu che­micznego i m ineralnego w poszczególnych poziomach genetycznych w stosunku do skały m acierzystej; stwierdzono ubytek jednych, a nagro­madzenie innych pierwiastków. Poza tym stwierdzono zanik niektórych minerałów, a powstawanie nowych, np. trioktaediryczny biotyt uległ transform acji do dioktaedrycznego muskowitu.

M inerały ilaste, a mianowicie illit, chloryt, m ontm orylonit i kaoli­n ie które w tym środowisku nie mogły być odziedziczone ze skały m a­cierzystej (granitu), utw orzyły się w niewielkich ilościach [16].

W s p ó ł c z e s n e g l e b y p o l i g o n a l n e . Na rys. 15 przedsta­wiono em brionalne kriogeniczne form y poligonalne utworzone współ­cześnie na wysokości 1952 m n.p.m. (Przełęcz Liliowe). Na zwietrzelinie skalnej, będącej podłożem thufuru , którego kopiec został zerodowany, wyraźnie widoczne są poligony o średnicy około 15 cm, w których m i- kroobniżenia posłużyły do gromadzenia się okruchów skały wapiennej, a środki poligonów są lekko uwypuklone.

PODSUM OW ANIE

Z badań przez nas już opublikowanych, a także z badań przedsta­wionych obecnie wynika, że w Tatrach w ystępuje kilka form gleb kop-

K. Oleksynowa, S. Skiba

Rys. 14. „Wieńce” kamieniste pod Jarząbczym Wierchem

Stone patterns below Mt. Jarząbczy

Rys. 15. „Embrionale’’ poligony (o średnicy ok. 10 cm) na zerodowanym kopczyku —Przełęcz Liliowe. Fot. J. Pelisek

„Embrionie” polygons (diameter about 10 cm) on eroded thufur site (this photo bycourtesy of J. Pelisek)

czykowatych. W strefie peryglacjalnej można wyróżnić kopczyki krio­geniczne thu fu ry i kopczyki pseudothufurow e o form ie zew nętrznej podobnej do thufurów , ale o genezie nie związanej z procesami m rozo­wymi. W strefie regla dolnego w ystępują kopczyki m yrmekogeniczne.

Cechą rozpoznawczą kopczyków, pozwalającą zaklasyfikować je do określonej grupy, jest ich budowa wew nętrzna.

Kopczyki kriogeniczne tworzą się zawsze na zwietrzelinie m ineral­nej o określonym składzie mechanicznym i wilgotności, zawierające ko­

G leby kriogeniczne w Tatrach 309

pulasto wygięte poziomy: A d—A 1— (B) odpowiadające glebom b runat­nym. Skrócony opis stanowisk zbadanych thufurów oraz dane co do podłoża, wysokości nad poziom morza i kierunku procesu glebotwórcze- go przedstaw ia się następująco:

— Przełęcz Łuczniańska, dno wyschniętego stawku, 25 thufuirów, kształt okrągły, skała m etamorficzna, 1600 m n.p.m., b runatna kwaśna;

— Dudowe Stawki, dno wyschniętego staw ku w karze polodowco- wym, skała magmowa i metamorficzna, 1680 m n.p.m., b runatna w łaś­ciwa;

— Gładkie Upłaziańskie, skok 12° NNW, jedno z najpiękniejszych stanowisk, kształt okrągły i owalny, wapienie, m argle, dolomity, 1630 m n.p.m., b runatna kwaśna;

— Przełęcz pod Chudą Turnią, na grani i stoku 12° NNW, kształt owalny i okrągły oraz wiele okrągłych bez darni po zerodowaniu th u ­furów, widoczna soliflukcja (rys. 3), wapienie, m argle płytowe, 1700 m n.p.m., b runatna kwaśna;

— Przełęcz Liliowe, thu fu ry na zboczu 12° N, na stronie południo­wej zbocza silna erozja, thu fu ry zerodowane, kształt okrągły, podłużny, zdeformowany, m argle albu, czerwony łupek seisu i wapienie muszlowe śr. triasu, 1952 m n.p.m., b runatna kwaśna;

— Przełęcz Mechy, płaskie zrównanie pod Kopą M agury, kształt okrągły, wapienie środkowego triasu, na granicy ze skałam i granitow y­mi, 1662 m n.p.m., b runatna kwaśna;

— Kopa M agury, obniżenie rynnowe, spadek 5°, wpływ wapieni z Kopy M agury, iły werfeńskie, 1600 m n.p.m., b runatna wyługowana;

— Kopa Sołtysie, przełęcz między Kopą Zadnią a Pośrednią, kształt okrągły i owalny, łupki ilaste, 1305 m n.p.m., b runatna kwaśna z pla­mam i oglejenia;

— Przysłop W aksmundzki, rozległe siodło (przełęcz), kształt owalny i okrągły, łupki piaszczyste i kw arcyty jurajskie, 1440 m n.p.m., b ru ­natna wyługowana.

W śród kopczyków pseudothufurow ych strefy peryglacjalnej można wyróżnić kilka odmian w zależności od m ateriału , z którego są one zbu­dowane. Głównym składnikiem kopczyków organogenicznych nie za­w ierających części m ineralnych jest shum ifikow any m ateriał organicz­ny, pod działalnością którego skała m acierzysta ulega bielicowaniu. Kop­czyki kam ieniste w swoim w nętrzu m ają m niejsze lub większe odłamki skały, na których rozpoczyna się proces gromadzenia substancji orga­nicznej.

Kopczyki m yrm ekogeniczne nie w ykazują żadnych zróżnicowań po­ziomów w kopcach i osadzone są na kopalnym poziomie próchnicznym gleby.

310 K. O leksynow a, S. Skiba

Stanowisko gleby poligonalnej na K rzyżnem ma charakter (relikto­wy, zostało uform owane w okresie plejstoceńskim . W holocenie prze­biegają tu zjawiska mrozowe o mniejszej intensywności, natom iast na sile przybierają wietrzenie chemiczne i biologiczne. Procesy te prowadzą do transform acji w struk turach glinokrzemianów; zanikają m inerały pierwotne, a tworzą się wtórne. W efekcie w ytw orzyła się tam bielica żelazista ze zwietrzeliny granitu tatrzańskiego. Przeprowadzone badania analityczne na m ateriale glebowym z Krzyżnego pozwoliły na oblicze­nie bilansu geochemicznego wykazującego zmiany składu chemicznego w poziomach genetycznych w stosunku do skały m acierzystej.

LITERATURA

[1] С a i l l e u x A.: Etude des soils gelés Cryopedologie. Paris 1954, s. 81.[2] C i p i o r M., R e m b i a s z G., S k i b a S., S t a n i e c z e k A.: O pracow a­

nie glebow e kilku stanow isk thufurów w Polskich Tatrach Zachodnich. Zesz. nauk. WSR Wroc. 1966, nr 67.

[3] F r o s t R. E.: H ighw ay Reserch Board Special Report No 2. Frost action in Soils. A Sym posium 1951, Wyd. rosyjskie, zbiór artykułów : M ierzlotnyje jaw ienia w gruntach. M oskwa 1955 r.

[4] G e r l a c h T.: Lód w łóknisty i jego rola w przem ieszczaniu pokryw y zw ie- trzelinow ej. Prz. geogr. 31, 1959, 3—4.

[5] H e s s M.: Piętra k lim atyczne w polskich Karpatach Zachodnich. P race Inst Geogr. z. 33.

[6] J a h n A.: Badania naukow e w Tatrach. W ierchy t. 17, Kraków 1947.[7] J a h n A.: G leby strukturalne w Polskiej części Tatr. Prz. geogr. t. 22,

1948—49.[8] J a h n A.: Studia krioturbacyjne w spółczesnej i p leistoceńskiej strefy pery-

glacjalnej. Acta geolog, polon. 2, 1951.[9] J a h n A.: M ikrorelief peryglacjalny Tatr i Babiej Góry. Biul. peryglac. 6,

Łódź 1958.[10J J a h n A.: Grunty strukturalne. W szechświat, z. 3, PWN, K raków 1965.[11] J a h n A.: Zagadnienia strefy peryglacjalnej. W arszawa 1970, PW N s. 202.[12] K s a n d r J.: K opeckovite pudy na jiznim svahu Vysokych Tater. Ochrana

prirody 8, Praha 1953.[13] K s a n d r J.: M razové pudni form y v Taträch. Ochrana prirody 9, Praha

1954.

[14] O l e k s y n o w a K., C i p i o r M., S k i b a S., Z a s o ń s k i S.: P edolo-gical features of Thufurs in the Polish Tatra Mts. Pol. Journ. of Soil Sei. 3, 1968, 29—37.

[15] O l e k s y n o w a K., K o z u b M., M i c z y ń s k i J., R o z t w o r o w s k iW.: Som e T hufur-like form s in the low er m ountain fores zone of the PolishTatra Mts. Pol. Journ. of Soil Sei. 2, 1969, 73— 79.

[16] O l e k s y n o w a K., S k i b a S.: G eochem ical characterization of a p o ly ­gonal soil in the flatten ing of K rzyżne Pass in the Tatra Mts. Studia geo-morph. Carp.-Balcanica 10, K raków 1976, s. 28—47.

G leby kriogeniczne w Tatrach 311

[17] P e l i ś e k J.: P olickovite a tarasovite pody ve V ysokÿch a B elanskych T a­trach. G eografickÿ Casopis 5, B ratislava 1953.

[13] P e l i ś e k J.: K ryogenni form y podniho povrchu v oblasti SvycarskÿchAlp. Sbornik C eskoslovenske Spoi. Zem. c. 3, 1972, 226—232.

К. Олексынова, С. Скиба

Х АРАКТЕРИ С ТИ КА НЕКОТОРЫ Х КРИОГЕННЫ Х ПОЧВ В Т АТРАХ

Институт почвоведения, агрохимии и микробиологии, Сельскохозяйственная академия в Кракове

Р е з юм е

Авторами изучались две формы криогенных почв в Татрах: туф уры и поли­гональные почвы.

Исследование туф уров было проведено в пунктах описанных А. Яхном [2), как и в других местоположениях, обнаруж енны х благодаря обследованию глав­ного гребня Татр', а преж де всего перевалов (рис. 1).

В итоге исследований, а в частности морфологии почвенного проф иля холми­ков, особенно криогенные холмики (туфуры) и некриогенные (псевдотуфуры ).

Т уф уры (рис. 2—9) формируются на минеральных выветрелостях довольно однородного, тяжелого, пылевидного механического состава в условиях повы­шенной влажности на площ адях благоприятствующ их в геоморфологическом отношении (перевалы, пологие склоны, дна былых прудов) [13].

П рофиль холмика составляют: куполовидно изогнутый горизонт дернины а под ним таким -ж е образом расположенны е минеральные генетические горизон­ты.

П севдотуфуры это: холмики дерновые (рис. 10) или мшистые (рис. 11), в ко­торых играют некоторую роль водные и термические условия, но в образова­нии этих форм реш ающ ее значение имеет аккумуляция органического вещества.

Каменистые холмики (рис. 12) своей формой обязаны обломкам скал, кото­рые обросли дерновой растительностью.

Иные холмики, появляющиеся в нижнем ярусе горных лесов, это муравьиный холмики (рис. 13). И х происхож дение связано с деятельностью профиль, а в частности хорош сохранивш ийся погребенный гумусовый горизонт А к , является вполне удовлетворительным доказательством некриогенного формирования [14J. Это относится ко всем такого рода холмикам, даж е давно покинутым мура­вьями.

Полигональные почвы, обособленные А. Яхном [6] на перевале К ж ы ж н е (Татры Высоке) и в окрестностях Яжомбче (рис. 14) — плейстоценового проис­хож дения, доказательством этого может послуж ить отчетливая диф ф еренциа­ция профиля на генетические горизонты, что свидетельствует о минимальных или уж е затухаю щ их процессах криогенной сортировки [15].

Иные еще формы это почвы солифлю кционных террасок и эмбриональные полигональные почвы (рис. 15).

312 K. O leksynow a, S. Skiba

K. O LE K SY N O W A , S. S K IB A

CHARACTERISTICS OF SOME CRYOGENIC SOILS IN THE TATRA MTS.

Institute of Soil Science, A gricultural Chem istry, and M icrobiology, A gricultural U niversity, K raków

S u m m a r y

The authors investigated two form s of cryogenic soils in the Tatra Mts. i.e. thufurs and polygonal soils. The investigations of thufurs com prised sites descri­bed by A. Jahn [8] as w ell as new ones w hich w ere found by searching the chief ridge of the Tatra Mts. and especially the passes (fig. 1).

B asing on these investigations and especially on the m orphology of the soilprofile in the mounds, fo llow ing form s w ere discerned: cryogenic m ounds (thu­furs), and non-cryogenic ones (pseudothufurs).

The thufurs (Figs 2—9) originate on m ineral w eathering w aste, w ith a rather uniform, heavy (fine-sandy silty) texture, in more m oist conditions and advanta­geous geom orphological situations (passes, m ild slopes, dry lake bottom s [13]). A profile of such a m ound is m ade up of a sod horizon curved dom e-like, andunder this there are sim ilarly curved other genetic horizons.

The pseudothufurs are: sod m ounds (fig. 10), moss m ounds (fig. 11) in the origin of w hich w ater and therm ic conditions have som e im portance; how ever, the deciding part was played by an accum ulation of organic substance. Stony m ounds (fig. 12) owe their habit to rock fragm ents or blocks w hich, in turn, w ere overgrow n by sod-form ing vegetation. There are also other m ounds occurring in the low er forest zone, nam ely an t-h ills (fig. 13) grown into by grass. Their genesis is connected w ith the ’’building” activity of ants; in the profile the especially w ell preserved fossil humus horizon Ak is a su fficient proof of their non-cryogenic origin [14]. This pertains to all such m ounds, even long derelict by the ants.

The polygonal soils described by A. Jahn [6] on the Krzyżne Pass (High Tatra) and in the vicin ity of Mt. Jarząbczy (Fig. 14) are of P leistocenian age; this m ay be proved by a soil profile distinctly differentiated into genetic horizons, indicating vanished processes of cryogenic sorting [15]. There are still other form s i.e. soils of sm all solifluction terraces and ’’em bryonic” polygonal soils (Fig. 15) w ith recent, very sm all polygons.

Dr hab. K rys tyn a O leksyn ow a In s ty tu t G leboznaw stw a,Chemii Rolnej i Mikrobiologii AR K raków , Mickiewicza 21